ราชสกุลวงศ์

ภายหลังโปรดเกล้าฯ เลื่อนเป็นกรมขุนวรจักรธรานุภาพ เมื่อวันจันทร์ เดือน ๑๐ แรม ๑๐ ค่�ำ ปีเถาะ
นพศก จ.ศ. ๑๒๒๙ ตรงกับวันที่ ๒๓ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๐ ในรชั กาลท่ี ๔ ไดก้ �ำกบั กรมพระนครบาล และ
ได้ว่ากรมหมอ กรมช่างเคลือบ ช่างหุงกระจก กรมญวนหก ได้ช�ำระความรับสั่ง ได้ว่ากรมท่า สิ้นพระชนม์
ในรัชกาลท่ี ๕ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือน ๘ บูรพาษาฒ ขึ้น ๘ ค�่ำ๑ ปีวอก จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๓๔ ตรงกับ
วันท่ี ๑๓ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๕ พระชันษา ๕๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ วัดสระเกศ วันพุธท่ี ๑๑
ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๕๒ เป็นตน้ ราชสกุล ปราโมช ณ อยธุ ยา
ที่ ๖๒ พระองค์เจ้าหญิงพันแสง๓ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพันแสง) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดานวล๔ เมอ่ื วนั พฤหสั บดี เดอื น ๑๐ ปฉี ลู นพศก จ.ศ. ๑๑๗๙ พ.ศ. ๒๓๖๐ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๓
ท่ี ๖๓ พระองค์เจ้าชายเน่า (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเน่า) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาพุ่ม
เม่ือเดอื น ๑๒ ปีฉลู นพศก จ.ศ. ๑๑๗๙ พ.ศ. ๒๓๖๐ ส้ินพระชนม์ในรชั กาลท่ี ๒
ที่ ๖๔ พระองค์เจา้ ชายเกยรู (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ เกยรู ) ท่ี ๓ ในเจ้าจอมมารดาอัมพา
ประสูติเม่ือวันอังคาร เดือน ๘ แรม ๔ ค�่ำ ปีขาล สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๑๘๐ ตรงกับวันที่ ๒๑ กรกฎาคม
พ.ศ. ๒๓๖๑ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๔๕ พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุผ้าขาว วัดสุวรรณาราม
วนั เสาร์ท่ี ๑๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๙๘๖
ท่ี ๖๕ สมเด็จเจ้าฟ้าชายกลาง (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบ�ำราบ-
ปรปักษ์) ท่ี ๒ ในสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี ประสูติเม่ือวันเสาร์ เดือน ๖ ขึ้นค�่ำ ๑ ปีเถาะ เอกศก
จ.ศ. ๑๑๘๑ ตรงกบั วนั ท่ี ๒๔ เมษายน พ.ศ. ๒๓๖๒
ในรัชกาลที่ ๔ เฉลมิ พระนามวา่ สมเดจ็ พระเจ้านอ้ งยาเธอ เจา้ ฟา้ มหามาลา อศิ วราธิราชรววิ งษบ์ รม-
พงษ์ปฏิพัทธ์ บุรุษรัตน์วโรภโตสุชาติ บริสัษยนารถนรินทราธิบดี และทรงสถาปนาเป็นกรมหมื่นปราบปรปักษ์
เมอื่ ปกี ุน ตรีศก จ.ศ. ๑๒๑๓ พ.ศ. ๒๓๙๔ เล่อื นเปน็ สมเดจ็ พระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนบ�ำราบปรปกั ษ์
เม่ือวันศุกร์ เดือน ๙ ข้ึน ๙ ค่�ำ ปีเถาะ นพศก จ.ศ.๑๒๒๙ ตรงกับวันที่ ๙ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๐
ในรัชกาลที่ ๕ เลื่อนเป็นสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระบ�ำราบปรปักษ์ มหิศวรศักดิ-
สุนทรวิวงษ์ บรมพงษบริพัตร วิวัฒนยโศดม สรรพศิลปาคมอุดมกิจ พิฆเนศวรประสิทธิคชกรรมศาสตร
โหรกลานุวาทกาพยปฏิภาณ สฤษดิสรรพศุภการ สกลรัษฎาธิกิจปรีชาวตโยฬาร ยุติธรรมาทวาธยาไศรย

_____________________________
๑ จดหมายเหตบุ ัญชนี �้ำฝน เลม่ ๓, หน้า ๔๖ ว่า สิน้ พระชนมว์ ัน เดือน ๙ ข้ึน ๘ ค่�ำ ตรงกับวนั จนั ทร์ที่ ๑๒ สิงหาคม
พ.ศ. ๒๔๑๕ เวลาบ่าย ๓ โมง
๒ “จดหมายเหตขุ องหมอบรดั เล,”ใน ประชมุ พงศาวดารภาคที่ ๑๒ หนา้ ๘๓. และ “จดหมายเหตโุ หร ของจมนื่ กง่ ศลิ ป,์ ”
ใน ประชุมพงศาวดาร เล่ม ๘ ภาค ๘, หนา้ ๑๗๕.
๓ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลท่ี ๒, หน้า ๕๕๙ ; ราชสกุลวงศ์ ฉบับพิมพ์ พ.ศ. ๒๔๖๙ ว่า
“พระองคเ์ จา้ กรรแสง”
๔ พระนามพระองคเ์ จ้าวงั หลวงแลวงั น่าฯ ว่า เจา้ จอมมารดานวม
๕ สันนิษฐานว่า สิน้ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๓ พ.ศ. ๒๓๘๘ (ดู หอสมุดแห่งชาติ, หมายรับสงั่ รชั กาลท่ี ๓ จ.ศ. ๑๒๐๗
เลขท่ี ๗๐ สมดุ ไทยด�ำ)
๖ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รชั กาลที่ ๔, หน้า ๑๑๑.

34

ไตรศรรี ัตนธาดา มหนั ตเดชานุภาพบพิตร๑ เมอ่ื วนั จันทร์ เดอื น ๖ ข้นึ ๕ ค�ำ่ ปีจอ ฉศก จ.ศ. ๑๒๓๖ ตรงกับ
วันที่ ๒๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๗ และเล่ือนเป็นสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมสมเด็จ
พระบ�ำราบปรปกั ษ์ มหศิ วรศักดิสุนทรวิวงศ์ บรมพงษบรพิ ัตร วิวฒั นยโศดม สรรพศิลปาคมอดุ มกจิ พิฆเนศวร
ประสิทธิคชกรรมศาสตร โหรกลานุวาทกาพยปฏิภาณ สฤษฎิศุภการสกลรัษฎาธิกกิจ ปรีชาวตโยฬาร
สมบูรณคุณสารสุจริตจริยาภิรมย์ ราชพงศานุกรมมุขประดิษฐาสกลนราภิมานิต นริศราธิบดินทร์ ปรมินทร
มหาราชวโรประการ ปรีชาญาณยุติธรรมาชวาธยาศรัย ศรีรัตนไตรสรณคุณารักษ์ บรมอรรคมหาบุรุษยรัตน์
สุขมุ าลกระษตั รยิ ว์ ิสุทธชิ าติ ธรรมกิ นาถบพิตร เมือ่ วนั เสาร์ เดอื นอา้ ย ข้ึน ๖ ค่�ำ ปีระกา สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๔๗
ตรงกับวันท่ี ๑๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๒๘ ในรัชกาลที่ ๓ รับราชการในกรมวัง ถึงรัชกาลที่ ๔ ได้ว่ากรมวัง
กรมพระคชบาล กรมโหร กรมพราหมณ์ กรมภูษามาลา และกรมสังฆการธี รรมการ ในรชั กาลที่ ๕ ที่ประชุม
พระบรมวงศานุวงศ์ และข้าราชการผู้ใหญ่พร้อมกันสมมตให้เป็น ผู้ส�ำเร็จราชการในพระราชส�ำนัก และว่า
พระคลังทั้งปวง ต่อมาได้ว่ากรมมหาดไทยอีกกรมหน่ึง และได้เป็นท่ีปรึกษาราชการแผ่นดิน สิ้นพระชนม์
ในรัชกาลท่ี ๕ เมอ่ื วันพุธ เดอื น ๑๐ ขึน้ ๔ ค�่ำ ปีจอ อัฐศก จ.ศ. ๑๑๔๘ ตรงกบั วนั ท่ี ๑ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๙
พระชันษา ๖๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง วันพฤหัสบดีท่ี ๒๘ เมษายน
พ.ศ. ๒๔๓๐๒ เปน็ ต้นราชสกุล มาลากลุ ณ อยุธยา
ท่ี ๖๖ พระองค์เจ้าหญิงโสภา๓ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสภา) ท่ี ๒ ในเจ้าจอมมารดา
ลกู จันทน์๔ ประสตู วิ นั อังคาร เดอื น ๙ ปีมะโรง โทศก จ.ศ. ๑๑๘๒ พ.ศ. ๒๓๖๓ สิน้ พระชนม์ในรชั กาลท่ี ๒
เมื่อปีมะเสง็ ตรีศก จ.ศ. ๑๑๘๓ พ.ศ. ๒๓๖๔ พระชันษา ๒ ปี
ที่ ๖๗ สมเด็จเจ้าฟ้าหญิง (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า) ที่ ๓ ในสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากุณฑล-
ทิพยวดี ประสูติเม่ือวันพุธ เดือน ๔ แรม ๓ ค่�ำ ปีมะโรง โทศก จ.ศ. ๑๑๘๒ ตรงกับวันท่ี ๒๑ มีนาคม
พ.ศ. ๒๓๖๓ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๒
ท่ี ๖๘ พระองค์เจ้าหญิงกัณฐา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากัณฐา) ท่ี ๔ ในเจ้าจอมมารดา-
อัมพา ประสูติวันอาทิตย์ เดือน ๖ ข้ึน ๔ ค�่ำ๕ ปีมะเส็ง ตรีศก จ.ศ. ๑๑๘๓ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๓
เม่ือปีจอ โทศก จ.ศ. ๑๒๑๒ พ.ศ. ๒๓๙๓ พระชันษา ๓๐ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ
ท้องสนามหลวง วนั พฤหสั บดีที่ ๑๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๙๔๖

_____________________________
๑ พระนาม กรมพระ สะกดตาม จดหมายเหตเุ รือ่ งทรงตง้ั พระบรมวงษานุวงษฯ์ , หน้า ๑๘๓.
๒ ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๔ จ.ศ. ๑๒๔๙, หน้า ๔๔.
๓ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสนิ ทร์ รชั กาลท่ี ๒, หนา้ ๕๖๑ ว่า “โศภา”
๔ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๕ จ.ศ. ๑๒๕๐, หนา้ ๔๒๑ และ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๖ ร.ศ. ๑๐๘, หนา้ ๖๕
ว่า เจา้ จอมมารดาจัน หรือลกู จนั ทน์ เป็นธดิ าเจ้าสุก ชาวหลวงพระบาง มพี ระองคเ์ จา้ ชายพระองค์หนึ่ง (ไม่ทราบพระนาม)
และพระองคเ์ จ้าหญิง ๒ พระองค์ (พระองค์เจ้าหญงิ โสภา และพระองคเ์ จ้าหญิงแม้นเขียน) ถึงแก่กรรม วันเสาร์ เดอื น ๓
แรมค่ำ� ๑ ปชี วด สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๕๐ ตรงกับวนั ที่ ๑๖ กมุ ภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๓๑ อายุ ๙๐ ปี พระราชทานเพลิงศพ
ณ วัดสระเกศ วันที่ ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๓๒
๕ ถา้ เปน็ วนั อาทติ ย์ จะเปน็ เดอื น ๖ ขน้ึ ๕ คำ่� ตรงกบั วนั ที่ ๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๔ (ดู ปฏทิ นิ กรมวชิ ชาธกิ ารฯ, หนา้ ๔๐.)
๖ พระราชพงศาวดารกรุงรตั นโกสนิ ทร์ รัชกาลที่ ๔, หน้า ๔๒.

35

ที่ ๖๙ สมเด็จเจ้าฟ้าชายปวิ๋ (สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจ้าฟา้ ปิ๋ว) ท่ี ๔ ในสมเด็จฯ เจา้ ฟา้ กุณฑล-
ทิพยวดี ประสูติเม่ือวันศุกร์ เดือน ๖ ขึ้น ๖ ค�่ำ ปีมะเมีย จัตวาศก จ.ศ. ๑๑๘๔ ตรงกับวันท่ี ๒๖ เมษายน
พ.ศ. ๒๓๖๕ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๓ เม่ือปีชวด โทศก จ.ศ. ๑๒๐๒ พ.ศ. ๒๓๘๓ พระชนั ษา ๑๙ ปี
ท่ี ๗๐ พระองค์เจ้าหญิงมารยาตร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามารยาตร) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาแยม้ ๑ เมอื่ วนั อาทติ ย์ เดอื น ๓ แรม ๗ ค�่ำ ปมี ะเมีย จตั วาศก จ.ศ. ๑๑๘๔ ตรงกับวนั ท่ี ๒ กุมภาพันธ์
พ.ศ. ๒๓๖๕ ส้นิ พระชนมใ์ นรัชกาลท่ี ๔
ท่ี ๗๑ พระองคเ์ จ้าหญงิ กลั ยาณี (พระเจา้ บรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากลั ยาณี) ที่ ๕ ในเจา้ จอมมารดา
อัมพา ประสูติเม่ือวันเสาร์ เดือน ๔ ขึ้น ๖ ค่�ำ ปีมะเมีย จัตวาศก จ.ศ.๑๑๘๔ ตรงกับวันที่ ๑๕ กุมภาพันธ์
พ.ศ. ๒๓๖๕ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๒ เมอื่ ปีมะแม เบญจศก จ.ศ. ๑๑๘๕ พ.ศ. ๒๓๖๖ พระชนั ษา ๒ ปี
ที่ ๗๒ พระองค์เจ้าหญิงแม้นเขียน (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแม้นเขียน) ท่ี ๒ ในเจ้าจอม
มารดาลูกจันทน์เล็ก ประสูติเมื่อวันจันทร์ เดือนอ้าย ขึ้น ๑๓ ค่�ำ ปีมะแม เบญจศก จ.ศ. ๑๑๘๕ ตรงกับ
วันที่ ๑๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๖๖ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๖ เม่ือวันอาทิตย์ เดือน ๑๐ แรม ๑๔ ค่�ำ ปีฉลู
เบญจศก จ.ศ. ๑๒๗๕ ตรงกบั วนั ท่ี ๒๘ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๕๖ พระชนั ษา ๙๐ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ
ณ วัดราชาธวิ าส วนั ที่ ๒๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๗๒
ท่ี ๗๓ พระองคเ์ จ้าหญิงกนษิ ฐนอ้ ยนารี๓ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้ากนษิ ฐนอ้ ยนารี) ที่ ๖ ใน
เจ้าจอมมารดาอมั พา ประสูตวิ นั เสาร์ เดอื น ๓ ข้นึ ๔ คำ�่ ปวี อก ฉศก จ.ศ. ๑๑๘๖ ตรงกับวันท่ี ๒๒ มกราคม
พ.ศ. ๒๓๖๗ สิ้นพระชนม์ในรชั กาลที่ ๔๔ วนั ท่ี ๓๑ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๐๖ พระชนั ษา ๓๙ ปี พระราชทาน-
เพลิงพระศพ ณ พระเมรทุ อ้ งสนามหลวงวันท่ี ๒๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๐๖๕
พระราชโอรสธดิ าในพระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธเลศิ หลา้ นภาลยั ประสตู เิ มอื่ เสดจ็ ด�ำรงพระยศเปน็ สมเดจ็ -
พระเจา้ ลกู ยาเธอ เจา้ ฟา้ กรมหลวงอศิ รสนุ ทร ๔๗ พระองค์ เปน็ เจา้ ฟา้ ๒ พระองค์ เปน็ พระองคเ์ จา้ ๔๕ พระองค์
ประสูติเมื่อเสด็จด�ำรงพระยศเป็นกรมพระราชวังบวรฯ ๔ พระองค์ เป็นเจ้าฟ้า ๑ พระองค์ เป็น
พระองค์เจา้ ๓ พระองค์
ประสตู เิ มือ่ บรมราชาภเิ ษกแล้ว ๒๒ พระองค์ เปน็ เจ้าฟ้า ๔ พระองค์ เปน็ พระองคเ์ จา้ ๑๘ พระองค์
รวมทั้งสน้ิ ๗๓ พระองค์
ราชสกุลพระราชทานทสี่ บื สายตรงจากพระราชโอรสมี ๒๐ มหาสาขา

_____________________________
๑ เจา้ จอมมารดาแยม้ ธดิ าพระยาไกรเพช็ รร์ ตั นส์ งคราม (ทองด)ี (ดู ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๔ จ.ศ. ๑๒๓๙, หนา้ ๑๙๐.)
๒ ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๓๑ พ.ศ. ๒๔๕๗, หน้า ๖๕๙
๓ พระองคเ์ จา้ หญงิ กนษิ ฐนอ้ ยนารี บางแหง่ ออกพระนามวา่ ขนษิ ฐนอ้ ยนารี (ดู พระราชพงศาวดารกรงุ รตั นโกสนิ ทร์
รชั กาลท่ี ๒)
๔ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสนิ ทร์ รชั กาลท่ี ๒, หน้า ๕๖๓ และ ราชสกุลวงศ์ ฉบับพมิ พ์ พ.ศ. ๒๔๖๙ ;
ประชมุ ประกาศรชั กาลท่ี ๔ เลขท่ี ๒๖๐ วา่ สิ้นพระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๔ ; จดหมายเหตุบญั ชีน้ำ� ฝน เลม่ ๒ หนา้ ๒๓ วา่
ส้ินพระชนมว์ ันอาทิตย์ เดือน ๙ แรมค�่ำ ๑ ปีกุน เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕ ตรงกบั วนั ที่ ๓๐ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๐๖
๕ ออกพระเมรตุ าม สมเดจ็ เจ้าฟา้ จันทรมณฑลโสภณภควดี

36

พระราชโอรสพระราชธดิ า
ในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลา้ เจ้าอย่หู วั รชั กาลที่ ๓๑

z¡

ประสูติกอ่ นบรมราชาภเิ ษก

ที่ ๑ พระองคเ์ จา้ ชายกระววี งศ์ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ กระววี งศ)์ ประสตู แิ ตเ่ จา้ จอมมารดา
หงิม เมอ่ื วนั องั คาร เดือน ๗ ข้นึ ๑๓ ค่�ำ ปีมะแม ตรีศก จ.ศ. ๑๑๗๓ ตรงกบั วนั ท่ี ๔ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๓๕๔
ส้นิ พระชนม์ในรชั กาลท่ี ๒ เมื่อปมี ะเสง็ พ.ศ. ๒๓๖๓๒ พระชนั ษา ๑๐ ป๓ี
ท่ี ๒ พระองค์เจ้าหญิงใหญ่ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าใหญ่) ที่ ๑ ในเจ้าจอมมารดา
น้อยเมือง ประสูติเมื่อวันเสาร์ เดือน ๑๑ แรม ๓ ค�่ำ ปีมะแม ตรีศก จ.ศ. ๑๑๗๓ ตรงกับวันที่ ๕ ตุลาคม
พ.ศ. ๒๓๕๔ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๓๔ เมื่อวันศุกร์ เดือน ๖ แรม ๑๒ ค่�ำ ปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๑๘๗
ตรงกับวนั ที่ ๑๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๘ พระชนั ษา ๑๕ ปี
ท่ี ๓ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ๕) ท่ี ๑ ในเจ้าจอม
มารดาบาง ประสูติวนั พฤหสั บดี เดือนอา้ ย แรม ๕ ค�่ำ ปมี ะแม ตรีศก จ.ศ. ๑๑๗๓ ตรงกับวนั ที่ ๕ ธันวาคม
พ.ศ. ๒๓๕๔ ในรัชกาลท่ี ๓ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจ้าลูกเธอ กรมหมืน่ อับสรสดุ าเทพ เมอื่ วนั พุธ ขน้ึ ๑๐ ค่ำ�
เดือน ๙ ปีจอ สมั ฤทธศิ ก จ.ศ. ๑๒๐๐ ตรงกับวันที่ ๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๓๘๑ ไดร้ ักษากญุ แจพระคลังข้างใน
และว่าพนักงานต่างๆ คือ พระสุคนธ์และพระภูษา ทรงก�ำกับแจกเบ้ียหวัดฝ่ายใน ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๓
เมอ่ื วนั พฤหัสบดี เดอื น ๙ แรม ๔ ค่ำ� ปีมะเสง็ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๐๗ ตรงกับวันท่ี ๒๑ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๓๘๘
พระชันษา ๓๕ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง วันอาทิตย์ เดือน ๔ แรม ๔ ค่�ำ
ปีมะเส็ง สัปตศก จ.ศ. ๑๒๐๗ ตรงกบั วันท่ี ๑๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๘๘๖

_____________________________
๑ เมอ่ื ครง้ั ทพ่ี ระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ไดเ้ สวยราชยเ์ ปน็ พระมหากษตั รยิ ร์ ชั กาลท่ี ๔ ไดท้ รงบญั ญตั คิ �ำน�ำ
พระนามพระราชโอรสพระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระน่ังเกล้าเจ้าอยู่หัวว่า “พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ” และได้ใช้ค�ำน�ำ
พระนามนี้มาจนถึงวนั ที่ ๑๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๔ พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั จงึ มพี ระบรมราชโองการให้
เปลย่ี นเปน็ “พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ” แทน
๒ พ.ศ. ๒๓๖๓ ตรงกับปีมะโรง โทศก จ.ศ. ๑๑๘๒ มิใช่ปมี ะเส็ง (ดู ปฏทิ ินกรมวชิ ชาธกิ ารฯ, หนา้ ๓๙.)
๓ ประชมุ พงศาวดารภาคที่ ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกยี รดิฯ, หนา้ ๑๘ ว่า พระองค์เจา้ กระวีวงศ
และพระองค์เจา้ หญงิ ใหญ่ (ที่ ๑-๒) สนิ้ พระชนมต์ งั้ แตย่ งั มไิ ด้เสดจ็ ข้นึ ครองราชย์ และพระชันษา ๙ ปี ๑๐ ปี ทั้ง ๒ พระองค์ ;
จดหมายเหตรุ ชั กาลท่ี ๓ เลม่ ๑, หนา้ ๙๐ ว่า พระชนมายุ ๑๑ ปี
๔ จดหมายเหตรุ ชั กาลที่ ๓ เล่ม ๑, หนา้ ๙๐ ว่า สน้ิ พระชนม์ เดือน ๖ ปีกนุ สปั ตศก จ.ศ. ๑๑๗๗ พระชนมายุ ๕ ปี
๕ จดหมายเหตุเรื่องทรงต้ังพระบรมวงษานุวงษ์ฯ, หน้า ๖๓ ว่า พระองค์เจ้าวิลาศ กรมหมื่นอับษรสุดาเทพ ;
บุรพภาคพระธรรมเทศนาเฉลมิ พระเกียรดิฯ, หนา้ ๑๘ วา่ กรมหม่นื อบั ศรสุดาเทพ
๖ หอสมดุ แหง่ ชาต,ิ หมายรบั สง่ั รชั กาลที่ ๓ จ.ศ. ๑๒๐๗ เลขที่ ๒ (๑๗) (สมดุ ไทยด�ำ), และ พระราชพงศาวดาร
กรงุ รตั นโกสนิ ทร์ รัชกาลที่ ๓, หน้า ๑๒๑.

