บอกรักษ์สูงเนิน : รวมบทความวิชาการ-สารคดีในพื้นที่อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา

[ก]

บอกรักษ์สูงเนนิ

:รวมบทความวิชาการ-สารคดใี นพืน้ ทอี่ ำเภอสูงเนนิ
จังหวัดนครราชสมี า

หนังสือประกอบ
โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี
คณะกรรมการนกั ศึกษาคณะโบราณคดี

มหาวทิ ยาลัยศลิ ปากร
ปีการศกึ ษา 2563

ภาณพุ งศ์ ชลสวสั ดิ์ บรรณาธิการ

[ข]

ชอื่ หนังสือ : บอกรักษส์ ูงเนิน :รวมบทความวชิ าการ-สารคดีในพื้นที่อำเภอสงู เนิน
จงั หวดั นครราชสีมา

จดั พิมพ์โดย : ผจู้ ดั ทำโครงการทางรถไฟสายโบราณคดี คณะกรรมการนกั ศกึ ษา
คณะโบราณคดี มหาวทิ ยาลยั ศลิ ปากร

บรรณาธกิ าร : ภาณุพงศ์ ชลสวสั ดิ์

ผเู้ ขยี น :

ภาณุพงศ์ ชลสวสั ด์ิ สจุ ติ ต์ วงษ์เทศ วิทรู ชพี ดำรงสกลุ
วันวิสข์ เนียมปาน สายร้งุ แจง้ จิตร จริ วฒั น์ ต้ังจติ รเจรญิ
ปริญญา ชูแก้ว พรหมพริ ยิ ะ พรหเมศ อาทิตยา สุกรสตุ
ประภสั สร์ ชูวเิ ชียร กฤษฎา นิลพฒั น์ ภทั รชนก จุฑาเทศ
ชุมพล แนวจำปา รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล พนมกร นวเสลา

ออกแบบปก : ศรัณยก์ ร อาจหาญ
ปที พ่ี มิ พ์ : 2563 จำนวนทพ่ี มิ พ์ : 96 เล่ม
พมิ พท์ ี่ : PROTEXTS.COM บรษิ ัท แดเนก็ ซ์ อนิ เตอรค์ อรป์ อเรช่ัน จำกดั

99/164 หมู่ 2 ถนนแจง้ วัฒนะ แขวงทุง่ สองหอ้ ง

เขตหลักสี่ กรงุ เทพมหานคร 10210 โทรศพั ท์ 02-575-1791-3

Website: www.Protexts.com E-mail: [email protected]
Line ID: protexts Facebook: www.facebook.com/protexts

ISBN : 978-974-641-767-9

[ค]

รายชื่อนกั ศกึ ษาผูจัดโครงการทางรถไฟสายโบราณคดี
ตอน “บอกเลาใหร จู ัก บอกรักษส ูงเนนิ ”

1.นายภาณุพงศ ชลสวสั ดิ์

2.นายพรหมพิรยิ ะ พรหมเมศ

3.นางสาวอญั คณางค เลศิ เลอพงศ

4.นางสาวนภาพร ฉมิ พลี

5.นายวิทรู ชีพดำรงสกลุ

6.นางสาวประภสั สวรรณ จนั ทรสี

7.นางสาวสายรงุ แจง จิตร

8.นางสาวปณุ ฑรกิ สดุ สตั ย

9.นางสาวพรชนก แกวประสพ

10.นางสาวอาทติ ยา สกุ รสตุ

11.นางสาวภัทรชนก จฑุ าเทศ

12.นางสาวองิ ชนก ตนั ติสริ ิเศรณี

13.นางสาวญานศิ า ขาวป

14.นายศรัณยก ร อาจหาญ

15.นางสาวชษิ ณชุ า ตะละภัฏ

ทีป่ รึกษา นายกณวรรธน์ ราษฎรนิยม

อาจารย์ทป่ี รกึ ษาโครงการ

รองศาสตราจารย์ ดร. ประภสั สร์ ชูวเิ ชียร

[ง]

[จ]

พระทน่ี ่งั จักรีมหาปราสาท
วันท่ี ๙ มนี าคม รัตนโกสนิ ทรศก ๑๑๐

เรามคี วามยนิ ดไี มน่ อ้ ยเลย ที่ไดม้ าอยู่ ณ ทีน่ ี่ อันเป็นท่จี ะได้เร่ิม
ลงมือทำการก่อสร้างทางรถไฟ ซึ่งเราได้คิดอ่านจะทำให้สำเร็จมาช้า
นานแล้ว เราได้รู้สำนึกอยู่ว่าธรรมดาความเจริญรุ่งเรืองของประชุมชน
ย่อมอาไศรยถนนหนทางไปมาหากันเป็นใหญ่เป็นสำคัญ เมื่อมีหนทาง
ถนนจะไปมาได้ง่ายได้ไกลไดเ้ ร็วขึ้นเพียงใด ก็เป็นการขยายประชุมชนให้
ไพศาลยงิ่ ขึ้นเพียงน้นั การคา้ ขายอนั เป็นสมบตั ิของบา้ นเมืองก็จะรุ่งเรือง
วัฒนาขึ้นโดยส่วนหนทางนั้น เราจึงได้อุตสาหะคิดจะทำทางรถไฟไป
เมืองนครราชสีมานี้ก่อน บัดนี้ก็เป็นมงคลสมัย ที่เราแลท่านทั้งหลายจะ
ได้เห็นลงมือทำทางรถไฟนี้ ซึ่งเราเชื่อว่าท่านทั้งหลายที่ได้มาพร้อมกัน
ณ ทน่ี ี้ จะมคี วามยินดีเหมอื นกบั เราดว้ ย เรามีความขอบใจท่านท้ังหลาย
ที่ได้เต็มใจช่วยทำการนี้ให้สำเร็จประสงค์ของเรา เราหวังใจ ว่าการน้จี ะ
มีผลอันสำเรจ็ บรบิ ูรณ์เป็นประโยชนแ์ ก่ประชาชนท่ัวไป เราเต็มใจที่จะได้
ลงมือขดุ ดินทางรถไฟในเดีย๋ วน้ี

[ฉ]

[ช]

ขอขอบคณุ ทุกท่าน
ท่ีรว่ มกันเปน็ สว่ นหนง่ึ

ในการอนรุ ักษ์
สถานีรถไฟสงู เนนิ
จงั หวัดนครราชสมี า

[ซ]

สารบัญ

บทบรรณาธกิ าร…………………………………………………………………………….……1
โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี
ภาณพุ งศ์ ชลสวสั ดิ์…………………………………………….…………………………………7
รักษส์ ถานี
วันวสิ ข์ เนียมปาน……………………………………………………………………………..…13
การอนรุ ักษแ์ ละพฒั นาสถานรี ถไฟสงู เนนิ อำเภอสูงเนนิ จงั หวดั
นครราชสมี า
ปริญญา ชแู ก้ว……………………………………………………………………………………41
ทางรถไฟไทยสรา้ งบนเสน้ ทางสมัยโบราณ (1) ทางสายกรงุ เทพฯ-
นครราชสมี า
ประภัสสร์ ชูวิเชยี ร………………………………………………………………………………51
การคมนาคมระหวา่ งกรงุ เทพฯกบั หวั เมอื งอสี านกอ่ นมที างรถไฟ
สายนครราชสมี า พ.ศ. 2443
ชุมพล แนวจำปา…………………………………………………………………………………55
รถจกั ร นำ้ ฟนื และทางรถไฟเลก็ สูงเนนิ
กฤษฎา นิลพฒั น์…………………………………………………………………………………79

[ฌ]

นครราชสมี ากำเนิดจากโคราชเก่า เมืองเสมา อ.สงู เนิน
จ.นครราชสมี า
สจุ ติ ต์ วงษ์เทศ……………………………………………………………………………………92
อำเภอสูงเนนิ ลกั ษณะทางภมู ศิ าสตรแ์ ละปจั จยั ทางธรรมชาตทิ ี่
กอ่ ให้เกดิ การตง้ั ถ่ินฐานในสมยั ทวารวดี
สายรงุ้ แจ้งจติ ร…………………………………………………………………………………101
วัฒนธรรมทวารวดที ป่ี รากฏในเมอื งโบราณเสมา
พรหมพิรยิ ะ พรหมเมศ……………………………………………………………………..107
หลักหิน-ใบเสมา เอกลักษณท์ วารวดอี สี านทีส่ ูงเนนิ
กฤษฎา นลิ พฒั น์……………………………………………………..……………………..…119
พระพุทธรปู ไสยาสนว์ ดั ธรรมจักรเสมาราม
ประภสั สร์ ชวู เิ ชยี ร…………………………..……………………………………….………133
หลักฐานโบราณวัตถปุ ระเภทจารึกทีม่ อี ายเุ ก่ากวา่ พ.ศ. 1800
จากอำเภอสูงเนนิ นครราชสมี า
รุ่งโรจน์ ภริ มยอ์ นกุ ูล………………………………………………………………….………141

[ญ]

อโรคยาศาล: ปราสาทบ้านเกา่ นำ้ พระทัยแห่ง
พระเจา้ ชัยวรมันท่ี 7
วทิ รู ชีพดำรงสกุล……………………………………………………………………………153
สงู เนนิ : ตวั ตนในนริ าศ กาพยแ์ ละกลอน
จิรวัฒน์ ต้ังจติ รเจรญิ ………………………………………………………………………165
ผา้ ทอเง่ยี งนางดำ เอกลกั ษณส์ ำคญั ของชาวสงู เนนิ
อาทติ ยา สกุ รสุต………………………………………………………………….…………..179
เพลงโคราช ภาพสะทอ้ นโคราชผ่านบทเพลง
ภทั รชนก จุฑาเทศ………………………………………………………………….…………187
“นครราชสีมา”ผา่ นมุมมองการตรวจราชการของชนชน้ั นำ
และขา้ ราชการสยามในสมัยรชั กาลที่ 5
พนมกร นวเสลา………………………………………………………………………………..195
กำหนดการกิจกรรมโครงการทางรถไฟสายโบราณคดี
ตอน “บอกเลา่ ให้รู้จัก บอกรกั ษส์ งู เนนิ .......................................218

[ฎ]

รวมบทความวิชาการ-สารคดี
ในพื้นที่อำเภอสูงเนิน
จงั หวดั นครราชสมี า

[ฏ]

บทบรรณาธิการ

บทบรรณาธิการ

หนังสือ “บอกรักษ์สูงเนิน : รวมบทความวิชาการ -สารคดีใน
พื้นที่อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา” เล่มนี้เป็นหนังสือที่มี
วัตถุประสงค์หลักในการเป็นหนังสือประกอบโครงการทางรถไฟสาย
โบราณคดี เพือ่ มอบใหแ้ ก่ผู้เข้ารว่ มกจิ กรรม “บอกเล่าให้รู้จัก บอกรักษ์
สูงเนิน” อันเป็นกิจกรรมทริปสาธิตการท่องเที่ยวในพื้นที่อำเภอสูงเนิน
จังหวัดนครราชสีมาขึ้นมา โดยเชื่อมโยงระหว่างเรื่องราวของโบราณคดี
กับรถไฟเข้าด้วยกัน ต้องการให้สูงเนินเป็นที่รู้จักกันอย่างมากขึ้น และ
เป็นสว่ นหน่งึ ในการอนรุ กั ษ์สถานีรถไฟสูงเนนิ

หนังสือเล่มนี้รวบรวมบทความทั้งในรูปแบบวิชาการและสาร
คดี ทัง้ ทอ่ี ่านจรงิ จังและอ่านเลน่ ๆ ได้ และนกั เขยี นกม็ คี วามหลากหลาย
ด้วยเช่นกนั มีทง้ั อาจารยม์ หาวิทยาลยั นักศึกษา นักวชิ าการ และบุคคล
ทั่วไป เสมือนวงกับข้าวที่มีวัตถุดิบและการปรุงรสที่แตกต่างกันไป และ
ผอู้ า่ นจะสามารถเพลิดเพลินกับการชมิ อาหารรสต่าง ๆ ท่อี ยู่ในวงนไ้ี ด้

อย่างไรก็ดี หากมีบทความใดบทความหนึ่งมีเนื้อหาข้อมูลที่
น่าสนใจและจุดประกายความรู้ได้ บรรณาธิการและบรรดานักเขียน
ทั้งหลายก็คงจะรู้สึกดีใจอยู่ไม่น้อย และบทความใดที่มีเนื้อหาข้อมูลที่
ผดิ พลาด บรรณาธกิ ารและผเู้ ขียนก็ต้องกราบขออภยั เปน็ อย่างสงู ด้วย

1

บทบรรณาธิการ

บทความแรกเป็นการทำความรูจักกับ “โครงการทางรถไฟ
สายโบราณคด”ี ว่ามที ม่ี าท่ไี ปอย่างไร มวี ตั ถปุ ระสงคแ์ ละเป้าหมายเพอ่ื
อะไร จนนำมาสู่การจัดทำหนังสือเลม่ น้ี ส่วนบทความถัดไปจะเป็นเรื่อง
“รักษ์สถานี” และ “การอนุรักษ์และพัฒนาสถานีรถไฟสูงเนิน
อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา” ที่ชี้ชวนให้เห็นถึงความสำคญั ใน
อาคารสถานรี ถไฟและการอนรุ ักษ์สถานรี ถไฟทเี่ กดิ ขนึ้ ท่สี ูงเนนิ

บทความลำดับถัดไปจะเป็นเรื่อง “ทางรถไฟไทยสร้างบน
เส้นทางสมัยโบราณ (1) ทางสายกรุงเทพฯ-นครราชสีมา” และ
“การคมนาคมระหว่างกรุงเทพฯกบั หัวเมืองอีสานก่อนมีทางรถไฟ
สายนครราชสีมา พ.ศ. 2445” บทความทั้งสองแสดงให้เห็นเส้นทาง
คมนาคมในอดีตก่อนการเข้ามาของรถไฟระหว่างภาคกลางและภาค
ตะวนั ออกเฉียงเหนอื และจดุ เปลยี่ นการคมนาคมทีส่ ำคัญคือการเข้ามา
ของรถไฟ ที่ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ มากมาย แสดงถึง
ความสำคัญของกิจการรถไฟทีส่ ง่ ผลต่อทอ้ งถน่ิ เป็นอยา่ งมาก

ท้งั นี้ยังมบี ทความท่ีน่าสนใจอกี คอื เร่ือง “รถจักร น้ำ ฟนื
และทางรถไฟเล็กสงู เนนิ ” บทความดงั กลา่ วศึกษาความเป็นมาของรถ
จักรสูงเนินและการที่สงู เนินเป็นสถานจี ุดแวะพกั เติมน้ำเติมฟืนในชว่ งที่
รถจกั รไอนำ้ ยังใชง้ านในกิจการรถไฟไทย

บทความถัดไปคือเร่ือง “นครราชสมี ากำเนิดจากโคราชเก่า
เมืองเสมา อ.สูงเนิน จ.นครราชสีมา” ที่กล่าวถึงประวัติศาสตร์ใน