37

ท่ี ๔ พระองค์เจ้าชายด�ำ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าด�ำ) ที่ ๑ ในเจ้าจอมมารดาเฟือง
ประสตู ิวันอังคาร เดือน ๓ แรม ๗ ค่�ำ ปีมะแม ตรศี ก จ.ศ. ๑๑๗๓ ตรงกบั วันที่ ๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๕๔
สนิ้ พระชนม์ในรัชกาลที่ ๒ เมอ่ื เดอื น ๑๑๑ ปชี วด อฐั ศก จ.ศ. ๑๑๗๘ พ.ศ. ๒๓๕๙ พระชนั ษา ๕ ปี
ที่ ๕ พระองค์เจ้าหญิงดวงเดือน๒ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดวงเดือน) ท่ี ๑ ในเจ้าจอม
มารดาสุดใหญ่ ประสูติวันพฤหัสบดี เดือน ๔ แรมค่�ำ ๑ ปีมะแม ตรีศก จ.ศ. ๑๑๗๓ ตรงกับวันท่ี ๒๗
กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๕๔ ในรัชกาลที่ ๓ ได้ว่าพนักงานพระสุคนธ์๓ เป็นหัวหน้าพระเจ้าราชวรวงศ์เธอฝ่ายใน
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือปีมะแม ตรีศก จ.ศ. ๑๒๓๓ พ.ศ. ๒๔๑๔ พระชันษา ๖๒ ปี พระราชทาน
เพลิงพระศพ ณ วัดสระเกศ วันพฤหัสบดที ี่ ๑๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๕๔
ท่ี ๖ พระองค์เจ้าชายศิริวงศ๕์ (สมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหม่ืนมาตยาพิทักษ์) ที่ ๑
ในเจา้ จอมมารดาทรัพย์ พระสนมเอก๖ ประสตู วิ นั อังคาร เดอื น ๑๒ ขึ้น ๗ ค่�ำ ปวี อก จตั วาศก จ.ศ. ๑๑๗๔๗
ตรงกับวันท่ี ๑๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๕๕ ในรัชกาลท่ี ๓ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าลูกเธอ กรมหม่ืน-
มาตยาพิทักษ์ เม่ือปีจอ สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๐๐ พ.ศ. ๒๓๘๑ ได้ว่ากรมช่างมุก ท�ำบานวัดพระเชตุพนและ
การอ่ืน ๆ เป็นนายด้านท�ำการท่ัวไปในพระอุโบสถวัดพระเชตุพน และวัดหนัง จนแล้วเสร็จ พระองค์เป็น
พระบดิ าสมเดจ็ พระเทพศริ นิ ทรา บรมราชนิ ี สนิ้ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๓ เมอื่ วนั เสาร์ เดอื น ๗ ขน้ึ ๕ คำ่� ปกี นุ
เอกศก จ.ศ. ๑๒๐๑ ตรงกับวนั ที่ ๑๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๘๒ พระชันษา ๒๘ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ
พระเมรุท้องสนามหลวง วนั เดือน ๔ ปกี นุ เอกศก จ.ศ. ๑๒๐๑ พ.ศ. ๒๓๘๒ คร้ันถงึ รชั กาลที่ ๕ ทรงสถาปน
พระอฐั ขิ ้ึนเปน็ สมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ เป็นต้นราชสกลุ ศิริวงศ์ ณ อยุธยา
ที่ ๗ พระองค์เจ้าหญิง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า) ท่ี ๑ ในเจ้าจอมมารดาจาด ประสูติ
วนั พฤหัสบดี เดอื น ๑๒ ขึ้น ๙ คำ่� ปวี อก จตั วาศก จ.ศ. ๑๑๗๔ ตรงกบั วันที่ ๑๒ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๓๕๕
ส้ินพระชนม์ ปมี ะเสง็ พ.ศ. ๒๓๖๔ พระชันษา ๑๐ ปี
ที่ ๘ พระองคเ์ จา้ ชายลกั ขณานคุ ณุ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ลกั ขณานคุ ณุ ) ที่ ๒ ในเจา้ จอม
มารดาบาง ประสตู วิ นั พธุ เดอื นย่ี แรม ๔ คำ่� ปวี อก จตั วาศก จ.ศ. ๑๑๗๔ ตรงกบั วนั ที่ ๒๐ มกราคม พ.ศ. ๒๓๕๕
_ได__้ว_่า_ก_ร_ม_พ__ร_ะ_ต_�_ำร__ว_จ__แ_ล_ะ__ได__้ช_�ำ_ร_ะ_ความข้าราชการวังหน้าเมื่อกรมพระราชวังบวรสวรรคตแล้ว สิ้นพระชนม์ใน

๑ พระนามพระองคเ์ จา้ วังหลวงแลวงั นา่ ฯ
๒ ประชมุ พงศาวดารภาคท่ี ๒๖ เรอ่ื งต�ำนานวังเก่า, (พระนคร : หอพระสมุดวชิรญาณ, ๒๔๖๕), หนา้ (๓)-(๔) วา่
พระองคเ์ จา้ วงเดอื น และ พระนามพระองค์เจา้ วงั หลวงแลวังนา่ ฯ วา่ พระองคเ์ จา้ วงษเดอื น
๓ พระนามพระองคเ์ จา้ วงั หลวงแลวังน่าฯ
๔ “จดหมายเหตโุ หร ของจมื่นกง่ ศิลป,์ ” ใน ประชุมพงศาวดาร เล่ม ๘ ภาค ๘, หน้า ๑๗๕.
๕ ราชินิกูลรัชชกาลท่ี ๕ ฉบับพิมพ์ พ.ศ. ๒๔๗๖ หนา้ ๒๔ วา่ พระองค์เจา้ ศิริ ; และ ประชมุ พงศาวดารภาคท่ี ๓๓
บุรพภาคพระธรรมเทศนาเฉลมิ พระเกียรดฯิ , หนา้ ๑๙ วา่ พระองคเ์ จา้ สริ ิ
๖ เจา้ จอมมารดาทรัพย์ ธดิ าพระอักษรสมบัติ (หม่อมทบั ) และท่านผ่อง (ดู ราชนิ กิ ลู รชั ชกาลที่ ๓, หนา้ ๒๐, ๒๖.)
๗ พระนามพระองค์เจ้าวังหลวงแลวงั นา่ ฯ และ จดหมายเหตุรชั กาลท่ี ๓ เล่ม ๑, หนา้ ๙๐ วา่ ประสตู วิ ันองั คาร
เดือน ๑๒ ข้ึน ๑๔ ค่ำ� ปวี อก จตั วาศก จ.ศ. ๑๑๗๔ ตรงกับวันที่ ๑๗ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๓๕๕ ตรงกับ ประชมุ พงศาวดาร
ภาคที่ ๓๓ บุรพภาคพระธรรมเทศนาเฉลมิ พระเกยี รดฯิ , หน้า ๑๙ ทวี่ ่า พระองคเ์ จา้ หญิง ล�ำดบั ที่ ๗ ประสตู ิกอ่ น

38

รชั กาลที่ ๓ เมื่อวันอาทติ ย์ เดอื น ๖ แรม ๖ ค่�ำ ปีมะแม สปั ตศก จ.ศ. ๑๑๙๗ ตรงกบั วันที่ ๑๗ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๓๗๘ พระชันษา ๒๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง วันอาทิตย์ เดือน ๔
แรม ๔ ค่ำ� ปมี ะแม สปั ตศก จ.ศ. ๑๑๙๗ ตรงกับวนั ท่ี ๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๗๘๑
ท่ี ๙ พระองค์เจ้าหญิงกมุท๒ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากมุท) ท่ี ๑ ในเจ้าจอมมารดาอ่ิม
ประสตู ิวนั จนั ทร์ เดอื น ๔ ขึน้ ๓ คำ่� ปรี ะกา เบญจศก จ.ศ. ๑๑๗๕ ตรงกบั วันท่ี ๒๑ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๓๕๖
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๒ เม่ือวัน ๘ คำ่� ๓ ปมี ะเส็ง ตรศี ก จ.ศ. ๑๑๘๓ พ.ศ. ๒๓๖๔ พระชนั ษา ๙ ปี
ที่ ๑๐ พระองคเ์ จ้าหญงิ มาลี (พระเจา้ บรมวงศ์เธอ พระองค์เจา้ มาล)ี ประสูติแต่เจา้ จอมมารดาแยม้
เมอื่ วันองั คาร เดอื น ๘ ขน้ึ ๔ ค�่ำ ปจี อ ฉศก จ.ศ. ๑๑๗๖ ตรงกบั วันท่ี ๒๑ มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๓๕๗ สน้ิ พระชนม์
ในรชั กาลท่ี ๔๔ เมอื่ วนั พธุ เดอื นย่ี ขน้ึ ๘ คำ่� ปมี ะเสง็ นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙ ตรงกบั วนั ที่ ๒๓ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๐๐
พระชันษา ๔๔ ปี
ท่ี ๑๑ พระองคเ์ จา้ ชายโกเมน (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื เชษฐาธเิ บนทร)์ ท่ี ๒ ในเจา้ จอมมารดา
เฟอื ง ประสูติเมอื่ วนั พฤหัสบดี เดือน ๖ แรม ๑๑ ค่ำ� ปกี ุน สปั ตศก จ.ศ. ๑๑๗๗ ตรงกับวนั ท่ี ๔ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๓๕๘ ในรัชกาลท่ี ๔ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นเชษฐาธิเบนทร์ ส้ินพระชนม์
ในรัชกาลที่ ๔ เม่อื วันอาทิตย์ เดือน ๓ แรม ๒ ค่ำ� ปีระกา ตรีศก จ.ศ. ๑๒๒๓ ตรงกับวันที่ ๑๖ กมุ ภาพันธ์
พ.ศ. ๒๔๐๔ พระชันษา ๔๖ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดอรุณราชวราราม วันอาทิตย์ที่ ๔
มีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๔๕ เป็นตน้ ราชสกุล โกเมน ณ อยธุ ยา
ท่ี ๑๒ พระองคเ์ จ้าชายคเนจร๖ (พระเจา้ บรมวงศ์เธอ กรมหมนื่ อมเรนทรบดินทร)์ ท่ี ๒ ในเจ้าจอม
มารดาน้อยเมือง ประสตู วิ นั องั คาร เดอื น ๗ ขึ้นค�ำ่ ๑ ปกี นุ สัปตศก จ.ศ. ๑๑๗๗ ตรงกบั วันที่ ๙ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๓๕๘ ในรชั กาลที่ ๓ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าลูกเธอ กรมหม่นื อมเรนทรบดนิ ทร์ เมื่อปีมะเสง็ สปั ตศก
จ.ศ. ๑๒๐๗ พ.ศ. ๒๓๘๘ โปรดให้ท�ำการพระระเบียงวัดพระเชตุพนทั้ง ๒ ชั้น ได้ทรงก�ำกับกรมช่างมุก
ตอ่ จากสมเดจ็ พระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหมน่ื มาตยาพทิ ักษ๗์ คมุ การสร้างวัดราชโอรส และปฏิสังขรณ์
วดั อรณุ ราชวราราม ก�ำกบั เบี้ยหวัด วา่ ความฎีกา ดงู านพระทนี่ ่ังบรมพิมาน และท�ำวัดราชโอรสต่อ๘ สนิ้ พระชนม์
ในรัชกาลท่ี ๕ เมื่อวันพุธ เดือน ๑๐ ข้ึน ๘ ค่�ำ ปีขาล สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๔๐ ตรงกับวันที่ ๔ กันยายน

_____________________________
๑ พระราชพงศาวดารกรงุ รตั นโกสนิ ทร์ รัชกาลที่ ๓, หน้า ๖๘.
๒ ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกยี รดิฯ, หน้า ๒๒ ใชว้ ่า กระมทุ
๓ จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๓ เลม่ ๑, หนา้ ๙๐.
๔ พระราชหตั ถเลขาพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั , หนา้ ๕๒๔ วา่ สน้ิ พระชนมเ์ มอ่ื วนั พฤหสั บดี เดอื นอา้ ย
ขน้ึ ๓ คำ�่ ปมี ะเส็ง นพศก จ.ศ. ๑๒๑๓ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๐
๕ พระราชพงศาวดารกรงุ รตั นโกสินทร์ รัชกาลท่ี ๔, หนา้ ๒๒๖.
๖ ดวงพระชาตาแลดวงชาตาต่าง ๆ (ส�ำเนาต้นฉบับลายมือ) ว่า พระองค์เจ้าเขจร ; จดหมายเหตุเรื่องทรงตั้ง
พระบรมวงษานวุ งษ์ฯ, หน้า ๖๔ ว่า พระเจา้ ลกู เธอ พระองคเ์ จ้าขเนจร
๗ ประชุมพงศาวดารภาคท่ี ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกียรดฯิ , หนา้ ๒๓.
๘ ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๕ จ.ศ. ๑๒๔๐, หนา้ ๑๘๖-๑๘๘.

39

พ.ศ. ๒๔๒๑ พระชันษา ๖๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดสระเกศ วันพุธท่ี ๖ สิงหาคม
พ.ศ. ๒๔๒๒๑ เปน็ ตน้ ราชสกุล คเนจร ณ อยธุ ยา
ท่ี ๑๓ พระองคเ์ จา้ ชาย (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจา้ ) ท่ี ๑ ในเจา้ จอมมารดาน้อยลาว ประสูติ
เมอื่ วนั อาทติ ย์ เดอื น ๘ บรู พาษาฒ ขน้ึ ๕ คำ�่ ปกี นุ สปั ตศก จ.ศ. ๑๑๗๗ ตรงกบั วนั ที่ ๑๑ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๓๕๘
ส้นิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๒ เมอ่ื เดือน ๗๒ ปีมะเส็ง ตรศี ก จ.ศ. ๑๑๘๓ พ.ศ. ๒๓๖๔ พระชันษา ๗ ปี
ท่ี ๑๔ พระองค์เจ้าชายงอนรถ๓ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้างอนรถ) ที่ ๒ ในเจ้าจอม
มารดาวาด ประสูติวันพฤหัสบดี เดือนยี่ ข้ึน ๕ ค�่ำ ปีกุน สัปตศก จ.ศ. ๑๑๗๗ ตรงกับวันที่ ๔ มกราคม
พ.ศ. ๒๓๕๘ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๓ เม่ือเดือน ๑๑๔ ปีจอ โทศก จ.ศ. ๑๒๑๒ พ.ศ. ๒๓๙๓ พระชันษา
๓๖ ปี เป็นต้นราชสกุล งอนรถ ณ อยธุ ยา
ท่ี ๑๕ พระองค์เจ้าชายลดาวัลย์๕ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูมินทรภักดี) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาเอมน้อย๖ เมื่อวันพุธ เดือนย่ี แรม ๑๐ ค�่ำ ปีกุน สัปตศก จ.ศ. ๑๑๗๗ ตรงกับวันท่ี ๒๔ มกราคม
พ.ศ. ๒๓๕๘ ในรชั กาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหม่ืนภมู นิ ทรภกั ดี โปรดใหท้ รงก�ำกบั
กรมช่างสิบหมู่ ได้รับราชการเป็นนายด้านท�ำการวิหารพระพุทธไสยาสน์ วัดพระเชตุพน ต่อมาในรัชกาลท่ี ๔
เปน็ นายด้านท�ำการวดั ราชโอรสราม และวัดมหาพฤฒาราม และได้ท�ำการช่างต่าง ๆ เป็นผู้ก�ำกับแจกเบี้ยหวดั ๗
สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันเสาร์ เดือน ๘ บูรพาษาฒ ข้ึน ๑๔ ค�่ำ ปีจอ ฉศก จ.ศ. ๑๒๒๖ ตรงกับ
วันท่ี ๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๗ พระชันษา ๖๐ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดสระเกศ
วนั ศกุ รท์ ่ี ๓๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๘๘ เป็นตน้ ราชสกุล ลดาวลั ย์ ณ อยธุ ยา
ที่ ๑๖ พระองค์เจา้ หญงิ เงินยวง (พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ พระองค์เจ้าเงนิ ยวง) ท่ี ๑ ในเจ้าจอมมารดา
ยสี่ ุ่น ประสูติวันองั คาร เดือน ๓ ข้ึน ๘ คำ่� ปีกนุ สปั ตศก จ.ศ. ๑๑๗๗ ตรงกับวนั ท่ี ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๕๘๙
ส้ินพระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๕ เม่อื วนั ศุกร์ เดอื นอ้าย ขนึ้ ๕ ค�่ำ ปีขาล ตรงกับวนั ที่ ๒๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๑
พระชนั ษา ๖๔ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรวุ ดั สระเกศ วนั พุธที่ ๖ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๒๒๑๐

____________________________
๑ จดหมายเหตพุ ระราชกิจรายวนั ปีเถาะ จลุ ศักราช ๑๒๔๑ (กรงุ เทพฯ : แสงทองการพิมพ์, ๒๕๑๓), หนา้ ๖๑.
๒ พระนามพระองค์เจา้ วังหลวงแลวงั นา่ ฯ และ จดหมายเหตุรชั กาลท่ี ๓ เลม่ ๑, หน้า ๙๑.
๓ ประชมุ พงศาวดารภาคที่ ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลมิ พระเกยี รดฯิ , หนา้ ๒๓ ; จดหมายเหตรุ ชั กาลที่ ๓
เล่ม ๑, หน้า ๙๑ ว่า อนั ดบั ที่ ๑๔ พระองค์เจ้าเงนิ ยวง ที่ ๑๕ พระองคเ์ จ้างอนรถ ที่ ๑๖ พระองค์เจา้ ลัดดาวลั ย์
๔ พระนามพระองคเ์ จ้าวงั หลวงแลวงั นา่ ฯ และ จดหมายเหตรุ ชั กาลท่ี ๓ เล่ม ๑, หน้า ๙๑.
๕ จดหมายเหตุเรอ่ื งทรงตง้ั พระบรมวงษานวุ งษ์ฯ, หน้า ๑๑๐ ว่า พระองค์เจา้ ลัดดาวัน
๖ เจ้าจอมมารดาเอมน้อย บรรพบุรุษมาแต่ข้าหลวงเดิมในรัชกาลที่ ๑ มาถึงจางวางแสงและท้าวมังสี (คุ้ม)
(ดู ราชินิกูลรชั กาลท่ี ๕, หนา้ ๑๑๔.)
๗ พระนามพระองค์เจ้าวังหลวงแลวังน่าฯ และ ประชุมพงศาวดารภาคท่ี ๓๓ บุรพภาคพระธรรมเทศนาเฉลิม
พระเกียรดิฯ, หน้า ๒๓.
๘ ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๒ จ.ศ. ๑๒๓๗, หน้า ๒๘.
๙ จดหมายเหตรุ ชั กาลที่ ๓ เล่ม ๑, หนา้ ๙๑ ว่า ประสูติวันองั คาร เดือน ๑๐ ขนึ้ ๘ ค�ำ่ ปกี นุ สัปตศก จ.ศ. ๑๑๗๗
ตรงกับวนั จนั ทร์ที่ ๑๑ กนั ยายน พ.ศ. ๒๓๕๘
๑๐ จดหมายเหตุพระราชกจิ รายวนั ปเี ถาะ จลุ ศักราช ๑๒๔๑, หน้า ๖๑.

40

ที่ ๑๗ พระองค์เจ้าหญิงเสง่ียม (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสงี่ยม) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาจัน๑ เมื่อวันอาทิตย์ เดือน ๔ แรม ๖ ค�่ำ๒ ปีกุน สัปตศก จ.ศ. ๑๑๗๗ พ.ศ. ๒๓๕๘ สิ้นพระชนม์
ในรชั กาลท่ี ๕ เมื่อวนั พุธ เดอื น ๓ ข้นึ ๒ คำ�่ ปฉี ลู เอกศก จ.ศ. ๑๒๕๑ ตรงกับวนั ท่ี ๒๒ มกราคม พ.ศ. ๒๔๓๒
พระชนั ษา ๗๕ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรวุ ดั สระเกศ วันที่ ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๓๕๓
ท่ี ๑๘ พระองคเ์ จา้ หญิงพงา๔ (พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ พระองค์เจา้ พงา) ท่ี ๑ ในเจา้ จอมมารดาเขยี ว๕
ประสูตเิ มือ่ วนั ศกุ ร์ เดอื น ๘ ขนึ้ ๔ ค่�ำ ปชี วด อฐั ศก จ.ศ. ๑๑๗๘ ตรงกบั วนั ที่ ๒๘ มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๓๕๙
ส้ินพระชนมใ์ นรัชกาลท่ี ๔ เมอ่ื วันเสาร์ เดอื น ๑๑ แรม ๔ ค่�ำ ปมี ะโรง อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๑๘ ตรงกับวันที่ ๑๘
ตุลาคม พ.ศ. ๒๓๙๙ พระชนั ษา ๔๑ ปี
ท่ี ๑๙ พระองค์เจ้าหญิงแสงจันทร์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแสงจันทร์) ที่ ๒ ในเจ้าจอม
มารดาสุดใหญ่ ประสูติเมื่อเดือน ๙๖ ปีชวด อัฐศก จ.ศ. ๑๑๗๘ พ.ศ. ๒๓๕๙ ได้รับราชการเป็นพนักงาน
พระสุคนธ๗์ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือวันอาทิตย์ เดือน ๓ ข้ึน ๑๑ ค�่ำ ปีขาล สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๔๐
ตรงกบั วันท่ี ๒ กุมภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๒๑ พระชันษา ๖๓ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรวุ ัดสระเกศ
วนั พฤหัสบดที ่ี ๑๔ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๒๒๘
ท่ี ๒๐ พระองค์เจา้ หญงิ นเิ วศน์๙ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจา้ นเิ วศน์) ท่ี ๒ ในเจา้ จอมมารดา
อม่ิ ประสตู ิเม่ือเดอื น ๑๒๑๐ ปีชวด อฐั ศก จ.ศ. ๑๑๗๘ พ.ศ. ๒๓๕๙ สิ้นพระชนมใ์ นรัชกาลที่ ๕ เมื่อวนั ที่ ๑๑
พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๔๑ พระชันษา ๘๓ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุวดั เทพศริ นิ ทราวาส วันท่ี
๒ กมุ ภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๔๒๑๑
ท่ี ๒๑ พระองคเ์ จา้ ชายชมุ สาย (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมขนุ ราชสหี วกิ รม) ประสตู แิ ตเ่ จา้ จอมมารดา
เอมใหญ่ เมอื่ วนั พุธ เดือน ๔ แรม ๑๐ ค่ำ� ปชี วด อัฐศก จ.ศ. ๑๑๗๘ ตรงกับวนั ที่ ๑๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๕๙
ในรชั กาลที่ ๓ ไดเ้ ป็นนายดา้ นท�ำวัดนางนอง๑๒ ในรัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าราชวรวงศเ์ ธอ กรมหม่ืน

____________________________
๑ จดหมายเหตุรชั กาลที่ ๓ เล่ม ๔ (กรงุ เทพฯ : สหประชาพาณิชย,์ ๒๕๓๐), หนา้ ๓๙ ว่า เจา้ จอมมารดาจันเขมร
๒ ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๖ ร.ศ. ๑๐๘, หน้า ๓๗๓ เมอื่ เทียบกับ ปฏทิ ินกรมวิชชาธกิ ารฯ แลว้ วันอาทติ ย์ จะเป็น
เดอื น ๔ แรม ๔ ค่ำ� ตรงกบั วนั ท่ี ๑๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๕๘
๓ ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๙ ร.ศ. ๑๑๑, หน้า ๓๙๕.
๔ หอสมุดแห่งชาติ, หมายรับสั่งรัชกาลท่ี ๓ จ.ศ. ๑๒๐๗ (สมุดไทยด�ำ), หน้า ๒๕ เรียกว่า พระเจ้าลูกเธอ
พระองค์เจา้ พังงา ; จดหมายเหตรุ ัชกาลท่ี ๓ เล่ม ๔, หน้า ๓๙ ว่า พระองค์เจา้ ใหญ่
๕ เจา้ จอมมารดาเขียว ธดิ ากรมขนุ สุนทรภูเบศร์
๖ จดหมายเหตุรัชกาลท่ี ๓ เลม่ ๑, หน้า ๙๑.
๗ ประชุมพงศาวดารภาคท่ี ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกยี รดฯิ , หนา้ ๒๕.
๘ จดหมายเหตุพระราชกจิ รายวัน ปีเถาะ จุลศกั ราช ๑๒๔๑, หน้า ๖๔.
๙ ประชุมพงศาวดารภาคท่ี ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลมิ พระเกียรดฯิ , หน้า ๒๕ ว่า พระองคเ์ จ้านิเวศ
๑๐ จดหมายเหตรุ ัชกาลท่ี ๓ เล่ม ๑, หน้า ๙๑.
๑๑ ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๑๖ ร.ศ. ๑๑๘, หนา้ ๖๔๘.
๑๒ ประชมุ พงศาวดารภาคท่ี ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกยี รดฯิ , หน้า ๒๕.