2

บทบรรณาธิการ

พื้นที่ของสูงเนินและนครราชสีมาที่มีความเชื่อมโยงซึ่งกันและกัน โดย
เมืองนครราชสมี าเก่านั้นเดิมตั้งอยู่ในพื้นทีอ่ ำเภอสงู เนินและย้ายไปที่ตัง้
ปจั จบุ นั ในภายหลัง

บทความลำดับต่อไปจะเป็นเนื้อหาของอำเภอสูงเนินที่
เกี่ยวเนื่องในวัฒนธรรมทวารวดีและวัฒนธรรมเขมร ซึ่งในพื้นที่อำเภอ
สูงเนินนั้น ปรากฎพบหลกั ฐานทางโบราณคดีเปน็ อย่างมากทีเ่ ก่ียวเนื่อง
กับวัฒนธรรมทวารวดีและวัฒนธรรมเขมร บทความในส่วนดังกล่าว
ประกอบไปด้วย

“อำเภอสูงเนิน ลักษณะทางภูมิศาสตร์และปัจจัยทาง
ธรรมชาติที่ก่อให้เกิดการตั้งถิ่นฐานในสมัยทวารวดี” บทความ
ดังกลา่ วจะให้ภาพรวมทางภูมิศาสตร์และทรัพยากรธรรมชาติตา่ ง ๆ ใน
พื้นที่สูงเนิน ที่ทำให้มนุษย์เข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยตั้งแต่สมัย
วัฒนธรรมทวารวดี

“วัฒนธรรมทวารวดีที่ปรากฏในเมืองโบราณเสมา”
บทความดังกล่าวเปน็ บทความเบ้อื งต้นทีแ่ สดงให้เหน็ วฒั นธรรมทวารวดี
และหลักฐานที่ปรากฎในสูงเนิน ซึ่งหลักฐานที่สำคัญคือเมืองโบราณ
เสมา ท่เี ป็นเมอื งโบราณสมัยทวารวดีขนาดใหญ่

บทความ“ใบเสมาสงู เนนิ ” เปน็ บทความทีเ่ ฉพาะเจาะจงไปใน
เรื่องของใบเสมาทวารวดี ซึ่งวัฒนธรรมดังกล่าวปรากฎในพื้นที่

3

บทบรรณาธิการ

วัฒนธรรมทวารดีอีสานเท่านั้น โดยที่สูงเนินนั้นปรากฏหลักฐานทั้งใน
เมอื งโบราณ วัดพระนอนธรรมจกั รเสมาราม และบา้ นหนิ ตัง้

บทความ “หลักฐานโบราณวัตถุประเภทจารึกที่มีอายุเก่า
กว่า พ.ศ. 1800 จากอำเภอสูงเนิน นครราชสีมา” เป็นบทความท่ี
รวบรวบจารึกที่พบในพื้นที่อำเภอสูงเนิน ตลอดจนความสำคัญของ
จารึกในพนื้ ที่ดงั กลา่ ววา่ มคี วามสำคญั ต่อประวัตศิ าสตร์อยา่ งไรบ้าง

บทความเรื่อง“พระพุทธรูปไสยาสน์วัดธรรมจักรเสมา
ราม” กลา่ วถึงพระไสยาสน์วัดธรรมจกั รเสมาราม ในอำเภอสูงเนิน เป็น
พระนอนท่ีมีขนาดใหญแ่ ละมคี วามเกา่ แกเ่ ป็นอยา่ งมาก

บทความเรื่อง“อโรคยาศาล: ปราสาทบ้านเก่า น้ำพระทัย
แห่งพระเจ้าชัยวรมนั ที่ 7” ที่แสดงให้เห็นถงึ วฒั นธรรมเขมรที่เขา้ มามี
อทิ ธิพลในพ้นื ทสี่ ูงเนนิ และปรากฎการก่อสร้างปราสาทเขมรขึ้นมา

นอกจากนี้แล้ว ยังมีบทความอีกส่วนหนึ่ง ที่แสดงให้เห็นถึง
ประวัติศาสตร์ของสูงเนินในช่วงยุคระยะหลัง ซึ่งมีความสำคัญไม่แพ้ไป
กว่าในช่วงวัฒนธรรมทวารวดีและเขมร และเอกลักษณท์ ่สี ำคัญของชาว
สูงเนิน ซึ่งมีกลุ่มชาติพันธุ์ลาวเป็นกลุ่มหลัก และบทความที่เกี่ยวเนื่อง
กับ “โคราช” หรอื “นครราชสีมา” อันเน่ืองมาจากความเปน็ สูงเนินท่ีอยู่
ภายใต้ของความเป็นโคราช บทความประกอบไปด้วย

4

บทบรรณาธิการ

“สูงเนินในกลอนกาพย์นิราศ” เป็นบทความที่รวบรวม
กลอนกาพยน์ ริ าศต่าง ๆ ทีก่ ลา่ วถงึ สูงเนนิ และภาพลกั ษณ์ ภาพสะท้อน
ของสูงเนินท่แี สดงออกมาใหป้ รากฎในหลักฐานทางวรรณกรรมเหล่านัน้

“ผ้าทอเงี่ยงนางดำ เอกลักษณ์สำคัญของชาวสูงเนิน”
เป็นบทความเบื้องต้น ที่กล่าวถึงผ้าทอเงี่ยงนางดำ ซึ่งเป็นผ้าทอที่
แสดงอัตลักษณ์ที่สำคัญของชาวสงู เนนิ

“นครราชสีมา”ผ่านมุมมองการตรวจราชการของชนชั้น
นำและข้าราชการสยามในสมัยรัชกาลที่ 5” เป็นบทความที่แสดงให้
เห็นถึงประวัติศาสตร์ช่วงสมัยปฏิรูปประเทศ ในสมัยรัชกาลที่ 5 ท่ี
ส่วนกลางได้เข้าไปมีบทบาทต่ออำนาจเดิมในท้องถิ่น ผ่านมุมมองจาก
การตรวจราชการ

ข้อจำกัดหลายประการต่อการจัดทำหนังสือเล่มนี้ ทั้ง
งบประมาณอันน้อยนิด ประสบการณ์การทำงานในด้านนี้ของ
บรรณาธิการที่ยังไม่ถนดั และเชี่ยวชาญมากนัก และระยะเวลาที่เหมือน
จะยาวนาน แต่ก็ถูกบีบอัดให้เหลือจำกัดไม่เท่าไหร่นกั จำนวนหนังสือท่ี
ตีพิมพ์จึงมีปริมาณที่น้อย ท่านใดที่มีหนังสือเล่มนี้เป็นสมบัติส่วนตัว ก็
นับวา่ เกบ็ ของหายากไวไ้ ดช้ นิ้ หนึ่ง

ตลอดจนเพื่อประโยชน์แก่สังคมส่วนรวมและทำให้ “สูงเนิน”
เปน็ ท่ีรู้จักกวา้ งขวาง ตามเจตนารมณ์ทตี่ ัง้ ไว้ หนงั สือส่วนหน่ึงจะมอบไป
ยังหอสมุดมหาวิทยาลัยต่าง ๆ และในพื้นที่อำเภอสูงเนิน จังหวัด

5

บทบรรณาธิการ

นครราชสีมาอีกด้วย เพื่อที่องค์ความรู้เหล่านี้จะได้มีแพร่ขยายไปกว้าง
ท่ัวถงึ ในทกุ พนื้ ท่ี

สุดทา้ ยน้ี หวงั ว่าหนงั สือดงั กลา่ วจะมปี ระโยชน์ตอ่ ผู้อา่ นทุกคน
นายภาณุพงศ์ ชลสวัสด์ิ
บรรณาธกิ าร