41

ราชสีหวิกรม แล้วทรงเล่ือนเป็นพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมขุนราชสีหวิกรม เม่ือปีเถาะ นพศก จ.ศ. ๑๒๒๙
พ.ศ. ๒๔๑๐ โปรดให้ทรงก�ำกับกรมช่างศิลาและกรมช่างสิบหมู่ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๔ เมื่อวันศุกร์
เดอื น ๑๑ ขึ้น ๘ ค่ำ� ๑ ปีมะโรง สมั ฤทธศิ ก จ.ศ. ๑๒๓๐ ตรงกบั วนั ท่ี ๒๔ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๑ พระชันษา
๕๓ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดอรุณราชวราราม วันเสาร์ เดือน ๔ ข้ึน ๑๑ ค�่ำ๒ ปีมะโรง
สมั ฤทธศิ ก จ.ศ. ๑๒๓๐ เปน็ ต้นราชสกุล ชมุ สาย ณ อยธุ ยา
ท่ี ๒๒ พระองคเ์ จา้ ชาย (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ) ท่ี ๓ ในเจา้ จอมมารดานอ้ ยเมอื ง ประสตู ิ
เมอื่ วนั เสาร์ เดอื น ๖ แรม ๑๐ คำ่� ปฉี ลู นพศก จ.ศ. ๑๑๗๙ ตรงกบั วนั ที่ ๑๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๐ สนิ้ พระชนม์
ในปีฉลนู ั้น
ท่ี ๒๓ พระองค์เจา้ หญงิ สบุ งกช (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองค์เจ้าสุบงกช) ท่ี ๒ ในเจ้าจอมมารดา
น้อยลาว ประสูติเม่ือวันเสาร์ เดือน ๙ แรม ๗ ค�่ำ๓ ปีฉลู นพศก จ.ศ. ๑๑๗๙ ตรงกับวันท่ี ๓๐ สิงหาคม
พ.ศ. ๒๓๖๐ ไดก้ �ำกับแจกเบี้ยหวัด สิน้ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๕ เม่อื วันศกุ ร์ เดือน ๑๒ ขึ้น ๖ คำ่� ปีมะเสง็ ตรีศก
จ.ศ. ๑๒๔๓ ตรงกบั วนั ที่ ๒๘ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๒๔ เวลา ๔ ท่มุ ๗ นาท๔ี พระชนั ษา ๖๕ ปี
ท่ี ๒๔ พระองค์เจ้าหญิง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์
เม่ือปีฉลู๕ นพศก จ.ศ. ๑๑๗๙ พ.ศ. ๒๓๖๐ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๒ เมื่อปีขาล สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๑๘๐
พ.ศ. ๒๓๖๑ พระชนั ษา ๒ ปี
ที่ ๒๕ พระองค์เจ้าหญิงเลขา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเลขา) ที่ ๑ ในเจ้าจอมมารดาบัว
ประสูติเมื่อวันพฤหัสบดี เดือน ๖ แรม ๒ ค่�ำ ปีขาล สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๑๘๐ ตรงกับวันที่ ๒๑ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๓๖๑ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๓ เมื่อวันอังคาร เดือน ๘ ข้ึน ๑๐ ค่�ำ๖ ปีระกา เอกศก จ.ศ. ๑๒๑๑
ตรงกับวันเสาร์ที่ ๓๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๙๒ พระชันษา ๓๒ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ พ.ศ. ๒๓๙๔๗

____________________________
๑ “จดหมายเหตโุ หร ของจมนื่ กงศลิ ป,์ ” หนา้ ๑๕๗ และ จดหมายเหตบุ ญั ชนี ำ�้ ฝน เลม่ ๓, หนา้ ๑๒ วา่ สนิ้ พระชนม์
เดือน ๑๑ ขึ้น ๘ คำ่� เวลาพลบ
๒ เมอื่ เทยี บกบั ปฏทิ นิ กรมวชิ ชาธกิ ารฯ แลว้ เดอื น ๔ ขนึ้ ๑๑ คำ�่ จะตรงกบั วนั อาทติ ยท์ ่ี ๒๑ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๑๑
๓ พระนามพระองคเ์ จา้ วังหลวงแลวังน่าฯ
๔ “ราชกิจจานเุ บกษา กรุงเทพมหานคร ฉบบั พเิ ศษ เล่ม ๑ แผ่นท่ี ๘ วันอาทติ ย์ เดือน ๑๒ ขนึ้ ๘ ค่�ำ จ.ศ. ๑๒๔๓,”
ใน มาตานุสรณ์ (พระนคร : โรงพมิ พ์มิตรนราการพิมพ์, ๒๕๑๓), หนา้ ๙๗ ; ราชสกุลวงศ์ฯ ฉบับพมิ พ์ พ.ศ. ๒๔๗๘ หนา้ ๓๙
ว่า ส้นิ พระชนมว์ นั พธุ เดือน ๔ ข้นึ ๑๒ ค�่ำ ปีมะเส็ง ตรศี ก จ.ศ. ๑๒๔๓ ตรงกับวันที่ ๑ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๒๔
๕ พระนามพระองคเ์ จา้ วงั หลวงแลวงั นา่ ฯ วา่ ประสตู วิ นั อาทติ ย์ เดอื น ๑๐ แรม ๙ คำ�่ ปฉี ลู นพศก จ.ศ. ๑๑๗๙
เมอ่ื เทยี บกบั ปฏทิ นิ กรมวชิ ชาธกิ ารฯ จะตรงกบั วนั เสารท์ ี่ ๔ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๖๐ สนิ้ พระชนม์ วนั ๗ คำ�่ ปขี าล จ.ศ. ๑๑๘๐ ;
จดหมายเหตรุ ชั กาลท่ี ๓ เลม่ ๑, หนา้ ๙๑ วา่ ประสตู วิ นั อาทติ ย์ เดอื น ๑๐ สน้ิ พระชนม์ เดอื น ๗ ปขี าล สมั ฤทธศิ ก จ.ศ. ๑๑๘๐
พระชนมายุ ๑๐ เดือน
๖ พระนามพระองคเ์ จา้ วงั หลวงแลวงั น่าฯ
๗ ส�ำนักหอสมุดแหง่ ชาติ. หมายรับส่งั รชั กาลที่ ๔ จ.ศ. ๑๒๑๓ เลขที่ ๒๗ สมุดไทยด�ำ.

42

ท่ี ๒๖ พระองคเ์ จา้ หญิงลม่อม๑ (สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศ์เธอ กรมพระยาสดุ ารัตนราชประยูร) ท่ี ๒
ในเจา้ จอมมารดาทรพั ย์ พระสนมเอก ทรงพระราชสมภพเมอื่ วนั องั คาร เดอื นอา้ ย ขนึ้ ๑๑ คำ�่ ปขี าล สมั ฤทธศิ ก
จ.ศ. ๑๑๘๐ ตรงกับวันท่ี ๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๖๑ ในรัชกาลท่ี ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ
กรมพระสุดารัตนราชประยูร เมอื่ วนั ศุกร์ เดอื นย่ี ขน้ึ ๕ คำ�่ ปมี ะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๓๐ ตรงกับวันที่ ๑๘
ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๑๒ แลว้ เลอื่ นเปน็ พระบรมมไหยกิ าเธอ กรมสมเดจ็ พระสดุ ารตั นราชประยรู เมอ่ื วนั พฤหสั บดี
เดอื นยี่ ขนึ้ ๑๔ คำ�่ ปรี ะกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๓๕ ตรงกับวนั ที่ ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๖๓ เพราะเหตุท่รี ว่ ม
เจ้าจอมมารดากับสมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ และได้ท�ำนุบ�ำรุงในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า
เจ้าอยู่หัวมาแต่ยังทรงพระเยาว์ ไดส้ �ำเรจ็ ราชการในพระบรมมหาราชวงั ฝา่ ยใน ในรชั กาลท่ี ๕๔
สวรรคต๕วนั จนั ทร์ เดอื น ๙ ขน้ึ ๙ คำ่� ปวี อก อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๕๘ ตรงกบั วนั ที่ ๑๗ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๓๙
พระชนมายุ ๗๙ พรรษา ภายหลังสวรรคตแล้ว ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าบรมมหัยยิกาเธอ กรมสมเด็จ
พระสดุ ารตั นราชประยรู พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรทุ อ้ งสนามหลวง วนั ที่ ๑ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๔๓๖
ครน้ั ถงึ รชั กาลท่ี ๖ โปรดเกลา้ ฯ ใหเ้ ฉลมิ พระนามวา่ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระยาสดุ ารตั นราชประยรู
ท่ี ๒๗ พระองค์เจ้าชายเปียก๗ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเปียก) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดา
เหม็น เม่ือวนั จันทร์ เดอื น ๖ ข้ึน ๑๐ ค�่ำ๘ ปีเถาะ เอกศก จ.ศ. ๑๑๘๑ ตรงกบั วนั ท่ี ๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๒
สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๔ เมื่อวันจันทร์ เดือน ๔ ขึ้น ๔ ค�่ำ๙ ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ พ.ศ. ๒๓๙๘
พระชันษา ๓๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ วัดอรุณราชวราราม วันพุธที่ ๓ เมษายน พ.ศ. ๒๓๘๒๑๐
เป็นต้นราชสกลุ ปยิ ากร ณ อยธุ ยา

_____________________________
๑ เรยี กกันทวั่ ไปวา่ เสด็จต�ำหนักตกึ ทลู กระหม่อมแกว้ ทูลกระหมอ่ มปราสาท
๒ จดหมายเหตุเรื่องทรงตง้ั พระบรมวงษานวุ งษฯ์ , หนา้ ๑๕๖.
๓ เรอื่ งเดียวกนั , หนา้ ๑๗๒.
๔ พระนามพระองค์เจ้าวงั หลวงแลวงั นา่ ฯ
๕ พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ยกยอ่ งพระเกยี รตยิ ศ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ
กรมพระยาสดุ ารตั นราชประยรู เสมอดว้ ยสมเดจ็ พระบรมราชชนนี จงึ โปรดใหเ้ รยี กการสนิ้ พระชนมว์ า่ สวรรคต ถวายเศวตฉตั ร ๗ ชนั้
และพระโกศทองใหญท่ รงพระบรมศพ เปน็ เครอื่ งเฉลมิ พระเกยี รตยิ ศ (ดู ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๑๓ ร.ศ. ๑๑๕, หนา้ ๒๒๐, ๒๒๕.)
๖ ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๑๗ ร.ศ. ๑๑๙, หนา้ ๖๖๑.
๗ ส�ำนักหอสมุดแห่งชาต,ิ หมายรับส่งั รัชกาลท่ี ๓ จ.ศ. ๑๒๐๗ เลขท่ี ๓ (สมดุ ไทยด�ำ) ว่า พระองค์เจา้ จ�ำรัส บางครัง้
เรยี กวา่ พระองคเ์ จา้ ชาย (ดู สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระยาด�ำรงราชานภุ าพ, ต�ำนานเครอ่ื งราชอศิ รยิ าภรณจ์ ลุ จอมเกลา้
(พระนคร : หอพระสมดุ วชริ ญาณ, ๒๔๖๗), หนา้ ๒๓.)
๘ จดหมายเหตุรัชกาลท่ี ๓ เล่ม ๑, หน้า ๙๑ วา่ ประสูติวันจนั ทร์ เดือน ๖ ขึน้ ๑๑ คำ�่ ปเี ถาะ แต่เมอ่ื เทยี บกบั
ปฏิทนิ กรมวิชชาธิการฯ แลว้ จะตรงกับวันอังคาร
๙ เม่อื เทียบกับ ปฏทิ ินกรมวิชชาธกิ ารฯ แล้ว ถา้ เป็นวันจนั ทรจ์ ะเป็นเดอื น ๔ ขึ้น ๕ คำ�่ ตรงกับวนั ที่ ๑๐ มีนาคม
พ.ศ. ๒๓๙๘
๑๐ ประชมุ หมายรับสง่ั ภาค ๔ ตอนที่ ๑ฯ, หน้า ๑๘๒.

43

ท่ี ๒๘ พระองค์เจ้าหญิงเกศนี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเกศนี) ที่ ๑ ในเจ้าจอมมารดาพึ่ง
ประสตู เิ มอื่ วนั อาทติ ย์ เดอื น ๑๑ ขน้ึ ๗ คำ�่ ปเี ถาะ เอกศก จ.ศ. ๑๑๘๑ ตรงกบั วนั ที่ ๒๖ กนั ยายน พ.ศ. ๒๓๖๒
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๓ เม่ือวันอังคาร เดือน ๔ แรม ๗ ค�่ำ ปีระกา เอกศก จ.ศ. ๑๒๑๑ ตรงกับวันที่ ๕
มีนาคม พ.ศ. ๒๓๙๒๑ พระชันษา ๓๑ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ พ.ศ. ๒๓๙๔๒
ที่ ๒๙ พระองค์เจ้าชายอุไร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหม่ืนอดุลยลักษณสมบัติ) ท่ี ๒ ในเจ้าจอม
มารดาเขยี ว ประสตู เิ ม่ือวันเสาร์ เดือน ๑๑ แรม ๑๒ ค�่ำ ปีเถาะ เอกศก จ.ศ. ๑๑๘๑ ตรงกบั วนั ที่ ๑๖ ตลุ าคม
พ.ศ. ๒๓๖๒ ในรชั กาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้ ราชวรวงศเ์ ธอ กรมหม่นื อดุลยลกั ษณสมบัติ ได้รับราชการ
ในการช่างเบ็ดเตล็ดมาต้ังแต่รัชกาลที่ ๓ ถึงรัชกาลที่ ๔ ได้บังคับการในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม และก�ำกับ
ช่างแสง ภายหลงั ทรงก�ำกับกรมชา่ งศลิ า๓ สิ้นพระชนมใ์ นรัชกาลท่ี ๕ เมือ่ วันพฤหสั บดี เดือน ๓ แรม ๑๑ คำ่�
ปรี ะกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๓๕ ตรงกบั วันท่ี ๑๒ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๑๖๔ พระชนั ษา ๕๕ ปี พระราชทานเพลงิ
พระศพ ณ พระเมรุวดั สระเกศ วนั ศกุ ร์ที่ ๓๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๘๕ เป็นต้นราชสกลุ อุไรพงศ์ ณ อยธุ ยา
ท่ี ๓๐ พระองค์เจ้าหญิงกินรี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากินรี) ที่ ๑ ในเจ้าจอมมารดาฉิม
ประสูตเิ ม่ือวันอังคาร เดือน ๑๒ ข้ึน ๘ ค�่ำ ปเี ถาะ เอกศก จ.ศ. ๑๑๘๑ ตรงกับวันท่ี ๒๖ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๖๒๖
ได้เปน็ ผู้ก�ำกับแจกเบย้ี หวดั ฝา่ ยใน๗ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมอื่ วนั ศกุ ร์ เดอื น ๕ ข้นึ ๘ คำ่� ปีมะเมีย ฉศก
จ.ศ. ๑๒๕๖ ตรงกบั วันที่ ๑๓ เมษายน พ.ศ. ๒๔๓๗ พระชันษา ๗๖ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุ
วัดสระเกศ วนั ท่ี ๒๗ มกราคม พ.ศ. ๒๔๓๘๘
ที่ ๓๑ พระองค์เจ้าหญิง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาอ่อน เมื่อ
วนั พุธ เดือนย่ี แรม ๑๒ ค่�ำ ปเี ถาะ เอกศก จ.ศ. ๑๑๘๑ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๒ มกราคม พ.ศ. ๒๓๖๒ สิ้นพระชนม์
ในรัชกาลท่ี ๒ เม่ือเดอื น ๗๙ ปมี ะโรง โทศก จ.ศ. ๑๑๘๒ พ.ศ. ๒๓๖๓ พระชันษาขวบ ๑
ที่ ๓๒ พระองคเ์ จา้ ชายอรรณพ๑๐ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื อดุ มรตั นราษ)ี ท่ี ๒ ในเจา้ จอมมารดาพง่ึ
ประสตู เิ มอื่ วนั พฤหสั บดี เดอื น ๑๑ แรม ๔ คำ�่ ปมี ะโรง โทศก จ.ศ. ๑๑๘๒ ตรงกบั วนั ที่ ๒๖ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๖๓๑๑

_____________________________
๑ พระนามพระองคเ์ จา้ วังหลวงแลวังนา่ ฯ ; จดหมายเหตรุ ชั กาลที่ ๓ เลม่ ๑, หน้า ๙๑ ว่า ส้นิ พระชนมว์ นั อาทติ ย์
เดือนย่ี แรม ๖ ค�่ำ ปีระกา เอกศก จ.ศ. ๑๒๑๑ ซ่งึ วนั อาทิตย์เปน็ เดือนย่ี แรม ๘ คำ่� ตรงกบั วันท่ี ๖ มกราคม พ.ศ. ๒๓๙๒
๒ ส�ำนักหอสมดุ แห่งชาติ, หมายรบั สั่งรชั กาลที่ ๔ จ.ศ. ๑๒๑๓ เลขท่ี ๒๗ สมดุ ไทยด�ำ.
๓ ประชมุ พงศาวดารภาคที่ ๓๓ บุรพภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกียรดฯิ , หน้า ๒๖.
๔ จดหมายเหตุบัญชีน�้ำฝน เล่ม ๓, หน้า ๕๙ และ พระนามพระองค์เจ้าวังหลวงแลวังน่าฯ ว่า ส้ินพระชนม์
วนั พฤหสั บดี เดือน ๓ ขึ้น ๑๒ คำ�่ ปรี ะกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๓๕ ตรงกับวันท่ี ๒๙ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๖
๕ ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๒ จ.ศ. ๑๒๓๗, หน้า ๒๘.
๖ พระนามพระองคเ์ จา้ วังหลวงแลวังน่าฯ ว่า ประสตู ิวันอาทติ ย์ เดอื น ๑๒ แรมคำ�่ ๑ ปเี ถาะ เอกศก จ.ศ. ๑๑๘๑
๗ ประชมุ พงศาวดารภาคท่ี ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลมิ พระเกียรดฯิ , หนา้ ๒๖.
๘ ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๑๒ ร.ศ. ๑๑๔, หน้า ๔๔๑.
๙ พระนามพระองคเ์ จา้ วงั หลวงแลวงั นา่ ฯ และ จดหมายเหตรุ ชั กาลท่ี ๓ เลม่ ๑, หนา้ ๙๒ และวา่ พระชนั ษา ๖ เดอื น
๑๐ พระนามพระองคเ์ จา้ วงั หลวงแลวังน่าฯ วา่ พระองค์เจา้ อรณพ
๑๑ พระนามพระองคเ์ จา้ วงั หลวงแลวงั นา่ ฯ วา่ ประสตู วิ นั พฤหสั บดี เดอื น ๑๑ แรม ๑๑ คำ�่ ปมี ะโรง โทศก จ.ศ.๑๑๘๒
ตรงกับวันที่ ๒ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๓๖๓

44

ในรัชกาลที่ ๓ ไดท้ รงก�ำกับกรมมหาดเลก็ กรมสังฆการแี ละธรรมการ๑ ในรชั กาลท่ี ๔ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้
ราชวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื อดุ มรตั นราษี คงก�ำกบั กรมสงั ฆการี สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๔ ณ วนั เสาร์ เดอื นยี่ แรม ๖ คำ่�
ปขี าล อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๒๘ ตรงกับวนั ที่ ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๙ พระชนั ษา ๔๗ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ
ณ พระเมรทุ อ้ งสนามหลวง วันอาทติ ย์ท่ี ๑๐ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๐๙๒ เปน็ ต้นราชสกุล อรณพ๓ ณ อยุธยา
ที่ ๓๓ พระองค์เจ้าหญิงเล็ก (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเล็ก) ที่ ๒ ในเจ้าจอมมารดาบัว
ประสตู เิ มื่อวันพฤหสั บดี เดือน ๗ ขนึ้ ๘ คำ่� ปมี ะเส็ง จ.ศ. ๑๑๘๓๔ พ.ศ. ๒๓๖๔ สิน้ พระชนมใ์ นรัชกาลที่ ๓
เมื่อเดอื น ๖๕ ปวี อก ฉศก จ.ศ. ๑๑๘๖ พ.ศ. ๒๓๖๗ พระชนั ษา ๓ ปี
ท่ี ๓๔ พระองคเ์ จา้ หญงิ พวงแกว้ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ พวงแกว้ ) ท่ี ๒ ในเจา้ จอมมารดา
ยี่สุ่น ประสูติปีมะเส็ง ตรีศก จ.ศ. ๑๑๘๓ พ.ศ. ๒๓๖๔ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๓ เม่ือปีระกา เอกศก
จ.ศ. ๑๒๑๑ พ.ศ. ๒๓๙๒ พระชนั ษา ๒๙ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรวุ ดั สระเกศ พ.ศ. ๒๓๙๓๖
ท่ี ๓๕ พระองค์เจ้าหญิงประไพพักตร์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประไพพักตร์) ประสูติแต่
เจ้าจอมมารดาเล็ก๗ เมือ่ วนั ศุกร์ เดอื นยี่ แรม ๑๑ คำ�่ ปีมะเสง็ ตรศี ก จ.ศ. ๑๑๘๓ ตรงกับวันที่ ๑๘ มกราคม
พ.ศ. ๒๓๖๔ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เมื่อวันเสาร์ เดือน ๓ ข้ึน ๘ ค�่ำ ปีจอ ฉศก จ.ศ. ๑๒๓๖ ตรงกับ
วนั ที่ ๑๓ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๑๗ พระชนั ษา ๕๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุผา้ ขาววดั สระเกศ
วันพฤหัสบดีท่ี ๒๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๙๘
ที่ ๓๖ พระองคเ์ จา้ หญงิ ฉววี รรณ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ฉววี รรณ) ท่ี ๒ ในเจา้ จอมมารดาฉมิ
ประสตู เิ มอ่ื วนั อาทติ ย์ เดอื น ๖ ขน้ึ ๑๒ คำ่� ปมี ะเมยี จตั วาศก จ.ศ. ๑๑๘๔๙ พ.ศ. ๒๓๖๕ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๕
เมอ่ื วนั ศกุ ร์ เดอื น ๔ ขน้ึ ๔ คำ่� ปจี อ อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๔๘ ตรงกบั วนั ที่ ๒๕ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๒๙๑๐ พระชนั ษา ๖๕ ปี
พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรทุ ้องสนามหลวง วนั พฤหัสบดที ่ี ๑๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๓๐๑๑