6

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี

ภาณุพงศ์ ชลสวสั ดิ์1

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดีคืออะไร เป็นคำถามที่ได้ยิน
เสมอ ตั้งแต่ดำเนินกิจกรรมมาตลอดจนถึงบัดนี้ คำถามดังกล่าวแม้ใน
แวดวงของนกั ศึกษาคณะโบราณคดีด้วยกนั กย็ งั ต้ังขอ้ สงสยั ตอ่ กิจกรรม
ดังกล่าว หากกล่าวอย่างห้วน ๆ และสั้นที่สุด โครงการดังกล่าวเป็น
โครงการที่จัดโดยนักศึกษาคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร
ประจำปีการศึกษา 2563 โดยจัดขึ้นเพื่ออนุรักษ์แหล่งมรดกทาง
วัฒนธรรมต่าง ๆ ที่เก่ยี วข้องกบั รถไฟต่าง ๆ ซ่ึงเปน็ มรดกทางวัฒนธรรม
สมัยใหม่ทไี่ ม่ได้ยังรับการใสใ่ จและดูแลกนั อย่างจรงิ จงั

แหล่งมรดกทางวัฒนธรรมนั้นเป็นสิ่งที่ทุกคนต่างก็รู้จักและ
ตระหนักให้ความสำคัญ ทั้งนั้น ในประเทศไทยเองก็มีแหล่งมรดกทาง
วัฒนธรรมอยู่เป็นจำนวนมาก ไม่ว่าจะเป็นโบราณสถาน แหล่ง
โบราณคดี ย่านชุนชนเก่าแก่ วัดวาอาราม ศาสนสถาน อาคารราชการ
บา้ นเรือน พพิ ิธภณั ฑ์ ฯลฯ

แหล่งมรดกทางวัฒนธรรมอย่างหนึ่งที่อยู่คู่สังคมไทยมาอย่าง
ยาวนาน คือ “อาคารสถานีรถไฟ” ที่เป็นอาคารสาธารณะมีผู้คนมาใช้

1 นกั ศกึ ษาระดับปริญญาตรี ช้นั ปี 3 สาขาวชิ าประวตั ศิ าสตรศ์ ิลปะ คณะ
โบราณคดี มหาวทิ ยาลยั ศิลปากร

7

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี

งานอยู่ตลอด อาคารสถานีรถไฟมักตงั้ อยใู่ นย่านใจกลางชมุ ชน มปี ระวัติ
ความเป็นมาและความทรงจำท่ีผูกผนั อยกู่ บั ผูค้ นเปน็ จำนวนมาก

แต่ทว่าที่ผ่านมา อาคารสถานีรถไฟเหล่านี้กลับไม่ได้กล่าวถึง
และดแู ลรกั ษากันอยา่ งจริงจัง ดงั จะเห็นไดจ้ ากกรณีการดำเนินก่อสร้าง
ทางรถไฟทางคู่ในช่วงชุมทางถนนจริ ะ-ขอนแก่น ท่มี ีการรอื้ อาคารสถานี
รถไฟไปหลายสถานี ซึ่งนับว่าเป็นเรื่องที่น่าเสียดายอย่างยิ่ง ที่อาคาร
สถานีเหล่านั้นเป็นสถาปัตยกรรมที่ถูกมองข้ามไป แม้จะมีความทรงจำ
กับผู้คนมากมายก็ตาม อาคารสถานีต่างถูกรื้อถอน ทำให้ขาดการ
สำรวจ บันทกึ ระบุคุณค่าความสำคญั ของอาคารสถานีรถไฟ

หลายคนนั่งรถไฟและชื่นชอบการน่ังรถไฟ แต่หลายคนก็ยังไม่
ไม่เคยทราบว่าเส้นทางการตัดรถไฟในยุคแรกเริ่มนั้นตัดไปตามเส้นทาง
คมนาคมโบราณ เลียบเลาะลดั ไปตามลำนำ้ อันเนอ่ื งจากเหตผุ ลเทคนิค
ของการสำรวจเส้นทางและการเดินรถจักรไอน้ำ ทำให้เส้นทางรถไฟ
หลายแห่ง ตัดผ่านหรือใกล้กับเแหล่งโบราณคดี ดังเช่น เส้นทางรถไฟ
สายใต้ ระยะทางช่วงหนึ่งลัดเลาะไปตามแนวคลองเจดีย์บูชาใกล้เมือง
นครปฐมโบราณ หรือตัดผ่านเมืองคูบัวโบราณ จังหวัดราชบุรี เส้นทาง
รถไฟสายเหนือตัดผ่านทางทิศตะวันออกของเกาะเมืองอยุธยาและตัด
ผา่ นตวั เมอื งลพบรุ ี ซงึ่ ใกลก้ บั โบราณสถานตา่ ง ๆ เป็นตน้

การพัฒนาทางรถไฟทางคู่ที่กำลังเกิดขึ้นในปัจจุบัน นับว่าเป็น
เร่ืองพฒั นาที่นา่ ยนิ ดเี ปน็ อย่างยิง่ เป็นกระแสธารของการพัฒนา เหมือน
สายน้ำที่ไม่สามารถห้ามไหลได้ แต่สายน้ำเหล่านี้หากไหลเชี่ยวเกินไป

8

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี

ตลิ่งทั้งหลายก็อาจพังทลายไปก็ได้ การพัฒนาจึงควรคู่กับการอนุรักษ์
เสมอ เมอื่ มีการมองไปขา้ งหนา้ กค็ วรมกี ารยอ้ นกลับมามองขา้ งหลัง

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดีจึงเกิดขึ้นจากเหตุผล
ดังกล่าว กอรปกับชีวิตนักศึกษาคณะโบราณคดีที่มักจะมีความผูกผัน
กับรถไฟอยู่บางแล้ว ดังเช่น การออกฟิลด์ทริปรายวิชาต่าง ๆ ที่รถไฟก็
เป็นพาหนะการเดินทางไปสู่จุดหมาย เชื่อว่าชีวิตของนักศึกษาคณะ
โบราณคดีคน ๆ หน่ึง จะต้องเคยนงั่ รถไฟไปอยธุ ยาหรอื ลพบรุ ี หรือ การ
ทำค่ายอาสาต่าง ๆ ของนักศึกษา รถไฟต่างก็ตอบโจทย์ในการเดินทาง
เพราะเป็นพาหนะที่ราคาถูกที่สุดในตัวเลือกทั้งหมด จึงกล่าวได้ว่าชีวิต
ของนักศกึ ษาคณะโบราณคดตี ่างกร็ ู้จกั รถไฟไม่มากกน็ อ้ ย

“รถไฟ” กับ “โบราณคดี” จึงกลายเป็นสิ่งที่มารวมกัน และ
เชอ่ื มโยงให้เหน็ ซง่ึ กันและกนั

โครงการนี้เกิดขึ้นได้จากนักศึกษาคณะโบราณคดีกลุ่มหนึ่ง
กำลังสนทนายามค่ำคืนอยู่แถวสวนสราญรมย์ บทสนทนาดังกล่าวเกิด
ขึ้นมาตั้งแต่ปลายฤดูฝน ปี 2562 ผ่านการล้มลุกคลุกคลานมาเรื่อย ๆ
สมาชิกจากเดิมที่เริ่มแค่ 2 คนก็กลายเป็นการเพิ่มขึ้นมาเรื่อย ๆ จนเป็น
สิบกว่าคนในปัจจุบัน โชคชะตาทำให้หลายคนยังทำงานกันอยู่ และ
โชคชะตาก็ทำให้หลายคนก็จากหายไป โครงการกว่าจะงอกงามเป็น
ต้นไม้ใหญ่ได้ ก็ถูกอาจารย์ที่ปรึกษาพรวนดิน ใส่ปุ๋ย รดน้ำ ให้ต้นไม้นี้
เติบโตอยา่ งถูกต้อง ก็นับว่าตน้ ไมช้ นดิ นีเ้ ป็นพชื ท่ที นทานเหมือนกัน

9

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี

โครงการของนักศึกษา ควรจัดทำขึ้นมา ให้สังคมได้ประโยชน์
ไม่ใช่แค่นกั ศึกษาไดป้ ระโยชน์ สนองความตอ้ งการของตนเองเท่าน้นั

คำดังกล่าวเป็นเจตนารมณ์ที่สำคัญของโครงการทางรถไฟ
สายโบราณคดจี วบจนถงึ ทกุ วันน้ี

แล้วทำไมต้องเป็นที่สูงเนิน ? เป็นอีกคำถามหนึ่งที่ได้รับการ
ถามมากมาย ประเทศไทยมีอาคารสถานีรถไฟ 400 กว่าแห่ง แล้วทำไม
ถึงมาเปน็ ทส่ี งู เนิน จงั หวัดนครราชสีมา

คำตอบกค็ ือ เพราะสงู เนนิ ส้มู าโดยตลอด อาคารสถานีรถไฟ
สูงเนิน เป็นอาคารที่ชาวบ้าน กลุ่มคนในพื้นที่ต่างก็ต่อสู้อนุรักษ์มาโดย
ตลอด เป็นเรื่องที่น่ายินดีเป็นอย่างมาก ที่กลุ่มคนในพื้นที่ต่างตระหนัก
และเหน็ คุณคา่ ของแหล่งมรดกทางวฒั นธรรมเปน็ ของตนเอง

ในขณะเดียวกัน สูงเนินก็เผชิญหน้ากับการพัฒนา สูงเนิน
กลายเป็นส่วนหนึ่งของเส้นทางการก่อสร้างโครงการรถไฟความเร็วสูง
โครงการรถไฟทางคู่ และถนนมอเตอร์เวย์ ซึ่งการพัฒนาดังกล่าวจะ
นำพาความเจริญมาเปน็ อย่างมาก เฉกเชน่ เดยี วกบั การตดั เสน้ ทางรถไฟ
หลวงคร้ังแรกทนี่ ำพาความเจรญิ มาสู่เมอื งนครราชสีมา

สูงเนนิ จึงไมค่ วรถูกลืมและเปน็ แคท่ างผ่าน

นอกจากนี้แล้วสูงเนินยังมีอะไรที่น่าสนใจเป็นอย่างมาก สูง
เนินเป็นที่ตั้งของแหล่งมรดกทางวัฒนธรรม มีแหล่งโบราณคดีเป็น

10

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี

จำนวนมาก ไม่ว่าจะเป็นวฒั นธรรมทวารวดี อย่างเมืองโบราณเสมา วัด
พระนอนธรรมจกั รเสมาราม เสมาบ้านหนิ ตั้ง หรือวฒั นธรรมเขมรอย่าง
ปราสาทบ้านเก่า ปราสาทเมืองแขก ปราสาทโนนกู่ หรือมีงานฝีมือทอ
ผ้าทขี่ ้ึนชื่ออย่าง “ผ้าเง่ียงนางดำ”

ทั้งหมดทั้งมวล สามารถเชื่อมโยงเข้ากับอาคารสถานีรถไฟสูง
เนินได้หมด หลายคนอาจจะสงสัยว่าเชื่อมโยงเข้ากันได้ไง แต่นักศึกษา
คณะโบราณคดี ผ้จู ัดทำโครงการนี้เชอ่ื กนั อยา่ งนน้ั แน่นอน และอยากพา
ทกุ คนไปพิสูจน์ดู

จึงกลายเปน็ โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี ตอน “บอกเล่า
ให้รู้จัก บอกรักษ์สูงเนิน” ขึ้นมา เป็นการจัดทริปสาธิตการท่องเที่ยวใน
สูงเนิน เพื่อเป็นการต่อยอดจากการอนุรักษ์ที่คนในพื้นที่ตา่ งตอ่ สู้ขึ้นมา
และให้สงู เนินเป็นที่ร้จู กั กันอยา่ งกว้างขวางมากขนึ้

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดีมที ม่ี าทีไ่ ปเปน็ อย่างนี้

11

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี

โครงการทางรถไฟสายโบราณคดี
จดั กิจกรรมเดนิ ยา่ น “ยำ่ บนรอยราง ยลบางกอกนอ้ ย”
ณ สถานรี ถไฟธนบุร(ี เดมิ ) - วดั อมรินทราราม – โรงรถจกั รธนบุรี
– ชุมชนบา้ นบุ – วดั สุวรรณาราม - ศาลเจา้ บางกอกน้อย

ในวนั ท่ี 7 พฤศจิกายน 2563.
เพ่อื จัดหารายไดไ้ ปทำกจิ กรรมอนรุ ักษ์สถานีรถไฟสงู เนิน

จงั หวดั นครราชสมี า

12

รกั ษส์ ถานี

รักษส์ ถานี วนั วสิ ข์ เนียมปาน01

“ทา่ นผ้โู ดยสารโปรดทราบ ที่นี่สถานี....”

ไดอาล็อกน้ีคงเป็นความเคยชนิ ของคนนั่งรถไฟที่เสียงประกาศ
ดังจากลำโพงบอกว่ารถไฟของเราจอดอยู่ท่ีสถานีอะไร ซึ่งเวลาท่ีรถไฟ

จอดแต่ละสถานีนั้นก็มีคนไม่น้อยท่ีมองออกไปนอกหน้าต่างด้วย

จุดประสงค์ต่าง ๆ ไม่ว่าจะดูสอดสายตาหาของกิน พักสายตามองวิว
หรือแม้แต่มองว่าสถานีรถไฟนน้ั หน้าตาเป็นยังไง

ว่ากันตรง ๆ แล้วสถานีรถไฟคือด่านหน้าท่ีคนน่ังรถไฟทุกคน
ต้องเจอก่อนทจ่ี ะได้เห็นตัวขบวนรถไฟด้วยซ้ำ ประเทศไทยมีสถานีรถไฟ
ซึ่งไม่นับรวมที่หยุดรถทั้งหมด 446 สถานี ใน 46 จังหวัดและ
กรุงเทพมหานคร ซ่ึงสถานีรถไฟแต่ละท่ีนั้นมีเสน่ห์แตกต่างกันไม่ว่าจะ
เป็นเรื่องของวิถีชีวิต สภาพ แวดล้อม ชุมชน คน อาหาร และ
สถาปัตยกรรม มีสถานีรถไฟไม่น้อยท่ีทรงคุณค่าชวนให้เรามองและยก
กล้องมาถ่ายภาพไว้เป็นท่ีระลึก และก็มีไม่น้อยเช่นกันที่แฝงเร่ืองราวใน
หน้าประวัติศาสตร์ไว้บนตัวอาคารสถานีหรือบนชานชาลาให้เราได้ตาม
หาเร่ืองเล่าในอดีตผ่านการตกแต่ง รูปแบบ รวมถึงการเล่าขานของคน
เฒา่ คนแก่ท่ีอยกู่ บั สถานีรถไฟน้นั มาอยา่ งยาวนาน

1 พนักงานวเิ ทศสมั พนั ธ์ กองการตา่ งประเทศ สำนักงานผวู้ ่าการรถไฟแห่งประเทศไทย

13

รักษส์ ถานี

สถานีกระเบียด เสน้ ทางสายใต้

สถานีเดน่ ชัย จ.แพร่ เสน้ ทางสายเหนอื
14

รักษส์ ถานี

สถานรี ถไฟคือศนู ย์กลางของชุมชน
นอกจากสถานีรถไฟจะทำหน้าท่ีเป็นพ้ืนท่ีสำหรับข้ึนลงรถไฟ