_____________________________
๑ ราชสกลุ วงศ พระนามเจา้ ฟา้ และพระองคเ์ จา้ ในกรงุ รตั นโกสนิ ทร์ ฉบบั พมิ พ์ พ.ศ. ๒๔๗๘, หนา้ ๔๑ และ ประชมุ
พงศาวดารภาคที่ ๓๓ บุรพภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกียรดิฯ, หน้า ๒๖.
๒ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รชั กาลที่ ๔, หน้า ๓๐๖.
๓ ล�ำดบั ราชสกุล (พระนคร : กระทรวงวัง, ๒๔๗๒.) หนา้ ๓ วา่ “อรรณพ”
๔ พระนามพระองค์เจา้ วงั หลวงแลวังน่าฯ เมอื่ เทยี บกบั ปฏทิ นิ กรมวชิ ชาธกิ ารฯ แล้ว วันพฤหัสบดี เปน็ เดือน ๗
ขึ้น ๗ คำ�่ ตรงกบั วันที่ ๗ มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๓๖๔
๕ เรอื่ งเดียวกัน.
๖ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์, จดหมายเหตุบัญชีน้�ำฝน เล่ม ๑ (พระนคร :
ราชบณั ฑติ ยสภา, ๒๔๗๑) หน้า ๑๘.
๗ เรื่องเดยี วกนั , ว่า เจ้าจอมมารดาสุดเลก็
๘ ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๓ จ.ศ. ๑๒๓๘, หนา้ ๓๓.
๙ ถา้ เป็นวนั อาทิตย์ จะเป็นเดือน ๖ ขน้ึ ๑๕ คำ�่ ตรงกับวันที่ ๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๕
๑๐ ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๓ จ.ศ. ๑๒๔๘, หนา้ ๔๐๘.
๑๑ ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๔ จ.ศ. ๑๒๔๙, หน้า ๕๖ และหน้า ๔๔ ว่า ต่องานพระเมรุสมเด็จพระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ
เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบ�ำราบปรปกั ษ์

45

ที่ ๓๗ พระองค์เจ้าหญิง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาจันทร์โฉม
เม่อื วันเสาร์ เดือน ๗ ขน้ึ ๗ ค่ำ� ปีมะเมยี จตั วาศก จ.ศ. ๑๑๘๔๑ พ.ศ. ๒๓๖๕ ส้ินพระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๒
ที่ ๓๘ พระองค์เจ้าหญิง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาสาดใหญ่
เม่ือวนั อาทิตย์ เดอื นย่ี ข้นึ ๓ คำ่� ๒ ปีมะเมีย จัตวาศก จ.ศ. ๑๑๘๔ ตรงกับวันท่ี ๑๕ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๖๕
สิน้ พระชนมป์ ีวอก ฉศก จ.ศ. ๑๑๘๖ พ.ศ. ๒๓๖๗ พระชันษา ๒ ปี

ประสูติเมื่อบรมราชาภิเษกแล้ว

z¡

ที่ ๓๙ พระองค์เจ้าชายล�ำยอง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าล�ำยอง) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาวัน เม่อื วันเสาร์ เดือนย่ี ขน้ึ ๑๓ ค�ำ่ ปวี อก ฉศก จ.ศ. ๑๑๘๖ ตรงกบั วันที่ ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๓๖๗
สนิ้ พระชนม์ในรชั กาลที่ ๔ เป็นต้นราชสกุล ล�ำยอง ณ อยุธยา
ท่ี ๔๐ พระองค์เจ้าหญงิ กลั ยาณี (พระเจา้ บรมวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ กลั ยาณ)ี ที่ ๓ ในเจา้ จอมมารดา
อ่ิม ประสูติเมื่อวันอังคาร เดือน ๗ แรม ๑๔ ค่�ำ ปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๑๘๗ ตรงกับวันท่ี ๑๔ มิถุนายน
พ.ศ. ๒๓๖๘ สิน้ พระชนมใ์ นรัชกาลท่ี ๕ เมอ่ื วนั จันทร์ เดอื น ๔ แรม ๑๕ คำ่� ยงั เปน็ ปจี อ ฉศก จ.ศ. ๑๒๓๖
ตรงกบั วนั ท่ี ๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๘ พระชนั ษา ๕๐๓ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรผุ า้ ขาววดั สระเกศ
วนั พฤหสั บดที ี่ ๒๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๙๔
ที่ ๔๑ พระองค์เจ้าหญิงนรลักษณ์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ นรลกั ษณ)์ ประสตู แิ ต่เจา้ จอม
มารดาน้อยพระแสง เม่ือเดือน ๑๐๕ ปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๑๘๗ พ.ศ. ๒๓๖๘ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๔
เม่ือปจี อ จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๒๔ พ.ศ. ๒๔๐๕ พระชนั ษา ๓๘ ปี
ที่ ๔๒ พระองค์เจ้าชายเฉลิมวงศ์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมวงศ์) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาน้อยใหญ่๖ เมื่อวันศุกร์ เดือน ๓ แรม ๑๐ ค�่ำ ปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๑๘๗ ตรงกับวันที่ ๓ มีนาคม
พ.ศ. ๒๓๖๘ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๓ เมือ่ เดือน ๘๗ ปีระกา พ.ศ. ๒๓๙๒ พระชนั ษา ๒๕ ปี พระราชทาน
เพลิงพระศพ ณ พระเมรวุ ัดสระเกศ พ.ศ. ๒๓๙๓๘

_____________________________
๑ พระนามพระองค์เจา้ วังหลวงแลวงั นา่ ฯ ถา้ เป็นวันเสาร์ จะเป็นเดือน ๗ ขนึ้ ๕ คำ่� ตรงกบั วนั ท่ี ๒๕ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๓๖๕
๒ เร่ืองเดียวกัน.
๓ ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๑ จ.ศ. ๑๒๓๖, หนา้ ๔๑๙.
๔ ราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๓ จ.ศ. ๑๒๓๘, หน้า ๓๓.
๕ พระนามพระองคเ์ จ้าวังหลวงแลวังนา่ ฯ
๖ เจ้าจอมมารดานอ้ ยใหญ่ ธดิ าเจ้าพระยานครฯ (น้อย ณ นคร) มชี ื่อเรยี กอีกอย่างหน่งึ วา่ เจ้าพระยานครน้อยคืนเมอื ง
กบั ทา่ นผหู้ ญงิ อนิ (ดู เรอื่ งตง้ั เจา้ พระยากรงุ รตั นโกสนิ ทร,์ หนา้ ๒๖.)
๗ พระนามพระองค์เจ้าวังหลวงแลวงั นา่ ฯ
๘ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยาปวเรศวรยิ าลงกรณ,์ จดหมายเหตบุ ญั ชนี ำ้� ฝน เลม่ ๑, (พระนคร : ราชบณั ฑติ ยสภา,
๒๔๗๑) หนา้ ๑๘.

46

ท่ี ๔๓ พระองค์เจ้าหญิงจามรี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจามรี) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดา
ปกุ ๑ เมอื่ วนั อาทติ ย์ เดอื น ๖ แรมคำ่� ๑ ปจี อ อฐั ศก จ.ศ. ๑๑๘๘ ตรงกบั วนั ท่ี ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๙
ได้ทรงบังคับการในพระพุทธรัตนสถาน๒ ส้นิ พระชนมใ์ นรัชกาลที่ ๕ เมอ่ื วนั อาทิตย์ เดือน ๑๐ แรม ๑๓ ค่�ำ ปีฉลู
เอกศก จ.ศ. ๑๒๕๑ ตรงกบั วนั ที่ ๒๒ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๓๒ พระชันษา ๖๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ
พระเมรวุ ดั สระเกศ วนั ที่ ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๔๓๕๓
ท่ี ๔๔ พระองค์เจ้าหญิงกฤษณา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากฤษณา) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาหนุ่ เมอ่ื วนั อาทติ ย์ เดอื น ๘ ขนึ้ ๑๒ คำ่� ปจี อ อฐั ศก จ.ศ. ๑๑๘๘ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๖๙
ทรงมคี วามรหู้ นงั สอื ทงั้ ภาษาไทยและภาษาขอม เปน็ พระอาจารยพ์ ระองคเ์ จา้ โดยมาก๔ สนิ้ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๔
เมอ่ื ปชี วด ฉศก จ.ศ. ๑๒๒๖ พ.ศ. ๒๔๐๗ พระชันษา ๓๙ ปี
ท่ี ๔๕ พระองค์เจ้าชายอมฤตย์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหม่ืนภูบดีราชหฤทัย) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาแกว้ ๕ เมือ่ วันเสาร์ เดอื น ๙ ขึ้น ๒ คำ่� ปจี อ อัฐศก จ.ศ. ๑๑๘๘ ตรงกับวันท่ี ๕ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๓๖๙๖
ในรัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย โปรดให้ทรงก�ำกับกรม-
อักษรพิมพการ ถึงรัชกาลที่ ๕ โปรดใหท้ รงก�ำกบั กรมหมอนวดหมอยา สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๕ เม่ือวนั จันทร์
เดอื น ๔ แรมคำ�่ ๑ ปมี ะเมยี โทศก จ.ศ. ๑๒๓๒ ตรงกบั วนั ที่ ๖ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๑๓ พระชนั ษา ๔๔ ปี พระราชทาน
เพลงิ พระศพ ณ วัดอรุณราชวราราม วนั ที่ ๑๔ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๔๑๔๗
ท่ี ๔๖ พระองค์เจ้าชายสุบรรณ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนภูวนัยนฤเบนทราธิบาล) ประสูติแต่
เจ้าจอมมารดาข�ำ๘ เมื่อวันอังคาร เดือน ๑๑ แรมค�่ำ ๑ ปีจอ อัฐศก จ.ศ. ๑๑๘๘ ตรงกับวันท่ี ๑๗ ตุลาคม
พ.ศ. ๒๓๖๙ ในรชั กาลท่ี ๔ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้ ราชวรวงศเ์ ธอ กรมหมนื่ ภวู นยั นฤเบนทราธบิ าล เมอื่ ปวี อก
โทศก จ.ศ. ๑๒๒๒ พ.ศ. ๒๔๐๓ โปรดใหท้ รงก�ำกบั ชา่ งท�ำการบา้ ง ทรงก�ำกบั ช่างท�ำการในพระพทุ ธรัตนสถาน
และพระพุทธมณเฑียร คร้ันในรัชกาลท่ี ๕ เล่ือนเป็นพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมขุนภูวนัยนฤเบนทราธิบาล
เมื่อปีชวด อัฐศก จ.ศ. ๑๒๓๘ พ.ศ. ๒๔๑๙ ทรงก�ำกับช่างท�ำการซ่อมวัดพระศรีรัตนศาสดารามในคราวแรก

_____________________________
๑ เจา้ จอมมารดาปกุ ธดิ าเจา้ พระยารตั นาพพิ ธิ ฯ (สน) ตน้ สกลุ สนธริ ตั น (ดปู ระวตั ใิ น ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๕
จ.ศ. ๑๒๔๐, หนา้ ๖๓.)
๒ ประชมุ พงศาวดารภาคท่ี ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลมิ พระเกยี รดิฯ, หนา้ ๒๗.
๓ ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๙ ร.ศ. ๑๑๑, หนา้ ๓๙๕
๔ พระนามพระองคเ์ จ้าวงั หลวงแลวังน่าฯ
๕ เจ้าจอมมารดาแก้ว ธดิ าเจ้าพระยาศรีธรรมาธริ าช (บญุ รอด) ตน้ สกลุ บณุ ยรัตพันธุ์ (ดู พระยารัตนกลุ อดุลยภกั ดี
(จ�ำรัส รัตนกุล) ล�ำดับสกุลเกา่ บางสกุล ภาคที่ ๑ (กรุงเทพฯ : หอพระสมดุ วชริ ญาณ, ๒๔๖๓), หนา้ ๔๐. ถงึ แกอ่ นจิ กรรม
เมือ่ วนั ที่ ๒๔ มกราคม ๒๔๔๔ (ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๑๘ ร.ศ. ๑๒๐, หน้า ๘๕๐.)
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “Near and Distant Member of the Royal Family,”
Bangkok Calendar (1868), p. 106 วา่ ประสตู เิ มื่อ ค.ศ. ๑๘๒๕ (พ.ศ. ๒๓๖๘)
๗ “จดหมายเหตุของหมอบรดั เล,” ใน ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๑๒, หนา้ ๗๘.
๘ เจ้าจอมมารดาข�ำ ธิดาเจ้าพระยาธรรมาฯ (สด) บรรพบุรุษสกุล สุนทรศารทูล (ดู เรื่องต้ังเจ้าพระยา
กรุงรัตนโกสินทร์, หนา้ ๘.)

47

และเป็นนายด้านปฏสิ ังขรณ์วดั สังเวชวศิ ยาราม๑ สิน้ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๕ เมือ่ วนั จันทร์ เดอื นย่ี แรม ๑๒ ค�ำ่
ปวี อก ฉศก จ.ศ. ๑๒๔๖ ตรงกบั วันท่ี ๑๒ มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๗ พระชันษา ๕๘ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรุทอ้ งสนามหลวง วันอาทิตยท์ ี่ ๒๐ มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๔๒๙๒ เป็นต้นราชสกุล สุบรรณ ณ อยุธยา
ที่ ๔๗ พระองคเ์ จา้ ชาย (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ) ประสตู แิ ตเ่ จา้ จอมมารดาเจก๊ ๓ เมอ่ื เดอื น ๑๒๔
ปีจอ อัฐศก จ.ศ. ๑๑๘๘ พ.ศ. ๒๓๖๙ สิ้นพระชนม์เดือน ๖๕ ปีชวด สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๑๙๐ พ.ศ. ๒๓๗๑
พระชันษา ๒ ปี
ท่ี ๔๘ พระองค์เจ้าชายสิงหรา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ ทีฆชนม์เชษฐ
ประยูร)๖ ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาคล้าย๗ เม่ือวันอาทิตย์ เดือนอ้าย ขึ้น ๑๑ ค่�ำ ปีจอ อัฐศก จ.ศ. ๑๑๘๘
ตรงกบั วันท่ี ๑๐ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๖๙ ในรชั กาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเป็นพระเจา้ ราชวรวงศเ์ ธอ กรมหมืน่ อักษร
สาสนโสภณ เม่ือปีขาล อัฐศก จ.ศ. ๑๒๒๘ พ.ศ. ๒๔๐๙ เป็นจางวางกรมพระอาลักษณ์ตลอดมาจนสมัย
รชั กาลที่ ๕ ตอ่ มาเลอื่ นเปน็ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมขุนบดินทรไพศาลโสภณ เม่อื ปชี วด อัฐศก จ.ศ. ๑๒๓๘
พ.ศ. ๒๔๑๙ เป็นจางวางกรมอักษรพิมพการ ต่อมาทรงก�ำกับศาลรับสั่งช�ำระความราชตระกูล แล้วเล่ือนเป็น
พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ ทีฆชนม์เชษฐประยูร๘ เมื่อปีวอก อัฐศก จ.ศ. ๑๒๕๘
พ.ศ. ๒๔๓๙ สิ้นพระชนม์เมือ่ วันอาทติ ย์ เดอื น ๘ ขน้ึ ๑๑ ค�ำ่ ปเี ถาะ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๖๕ ตรงกับวันท่ี ๕
กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๔๖ พระชันษา ๗๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเทพศิรินทราวาส
วันที่ ๑๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๔๘๙ เป็นต้นราชสกุล สงิ หรา ณ อยุธยา
ที่ ๔๙ พระองคเ์ จา้ ชายชมพูนทุ (พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ กรมขุนเจรญิ ผลพูลสวัสด)ิ ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาสัมฤทธ๑์ิ ๐ เมื่อวันอังคาร เดือน ๑๐ ขึ้น ๗ ค่�ำ ปีกุน นพศก จ.ศ. ๑๑๘๙ ตรงกับวันที่ ๒๘ สิงหาคม
พ.ศ. ๒๓๗๐ ในรชั กาลท่ี ๔ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้ ราชวรวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื เจรญิ ผลพลู สวสั ดิ เมอ่ื ปขี าล อฐั ศก
จ.ศ. ๑๒๒๘ พ.ศ. ๒๔๐๙ ได้รับราชการเบ็ดเตล็ดต่าง ๆ ถึงรัชกาลท่ี ๕ ทรงเลื่อนเป็นพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ
กรมขุนเจริญผลพูลสวัสดิ เมื่อปีขาล สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๔๐ พ.ศ. ๒๔๒๑ โปรดให้ทรงบังคับการในวัด
พระศรีรัตนศาสดารามและคลังพิมานอากาศ และทรงก�ำกับกรมมหาดเล็กช่างกระดาษและช่างเขียนผู้หญิง

_____________________________
๑ ประชมุ พงศาวดารภาคที่ ๓๓ บุรพภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกยี รดฯิ , หนา้ ๒๘.
๒ จดหมายเหตุพระราชกิจรายวนั ในพระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยหู่ วั ภาค ๒๑, หน้า ๘๙.
๓ พระนามพระองค์เจ้าวังหลวงแลวังน่าฯ ว่า เจ้าจอมมารดานอ้ ยเจด
๔ เรื่องเดียวกัน.
๕ เรอ่ื งเดียวกัน.
๖ ดู “ประวตั ิพระเจา้ ราชวรวงษเธอ กรมหลวงบดนิ ทรไพศาลโสภณ” ใน อมั ภวสมยั ฉบับที่ ๑๓ วนั จันทร์ที่ ๑๓
กรกฎาคม รัตนโกสนิ ทรศก ๑๒๒, หนา้ ๑๑๗.
๗ เจ้าจอมมารดาคล้าย มีเชือ้ สายเปน็ แขกเปอรเ์ ซยี
๘ เฉลมิ พระยศเจา้ นาย เล่ม ๑, หนา้ ๒๕๘ วา่ “กรมหลวงบดนิ ทรไพศาลโสภณ ทฆี ชนมเชษฐประยรู ”
๙ ราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๒๒ ร.ศ. ๑๒๔, หนา้ ๑๐๗๙, ๑๐๕๓.
๑๐ เจา้ จอมมารดาสมั ฤทธิ์ ถงึ แก่อนจิ กรรมเมอื่ วันท่ี ๘ มกราคม พ.ศ. ๒๔๓๔ อายุ ๘๘ ปี (ดู ราชกจิ จานเุ บกษา
เลม่ ๘ ร.ศ. ๑๑๐, หนา้ ๓๙๔.)

48

และได้ก�ำกับข้าพระบางพระอาราม เป็นนายด้านท�ำการวัดเทพศิรินทราวาสและปฏิสังขรณ์วัดราชโอรส๑
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เม่ือวันเสาร์ เดือน ๕ ข้ึน ๖ ค�่ำ ปีมะโรง จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๕๔ ตรงกับวันท่ี ๒
เมษายน พ.ศ. ๒๔๓๕ พระชนั ษา ๖๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรวุ ัดสระเกศ วนั ที่ ๒๗ มกราคม
พ.ศ. ๒๔๓๘๒ เป็นตน้ ราชสกลุ ชมพูนุท ณ อยธุ ยา
ที่ ๕๐ พระองค์เจ้าชายจินดา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจินดา) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดา
พลับ๓ เม่ือวนั อังคาร เดือน ๑๑ แรม ๑๑ ค่ำ� ปกี นุ นพศก จ.ศ. ๑๑๘๙ ตรงกับวันท่ี ๑๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๓๗๐
สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๓ เมอ่ื เดอื น ๑๐๔ ปรี ะกา เอกศก จ.ศ. ๑๒๑๑ พ.ศ. ๒๓๙๒ พระชนั ษา ๒๓ ปี พระราชทาน
เพลงิ พระศพ ณ พระเมรวุ ดั สระเกศ พ.ศ. ๒๓๙๓๕
ที่ ๕๑ พระองค์เจ้าหญิงบุตรี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวรเสรฐสุดา) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาอึ่ง๖ (ต่อมาได้เป็นท้าวสมศักดิ์ในรัชกาลท่ี ๕) เม่ือวันอังคาร เดือน ๘ บูรพาษาฒ ขึ้น ๖ ค่�ำ ปีชวด
สมั ฤทธศิ ก จ.ศ. ๑๑๙๐ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๗ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๓๗๑ ไดท้ รงทราบขนบธรรมเนยี มราชการ ทงั้ ช�ำนาญ
หนังสือไทยและขอม แต่งโคลงฉันท์ได้ ได้ทรงรักษากุญแจพระราชวัง ภายหลังได้ทรงบังคับการในพนักงาน
นมัสการและก�ำกับแจกเบ้ียหวัด๗ ได้ทรงอุปการะสมเด็จพระเทพศิรินทรา บรมราชินี มาแต่ยังทรงพระเยาว์
ในรัชกาลที่ ๕ จึงทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าอัยยิกาเธอ กรมหลวงวรเสรฐสุดา เมื่อปีวอก อัฐศก จ.ศ. ๑๒๕๘
พ.ศ. ๒๔๓๙ สิ้นพระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๕ เมอ่ื วันอาทติ ย์ เดอื น ๑๒ แรม ๑๒ คำ�่ ปมี ะแม นพศก จ.ศ. ๑๒๖๙
ตรงกบั วันท่ี ๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๕๐ พระชันษา ๘๐ ปี
รวมพระเจา้ ลูกเธอ ในพระบาทสมเด็จพระนง่ั เกลา้ เจ้าอย่หู ัว รัชกาลท่ี ๓
ประสตู ิเมื่อก่อนบรมราชาภิเษก ๓๘ พระองค์ (เดิมมีพระยศเปน็ หม่อมเจ้า)
ประสูตเิ มอื่ บรมราชาภิเษกแล้ว ๑๓ พระองค์
รวมท้งั สิ้น ๕๑ พระองค์
ราชสกลุ พระราชทานทส่ี ืบสายตรงจากพระราชโอรสมี ๑๒ มหาสาขา

_____________________________
๑ ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๓๓ บุรพภาคพระธรรมเทศนาเฉลิมพระเกียรดิฯ, หน้า ๒๘.
๒ ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๑๒ ร.ศ. ๑๑๔, หนา้ ๔๔๑.
๓ เจา้ จอมมารดาพลับ ธิดาพระยาอินทราทิศ (จยุ้ ) เจา้ จอมมารดาพลบั เป็นขา้ หลวงเดิมในรัชกาลท่ี ๒ และโปรดให้
เปน็ เจ้าจอมเชิญพระแสงในวนั บรมราชาภิเษก ครัน้ ในรัชกาลท่ี ๓ โปรดใหเ้ ปน็ เจ้าจอมมารดา ถึงแกอ่ นิจกรรมเม่อื วนั ที่ ๑๓
กรกฎาคม ๒๔๒๐ อายุ ๘๐ ปี (ดู ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๔ จ.ศ. ๑๒๓๙, หน้า ๑๕๙.)
๔ พระนามพระองค์เจา้ วังหลวงแลวังน่าฯ
๕ จดหมายเหตุบัญชนี ำ้� ฝน เล่ม ๑, หน้า ๑๘.
๖ เจา้ จอมมารดาอ่ึง ธิดาเจ้าพระยานกิ รบดินทร์ (โต) ตน้ สกุล กลั ยาณมิตร (ดู ล�ำดับสกลุ เก่าบางสกลุ ภาคท่ี ๑ฯ
หนา้ ๗๙) ถงึ แกก่ รรมวันที่ ๑๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๗ อายุ ๗๖ ปี พระราชทานเพลงิ ศพ ณ เมรุวัดกัลยาณมติ ร เมอ่ื วันพุธที่ ๑๐
กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๒๘ (ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๑ จ.ศ. ๑๒๔๖, หน้า ๑๑๕, ๕๒๙.)
๗ พระนามพระองคเ์ จา้ วงั หลวงแลวงั นา่ ฯ และ ประชมุ พงศาวดารภาคท่ี ๓๓ บรุ พภาคพระธรรมเทศนาเฉลมิ พระเกยี รดฯิ ,
หนา้ ๒๘.