แล้ว ก็ยังคงเป็นพื้นท่ีรวมกลุ่มของคนในชุมชนให้ทำกิจกรรมต่าง ๆ
ร่วมกัน หากสังเกตให้ลึกๆ ลงไปอีกแล้วนั้นจะพบว่าสถานีรถไฟมัก
ตั้งอยู่บริเวณใจกลางชุมชน ใกล้ตลาด ใกล้สถานศึกษา ใกล้พื้นที่
พาณชิ ย์ หรือแมแ้ ตพ่ นื้ ที่ในการต่อรถเพอ่ื เดินทางไปยังจดุ ต่าง ๆ ทร่ี ถไฟ
ไปไม่ถงึ

เราจะพบเห็นกิจกรรมต่าง ๆ บริเวณรอบ ๆ สถานีรถไฟใน
ชว่ งเวลาท่ีรถไฟแตล่ ะขบวนเดินทางมาถึง การเอ้ือเฟื้อกันระหว่างรถไฟ
กับชุมชนเป็นส่ิงท่ีเกิดข้ึนมาอย่างต่อเนื่องตั้งแต่เริ่มมีรถไฟและดำรงอยู่
จนถึงปัจจบุ นั หรอื อาจจะยาวไปถงึ อนาคต

แมค่ ้าขายขา้ วแกงกระทง ทส่ี ถานเี ทพา จ.สงขลา
15

รกั ษ์สถานี

ตลาดหน้าสถานนี ครปฐม ยา่ นอาหารอรอ่ ยประจำจังหวดั
ตลาดเช้าท่ีสถานีรถไฟนครปฐมเป็นหนึ่งตัวอย่างท่ีเห็นได้

ชัดเจนมาก ร้านรวงต่าง ๆ ที่นำอาหารและของใช้มาขายริมฝั่งถนน
ด้านหน้าสถานียาวไปจนถึงสะพานข้ามคูเมืองท่ีฉากหลังเป็นองค์พระ
ปฐมเจดีย์ ทกุ เช้าเมือ่ ขบวนรถไฟนำเท่ยี วเข้าเทียบสถานนี ครปฐมซึง่ ตาม
โปรแกรมแล้วคือให้นักท่องเท่ียวลงไปนมัสการพระปฐมเจดีย์ 40 นาที
แต่ส่วนใหญ่แล้วนั้นบรรดาผู้ที่ลงจากขบวนรถไฟนำเที่ยวจะลงมากว้าน

16

รกั ษส์ ถานี

ซื้อของกินไปกินบนรถซะมากกว่า บุญหรือจะสู้ความหิว แผงลอย
มากมายท่ีจะเชิญชวนให้เราเสียเงินแล้ว กลิ่นของอาหารที่ลอยฟุ้งอยู่ท่ัว
บริเวณหลังสถานนี ้ันสามารถดงึ ดูดให้เราเสียเงินได้อย่างไม่ต้องคดิ อะไร
มากเลย

ร้านอาหารแผงลอยหนา้ สถานนี ครปฐม
นอกจากนครปฐมแล้วนั้นยังมีอีกหลายสถานีที่บรรดาตลาด
โตร้ ุง่ ต้ังอยใู่ กลก้ บั สถานีรถไฟ ทง้ั UD Town อุดรธานี ตลาดโตร้ งุ่ หัวหิน
ตลาดรถไฟลำปาง ตลาดรถไฟศรีสะเกษ และอีกหลาย ๆ ที่ท่ีไม่ไดเ้ อ่ย
ถึง นน่ั อาจเป็นเพราะวา่ ยงั ไงคนทเี่ ดนิ ทางด้วยรถไฟตอ้ งมาถงึ สถานีกอ่ น
อยู่แล้ว การรวมตัวของคนปริมาณมากก็คงไม่พ้นสถานีรถไฟท่ีอยู่ใจ
กลางเมืองหรือชุมชนนั้นๆ การฆ่าเวลาด้วยการกินหรือช็อปป้ิงซ่ึงแฝง

17

รักษ์สถานี

อยู่ใน DNA คนไทย (หรืออาจจะคนท่ัวโลก) เป็นสิ่งท่ีเกิดข้ึนอย่าง
แน่นอน กลไกลทางเศรษฐกจิ จงึ ขบั เคล่ือนไดอ้ ยา่ งมีประสิทธิภาพ

ในช่วงเย็นของทุกวัน สถานีรถไฟมักเปน็ อกี แห่งที่คนมารวมตัว
กันเพ่ือนั่งตากลมเย็น ๆ หลังจากที่ประสบพบเจอกับอากาศร้อนระอุ
มาแลว้ ตลอดทัง้ วนั

เป็ น เร่ื อ ง ท่ี น่ า ช ว น คิ ด ว่ า ช า น ช า ล า ส ถ า นี ร ถ ไ ฟ ทุ ก แ ห่ ง ใ น
ประเทศน้ันเหมือนจะถูกออกแบบมาให้ใช้งานได้อย่างหลากหลายและ
ไม่ได้เปน็ เพยี งแค่จดุ ขึน้ ลงรถ แตย่ ังเป็นพืน้ ทีใ่ นการนั่งพักผอ่ นได้อีกดว้ ย
ช่ ว ง เย็ น แ ด ด ร่ ม ล ม ต ก จึ ง เป็ น ช่ ว ง เว ล า ที่ ดี ที่ เห ล่ า ค น ใ น ชุ ม ช น จ ะ
เคลอื่ นย้ายตวั เองจากบ้านพาลกู หลานมานัง่ ดูรถไฟ หรือมานัง่ คุยกนั กับ
อีกหลายๆ คนท่ีเดินทางมาสถานีเพื่อจุดประสงค์เดียวกัน ผู้หลักผู้ใหญ่
อาจจะนัง่ ทอดอารมณห์ รอื คยุ กันเรื่องขา่ วสารบา้ นเมืองต่างๆ สว่ นเด็กๆ
ก็นงั่ ดรู ถไฟชว่ งเย็นทวี่ ง่ิ เข้าออกสถานี

18

รักษ์สถานี

เวทงี านวันเด็กทีส่ ถานนี ครลำปาง
ในสถานีบางแห่งท่ีเป็นศูนย์กลางชุมชนจริง ๆ ก็มักจะมี
กจิ กรรมต่าง ๆ จดั ทนี่ นั่ ในวาระพเิ ศษด้วยอย่างเชน่ งานวนั เด็ก ซึง่ เราเอง
ก็เคยได้ไปร่วมงานวันเด็กท่ีสถานีรถไฟหลาย ๆ แห่ง ไม่ว่าจะทางใต้
อย่างสถานีชุมทางทุ่งสง ทางเหนืออย่างสถานีนครลำปาง หรือในเขต
กรุงเทพอย่างสถานีธนบุรี ซ่ึงสถานีทีม่ ีการจดั งานวันเด็กนน้ั จะเป็นพ้ืนท่ี
ที่มีบ้านพักรถไฟหรือท่ีทำการแขวงของการรถไฟตั้งอยู่ น่ันเป็นสิ่งท่ี
เชื่อมโยงกันระหว่างรถไฟ สถานี พนักงาน ชุมชน บุคคล และการ
ขบั เคลอื่ นทางเศรษฐกจิ ไดเ้ ป็นอยา่ งดี
น่ีน่าจะพอเห็นภาพความเป็นศูนย์กลางชุมชนของสถานีรถไฟ
ไดช้ ดั เจนขึน้ เราไปดูคณุ คา่ ตอ่ ไปกนั ดีกวา่

19

รักษ์สถานี

สถานรี ถไฟคือรอยพิมพ์ของประวตั ิศาสตร์
ความสำคัญอีกหนึ่งสิ่งที่สถานีรถไฟของไทยและหลาย ๆ แห่ง
ทว่ั โลกสรา้ งแรงดงึ ดูดต่อผู้คนน่ันคอื รปู แบบทางสถาปัตยกรรม ในยโุ รป
นน้ั อาคารสถานีหลายแห่งถือว่ามีความน่าสนใจในการออกแบบทั้งการ
ใช้สอยและความงดงามของสถาปัตยกรรมในยุคต่าง ๆ ซ่ึงหลายท่ีก็มี
รูปแบบพิมพ์นิยม บางแห่งก็มีเอกลักษณ์นิด ๆ หน่อย ๆ ที่ทำให้สถานี
นน้ั ๆ กลายเป็นเอกลกั ษณข์ นึ้ มา
มาพูดถึงสถานีรถไฟในประเทศไทย อาคารสถานีรถไฟแต่ละ
แห่งมีลักษณะที่หลากหลายตามแต่ลักษณะการใช้สอยหรือทตี่ ั้ง รวมถึง
ขน าด ขอ งอ าค าร วัส ดุ ที่ ใช้ ก่ อ ส ร้าง ห รือ แ ม้ แต่ รูป แ บ บ ท าง
สถาปัตยกรรม

20

รักษ์สถานี

อาคารสถานีสูงเนนิ จ.นครราชสีมา
เปน็ อาคารไมร้ ุ่นแรก ๆ ของรถไฟไทย
ปัจจุบันชุมชนไดม้ ีส่วนในการขออนุรกั ษ์
อาคารสถานีท่ีจะสร้างใหม่ทดแทน

21

รักษ์สถานี

สถานวี ฒั นานคร จ.สระแก้ว อาคารไม้ชนั้ เดียวรปู แบบทว่ั ไป

สถานปี างมว่ ง จ.ลำปาง อาคารไม้สองชั้น ชน้ั บนเปน็ บา้ นพกั นายสถานี

22

รกั ษ์สถานี

พลบั พลาสถานหี วั หนิ เดิมคอื อาคารสถานสี นามจันทร์
ที่ถกู ย้ายมาต้ังไวท้ สี่ ถานหี ัวหนิ

มสี ถานีไม่น้อยทมี่ ลี กั ษณะสถาปตั ยกรรมทเี่ ป็นเอกลักษณ์ โดด
เด่น มีแห่งเดียวบ้าง มีสถานีพี่น้องบ้าง ไม่ว่าจะเป็นสถานีท่ีมีลักษณะ
แบบผสมผสานรูปแบบจากยุโรปที่ได้รับการออกแบบจากชาวต่างชาติ
ในรุ่นเร่ิมแรกของรถไฟไทย ซึ่งผู้ออกแบบน้ันได้แฝงรูปแบบต่างๆ ตาม
ลายเซ็นของตัวเอง เช่น สถานีกรุงเทพท่ีมีความเป็นอิตาเลียน
เรเนสซองส์ สถานีอุตรดิตถ์ (เดิม) ท่ีเป็นรูปร่างแปลกตาไม่มีท่ีไหน
เหมอื น

23

รกั ษ์สถานี

พลับพลาสถานีบางปะอิน เปน็ ทปี่ ระทบั ของรัชกาลที่ 5
และเปน็ อาคารไมร้ ุ่นสมยั เปดิ เดนิ รถไฟคร้ังแรกท่ยี ังคงหลงเหลอื ยู่ ปจั จุบันขนึ้

ทะเบียนเป็นโบราณสถานแล้ว

สถานีพจิ ิตร เปน็ อาคารคอนกรีตมลี วดลายสวยงาม
เดมิ มีอาคารลกั ษณะเดยี วกนั อีก 2 สถานคี ือพิษณโุ ลก และแปดริ้ว

ปจั จุบันเหลอื ทพ่ี จิ ติ รเพยี งแหง่ เดยี วในประเทศ

24

รกั ษ์สถานี

สถานีบ้านปินท่ีสร้างแบบบาวาเรียนสไตล์ที่เดียวของประเทศ
ไทย หรือแม้แต่สถานีที่สร้างด้วยไม้แต่มีความวิจิตรเป็นของตัวเอง เช่น
สถานีหัวหิน พลับพลาสถานีหัวหิน (อาคารสถานีสนามจันทร์เดิม)
สถานกี ันตงั

สถานีบา้ นปนิ จ.แพร่
เป็นอาคารสไตลบ์ าวาเรียนแหง่ เดียวในประเทศไทย

25

รกั ษส์ ถานี

สถานหี วั หนิ จ.ประจวบคีรีขนั ธ์
อาคารสไตลว์ ิคตอเรียผสมกล่ินอายความเป็นจนี เข้าไปนิดหน่อย
เปน็ หนึ่งในสถานที มี่ ีเอกลักษณ์ของไทยท่ีใครไปหัวหินตอ้ งอดแวะไมไ่ ด้

สถานีนครลำปาง อาคารผสมผสานระหวา่ งตะวันตกและลา้ นนา
มลี ายฉลุตามอาคารทสี่ วยงามมาก

26

รักษ์สถานี

สถานีอุตรดิตถห์ ลังเกา่ ออกแบบโดยคารล์ ดอื หร์ ิ่ง
ถูกระเบิดเสยี หายทง้ั หลังในสมยั สงครามโลก
(ภาพโดยการรถไฟแหง่ ประเทศไทย)

ถา้ ไม่ใช่สถานีลูกคร่ึง ก็จะเป็นสถานีไม้ไทยแท้ ๆ ช้ันเดียวบ้าง
สองชั้นบ้าง ตามแต่การใช้สอย อันนี้เห็นได้ท่ัว ๆ ไปเป็นรูปแบบสูตร
สำเร็จของสถานีตามชนบทซึ่งสร้างเป็นอาคารไม้ชั้นเดียว มีท่ีพัก
ผู้โดยสารติดกับช่องขายตั๋วโดยสาร หลังคาเป็นกระเบื้องลอนหรือ
กระเบ้ืองว่าว มากกว่านั้นหน่อยก็จะเป็นอาคารไม้สองช้ันท่ีด้านบนแบ่ง
เอาไว้เป็นท่ีพักของนายสถานีหากสถานีน้ัน ๆ ไม่ได้มีบ้านพักแยก
ออกมา

27

รักษส์ ถานี

สถานีช่องเขา จ.นครศรธี รรมราช อาคารไม้ชนั่ เดยี วรูปแบบทว่ั ไป

สถานที ับกฤช จ.นครสวรรค์ อาคารไมส้ องชน้ั รปู แบบมาตรฐานท่วั ไป
28

รกั ษส์ ถานี

ภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 มีอาคารสถานีรถไฟที่ถูก
ทำลายเสียหายเยอะมาก และได้รับการออกแบบเพื่อบูรณะสถานีโดย
สถาปนิกชาวไทย โดยอาคารนั้นอาจจะเป็นคอนกรีตล้วน ไม้ผสม
คอนกรีต ก่ออิฐฉาบปูน หรือมีการประดับด้วยส่วนรายละเอียดเล็กๆ
น้อยๆ เช่นการใช้โค้ง (Arch) การประดับปูนป้ัน ฉลุไม้ จั่ว ป้ันหยา และ
อื่นๆ อีกมากมายที่แฝงอยู่และสามารถบอกเล่าได้ว่าอาคารสถานีน้ี
สรา้ งในชว่ งไหน