49

พระราชโอรสพระราชธิดา
ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา้ เจ้าอยู่หวั รชั กาลท่ี ๔

z¡

ประสูติกอ่ นบรมราชาภิเษก

ที่ ๑ พระองค์เจ้าชายนภวงศ์ วรองค์เอกอรรคมหามกุฎ ปรมุตมราโชรส (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ
กรมหม่ืนมเหศวรศิววิลาส๑) ท่ี ๑ ในเจ้าจอมมารดาน้อย๒ ประสูติในรัชกาลที่ ๒ เม่ือวันพฤหัสบดี เดือน ๔
แรม ๑๐ ค�่ำ ปีมะเมีย จตั วาศก จ.ศ. ๑๑๘๔ ตรงกบั วนั ท่ี ๖ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๖๕๓ ในรัชกาลท่ี ๔ ทรงสถาปนา
เป็นพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหม่ืนมเหศวรศิววิลาส เม่ือปีฉลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๑๕ พ.ศ. ๒๓๙๖ ได้ทรงก�ำกับ
กรมล้อมพระราชวัง และเมื่อกรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธรส้ินพระชนม์แล้ว ได้ทรงก�ำกับกรมพระคลังมหาสมบัติ
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๔ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือน ๘ แรม ๙ ค�่ำ ปีเถาะ นพศก จ.ศ. ๑๒๒๙ ตรงกับ
วนั ท่ี ๒๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๐ พระชนั ษา ๔๖ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรทุ อ้ งสนามหลวง
วนั พฤหัสบดที ่ี ๖ กมุ ภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๐๔ เป็นต้นราชสกลุ นพวงศ์ ณ อยุธยา
ที่ ๒ พระองค์เจ้าชายสุประดิษฐ วรฤทธิราชมหามกุฎ บุรุษยรัตนราชวโรรส (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ
กรมหมื่นวิษณนุ าถนิภาธร๕) ที่ ๒ ในเจ้าจอมมารดานอ้ ย ประสูติในรชั กาลที่ ๒ เม่อื วนั พธุ เดือน ๖ แรม ๑๔ ค�่ำ
ปวี อก ฉศก จ.ศ. ๑๑๘๖ ตรงกบั วันท่ี ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๖๗๖ ในรัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเป็นพระเจา้
ลกู ยาเธอ กรมหมน่ื วิษณุนาถนภิ าธร เม่อื ปีมะโรง อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๑๘ พ.ศ. ๒๓๖๗ ในรชั กาลที่ ๔ ไดท้ รงก�ำกบั
กรมพระคลังมหาสมบัติ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๔ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือนอ้าย ขึ้น ๑๓ ค�่ำ ปีจอ จัตวาศก
จ.ศ. ๑๒๒๔ ตรงกบั วนั ท่ี ๔ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๐๕ พระชันษา ๓๘ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุ
ทอ้ งสนามหลวง วนั พฤหัสบดีที่ ๑๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๖ เปน็ ตน้ ราชสกลุ สุประดษิ ฐ ณ อยุธยา

_____________________________
๑ จดหมายเหตุเรื่องทรงตั้งพระบรมวงษานุวงษ์ฯ, หน้า ๙๙ ออกพระนามว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้า
นภวงษ์ กรมหม่นื มเหศวรศิววิลาศ
๒ เจา้ จอมมารดาน้อย ธดิ าพระอนิ ทอ�ำไพ หรอื พระอนิ ทรอภยั คอื สมเด็จฯ เจา้ ฟ้าทัศไภย พระราชโอรสสมเด็จ
พระเจ้าตากสินมหาราช และกรมบริจาภักดีศรีสุดารักษ์ (เจ้าหญิงฉิม) (ดู ล�ำดับสกุลเก่าบางสกุล ภาคที่ ๔ สกุลเช้ือสาย
พระราชวงศ์กรุงธนบุรี (พระนคร : โรงพิมพ์พระจันทร์, ๒๔๘๑. หน้า ฆ, ๑๗) เกิดเมื่อวันที่ ๒๔ ตุลาคม พ.ศ. ๒๓๔๘
ถงึ แก่กรรมภายหลงั พ.ศ. ๒๓๙๘
๓ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,”
Bangkok Calendar (1870), p. 50 วา่ ประสตู ิเม่ือ ค.ศ. ๑๘๒๓ (ตรงกับ พ.ศ. ๒๓๖๖ เพราะขณะนนั้ วนั ขึ้นปีใหมข่ องไทยคอื
วันที่ ๑ เมษายน จึงยงั เป็น พ.ศ. ๒๓๖๕)
๔ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสนิ ทร์ รชั กาลท่ี ๔, หน้า ๓๒๒.
๕ จดหมายเหตเุ รอื่ งทรงตง้ั พระบรมวงษานวุ งษฯ์ , หนา้ ๙๙ ออกพระนามวา่ พระเจา้ ลกู ยาเธอ พระองคเ์ จา้ สปุ ระดฐิ
กรมหม่นื วศิ ณุนารถนิภาธร
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut “List of Children of the late First King,” op.cit, ว่า
ประสูติเมอ่ื วันท่ี ๑๙ พฤษภาคม ค.ศ. ๑๘๒๔ (พ.ศ. ๒๓๖๗)

50

ประสตู เิ มื่อบรมราชาภเิ ษกแล้ว

ที่ ๓ พระองคเ์ จา้ หญงิ ยง่ิ เยาวลกั ษณ์ อรรคราชสดุ า (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ยง่ิ เยาวลกั ษณ์
อรรคราชสดุ า) ท่ี ๑ ในเจ้าจอมมารดาแพ๑ พระสนมเอก ประสูติเมอื่ วันพธุ เดอื นยี่ แรม ๑๕ คำ่� ปีกุน ตรีศก
จ.ศ. ๑๒๑๓ ตรงกับวนั ที่ ๒๑ มกราคม พ.ศ. ๒๓๙๔๒ สน้ิ พระชนม์ในรชั กาลท่ี ๕ เมื่อปจี อ อัฐศก จ.ศ. ๑๒๔๘
พ.ศ. ๒๔๒๙๓ พระชันษา ๓๖ ปี
ที่ ๔ พระองค์เจ้าชายทักษิณาวัฏ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณาวัฏ) ท่ี ๑ ในเจ้าจอม
มารดาพงึ่ ๔ ประสตู เิ มือ่ วนั เสาร์ เดอื น ๘ แรม ๙ คำ�่ ปชี วด จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๑๔ ตรงกบั วันที่ ๑๐ กรกฎาคม
พ.ศ. ๒๓๙๕๕ ส้ินพระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๔ เมื่อปีฉลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๑๕ พ.ศ. ๒๓๙๖ พระชันษาไดป้ ี ๑๖
ที่ ๕ สมเด็จเจ้าฟ้าชายโสมนัส (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าโสมนัส) ประสูติแต่สมเด็จ
พระนางเจ้าโสมนัสวฒั นาวดี เม่อื วันเสาร์ เดือน ๑๐ ขน้ึ ๗ คำ�่ ปีชวด จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๑๔ ตรงกับวนั ท่ี ๒๑
สิงหาคม พ.ศ. ๒๓๙๕๗ สิน้ พระชนม์ในวนั ประสตู ิ
ท่ี ๖ พระองค์เจ้าหญิงทักษิณชา นราธิราชบุตรี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณชา
นราธิราชบุตรี) ท่ี ๑ ในเจ้าจอมมารดาจันทร์๘ พระสนมเอก ประสูติวันเสาร์ เดือน ๑๑ ขึ้น ๕ ค�่ำ ปีชวด
จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๑๔ ตรงกบั วนั ที่ ๑๘ กนั ยายน พ.ศ. ๒๓๙๕ ทรงรบั ราชการในพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้
เจา้ อยหู่ วั ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันเสาร์ เดือน ๑๑ แรม ๑๑ ค�่ำ ปีมะเมีย อัฐศก จ.ศ. ๑๒๖๘
ตรงกับวันที่ ๑๓ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๔๙ พระชนั ษา ๕๕ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ วดั เทพศิรนิ ทราวาส
เมอื่ วนั ท่ี ๑๘ มกราคม พ.ศ. ๒๔๔๙

_____________________________
๑ เจ้าจอมมารดาแพ พระสนมเอก ธดิ าพระส�ำราญหฤทยั (อ้าว ธรรมสโรช) กับท้าวทรงกนั ดาน (สี) ดู ล�ำดบั
เชื้อสายของคณุ หญิงตาด สิรริ ัตนม์ นตรี (หงษ์ สจุ รติ กลุ ) กับ สกลุ ธรรมสโรช สกลุ อินทรวมิ ล และสกลุ อน่ื ๆ ทเ่ี กีย่ วเน่อื ง,
(พระนคร : โรงพิมพพ์ ระจนั ทร์, ๒๔๘๙), แผนผังสกลุ ธรรมสโรช. ถงึ แก่อนิจกรรมวนั อังคารที่ ๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๔
๒ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut “List of Children of the late First King,” Bangkok Calendar
(1870), p. 50 ว่า ประสูตเิ ม่อื ค.ศ. ๑๘๕๒ (พ.ศ. ๒๓๙๕)
๓ พระนามพระองค์เจ้าวงั หลวงแลวังนา่ ฯ วา่ ส้นิ ชีพในโทษปีกุน พ.ศ. ๒๔๓๐
๔ เจา้ จอมมารดาพ่ึง หรอื ผงึ้ (เตา่ ) พระสนมเอก ธิดาพระยาราชสงคราม (อนิ อนิ ทรวิมล) (ดู ล�ำดับเช้ือสายของ
คุณหญงิ ตาด สริ ิรตั นม์ นตรีฯ, หน้า ๔. ถงึ แกอ่ นิจกรรมวนั จนั ทรท์ ่ี ๙ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๓๓ อายุ ๕๘ ปี - ราชกจิ จานุเบกษา
เล่ม ๗ ร.ศ. ๑๐๙, หน้า ๔๕๓.
๕ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, วา่
ประสูตเิ ม่อื วันท่ี ๑๑ กรกฎาคม ค.ศ. ๑๘๕๒ (พ.ศ. ๒๓๙๕)
๖ ราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๗ ร.ศ. ๑๐๙, หนา้ ๔๕๓ ว่า พระชันษา ๑๑ วัน
๗ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut “List of Children of the late First King,” op.cit, วา่
ประสูตเิ มอ่ื วนั ที่ ๒๒ สิงหาคม ค.ศ. ๑๘๕๒ (พ.ศ. ๒๓๙๕)
๘ เจา้ จอมมารดาจนั ทร์ พระสนมเอก ธดิ าพระยาพพิ ธิ สมบตั ิ (สขุ สขุ สถติ ) ผสู้ �ำเรจ็ ราชการเมอื งตราด ถงึ แกอ่ นจิ กรรม
วันเสาร์ที่ ๒๔ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๔๘ พระราชทานเพลิงศพ ณ เมรวุ ัดราชาธิวาส วนั ท่ี ๙ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๕๗

51

ท่ี ๗ พระองคเ์ จ้าหญงิ โสมาวดี ศรีรัตนราชธดิ า (พระเจา้ บรมวงศ์เธอ กรมหลวงสมรรตั นศิริเชษฐ๑)
ที่ ๑ ในเจ้าจอมมารดาเทีย่ ง๒ พระสนมเอก ประสตู ิวันศกุ ร์ เดือนอ้าย ข้นึ ๗ ค่�ำ ปชี วด จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๑๔
ตรงกับวันที่ ๑๙ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๙๕๓ ในรัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าพ่ีนางเธอ กรมหลวง
สมรรัตนศริ ิเชษฐ เม่อื ปีเถาะ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๖๕ พ.ศ. ๒๔๔๖ ในรัชกาลท่ี ๖ ไดท้ รงรกั ษากญุ แจพระบรม
มหาราชวงั ชนั้ ใน สน้ิ พระชนม์ในรัชกาลที่ ๖ เม่อื วันอังคาร เดอื น ๖ แรม ๔ ค�ำ่ ปีมะแม ตรีศก จ.ศ. ๑๒๙๓
ตรงกบั วันที่ ๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๔ พระชันษา ๗๙ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ วัดเทพศริ นิ ทราวาส
วันที่ ๑๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๕
ที่ ๘ พระองคเ์ จา้ หญงิ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ) ที่ ๑ ในเจา้ จอมมารดาตลบั ๔ พระสนมเอก
ประสูติวนั อังคาร เดือน ๕ ขน้ึ ๑๓ คำ�่ ปีฉลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๑๕ ตรงกับวนั ที่ ๒๒ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๙๕๕
สน้ิ พระชนมใ์ นปีเดยี วกัน เมอ่ื วันอังคาร เดือน ๕ แรม ๕ คำ�่ ตรงกับวันที่ ๒๙ มนี าคม พระชนั ษาได้ ๘ วนั
ท่ี ๙ สมเด็จเจ้าฟ้าชายจุฬาลงกรณ์๖ (พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) ที่ ๑ ในสมเด็จ
พระเทพศิรินทรา บรมราชินี๗ เสด็จพระราชสมภพเม่ือวันอังคาร เดือน ๑๐ แรม ๓ ค่�ำ ปีฉลู เบญจศก
จ.ศ. ๑๒๑๕ ตรงกับวันท่ี ๒๐ กันยายน พ.ศ. ๒๓๙๖๘ เวลาย�่ำค�่ำแล้ว ๕๑ นาที๙ ในรัชกาลท่ี ๔ ทรงเฉลิม
พระนามเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ บดินทรเทพยมหามกุฎ บุรุษยรัตนราชรวิวงษ์
วรุตมพงษบริพัตร ศริ วิ ฒั นราชกุมาร และมพี ระนามกรมว่า กรมหม่นื พิฆเนศวรสรุ สังกาศ เมอ่ื วนั ศุกร์ เดือน ๔
แรม ๖ ค�่ำ ปีระกา ตรีศก จ.ศ. ๑๒๒๓ ตรงกับวันที่ ๒๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ เลื่อนขึ้นเป็นสมเด็จพระเจ้า
ลูกยาเธอ เจ้าฟา้ กรมขนุ พนิ ติ ประชานารถ เมอ่ื วนั พุธ เดอื นอ้าย แรม ๗ คำ�่ ปีเถาะ นพศก จ.ศ. ๑๒๒๙ ตรงกับ
วันที่ ๑๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๐ ได้ทรงก�ำกบั ราชการกรมมหาดเลก็ กรมพระคลังมหาสมบัติ และกรมทหาร
บกวังหน้า เสดจ็ เถลงิ ถวลั ยราชสมบัติ เม่อื วนั พฤหสั บดี เดอื น ๑๑ ข้ึน ๑๕ ค่ำ� ปมี ะโรง สัมฤทธศิ ก จ.ศ. ๑๒๓๐

_____________________________
๑ เฉลิมพระยศเจา้ นาย เล่ม ๑, หน้า ๒๙๗ บนั ทึกพระนามว่า กรมหลวงสมรรัตนสิรเิ ชษฐ.
๒ เจ้าจอมมารดาเทีย่ ง พระสนมเอก ธิดาพระยาอพั ภนั ตริกามาตย์ (ดศิ โรจนดิศ) กับทา่ นคลา้ ย เกิดเมอื่ วนั อังคารที่
๒๗ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๓๗๔ ถึงแกอ่ นจิ กรรมเมื่อวันเสาร์ที่ ๒๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๖ อายุ ๘๒ ปี ๑ เดือน ๖ วนั (ดู เรือ่ ง
ตระกูลวงษพ์ ระยาอพั ภนั ตริกามาตย์ (ดิศ), ม.ป.ท., ร.ศ. ๑๒๙, หน้า ๑๑.)
๓ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut “List of Children of the late First King,” Bangkok Calendar
(1870), p. 50 ว่า ประสตู ิเมอื่ วันท่ี ๒๐ พฤศจิกายน ค.ศ. ๑๘๕๒ (พ.ศ. ๒๓๙๕)
๔ เจา้ จอมมารดาตลับ พระสนมเอก ธดิ าเจา้ พระยาภธู ราภัย (นชุ บุณยรัตพันธ)์ุ ถงึ แกอ่ สญั กรรมเมือ่ วนั พฤหัสบดีท่ี ๘
ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๒๘ อายุ ๕๒ ปี (ดู เร่ืองต้งั เจา้ พระยากรงุ รตั นโกสนิ ทร,์ หน้า ๓๔.)
๕ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, วา่
ประสูติเมือ่ วันที่ ๒๕ มีนาคม ค.ศ. ๑๘๕๓ (พ.ศ. ๒๓๙๖)
๖ ดู ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ ขอ้ ๒๑๐, หนา้ ๔๕๓.
๖ สมเด็จพระเทพศิรนิ ทรา บรมราชินี ดูที่ พระองค์เจ้าหลานเธอ รชั กาลที่ ๓ ล�ำดบั ท่ี ๒
๘ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut “List of Children of the late First King,” op.cit, วา่
p. 50 ว่า ประสตู ิเมือ่ วนั ที่ ๒๑ กันยายน ค.ศ. ๑๘๕๓ (พ.ศ. ๒๓๙๖)
๙ ดวงพระชาตาแลดวงชาตาต่าง ๆ (ส�ำเนาต้นฉบับลายมือ).

52

ตรงกบั วนั ที่ ๑ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๑ บรมราชาภเิ ษกครัง้ แรก เมือ่ วนั ที่ ๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๑ มพี ระนาม
ปรากฏในพระสพุ รรณบฏั วา่ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาจฬุ าลงกรณ์ ฯลฯ พระจฬุ าลงกรณเ์ กลา้ เจา้ อยหู่ วั ๑
ได้เสด็จประพาสประเทศอินเดีย เมื่อปีวอก จัตวาศก จ.ศ.๑๒๓๔ พ.ศ. ๒๔๑๕ บรมราชาภิเษกคร้ังท่ี ๒
เมื่อวันท่ี ๑๘ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ทรงพระนามว่า พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ ฯลฯ
พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว๒ เสด็จประพาสยุโรป เมื่อปีระกา นพศก จ.ศ. ๑๒๕๙ พ.ศ. ๒๔๔๐ ครั้ง ๑
เม่ือปีมะแม นพศก จ.ศ. ๑๒๖๙ พ.ศ. ๒๔๕๐ อกี ครงั้ ๑ เสดจ็ ด�ำรงราชสมบัตอิ ยู่ ๔๒ ปี ประชาชนชาวสยาม
ถวายพระราชสมัญญา “พระปิยมหาราช”๓ เสด็จสวรรคตเม่ือวันเสาร์ เดือน ๑๑ แรม ๔ ค่�ำ ปีจอ โทศก
จ.ศ. ๑๒๗๒ ตรงกบั วนั ท่ี ๒๒ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๕๓๔ พระชนมพรรษา ๕๘ พรรษา ถวายพระเพลิงพระบรมศพ
ณ พระเมรมุ าศทอ้ งสนามหลวง วันท่ี ๑๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๕๓
ท่ี ๑๐ พระองค์เจ้าหญิงศรีพัฒนา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีพัฒนา) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาเอ่ียม๕ เม่อื วันพุธ เดอื น ๑๒ แรม ๑๕ ค่ำ� ปีฉลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๑๕ ตรงกบั วันที่ ๓๐ พฤศจกิ ายน
พ.ศ. ๒๓๙๖๖ สิน้ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๕ เมอ่ื วันอาทิตย์ เดือน ๗ ขึ้น ๑๓ ค�่ำ ปรี ะกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๓๕
ตรงกับวันที่ ๘ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๖๗ พระชันษา ๒๑ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัด
บวรนเิ วศวิหาร๘
ที่ ๑๑ พระองค์เจ้าชายเสวตรวรลาภ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสวตรวรลาภ) ที่ ๒ ใน
เจา้ จอมมารดาเทย่ี ง พระสนมเอก ประสูตเิ มอ่ื วันศกุ ร์ เดอื น ๖ ขนึ้ ๙ คำ่� ปขี าล ฉศก จ.ศ. ๑๒๑๖ ตรงกบั
วนั ที่ ๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๙๗๙ สิน้ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๔ เม่ือวันพฤหสั บดี เดือนอ้าย แรม ๖ คำ่� ปมี ะโรง
อัฐศก จ.ศ. ๑๒๑๘ ตรงกับวนั ท่ี ๑๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๙๙ พระชนั ษา ๓ ปี

_____________________________
๑ จดหมายเหตเุ ร่อื งทรงตงั้ พระบรมวงษานุวงษ์ฯ, หน้า ๑๕๒ - ๑๕๓.
๒ เรือ่ งเดียวกัน, หน้า ๑๗๓.
๓ องคก์ ารศกึ ษา วทิ ยาศาสตร์ และวฒั นธรรมแหง่ สหประชาชาติ (ยเู นสโก) ประกาศยกยอ่ งพระเกยี รตคิ ณุ ใหท้ รงเปน็
บคุ คลส�ำคญั ของโลก สาขาการศกึ ษา วัฒนธรรม สังคมศาสตร์ มานษุ ยวทิ ยา การพฒั นาสังคมและการสอื่ สาร ในวาระครบ
๑๕๐ ปี วนั พระบรมราชสมภพ ประจ�ำปี ๒๕๔๕ - ๒๕๔๖ และในวันที่ ๓๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๒ เอกสารจดหมายเหตุ
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงปฏิรูปการบริหารการปกครองของประเทศ (พ.ศ. ๒๔๑๑ - ๒๔๕๓) ได้รับ
การประกาศขึ้นทะเบียนนานาชาติเปน็ เอกสารมรดกความทรงจ�ำแห่งโลก (Memory of the world)
๔ ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๒๗ ร.ศ. ๑๒๙ ภาค ๒, หนา้ ๑๗๘๒ วา่ สวรรคตวันท่ี ๒๒ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๕๓ เวลา
๒ ยาม ๔๕ นาที แต่ในปจั จุบันใช้ว่า วนั ที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๕๓
๕ เจ้าจอมมารดาเอี่ยม หลานพระยาอนุชิตชาญชัย (อุน่ ) ถงึ แกก่ รรมเม่ือวนั พุธที่ ๓ ตุลาคม ร.ศ. ๑๑๙ พ.ศ. ๒๔๔๓
(ดู พระราชพงศาวดารกรงุ รัตนโกสนิ ทร์ รัชกาลท่ี ๕ และ ราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๑๗ ร.ศ. ๑๑๙ หนา้ ๔๑๘.)
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 50 วา่ ประสตู เิ มื่อวันท่ี ๒๔ มกราคม ค.ศ. ๑๘๕๔ (พ.ศ. ๒๓๙๗)
๗ จดหมายเหตบุ ญั ชีน�ำ้ ฝน เลม่ ๓, หน้า ๕๓.
๘ ต�ำนานวัดบวรนเิ วศวิหาร, หน้า ๗๒.
๙ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p. 50 วา่
ประสูตเิ ม่ือวันท่ี ๖ พฤษภาคม ค.ศ. ๑๘๕๔ (พ.ศ. ๒๓๙๗)