ซงึ่ การสรา้ งสถานีทดแทนนีแ่ หละทที่ ำให้มีอาคารรูปแบบใหม่ๆ
เกิดข้ึนมากมายมาทดแทนสถานีรถไฟรูปแบบดั้งเดิมที่เสียหายจาก
สงครามหรอื สถานีทมี่ อี ายกุ ารใช้งานมานานจนทรดุ โทรม

รูปแบบหน้าจ่ัวของสถานที รงไทยประยุกต์
29

รักษส์ ถานี

สถานีอุบลราชธานี เป็นอาคารทรงไทยประยกุ ต์

สถานีชมุ ทางหาดใหญ่ ที่มฟี งั ก์ชัน่ การใชง้ านท่คี รอบคลมุ
ท้ังทีท่ ำการ สถานรี ถไฟ และโรงแรม
30

รักษส์ ถานี

สถานีหนองคาย อาคารหลงั ปจั จุบนั ถกู สร้างข้นึ มาใหม่หา่ งจากท่ี
เดิมเนอ่ื งจากมกี ารเบย่ี งเสน้ ทางเพื่อเช่ือมต่อประเทศลาว

สถานีเชียงราก รปู แบบไทยประยุกต์
สร้างใหมส่ มัยท่ีประเทศไทยเป็นเจา้ ภาพ
กฬี าเอเชียนเกมส์ คร้ังท่ี 13 ปี ค.ศ. 1998

31

รักษ์สถานี

อาคารทรงไทยประยุกต์ได้รับการออกแบบโดยสถาปนิกชาว
ไทยหลายท่าน เช่น หม่อมเจ้าโวฒยากร วรวรรณ คุณประยูร ศรี
สำรวญ และคุณถาวร บุญยเกตุ เป็นต้น ซึ่งรปู แบบท่ีเป็นเอกลกั ษณเ์ ลย
คือการสร้างด้วยคอนกรีตเสริมเหล็ก แสดงหลังคาทรงจั่ว ไม่เน้น
ตกแต่งให้วิจิตรสวยงาม จะดูทื่อๆ แต่ก็ไม่ใช่ว่าไม่สวยนะ มันสวย แต่
สวยแบบเรียบ ๆ ดูคลาสสิค ไม่ล้าสมัย เช่น สถานีเชียงใหม่ นครปฐม
ศิลาอาสน์ แกง่ คอย อุบลราชธานี

นอกจากอาคารทรงประยุกต์แล้วก็ยังมสี ถานรี ถไฟทสี่ รา้ งแบบ
สมัยใหม่ ซ่ึงสมัยใหม่ท่ีว่าน้ีไมใ่ ช่โมเดิร์นจ๋านะครับ แต่เป็นการออกแบบ
แบบเรียบง่าย ใช้วัสดุธรรมดาๆ เช่น เหล็ก กระจก อิฐแก้ว คอนกรีต
เสริมเหล็ก ออกแบบโดยสถาปนิกไทย เช่น หมอมเจ้าโวฒยากร วรว
รรณ หลวงสุขวัฒนสุนทร คุณประยูร ศรีสำรวล และคุณวรุตม์ ก่ีจนา
สถานีในกลุ่มนี้ เช่น สถานีมักกะสัน บางซื่อ(ยกเลิกอาคารน้ีแล้ว) เด่น
ชยั ตะพานหิน สุราษฎรธ์ านี นครสวรรค์ ชุมแสง เป็นต้น

ลักษณะของสถาปัตยกรรมแต่ละสถานีน้ันสะท้อนภาพของ
ความหลากหลาย ไม่ว่าจะเป็นผู้ออกแบบ วัสดุ ช่วงยุค รวมถึงการเป็น
สว่ นหนึ่งของชุมชนซง่ึ ทำใหม้ ีคณุ คา่ ทางจติ ใจกับแต่ละทอ้ งที่แตกต่างกัน
ไป จะว่าไปแล้วสถานีรถไฟเองก็ไม่ได้เป็นแค่จุดขึ้นลงรถไฟแต่ก็ยังเป็น
เหมือนจุดศูนยก์ ลางของชุมชนท่ีชาวบ้านสามารถมีจดุ ร่วมกันได้ในเกือบ
ทุกๆ มิติ

32

รักษส์ ถานี

สถานชี ุมแสง จ.นครสวรรค์ เป็นอาคารไม้ทรงประยกุ ต์ ซง่ึ มีหลายสถานี
ทีอ่ อกแบบใหร้ ปู แบบเดยี วกัน เช่น นาสาร ท่าฬ่อ บา้ นโปง่ ฯลฯ

สถานีตะพานหิน จ.พิจติ ร อาคารคอนกรีตชั้นเดียว
เน้นการใช้สอยมากกว่าความสวยงาม

33

รกั ษส์ ถานี

สถานีสไุ หงโก-ลก จ.นราธวิ าส
เปน็ สถานรี ่วมไทย-มาเลเซีย สรา้ งด้วยรปู แบบเอกลกั ษณ์

34

รักษ์สถานี

สถานีรถไฟเกา่ คือคุณคา่
เราตามข่าวการอัพเกรดทางรถไฟจากทางเด่ียวเป็นทางคู่ของ
การรถไฟแล้ว พบว่าหลายสถานีมีการสร้างใหม่ทดแทนอาคารเดิมเพื่อ
เพิ่มฟังกช์ ่ันการใช้งานให้มีประสิทธภิ าพมากกวา่ เดิม และหลายๆ สถานี
เป็นการรีโนเวทอาคารให้อยู่ในรูปแบบเดิมแต่เปล่ียนวัสดุให้อยู่ได้นาน
ขนึ้ ซึ่งส่วนใหญ่แล้วสถานีที่มีการสร้างใหม่จะเป็นสถานีขนาดใหญ่และ
ขนาดกลางที่มอี าคารสถานีเป็นเอกลักษณ์ นน่ั หมายความว่าอาคารเก่า
ก็จะต้องถูกรอ้ื ถอนเพราะไม่ใชง้ านแล้ว

สถานีขอนแกน่ อาคารหลงั ใหม่ เปน็ สถานยี กระดบั
ทส่ี รา้ งทดแทนสถานเี ดิมตามโครงการรถไฟทางคู่

35

รกั ษ์สถานี

สถานจี นั ทกึ จ.นครราชสีมา
อาคารใหมท่ ดแทนหลังเดมิ ตามโครงการรถไฟทางคู่
น่ันคือส่ิงที่ทำให้เราต้องคิดถึงการอนุรักษ์สถานีรถไฟเก่า
เพ่ือให้เป็นอนุสรณ์หรือพ้ืนท่ีส่วนกลางของชุมชน ซึ่งแน่นอนว่าหากเก็บ
อาคารสถานีเอาไว้ก็ต้องมีค่าใช้จ่ายเกิดขึ้น จึงสมควรต้องมีเจ้าภาพใน
การร่วมอนุรักษ์สถานีหรืออาคารประกอบเหล่าน้ันให้คงอยู่ และ
สามารถแปรสภาพจากแค่อาคารสวยงามให้กลายเป็นพ้ืนที่เชิงพาณิชย์
หรือพ้ืนที่ส่วนกลางได้โดยเกิดรายได้ในการขับเคล่ือนเศรษฐกิจของ
ชุมชนด้วย และก็มีหลายที่เลยที่กลุ่มชาวบ้านร่วมกันดูแลอาคารสถานี
รถไฟเก่าเพื่อการอนุรักษ์ ไม่ว่าจะเป็นอดีตสถานีแม่พวก ท่ีจังหวัดแพร่
หรือแม้แต่สถานีสูงเนินท่ีแม้ว่ากำลังใช้งานอยู่ แต่อนาคตจะมีการสร้าง
อาคารสถานีใหม่มาทดแทน

36