53

ท่ี ๑๒ พระองค์เจ้าหญิงประภัศร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภัศร) ประสูติแต่เจ้าจอม
มารดาเกศ๑ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือน ๖ ข้ึน ๑๕ ค่�ำ ปีขาล ฉศก จ.ศ. ๑๒๑๖ ตรงกับวันท่ี ๑๑ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๓๙๗ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๗ เมือ่ วันองั คาร เดือน ๘ แรม ๕ ค่ำ� ปีขาล อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๘๘ ตรงกบั
วันที่ ๒๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๙ พระชันษา ๗๓ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง
วนั ท่ี ๒๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๑๒
ที่ ๑๓ พระองคเ์ จา้ หญงิ พกั ตรพ์ มิ ลพรรณ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ พกั ตรพ์ มิ ลพรรณ) ท่ี ๒
ในเจา้ จอมมารดาแพ พระสนมเอก ประสตู ิเม่อื วนั พธุ เดือน ๑๒ ข้นึ ๕ คำ่� ปีขาล ฉศก จ.ศ. ๑๒๑๖ ตรงกบั
วนั ที่ ๒๕ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๓๙๗ ส้ินพระชนมใ์ นรัชกาลที่ ๕ เม่อื วันพฤหัสบดี เดอื น ๑๒ ขนึ้ ๒ ค่�ำ ปมี ะเมยี
อัฐศก จ.ศ. ๑๒๖๘ ตรงกับวันท่ี ๑๘ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๔๙ พระชันษา ๕๒ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรวุ ัดเทพศิรินทราวาส วนั ท่ี ๑๘ มกราคม พ.ศ. ๒๔๔๙๓
ท่ี ๑๔ พระองค์เจ้าหญิงมัณยาภาธร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามัณยาภาธร) ท่ี ๒ ใน
เจ้าจอมมารดาจนั ทร์ พระสนมเอก ประสูติเมื่อวันพุธ เดอื นอ้าย ขึน้ ๓ ค�ำ่ ปขี าล ฉศก จ.ศ. ๑๒๑๖ ตรงกับ
วนั ที่ ๒๒ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๙๗ สนิ้ พระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวนั จนั ทร์ เดือน ๑๑ แรม ๓ คำ�่ ปรี ะกา
สัปตศก จ.ศ. ๑๒๔๗ ตรงกับวันท่ี ๒๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๒๘ พระชันษา ๓๒ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรุทอ้ งสนามหลวง วนั ที่ ๒๘ มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๔๒๙๔
ที่ ๑๕ พระองค์เจ้าชาย (แดง) (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า) ที่ ๑ ในเจ้าจอมมารดาส�ำลี๕
พระสนมเอก ในรัชกาลท่ี ๕ ทรงสถาปนาเป็นเจ้าคุณจอมมารดาส�ำลี ประสูติวันจันทร์ เดือน ๕ ขึ้น ๒ ค�่ำ
ปีเถาะ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ ตรงกบั วันที่ ๑๙ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๙๗๖ สนิ้ พระชนมใ์ นรัชกาลท่ี ๔ เมื่อวนั เสาร์
เดือน ๗ ขึ้น ๔ คำ่� ปเี ถาะ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ ตรงกับวนั ท่ี ๑๙ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๙๘ พระชนั ษา ๓ เดอื น
ที่ ๑๖ สมเดจ็ เจา้ ฟา้ หญงิ จนั ทรมณฑล๗ (สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ จนั ทรมณฑล โสภณภควดี
กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์) ท่ี ๒ ในสมเด็จพระเทพศิรินทรา บรมราชินี ประสูติเมื่อวันอังคาร เดือน ๖
ขึ้น ๙ ค่�ำ๘ ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ ตรงกับวันที่ ๒๔ เมษายน พ.ศ. ๒๓๙๘๙ ในรัชกาลที่ ๔ โปรดเกลา้ ฯ

_____________________________
๑ เจ้าจอมมารดาเกศ เกดิ เมอ่ื พ.ศ. ๒๓๖๒ ถึงแก่อนจิ กรรมเมอ่ื วันศกุ ร์ที่ ๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๘ อายุ ๙๖ ปี
๒ ราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๔๕ พ.ศ. ๒๔๗๑, หน้า ๕๓๒.
๓ ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๒๓ ร.ศ. ๑๒๕, หน้า ๑๑๓๗.
๔ จดหมายเหตพุ ระราชกจิ รายวนั พระราชนพิ นธใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ภาค ๒๑, หนา้ ๙๖.
๕ เจา้ คณุ จอมมารดาส�ำลี ธดิ าสมเดจ็ เจา้ พระยาบรมมหาพชิ ยั ญาติ (ทตั บนุ นาค) กบั หมอ่ มคลา้ ย เกดิ เมอื่ พ.ศ. ๒๓๗๘
ถึงแก่พริ าลยั เมอื่ วันจันทรท์ ี่ ๒๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๔๓ อายุ ๖๕ ปี พระราชทานเพลงิ ศพ ณ พระเมรทุ ้องสนามหลวง วนั ที่ ๑๕
มกราคม พ.ศ. ๒๔๔๔ (ดู ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๑๘ ร.ศ. ๑๒๐, หน้า ๘๓๕.)
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 50 วา่ ประสตู ิเมอื่ วันท่ี ๒๑ มนี าคม ค.ศ. ๑๘๕๕ (พ.ศ. ๒๓๙๘)
๗ ประชุมประกาศรชั กาลท่ี ๔, หน้า ๔๘.
๘ ในพระสุพรรณบัฏว่า ประสูติวันองั คาร เดอื น ๖ ข้นึ ๘ ค�่ำ
๙ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p. 50 วา่
ประสูติเมื่อวนั ที่ ๒๓ เมษายน ค.ศ. ๑๘๕๕ (พ.ศ. ๒๓๙๘)

54

เฉลิมพระนามเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล โสภณภควด๑ี เม่ือ พ.ศ. ๒๔๐๕ สิ้นพระชนม์
ในรชั กาลที่ ๔ เมือ่ วนั พฤหสั บดี เดือน ๖ แรม ๑๒ ค่�ำ ปีกุน เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕ ตรงกบั วนั ที่ ๑๔ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๔๐๖ พระชันษา ๙ ปี๒ พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง วันพฤหัสบดีท่ี ๑๘
กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๐๖๓ ในรัชกาลที่ ๕ ทรงเล่ือนพระนามพระอัฐิเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้า
จนั ทรมณฑล โสภณภควดี กรมหลวงวิสทุ ธิกระษัตรยิ ๔์ เมื่อวันเสาร์ท่ี ๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๗
ท่ี ๑๗ พระองค์เจ้าชายกฤดาภินิหาร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์) ประสูติแต่
เจ้าจอมมารดากล่ิน๕ พระสนมเอก เม่ือวันจันทร์ เดอื น ๖ แรม ๗ ค�่ำ ปเี ถาะ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ ตรงกบั
วันที่ ๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๓๙๘๖ ในรัชกาลท่ี ๕ ทรงรับราชการมีต�ำแหน่งในออดิตออฟฟิศ พนักงาน
ตรวจบัญชีเงินพระคลัง ทรงรับหน้าที่จัดการสร้างพระท่ีนั่งและพระราชวังบางปะอิน ทรงคิดแบบอย่างสร้าง
พระทนี่ ง่ั อทุ ยานภมู เิ สถยี ร ตอ่ มาเมอ่ื ปกี นุ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๓๗ พ.ศ. ๒๔๑๘ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ
กรมหม่ืนนเรศรวรฤทธ์ิ โปรดให้เป็นราชทตู สยามประจ�ำ ณ กรุงลอนดอน และอเมรกิ า ครั้น พ.ศ. ๒๔๒๙ เป็น
คอมมติ ตผี ู้ ๑ ใน ๔ บงั คบั การต�ำแหนง่ เสนาบดกี รมพระนครบาล เมอื่ ตง้ั เปน็ กระทรวงนครบาลใน พ.ศ. ๒๔๓๕
ได้เป็นเสนาบดีกระทรวงนั้น ต่อมา พ.ศ. ๒๔๓๗ เป็นรัฐมนตรี แล้วเล่ือนเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงฯ
เม่ือ ร.ศ. ๑๑๘ ตรงกับปีกุน เอกศก จ.ศ. ๑๒๖๑ พ.ศ. ๒๔๔๒ ต่อมา พ.ศ. ๒๔๕๐ เป็นเสนาบดีกระทรวง
โยธาธิการ ในรัชกาลที่ ๖ โปรดให้เป็นผู้จัดการพระราชพิธีต่าง ๆ เช่น การพระราชพิธีบรมราชาภิเษก
งานพระบรมศพพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ทรงบญั ชาการสรา้ งพระเมรมุ าศ ณ ทอ้ งสนามหลวง
คร้ันเม่ือปีกุน ตรีศก จ.ศ. ๑๒๗๓ พ.ศ. ๒๔๕๔ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์
มหศิ วรราชรววิ งศ์ สทิ ธปิ ระสงคก์ ฤดาธกิ าร สทุ ธสนั ดานสตี ลหฤทยั มไหศวรยิ ราชนติ ธิ าดา สปุ รชี าสรรพกจิ โกศล
วมิ ลสจุ รติ จริยานวุ ตั ร๗ พุทธาทิรัตนสรณารักษ์ อดุ มศกั ดบิ์ พติ ร เป็นสมหุ มนตรี และเสนาบดี กระทรวงมุรธาธร

_____________________________
๑ จดหมายเหตเุ ร่ืองทรงต้ังพระบรมวงษานวุ งษ์ฯ, หน้า ๑๐๗.
๒ ค�ำประกาศทรงตง้ั พระนาม เปน็ เจา้ ฟา้ กรมหลวง ในรชั กาลที่ ๕ ว่า สิน้ พระชนมข์ ณะพระชนมายุ ๘ ปีกับ ๑๙ วัน
(ดู จดหมายเหตเุ ร่อื งทรงตงั้ พระบรมวงษานุวงษฯ์ , หนา้ ๒๔๕)
๓ พระราชพงศาวดารกรงุ รตั นโกสนิ ทร์ รัชกาลที่ ๔, หน้า ๒๖๒.
๔ จดหมายเหตเุ ร่อื งทรงต้ังพระบรมวงษานวุ งษ์ฯ, หน้า ๒๔๔-๒๔๕ วา่ “กรมหลวงวสิ ทุ ธิกระษัตริย”์ เฉลมิ พระยศ
เจา้ นาย เลม่ ๑, หน้า ๑๖๖ และ จดหมายเหตเุ รอ่ื งทรงตงั้ พระบรมวงศานุวงศ กรงุ รัตนโกสนิ ทร (ฉบบั พิมพ์ พ.ศ. ๒๔๖๘),
หนา้ ๒๖๖ วา่ “กรมหลวงวสิ ทุ ธกิ ษัตรีย”์
๕ เจ้าจอมมารดากล่นิ พระสนมเอก ธดิ าพระยาด�ำรงราชพลขันธ์ (จยุ้ คชเสนี) เกดิ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๗๗ ถึงแกอ่ นิจกรรม
เม่อื วนั เสาร์ที่ ๑๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๖๘ อายุ ๙๑ ปี พระราชทานเพลงิ ศพ ณ พระเมรุวัดเทพศริ นิ ทราวาส วนั ท่ี ๒
พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๙
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 50 วา่ ประสตู ิเมอื่ วันที่ ๘ พฤษภาคม ค.ศ. ๑๘๕๕ (พ.ศ. ๒๓๙๘)
๗ เฉลมิ พระยศเจา้ นาย เลม่ ๒ ฉบบั แกไ้ ขเพมิ่ เตมิ (กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พก์ รงุ เทพ, ๒๕๓๘), หนา้ ๔๓ และจดหมายเหตุ
เรอ่ื งทรงตงั้ พระบรมวงศานวุ งศ กรงุ รตั นโกสนิ ทร, ฉบบั พมิ พ์ พ.ศ. ๒๔๖๘ หนา้ ๔๙๒ วา่ จรยิ าวตั ร

55

เปน็ เสนาบดีท่ีปรกึ ษา สิ้นพระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๖ เมอ่ื วนั จันทร์ เดอื น ๙ แรม ๖ คำ�่ ปฉี ลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๘๗
ตรงกับวันที่ ๑๐ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๖๘๑ พระชันษา ๗๑ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ
วดั เทพศริ นิ ทราวาส วันท่ี ๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๙๒ เป็นตน้ ราชสกุล กฤดากร ณ อยุธยา
ท่ี ๑๘ พระองค์เจ้าชายเฉลิมลักษณเลิศ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมลักษณเลิศ) ที่ ๑
ในเจา้ จอมมารดาบัว๓ ประสูตวิ ันอังคาร เดือน ๘ บรู พาษาฒ ข้นึ ๑๓ คำ่� ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ ตรงกบั
วันที่ ๒๖ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๓๙๘๔ สิน้ พระชนม์ในรชั กาลที่ ๔ เมอื่ วนั อาทิตย์ เดือน ๘ ขึ้น ๑๑ ค่ำ� ปมี ะโรง อัฐศก
จ.ศ. ๑๒๑๘ ตรงกับวนั ท่ี ๑๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๙๙ พระชันษา ๒ ปี
ท่ี ๑๙ พระองค์เจ้าหญิงศรีนาคสวาดิ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีนาคสวาดิ) ที่ ๓ ใน
เจา้ จอมมารดาเทย่ี ง พระสนมเอก ประสตู เิ มอื่ วนั เสาร์ เดอื น ๘ อตุ ราษาฒ ขนึ้ คำ่� ๑ ปเี ถาะ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๑๗
ตรงกับวันที่ ๑๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๓๙๘๕ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖ เม่ือวันพฤหัสบดี เดือน ๙ ข้ึน ๖ ค่�ำ
ปีฉลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๗๕ ตรงกบั วนั ที่ ๗ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๕๖ พระชันษา ๕๙ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ
ณ พระเมรวุ ดั ราชาธวิ าส วนั ท่ี ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๗๖
ที่ ๒๐ พระองค์เจ้าชายคัคณางคยุคล (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร)๗ ท่ี ๒ ใน
เจา้ จอมมารดาพ่งึ ประสตู ิเม่อื วนั จันทร์ เดอื น ๑๑ แรม ๔ คำ�่ ปเี ถาะ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ ตรงกับวันท่ี ๒๙
ตุลาคม พ.ศ. ๒๓๙๘ ในรัชกาลที่ ๕ เม่ือปีชวด อัฐศก จ.ศ. ๑๒๓๘ พ.ศ. ๒๔๑๙ ทรงสถาปนาเป็น
พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิชิตปรีชากร ครั้น พ.ศ. ๒๔๒๗ ทรงด�ำรงต�ำแหน่งข้าหลวงพิเศษคนแรกใน
มณฑลพายพั ต่อมาเมื่อปรี ะกา สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๔๗ พ.ศ. ๒๔๒๘ เลื่อนเปน็ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงฯ
ได้เป็นอธิบดศี าลรับสั่งช�ำระความฎีกา แลว้ เปน็ ขา้ หลวงตา่ งพระองค์ประจ�ำมณฑลอสี าน ครั้น พ.ศ. ๒๔๓๗ -
๒๔๓๙ เป็นเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เม่ือวันศุกร์ เดือน ๔ ขึ้นค�่ำ ๑ ปีระกา
เอกศก จ.ศ. ๑๒๗๑ ตรงกับวันท่ี ๑๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๕๒ พระชันษา ๕๕ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
เดือนมีนาคม พ.ศ. ๒๔๕๕ เป็นตน้ ราชสกุล คคั ณางค์ ณ อยธุ ยา

_____________________________
๑ พระประวตั ิ ดูท่ี ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔๒ พ.ศ. ๒๔๖๘, หน้า ๑๔๗๙.
๒ ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๔๑ พ.ศ. ๒๔๖๙, หนา้ ๑๐๔๕.
๓ เจ้าจอมมารดาบวั ธดิ าเจ้าพระยานคร (น้อย ณ นคร) กบั ทา่ นผูห้ ญิงอนิ ถึงแกอ่ สัญกรรมวันเสารท์ ่ี ๓๑ มีนาคม
พ.ศ. ๒๔๔๑ (ดู ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๑๖ ร.ศ. ๑๑๘, หนา้ ๔๐.)
๔ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 50 วา่ ประสูติเม่อื วนั ที่ ๓๐ มิถุนายน ค.ศ. ๑๘๕๕ (พ.ศ. ๒๓๙๘)
๕ Ibid วา่ ประสตู ิเม่ือวันที่ ๑๖ กรกฎาคม ค.ศ. ๑๘๕๕ (พ.ศ. ๒๓๙๘)
๖ ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๓๑ พ.ศ. ๒๔๕๗, หนา้ ๖๖๑.
๗ พระประวตั โิ ดยละเอียดของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพชิ ิตปรชี ากร ดู ประชุมพระนพิ นธก์ รมหลวงพชิ ิต
ปรชี ากร (พระนคร : ราชบัณฑติ ยสภา, ๒๔๗๒), หน้า (๑) - (๒๐).

56

ท่ี ๒๑ พระองค์เจ้าหญิงกรรณิกาแก้ว (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนขัตติยกัลยา) ท่ี ๑ ใน
พระสมั พนั ธวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ พรรณราย๑ ประสตู เิ มอ่ื วนั จนั ทร์ เดอื นอา้ ย ขนึ้ ๒ คำ่� ปเี ถาะ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๑๗
ตรงกบั วนั ท่ี ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๙๘๒ สิน้ พระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เม่ือวันพธุ เดอื น ๗ ขึ้น ๑๔ ค่ำ� ปมี ะเมยี
จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๔๔ ตรงกับวันที่ ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๕ พระชนั ษา ๒๘ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรทุ ้องสนามหลวง วนั พุธที่ ๑๘ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๖๓ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้ นอ้ งนางเธอ กรมขนุ
ขตั ติยกลั ยา เมือ่ ส้นิ พระชนม์แลว้ เมอ่ื วันพุธ เดอื น ๑๐ ขน้ึ ค่�ำ ๑ ปีมะเมยี จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๔๔ ตรงกับวันที่
๑๒ กันยายน พ.ศ. ๒๔๒๕๔ และทรงเลื่อนพระอิสริยยศเป็นพระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนขัตติยกัลยา๕
เมือ่ วันอาทติ ย์ เดอื นยี่ ข้ึน ๔ ค่ำ� ปกี ุน นพศก จ.ศ. ๑๒๔๙ ตรงกับวันท่ี ๑๘ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๓๐๖
ท่ี ๒๒ พระองค์เจ้าหญิง (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองค์เจา้ ) ท่ี ๑ ในเจา้ จอมมารดามาไลย๗ ประสูติ
เม่ือวันอังคาร เดือนยี่ แรม ๑๕ ค่�ำ ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ ตรงกับวันที่ ๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๙๘๘
อยู่ได้วนั ๑ สิ้นพระชนม์
ท่ี ๒๓ พระองค์เจ้าชายศุขสวัสดิ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช) ท่ี ๓ ในเจ้าจอม
มารดาจันทร์ พระสนมเอก ประสูติเมื่อวันศุกร์ เดือน ๔ ข้ึน ๙ ค�่ำ ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๑๗ ตรงกับ
วนั ท่ี ๑๔ มนี าคม พ.ศ. ๒๓๙๘๙ ในรัชกาลท่ี ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจา้ น้องยาเธอ กรมหม่ืนอดศิ รอดุ มเดช
เมอื่ ปชี วด อัฐศก จ.ศ. ๑๒๓๘ พ.ศ. ๒๔๑๙ เปน็ นายพลตรี ราชองครักษ์ ต�ำแหนง่ ปลดั ทัพบก ถงึ รชั กาลที่ ๖
เล่ือนเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช เม่ือปีฉลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๗๕ พ.ศ. ๒๔๕๖ เป็น
นายพลโท ราชองครักษ์ ผู้บัญชาการกองพล แล้วเล่ือนเป็นจเรพาหนะทหารบก สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖
เม่ือวันพฤหัสบดี เดือน ๕ แรม ๙ ค่�ำ ปีฉลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๘๗ ตรงกับวันท่ี ๑๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๘
พระชนั ษา ๗๑ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุทอ้ งสนามหลวง วันท่ี ๑๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๖๘๑๐
เป็นต้นราชสกุล ศุขสวัสด์ิ ณ อยุธยา

_____________________________
๑ พระองค์เจ้าพรรณราย ดู พระองค์เจา้ หลานเธอ รัชกาลที่ ๓ ล�ำดบั ที่ ๕ หนา้ ๑๕๒.
๒ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 ว่า ประสูตเิ มอ่ื วนั ท่ี ๑๑ ธนั วาคม ค.ศ. ๑๘๕๕ (พ.ศ. ๒๓๙๘)
๓ ซามเู อล เจ. สมทิ , จดหมายเหตสุ ยามไสมย เลม่ ท่ี ๑, พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๒ (กรงุ เทพฯ : สมาคมกจิ วฒั นธรรม, ๒๕๔๘), หนา้ ๗๔.
๔ จดหมายเหตเุ รือ่ งทรงต้ังพระบรมวงษานวุ งษฯ์ , หนา้ ๒๓๒.
๕ เฉลิมพระยศเจ้านาย เล่ม ๑, หน้า ๑๙๖ ว่า เจ้าฟา้ กรมขนุ ขัตยิ กัลยา
๖ เรอ่ื งเดียวกัน, หน้า ๒๙๔.
๗ เจ้าจอมมารดามาไลย (หรือมาลยั ) หลานพระยาราชรองเมอื ง พระราชทานเพลงิ ศพเมื่อวนั ศกุ ร์ท่ี ๓๐ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๔๗๓
๘ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, วา่
ประสตู เิ มื่อวนั ท่ี ๗ กุมภาพนั ธ์ ค.ศ. ๑๘๕๖ (พ.ศ. ๒๓๙๙)
๙ Ibid. วา่ ประสูติเมื่อวนั ท่ี ๑๕ มนี าคม ค.ศ. ๑๘๕๖ (พ.ศ. ๒๓๙๙)
๑๐ ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๔๒ พ.ศ. ๒๔๖๘, หนา้ ๑๓๒๔.

57

ท่ี ๒๔ พระองค์เจ้าชายทวีถวัลยลาภ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศรธ�ำรงศักดิ์) ที่ ๒ ใน
เจ้าจอมมารดาตลับ พระสนมเอก ประสูติเม่ือวันเสาร์ เดือน ๔ ข้ึน ๑๐ ค่�ำ ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๑๗
ตรงกบั วนั ที่ ๑๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๓๙๘๑ ในรชั กาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้านอ้ งยาเธอ กรมหม่นื ภูธเรศร
ธ�ำรงศกั ดิ์ เมอ่ื วนั พฤหสั บดี เดอื น ๔ แรม ๙ คำ่� ปชี วด อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๓๘ ตรงกบั วนั ที่ ๘ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๑๙
เป็นเสนาบดีกระทรวงนครบาล ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันพุธ เดอื นอ้าย ข้ึน ๑๕ ค�่ำ ปีระกา นพศก
จ.ศ. ๑๒๕๙ ตรงกบั วันที่ ๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๔๐ พระชันษา ๔๒ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุ
วดั เทพศริ ินทราวาส วันที่ ๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๔๒๒ เป็นต้นราชสกุล ทวีวงศ์ ณ อยธุ ยา
ท่ี ๒๕ พระองค์เจา้ ชายทองกองกอ้ นใหญ่ (พระเจา้ บรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจกั ษศ์ ลิ ปาคม) ที่ ๑
ในเจ้าจอมมารดาสังวาล๓ พระสนมโท ประสูติเม่ือวันเสาร์ เดือน ๕ ข้ึนค�่ำ ๑ ปีมะโรง อัฐศก จ.ศ. ๑๒๑๘
ตรงกับวนั ที่ ๕ เมษายน พ.ศ. ๒๓๙๙๔ ในรชั กาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมืน่ ประจกั ษ์
ศลิ ปาคม เมอื่ วนั องั คาร เดอื น ๙ แรม ๑๓ คำ�่ ปมี ะเสง็ ตรศี ก จ.ศ. ๑๒๔๓ ตรงกบั วนั ที่ ๒๓ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๒๔
ใน พ.ศ. ๒๔๓๐ เปน็ นายพลตรี บงั คบั การกรมทหารรกั ษาพระราชวงั ไดเ้ ปน็ แมท่ พั ปราบฮอ่ ทางแดนมณฑลอดุ ร
และเป็นข้าหลวงต่างพระองค์ส�ำเร็จราชการมณฑลอุดร เป็นเสนาบดีกรมวัง เสนาบดีกระทรวงกลาโหม
เลื่อนเปน็ พระเจ้านอ้ งยาเธอ กรมหลวงฯ เมอ่ื ปีกุน เอกศก จ.ศ. ๑๒๖๑ พ.ศ. ๒๔๔๒ เป็นผู้บัญชาการทหารเรือ
สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖ เม่ือวันอาทิตย์ เดือน ๓ ข้ึน ๒ ค่�ำ ปีชวด ฉศก จ.ศ. ๑๒๘๖ ตรงกับวันที่ ๒๕
มกราคม พ.ศ. ๒๔๖๗ พระชันษา ๖๙ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเทพศริ ินทราวาส วนั ที่ ๔
พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๙๕ เป็นตน้ ราชสกุล ทองใหญ่ ณ อยุธยา
ท่ี ๒๖ พระองค์เจ้าชายเกษมสันต์โสภาคย์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์) ท่ี ๓
ในเจ้าจอมมารดาแพ พระสนมเอก ประสูติเมื่อวันจันทร์ เดือน ๙ แรม ๒ ค่�ำ ปีมะโรง อัฐศก จ.ศ. ๑๒๑๘
ตรงกบั วนั ที่ ๑๘ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๓๙๙๖ ในรชั กาลท่ี ๕ ทรงรบั ราชการในโรงอกั ษรพมิ พการ และคลงั เสอ้ื หมวก
ทรงออกหนังสือดรุโณวาท เป็นพนักงานจารึกอักษรในแผ่นศิลาประดับในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ต่อมา

_____________________________
๑ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 ว่า ประสตู เิ ม่อื วนั ท่ี ๑๖ มนี าคม ค.ศ. ๑๘๕๖ (พ.ศ. ๒๓๙๙)
๒ ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๑๖ ร.ศ. ๑๑๘, หนา้ ๖๔๘.
๓ เจา้ จอมมารดาสังวาล พระสนมโท ธิดานายศลั วชิ ัย (ทองค�ำ ณ ราชสมี า) กับท่านนอ้ ย (สกลุ เดมิ ปาณกิ บตุ ร)
เกิดเม่ือ พ.ศ. ๒๓๘๑ รชั กาลที่ ๔ ทรงเรยี กเจา้ จอมมารดาสงั วาล วา่ “หนสู งั วาลย”์ (พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ,
คาถาพระราชนพิ นธ์ ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา้ เจ้าอยหู่ ัว พระราชทานพระนามพระราชโอรสธิดา (พระนคร :
ราชบณั ฑิตยสภา, ๒๔๗๒), หนา้ ๔๕.) ถงึ แกอ่ นจิ กรรมเมอ่ื วนั จนั ทรท์ ี่ ๘ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๕๖ อายุ ๗๔ ปี
๔ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, ว่า
ประสูตเิ มือ่ วนั ที่ ๒๖ เมษายน ค.ศ. ๑๘๕๖ (พ.ศ. ๒๓๙๙)
๕ ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔๓ พ.ศ. ๒๔๖๙, หน้า ๑๐๔๙.
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, วา่
ประสูติเมอื่ วนั ท่ี ๑๖ สิงหาคม ค.ศ. ๑๘๕๖ (พ.ศ. ๒๓๙๙)

58

ทรงสถาปนาเปน็ พระเจ้านอ้ งยาเธอ กรมหม่นื พรหมวรานุรักษ์ เมอ่ื ปีมะแม เบญจศก จ.ศ. ๑๒๔๕ พ.ศ. ๒๔๒๖
ทรงรับราชการในกรมทหารล้อมวัง เป็นผู้ช่วยเสนาบดีกระทรวงวัง ต่อมา พ.ศ. ๒๔๓๕ รับราชการใน
กระทรวงยุติธรรม ต�ำแหน่งผู้ช่วยปลัดทูลฉลอง ย้ายไปเป็นอธิบดีผู้พิพากษาศาลอุทธรณ์คดีหลวง อธิบดี
ผู้พิพากษาศาลแพ่งสรรพากร และท�ำหน้าท่ีเป็นผู้แทนเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม จนถึง พ.ศ. ๒๔๓๗ ต่อมา
เป็นอธิบดีผู้พิพากษาศาลอุทธรณ์คดีราษฎร์ ใน พ.ศ. ๒๔๔๐ ทรงเป็นอธิบดีผู้พากษาศาลอุทธรณ์กรุงเทพฯ
จนส้นิ รชั กาลที่ ๕ ถงึ รชั กาลท่ี ๖ เลอ่ื นเป็นพระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงพรหมวรานรุ กั ษ์ เมอื่ ปฉี ลู เบญจศก
จ.ศ. ๑๒๗๕ พ.ศ. ๒๔๕๖ ครน้ั พ.ศ. ๒๔๕๗ เป็นเนติบัณฑิตกติ ตมิ ศกั ด์แิ ละสมาชกิ วเิ ศษแห่งเนตบิ ัณฑติ ยสภา
และต่อมาเปน็ กรรมการศาลฎกี า ส้ินพระชนมใ์ นรัชกาลท่ี ๖ เม่ือวันอาทิตย์ เดอื นยี่ ขึ้น ๑๑ ค่ำ� ปชี วด ฉศก
จ.ศ. ๑๒๘๖ ตรงกบั วนั ท่ี ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๖๗ พระชนั ษา ๖๙ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุ
ทอ้ งสนามหลวง วันที่ ๑๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๖๙๑ เปน็ ตน้ ราชสกลุ เกษมสนั ต์ ณ อยธุ ยา
ท่ี ๒๗ พระองค์เจ้าชายกมลาสเลอสรรค์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหม่ืนราชศักดิ์สโมสร) ท่ี ๔ ใน
เจ้าจอมมารดาเท่ียง พระสนมเอก ประสูติเม่ือวันจันทร์ เดือน ๑๒ ข้ึน ๖ ค�่ำ ปีมะโรง อัฐศก จ.ศ. ๑๒๑๘
ตรงกับวันท่ี ๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๓๙๙๒ ในรัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่น
ราชศักด์ิสโมสร เม่ือปีมะแม เบญจศก จ.ศ. ๑๒๔๕ พ.ศ. ๒๔๒๖ ได้ทรงก�ำกับช่างทองหลวง สิ้นพระชนม์
ในรัชกาลที่ ๗ เมอื่ วันศุกร์ เดอื น ๑๒ ข้นึ ๔ ค�่ำ ปมี ะแม ตรศี ก จ.ศ. ๑๒๙๓ ตรงกับวันท่ี ๑๓ พฤศจกิ ายน
พ.ศ. ๒๔๗๔ พระชันษา ๗๕ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุวดั เทพศริ นิ ทราวาส วนั ที่ ๑๖ มีนาคม
พ.ศ. ๒๔๗๕๓ เป็นตน้ ราชสกุล กมลาสน์ ณ อยุธยา
ที่ ๒๘ สมเด็จเจ้าฟ้าชายจาตุรนตรัศมี (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระ
จักรพรรดิพงศ)์ ท่ี ๓ ในสมเดจ็ พระเทพศริ นิ ทรา บรมราชนิ ี ประสูตเิ มื่อวนั อังคาร เดอื นยี่ แรม ๓ ค่�ำ ปมี ะโรง
อัฐศก จ.ศ. ๑๒๑๘ ตรงกับวันที่ ๑๓ มกราคม พ.ศ. ๒๓๙๙๔ ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือวันอาทิตย์ เดือนย่ี
แรม ๖ ค�่ำ ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๓๐ ตรงกับวันท่ี ๓ มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ทรงเฉลิมพระนามเป็น
สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนตรัศมี ศรีสมมติเทวราชรวิวงษ์ วโรภัยพงษพิสุทธ มกุฎราชวรางกูร
มไหสูรยารหราชกุมาร ต่อมาเม่ือวันศุกร์ เดือนย่ี แรม ๑๑ ค่�ำ ปีกุน สัปตศก จ.ศ. ๑๒๓๗ ตรงกับวันที่ ๒๑
มกราคม พ.ศ. ๒๔๑๘ ทรงเล่ือนเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี ศรีสมมติเทวราชรวิวงษ์
วโรภัยพงษพิสทุ ธ มกฎุ ราชวรงั กรู มไหสรุ ิยารหราชนรินทรานชุ าธิบดี กรมหลวงจกั รพรรดิพงษ์ ทรงรับราชการ
เป็นอธิบดีท่ี ๒ ในกรมพระคลังมหาสมบัติ ครั้นวันศุกร์ เดือนยี่ ข้ึน ๑๑ ค่�ำ ปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๒๔๗

_____________________________
๑ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๔๓ พ.ศ. ๒๔๖๙, หน้า ๑๓๒๔.
๒ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 วา่ ประสตู ิเมื่อวันที่ ๒ พฤศจิกายน ค.ศ. ๑๘๕๖ (พ.ศ. ๒๓๙๙)
๓ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๔๙ พ.ศ. ๒๔๗๕, หนา้ ๔๒๕๕. “พระประวตั ิ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหมน่ื ราชศกั ดสิ์ โมสร”
ใน เหตุการณ์ตอนต้นรชั ชกาลที่ ๔ (พระนคร : ราชบณั ฑิตยสภา), หนา้ (๑) - (๘).
๔ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p. 51 วา่
ประสตู เิ มอื่ วนั ที่ ๑๔ มกราคม ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐)

59

ตรงกับวันท่ี ๑๕ มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๘ ทรงเล่ือนเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี
กรมพระจักรพรรดิพงษ์ ด�ำรงขัติยศักดิอรรควรยศ รัตนสมมติบุริสาชาไนย สีดลหฤไทยธรรมสุจริต อเนกราช
กิจสิทธิวิจารณ์ มโหฬารคุณสมบัติ พุทธาทิรัตนสรณาคม อุดมเดชานุภาพบพิตร ทรงเป็นเสนาบดีกระทรวง
พระคลังมหาสมบัติ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เมื่อวันพุธ เดือน ๕ ขึ้น ๑๒ ค่�ำ ปีชวด โทศก จ.ศ. ๑๒๖๒
ตรงกับวันท่ี ๑๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๔๓ พระชันษา ๔๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ
ทอ้ งสนามหลวง วนั ที่ ๑ กุมภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๔๓๑ เปน็ ตน้ ราชสกุล จกั รพนั ธ์ุ ณ อยธุ ยา
ที่ ๒๙ พระองค์เจ้าชายอุณากรรณอนันตนรไชย (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณ
อนนั ตนรไชย) ท่ี ๑ ในสมเดจ็ พระปยิ มาวดี ศรพี ชั รินทรมาตา๒ ประสตู ิเมอ่ื วันอาทิตย์ เดือน ๓ แรม ๑๓ ค�ำ่
ปีมะโรง อัฐศก จ.ศ. ๑๒๑๘ ตรงกับวันที่ ๒๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๓๙๙๓ เป็นนายร้อยตรีทหารมหาดเล็ก
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือวันอาทิตย์ เดือน ๕ ขึ้น ๑๒ ค่�ำ ปีจอ ฉศก จ.ศ. ๑๒๓๖ ตรงกับวันท่ี ๒๙
มีนาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ พระชนั ษา ๑๘ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวดั มหาธาตุ วนั ท่ี ๑๙ เมษายน
พ.ศ. ๒๔๒๐๔
ที่ ๓๐ พระองคเ์ จา้ ชายเกษมศรศี ุภโยค (พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ กรมหมื่นทิวากรวงศป์ ระวัติ) ท่ี ๔ ใน
เจา้ จอมมารดาจนั ทร์ พระสนมเอก ประสูติเมื่อวันจนั ทร์ เดอื น ๙ แรม ๑๒ ค่ำ� ปมี ะเสง็ นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙
ตรงกับวันที่ ๑๗ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๐๐๕ ในรัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้านอ้ งยาเธอ กรมหมน่ื ทวิ ากร
วงศ์ประวัติ เมื่อวันพุธ เดือน ๑๒ ข้ึน ๗ ค�่ำ ปีวอก อัฐศก จ.ศ. ๑๒๕๘ ตรงกับวันท่ี ๑๑ พฤศจิกายน
พ.ศ. ๒๔๓๙ ทรงก�ำกับกรมช่างมุก และทรงรับราชการเป็นอธิบดีกรมราชพัสดุ กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๖ เม่ือวันจันทร์ เดือนอ้าย แรม ๑๓ ค�่ำ ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๗๗ ตรงกับ
วันที่ ๓ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๘ พระชันษา ๕๙ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเบญจมบพิตร
วนั ที่ ๑๑ มถิ ุนายน พ.ศ.๒๔๕๙๖ เป็นตน้ ราชสกุล เกษมศรี ณ อยุธยา

_____________________________
๑ ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๑๗ ร.ศ. ๑๑๙, หน้า ๖๖๑.
๒ พระนามเดิม เจา้ จอมมารดาเปย่ี ม พระสนมเอก ธิดาหลวงอาสาส�ำแดง (แตง) กับท้าวสุจริตธ�ำรง (นาค สุจริตกลุ )
ในรัชกาลท่ี ๕ ทรงสถาปนาเป็น เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม ต่อมาในรัชกาลที่ ๖ ทรงสถาปนาเป็น เจ้าคุณพระอัยยิกาเปี่ยม
เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๕๖ แลว้ เลอ่ื นข้นึ เปน็ สมเดจ็ พระปยิ มาวดี ศรพี ัชรนิ ทรมาตา เมือ่ พ.ศ. ๒๔๖๖ ถงึ แกพ่ ิราลัย เมื่อวนั ท่ี ๑๓
เมษายน พ.ศ. ๒๔๔๗ (ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๒๑ ร.ศ. ๑๒๓, หนา้ ๓๔.) พระราชทานเพลงิ ณ พระเมรผุ า้ ขาว สวนมิสกวนั
วนั ท่ี ๒๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๕๒ (ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๒๗ ร.ศ. ๑๒๙ พ.ศ. ๒๔๕๓, หน้า ๗๐.)
๓ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870) p.51 ว่า ประสูติเมือ่ วนั ท่ี ๒๓ กมุ ภาพันธ์ ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐)
๔ ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๔ จ.ศ. ๑๒๓๙, หน้า ๕๘.
๕ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p.51 วา่
ประสูตเิ มอื่ วันท่ี ๑๘ สงิ หาคม ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐)
๖ ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๓๓ พ.ศ. ๒๔๕๙, หน้า ๗๑๑.

60

ท่ี ๓๑ พระองค์เจ้าหญิง (เขียว)๑ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเขียว) ที่ ๒ ในเจ้าคุณจอม
มารดาส�ำลี พระสนมเอก ประสตู ิเม่ือวนั ศุกร์ เดือน ๑๐ ขนึ้ ๒ คำ่� ปีมะเส็ง นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙ ตรงกบั วนั ที่
๒๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๐๐๒ สิน้ พระชนม์เมือ่ วนั เสาร์ เดือน ๑๐ ขนึ้ ๓ คำ�่ ทรงพระชนมว์ นั เดียว
ที่ ๓๒ พระองค์เจา้ หญิงเสมอสมัยหรรษา (พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จ้าเสมอสมยั หรรษา) ท่ี ๒
ในเจ้าจอมมารดามาไลย ประสูติเมื่อวันศุกร์ เดือน ๑๑ ขึ้น ๑๔ ค่�ำ ปีมะเส็ง นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙ ตรงกับ
วนั ที่ ๒ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๐๐ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๕ เมือ่ วันอังคาร เดือน ๔ ขนึ้ ๙ ค่ำ� ปรี ะกา เบญจศก
จ.ศ. ๑๒๓๕ ตรงกับวันที่ ๒๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๖ พระชันษา ๑๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ
พระเมรุวัดสระเกศ วนั ท่ี ๑๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๘๓
ที่ ๓๓ พระองค์เจ้าชายศรีสิทธธิ งไชย (พระเจา้ บรมวงศ์เธอ กรมขุนศริ ิธัชสงั กาศ) ที่ ๒ ในเจ้าจอม
มารดาบวั ประสตู เิ ม่ือวันศกุ ร์ เดอื น ๑๑ แรม ๑๓ คำ่� ปมี ะเส็ง นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙ ตรงกบั วันที่ ๑๖ ตลุ าคม
พ.ศ. ๒๔๐๐๔ ในรชั กาลที่ ๕ เม่อื วันพุธ เดอื น ๖ ขน้ึ ๓ คำ่� ปีมะแม เบญจศก จ.ศ. ๑๒๔๕ ตรงกบั วันที่ ๙
พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๖ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหม่นื ศริ ิธัชสงั กาศ ตอ่ มาเมื่อปมี ะเสง็ สัปตศก
จ.ศ. ๑๒๖๗ พ.ศ. ๒๔๔๘ เล่ือนเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนศิริธัชสังกาศ ทรงเป็นเสนาบดีกระทรวง
พระคลังมหาสมบัติ เป็นอธิบดีศาลฎีกา เป็นราชเลขานุการฝ่ายกฎหมาย ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๖
เม่ือวันเสาร์ เดือน ๔ ขึ้น ๑๒ ค�่ำ ปีจอ โทศก จ.ศ. ๑๒๗๒ ตรงกับวันที่ ๑๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๕๓
พระชันษา ๕๔ ปี เป็นตน้ ราชสกุล ศรีธวชั ณ อยธุ ยา
ที่ ๓๔ พระองคเ์ จา้ ชายทองแถมถวลั ยวงศ์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสาตรศภุ กิจ) ที่ ๒
ในเจ้าจอมมารดาสังวาล พระสนมโท ประสูตเิ มือ่ วันเสาร์ เดือน ๑๑ แรม ๑๔ คำ�่ ปีมะเสง็ นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙
ตรงกับวันท่ี ๑๗ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๐๐๕ ในรัชกาลท่ี ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหม่ืน
สรรพสาตรศภุ กจิ เมอ่ื วนั เสาร์ เดอื น ๑๒ ขน้ึ ๗ คำ�่ ปชี วด สมั ฤทธศิ ก จ.ศ. ๑๒๕๐ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๐ พฤศจกิ ายน
พ.ศ. ๒๔๓๑ เลื่อนเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนฯ เม่ือปีมะเส็ง สัปตศก จ.ศ. ๑๒๖๗ พ.ศ. ๒๔๔๘ เป็น
นายพนั เอก ราชองครกั ษ์ ทรงบงั คบั การกรมชา่ งมหาดเลก็ ในรชั กาลท่ี ๖ เลอ่ื นเปน็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงฯ
เมอ่ื ปชี วด จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๗๔ พ.ศ. ๒๔๕๕ สนิ้ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๖ เมอ่ื วนั พธุ เดอื น ๕ แรมคำ่� ๑ ปมี ะแม
เอกศก จ.ศ. ๑๒๘๑ ตรงกับวันท่ี ๑๖ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๒ พระชันษา ๖๓ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรุวัดเทพศริ ินทราวาส วนั ท่ี ๑๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๓๖ เป็นตน้ ราชสกลุ ทองแถม ณ อยุธยา

_____________________________
๑ “ฉบบั ที่ ๒๙ พระราชหตั ถเลขา ถงึ เจ้าหมนื่ สรรเพธภกั ดี,” ใน พระราชหตั ถเลขาพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้
เจ้าอยหู่ ัว, หนา้ ๕๕๘ ขานพระนามวา่ หญิงเล็ก
๒ พระราชนิพนธร์ ชั กาลที่ ๔ เรอ่ื ง “List of Children of the late First King,” Bangkok Calendar (1870),
p. 51 ว่า ประสตู ิเมอื่ วนั ท่ี ๒๒ สิงหาคม ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐) และว่าสน้ิ พระชนม์หลังจากนน้ั ๓ วนั
๓ ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๒ จ.ศ. ๑๒๓๗, หนา้ ๔๗.
๔ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p.51 วา่
ประสตู เิ มือ่ วนั ท่ี ๑๗ ตุลาคม ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐)
๕ Ibid. วา่ ประสูตเิ มื่อวนั ท่ี ๑๘ ตุลาคม ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐)
๖ ราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๓๗ พ.ศ. ๒๔๖๓, หนา้ ๕๔๓.

61

ท่ี ๓๕ พระองค์เจ้าหญิงอนงค์นพคุณ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนงค์นพคุณ) ประสูติแต่
เจ้าจอมมารดาเอม๑ เมื่อวันพุธ เดือนอ้าย ข้ึน ๒ ค่�ำ ปีมะเส็ง นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙ ตรงกับวันที่ ๑๘
พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๐๒ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๕ เมอื่ วนั เสาร์ เดอื น ๔ แรม ๑๑ ค่ำ� ปีมะแม เบญจศก
จ.ศ. ๑๒๔๕ ตรงกับวนั ท่ี ๒๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๖๓ พระชันษา ๒๖ ปี
ท่ี ๓๖ พระองค์เจ้าหญิงกนกวรรณเลขา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากนกวรรณเลขา) ท่ี ๕
ในเจ้าจอมมารดาเท่ียง พระสนมเอก ประสูติเมื่อวันจันทร์ เดือนยี่ ขึ้น ๖ ค่�ำ ปีมะเส็ง นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙
ตรงกับวนั ท่ี ๒๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๐๐๔ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๖ เมอ่ื วนั เสาร์ เดือน ๘ แรม ๖ คำ่� ปมี ะเมยี
สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๘๐ ตรงกบั ที่ ๒๙ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๖๑ พระชันษา ๖๒ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรุวดั เทพศิรินทราวาส วันท่ี ๑๐ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๓๕
ที่ ๓๗ พระองค์เจ้าชายชุมพลสมโภช (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์) ท่ี ๓
ในเจา้ จอมมารดาพ่ึง ประสตู เิ ม่ือวนั องั คาร เดือนย่ี ขนึ้ ๑๔ ค�่ำ ปมี ะเสง็ นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙ ตรงกบั วนั ที่ ๒๙
ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๐๐๖ ในรชั กาลท่ี ๕ เขา้ รบั ราชการในต�ำแหนง่ ผชู้ ว่ ยกรมหลวงพชิ ติ ปรชี ากร ซง่ึ ทรงบญั ชาการ
ศาลฎกี าและศาลแพ่ง ครนั้ ปีมะเมีย จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๔๔ พ.ศ. ๒๔๒๕ เปน็ ราชองครักษป์ ระจ�ำพระองค์ และ
ทรงบัญชาการกรมช่างทหารใน ครั้นปีวอก ฉศก จ.ศ. ๑๒๔๖ พ.ศ. ๒๔๒๗ เป็นผู้แทนอธิบดีศาลแพ่งกลาง
แพ่งเกษม และกรรมการตรวจความฎีกา ถึงปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๒๔๗ วันที่ ๒๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๘
ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหม่ืนสรรพสิทธิประสงค์ ต่อมาปีกุน พ.ศ. ๒๔๓๐ เป็นผู้บังคับการ
ทหารหน้า เป็นนายพันโท เปน็ ข้าหลวงพิเศษข้นึ ไปจัดการสง่ กองทพั ท่มี ณฑลพษิ ณโุ ลก เป็นข้าหลวงไปจัดการ
สง่ กองทพั ซง่ึ ยกขนึ้ ไปปราบฮอ่ ณ เมอื งพไิ ชย ตอ่ มาเปน็ ขา้ หลวงตรวจราชการเมอื งภเู กต็ ครน้ั ปฉี ลู พ.ศ. ๒๔๓๒
เป็นปลัดทัพบก เป็นข้าหลวงพิเศษเสด็จขึ้นไปทรงบัญชาการปราบโจรผู้ร้ายในมณฑลนครราชสีมา ปีมะเส็ง
พ.ศ. ๒๔๓๖ ทรงด�ำรงต�ำแหน่งเสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ เป็นนายพลตรี ราชองครักษ์พิเศษ เป็นข้าหลวง
ตา่ งพระองคส์ �ำเรจ็ ราชการมณฑลอสี าน ครนั้ วนั เสาร์ เดอื น ๑๒ แรม ๔ คำ่� ปชี วด โทศก จ.ศ. ๑๒๖๒ วนั ที่ ๑๐
พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๔๓ เลอื่ นเปน็ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ กรมขนุ ฯ เปน็ เสนาบดกี ระทรวงวงั เมอ่ื ปจี อ พ.ศ. ๒๔๕๓

_____________________________
๑ เจา้ จอมมารดาเอม ธดิ าหลวงปราณปี ระชาชน (แมลงทับ) ยกกระบัตรกรุงเกา่ กบั ท่านเอ่ยี ม เกดิ เมือ่ พ.ศ. ๒๓๘๒
ถงึ แกอ่ นจิ กรรมเมอ่ื วนั พฤหสั บดที ี่ ๕ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๕๖ อายุ ๗๕ ปี (ดู ท�ำเนยี บนามภาค ๑ (กรงุ เทพฯ : หอพระสมดุ วชริ ญาณ,
๒๔๕๗.) พระราชทานเพลงิ ณ วัดราชาธิวาส วันที่ ๑ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๔๕๗ (ดู ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๓๓ พ.ศ. ๒๔๕๗,
หนา้ ๖๖๘.)
๒ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 วา่ ประสูติเมื่อวันท่ี ๑๖ พฤศจิกายน ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐)
๓ จดหมายเหตพุ ระราชกจิ รายวนั พระราชนพิ นธใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ภาค ๑๖ (พระนคร :
โรงพมิ พ์โสภณพิพรรฒธนากร, ๒๔๘๑), หนา้ ๓๐๘ และวา่ พระชนั ษา ๒๗ ปี
๔ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p. 51 วา่
ประสูติเม่ือวันที่ ๒๓ ธนั วาคม ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐)
๕ ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๓๗ พ.ศ. ๒๔๖๓, หนา้ ๕๔๓.
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p. 51 วา่
ประสูติเมอื่ วันท่ี ๓๑ ธนั วาคม ค.ศ. ๑๘๕๗ (พ.ศ. ๒๔๐๐)

62

ถงึ รชั กาลท่ี ๖ เลอื่ นเปน็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงฯ เมอื่ ปชี วด จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๗๔ พ.ศ. ๒๔๕๕
โปรดเกล้าฯ ให้เป็นนายทหารพิเศษในกรมรักษาวัง เป็นสมุหมนตรี และเป็นเสนาบดีท่ีปรึกษา สิ้นพระชนม์
ในรัชกาลที่ ๖ เม่ือวันจันทร์ เดือน ๕ ข้ึน ๗ ค่�ำ ปีจอ จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๘๔ ตรงกับวันที่ ๓ เมษายน
พ.ศ. ๒๔๖๕ พระชันษา ๖๖ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง วันที่ ๑๘ ธันวาคม
พ.ศ. ๒๔๖๖๑ เป็นต้นราชสกลุ ชมุ พล ณ อยธุ ยา
ที่ ๓๘ พระองคเ์ จา้ หญงิ อรณุ วดี (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ อรณุ วด)ี ประสตู แิ ตเ่ จา้ จอมมารดา
หรนุ่ ๒ เม่ือวนั พุธ เดือนยี่ แรม ๑๔ คำ�่ ปีมะเส็ง นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙ ตรงกบั วันท่ี ๑๓ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๐๓
ส้นิ พระชนม์ในรัชกาลที่ ๗ เมอื่ วนั เสาร์ เดือน ๑๐ ขึ้น ๖ ค�ำ่ ปีระกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๙๕ ตรงกับวันท่ี ๒๖
สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๖ พระชันษา ๗๖ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ วดั เทพศิรนิ ทราวาส วนั ท่ี ๑ มีนาคม
พ.ศ. ๒๔๗๖
ท่ี ๓๙ พระองคเ์ จา้ หญงิ วาณรี ตั นกญั ญา (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ วาณรี ตั นกญั ญา) ประสตู ิ
แต่เจ้าจอมมารดาแก้ว๔ เม่ือวันพุธ เดือน ๓ ข้ึน ๑๓ ค�่ำ ปีมะเส็ง นพศก จ.ศ. ๑๒๑๙ ตรงกับวันท่ี ๒๗
มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๐๕ สนิ้ พระชนมใ์ นรัชกาลท่ี ๘ เม่อื วันเสาร์ เดอื น ๓ ขนึ้ ๒ ค�่ำ ปกี นุ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๙๗
ตรงกับวันที่ ๒๕ มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๘ พระชันษา ๗๘ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ วดั เทพศิรินทราวาส
วันท่ี ๒๗ มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๙
ที่ ๔๐ พระองค์เจ้าหญิงมณฑานพรัตน์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามณฑานพรัตน์) ท่ี ๑
ในเจ้าจอมมารดาโหมด๖ พระสนมโท ประสูติวันพุธ เดือน ๖ แรม ๘ ค่�ำ ปีมะเมีย สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๒๐
ตรงกับวันท่ี ๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๑ ส้ินพระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๔ เม่ือวนั อาทติ ย์ เดือน ๗ แรม ๙ คำ�่ ปรี ะกา
ตรีศก จ.ศ. ๑๒๒๓ พ.ศ. ๒๔๐๔ พระชันษา ๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดบวรนิเวศวิหาร
เดอื น ๘ จ.ศ. ๑๒๒๓ พ.ศ. ๒๔๐๔๗

_____________________________
๑ ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๔๐ พ.ศ. ๒๔๖๖, หนา้ ๔๑๐๑.
๒ เจา้ จอมมารดาหรนุ่ ธิดาพระอภยั พิพธิ (กระต่าย บรรพบุรษุ สกุลศภุ มิตร ผู้เปน็ บุตรเจา้ พระยามหาเสนา (บญุ มา)
ดู เร่อื งตง้ั เจา้ พระยากรุงรัตนโกสนิ ทร์)) กับคณุ หญงิ แจม่ เกิดเม่อื ปฉี ลู ตรศี ก จ.ศ. ๑๒๐๓ พ.ศ. ๒๓๘๔ ถึงแกอ่ สัญกรรม
วันพฤหสั บดที ่ี ๗ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๗๒ อายุ ๘๙ ปี พระราชทานเพลิงศพ ณ เมรุวัดเบญจมบพติ รดุสิตวนาราม วันท่ี ๓
มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๔๗๓ (ดู พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจ้าอยหู่ วั , พระบรมราโชวาทภาษามคธ และคาถาธรรมบรรยาย
(พระนคร : ราชบณั ฑติ ยสภา, ๒๔๗๓)
๓ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 ว่า ประสตู เิ มือ่ วนั ที่ ๑๘ มกราคม ค.ศ. ๑๘๕๘ (พ.ศ. ๒๔๐๑)
๔ เจ้าจอมมารดาแกว้ อยใู่ นตระกูลบุรณศริ ิ ถึงแก่อนิจกรรมเม่อื วันศุกร์ท่ี ๒๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๔๔
๕ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p.51 ว่า
ประสูติเมือ่ วนั ท่ี ๒๘ มกราคม ค.ศ. ๑๘๕๘ (พ.ศ. ๒๔๐๑)
๖ เจ้าจอมมารดาโหมด พระสนมโท ธิดาพระยาราชสงคราม (อนิ อินทรวิมล) ถงึ แก่อนจิ กรรมเมอ่ื วันพุธท่ี ๒๑
พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๒ อายุ ๘๑ ปี (ดู “แผนเครือญาติ แผ่นที่ ๑” ใน ล�ำดับเชื้อสายของคุณหญิงตาด สริ ิรตั นม์ นตรี
(หงษ์ สุจรติ กลุ ) กบั สกุลธรรมสโรช สกุลอนิ ทรวมิ ล และสกลุ อื่นๆ ท่เี กยี่ วเน่อื งกัน)
๗ “ฉบบั ท่ี ๙ พระราชหตั ถเลขาถงึ คณะทตู านฑุ ตู รวมกนั ” ใน พระราชหตั ถเลขาพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ,
หนา้ ๖๒๔. และว่า พระชันษา ๓ ปี ๒​เดอื น

63

ที่ ๔๑ พระองค์เจ้าชายกาพย์กนกรัตน์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากาพย์กนกรัตน์) ที่ ๓
ในเจา้ จอมมารดาตลบั พระสนมเอก ประสตู เิ มอื่ วนั จนั ทร์ เดอื น ๖ แรม ๑๓ คำ่� ปมี ะเมยี สมั ฤทธศิ ก จ.ศ.๑๒๒๐
ตรงกับวนั ที่ ๑๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๑ ในรชั กาลท่ี ๕ เปน็ นายพนั ตรี ราชองครกั ษ์ ทรงบงั คับการกรมทหาร
มหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เมื่อวันเสาร์ เดือน ๖ แรม ๑๒ ค่�ำ ปีเถาะ
เอกศก จ.ศ. ๑๒๔๑ ตรงกับวนั ท่ี ๑๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๒ พระชันษา ๒๒ ปี
ที่ ๔๒ พระองคเ์ จา้ ชายเทวัญอุไทยวงศ์ (สมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ กรมพระยาเทวะวงศว์ โรปการ)
ท่ี ๒ ในสมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพชั รนิ ทรมาตา ประสตู เิ มอื่ วันเสาร์ เดือน ๑๒ แรม ๗ ค�่ำ ปมี ะเมยี สัมฤทธศิ ก
จ.ศ. ๑๒๒๐ ตรงกบั วนั ที่ ๒๗ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๑๑ ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๑๘ ทรงรบั ราชการเป็น
พนักงานใหญ่ในออดิตออฟฟิศ ในออฟฟิศหลวง กรมราชเลขานุการ ต่อมาเม่ือปีเถาะ เอกศก จ.ศ. ๑๒๔๑
พ.ศ. ๒๔๒๒ ทรงด�ำรงต�ำแหน่งไปรเวตสเกตรีหลวง ราชเลขานุการออดิตออฟฟิศ เป็นท่ีปรึกษาในราชการ
ต่างประเทศ และเป็นผู้บัญชาการกรมบาญชีกลาง ในกรมพระคลังมหาสมบัติ ทรงเป็นผู้ริเริ่มตั้งราชทูตสยาม
ประจ�ำราชส�ำนกั ตา่ งประเทศ และตั้งศาลตา่ งประเทศในราชอาณาจกั ร คร้นั เมือ่ วันจนั ทร์ เดือน ๖ แรม ๑๑ ค�ำ่
ปีมะเส็ง ตรีศก จ.ศ. ๑๒๔๓ ตรงกับวันที่ ๒๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๔ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ
กรมหมน่ื เทวะวงศว์ โรประการ พ.ศ. ๒๔๒๕ เปน็ อธบิ ดจี ดั ทหารดบั เพลงิ เรอื ลาดตระเวนตามทอ้ งนำ้� ฝา่ ยใตพ้ ระนคร
ตอ่ มา พ.ศ. ๒๔๒๘ เปน็ เสนาบดกี ระทรวงตา่ งประเทศ ครนั้ วนั ศกุ ร์ เดอื น ๖ แรม ๑๑ คำ่� ปจี อ อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๔๘
ตรงกับวันที่ ๒๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๙ เล่ือนเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทวะวงศ์วโรประการ
เป็นราชเลขานกุ าร ครัน้ พ.ศ. ๒๔๓๐ ได้เปน็ ราชทตู พเิ ศษ ผ้แู ทนพระองค์เสดจ็ ไปในงานเฉลิมพระชนมพรรษา
๕๐ พรรษา สมเด็จพระราชนิ นี าถวิกตอเรียทปี่ ระเทศองั กฤษ และเสด็จดงู านในทวีปยโุ รป ต่อมา พ.ศ. ๒๔๓๕
เปน็ หวั หนา้ ในท่ีประชุมเสนาบดีสภา เป็นรฐั มนตรี และองคมนตรี ท้งั ในรชั กาลที่ ๕ และรชั กาลท่ี ๖
ในรัชกาลท่ี ๖ เลื่อนเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระเทวะวงศ์วโรปการ ขัตติยพิศาลสุรบดี
ศรพี ชั รนิ ทรภราดร สโมสรอเนกศาสตรว์ บิ ลู ย์ เกยี รตจิ �ำรญุ ไพรชั การ ศภุ สมาจารสารสมบตั ิ มทั วเมตตาธยาศรยั
ศรรี ัตนตรยั คุณานสุ รสนุ ทรธรรมบพติ ร เมอ่ื ปีกนุ ตรศี ก จ.ศ. ๑๒๗๓ พ.ศ. ๒๔๕๔ เปน็ สมุหมนตรี แล้วเล่อื น
เปน็ สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ขัตตยิ พศิ าลสรุ บดี บรมราชินีศรพี ชั รินทรภราดร
สโมสรอเนกนติ ปิ รชี า มหาสมุ นั ตยานวุ ตั รวบิ ลุ ย์ ไพรชั ราชกจิ จาดลุ สนุ ทรปฏภิ าณ นริ กุ ตญิ าณวทิ ยาคณนาทศิ าสตร์
โหรกลานวุ าทนานาปกรณ์ เกยี รตกิ �ำจรจริ กาล บรบิ รู ณคณุ สารสมบตั ิ สจุ รติ สมาจารวตั ร มทั วเมตตาชวาธยาศรยั
ศรีรัตนตรัยสรณธาดา กัลยาณธรรมิกนาถบพิตร เม่ือปีมะโรง อัฐศก จ.ศ. ๑๒๗๘ พ.ศ. ๒๔๕๙ เป็น
มหาอ�ำมาตย์นายกคนแรก๒ เป็นผู้รักษาพระนครในเวลาท่ีเสด็จประพาสหัวเมือง และคงในต�ำแหน่งเสนาบดี
กระทรวงต่างประเทศ เป็นสภานายกแห่งสภาการคลัง เม่ือปีจอ จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๘๔ พ.ศ. ๒๔๖๕ เป็น
นายกกรรมการตรวจรา่ งประมวลกฎหมาย และเปน็ พนกั งานสอบประดทิ นิ ประจ�ำปที ใ่ี ชใ้ นราชการ สน้ิ พระชนม์

_____________________________
๑ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 วา่ ประสตู เิ ม่ือวนั ท่ี ๓๐ พฤศจิกายน ค.ศ. ๑๘๕๘ (พ.ศ. ๒๔๐๑)
๒ เทยี บเทา่ กบั ต�ำแหน่งนายกรัฐมนตรี

64

ในรัชกาลท่ี ๖ เมื่อวนั พฤหสั บดี เดอื น ๘ แรมค่ำ� ๑ ปีกุน เบญจศก จ.ศ. ๑๒๘๕ ตรงกบั วันที่ ๒๘ มถิ ุนายน
พ.ศ. ๒๔๖๖ พระชันษา ๖๖ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง วันที่ ๑๔ ธันวาคม
พ.ศ. ๒๔๖๖ เป็นต้นราชสกลุ เทวกลุ ณ อยธุ ยา
ที่ ๔๓ พระองค์เจ้าหญิงอรไทยเทพกัญญา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอรไทยเทพกัญญา)
ท่ี ๓ ในเจ้าจอมมารดาบวั ประสตู ิเมือ่ วนั อาทิตย์ เดอื น ๑๐ แรม ๗ ค�ำ่ ปมี ะแม เอกศก จ.ศ. ๑๒๒๑ ตรงกับ
วนั ที่ ๑๘ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๒๑ ส้ินพระชนมใ์ นรัชกาลท่ี ๕ เม่อื วันพุธ เดือน ๕ ขึ้น ๑๑ ค�่ำ ปีมะเมีย อัฐศก
จ.ศ. ๑๒๖๘ ตรงกบั วนั ที่ ๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๔๙ พระชนั ษา ๔๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ
วัดเทพศริ ินทราวาส วนั ท่ี ๒๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๔๙
ที่ ๔๔ พระองคเ์ จา้ หญงิ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ) ท่ี ๖ ในเจา้ จอมมารดาเทย่ี ง พระสนมเอก
ประสตู เิ มอื่ วนั พธุ เดอื นอา้ ย ขน้ึ ๖ คำ�่ ปมี ะแม เอกศก จ.ศ. ๑๒๒๑ ตรงกบั วนั ที่ ๓๐ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๐๒๒
สิ้นพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๔ เม่ือวันพุธ เดือนอ้าย ขึ้น ๑๓ ค่�ำ ปีมะแม เอกศก จ.ศ. ๑๒๒๑ ตรงกับวันที่ ๗
ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๐๒ พระชนั ษาได้ ๘ วัน
ท่ี ๔๕ สมเด็จเจ้าฟ้าชายภาณุรังษีสว่างวงษ์๓ (สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้า
ภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช) ท่ี ๔ ในสมเด็จพระเทพศิรินทรา บรมราชินี ประสูติเมื่อ
วันพธุ เดอื นย่ี แรม ๔ คำ�่ ปมี ะแม เอกศก จ.ศ. ๑๒๒๑ ตรงกับวันท่ี ๑๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๒๔ ในรชั กาล
ที่ ๕ ทรงเฉลิมพระนามเป็นสมเดจ็ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ เจา้ ฟา้ ภาณุรงั ษสี ว่างวงษ์ ด�ำรงราชอิศริยาธบิ ดศี รวี สิ ทุ ธ
มหามงกฎุ พงษวโรภยาภชิ าติ ราชโสทรานชุ าธบิ ดนิ ทร๕์ ทพิ ยศริ นิ ทรพพิ ฒั น์ สขุ มุ าลรตั นราชกมุ าร เมอื่ วนั พฤหสั บดี
เดือน ๙ ขึ้น ๘ คำ่� ปีมะเมยี โทศก จ.ศ. ๑๒๓๒ ตรงกับวนั ที่ ๔ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ คร้นั พ.ศ. ๒๔๒๐
เป็นอธิบดีกรมล้อมพระราชวัง ทรงเล่ือนพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงษ์
ด�ำรงราชอิศริยาธิบดีศรีวิสุทธิ มหามกุฎพงษวโรภยาภิชาติ ราชโสทรานุชาธิบดินทร์ ทิพยศิรินทรพิพัฒน์
สขุ มุ าลยรตั นราชนรินทรานุชาธบิ ดี กรมหลวงภาณพุ นั ธุวงษว์ รเดช เม่ือวันศุกร์ เดือน ๖ แรม ๘ ค่�ำ ปีมะเส็ง
ตรีศก จ.ศ.๑๒๔๓ วันที่ ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๔ ทรงเปน็ อธิบดีกรมไปรษณีย์และโทรเลขโทรศพั ท์ในปนี ้นั
แล้วเล่ือนพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงษ์ กรมพระภาณุพันธุวงศ์วรเดช
พิเศษขัติยศักดิ อรรคอุดมชาติ บรมนราธิราชโสทรานุชาธิบดี สุจริตจารีราชการัณย์ มหันตมหาอุสาห
พิริยพหลดลประสิทธิ อเนกพิธคุณากร สุนทรธรรมพิทักษ์ อรรคมโหฬารอัธยาไศรย ศรีรัตนไตรยสรณธาดา
อดุลยเดชานุภาพบพิตร เมื่อวันเสาร์ เดือนย่ี แรม ๔ ค่�ำ ปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๒๔๗ ตรงกับวันท่ี ๒๓

_____________________________
๑ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 วา่ ประสูติเมือ่ วนั ท่ี ๑๙ กันยายน ค.ศ. ๑๘๕๙ (พ.ศ. ๒๔๐๒)
๒ Ibid. ว่า ประสตู ิเมอ่ื วันท่ี ๑ ธนั วาคม ค.ศ. ๑๘๕๙ (พ.ศ. ๒๔๐๒) และว่าสน้ิ พระชนม์หลังจากนัน้ ๗ วนั
๓ เฉลมิ พระยศเจ้านาย เลม่ ๒, หน้า ๒๖ ว่า “ภาณุรงั ส”ี
๔ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit, p. 51 วา่
ประสูติเม่ือวันที่ ๑๓ มกราคม ค.ศ. ๑๘๖๐ (พ.ศ. ๒๔๐๓)
๕ สร้อยพระนามนี้ พระราชทานในรัชกาลท่ี ๕

65

มกราคม พ.ศ. ๒๔๒๘ เป็นนายพลเอก ราชองครักษ์ เสนาบดีกระทรวงยุทธนาธิการ กระทรวงกลาโหม
ได้เป็นราชทูตพเิ ศษเสด็จประเทศญปี่ นุ่ ครัง้ ๑ ยุโรปคร้งั ๑
ถึงรัชกาลที่ ๖ เล่ือนเป็นสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงษ์ กรมพระยาภาณุพันธุ
วงศ์วรเดช พิเศษขัตติยศักดิ์อัครอุดมชาติ ปรมินทรมหาราชโสทรานุชาธิเบนทร์ ปรเมนทรมหาวชิราวุธราช
ปิตุลา มหันตมหาอุสาห พิริยพหลดลประสิทธิ สุจริตจารีราชการัณย์ สุรพลขันธ์คณาภรณ์ สุนทรธรรม
พิทกั ษ์ อัครมโหฬารธั ยาศยั ศรรี ตั นตรยั สรณธาดา อดุลยเดชานุภาพพิลาศ ธรรมิกนาถบพติ ร เมื่อปกี นุ ตรีศก
จ.ศ. ๑๒๗๓ พ.ศ. ๒๔๕๔ เป็นจอมพลทหารบก จอมพลเรือ ราชองครักษ์พิเศษ และเป็นจเรทหารบก
ทหารเรอื ทั่วไป ถึงรัชกาลที่ ๗ เปน็ อภริ ฐั มนตรี และทรงเฉลมิ พระนามเป็นสมเด็จพระราชปิตลุ าบรมพงศาภมิ ุข
เจ้าฟ้าฯ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช๑ เม่ือวันท่ี ๑๕ มีนาคม ปีฉลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๘๗ พ.ศ. ๒๔๖๘๒
โปรดให้ทรงรับหน้าที่สั่งหนังสือราชการ และเป็นประธานแทนพระองค์ในการประชุมเสนาบดี ตลอดจนงาน
พระราชพธิ ีกรณยี กิจท้ังหลาย ทิวงคตในรัชกาลที่ ๗ เม่ือวันพุธ เดือน ๗ แรม ๑๑ ค่�ำ ปีมะโรง สัมฤทธิศก
จ.ศ. ๑๒๙๐ ตรงกับวันที่ ๑๓ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๑ พระชันษา ๖๙ พรรษา พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรุท้องสนามหลวง วนั ท่ี ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๒ เป็นตน้ ราชสกุล ภาณพุ ันธ์ุ ณ อยุธยา
ที่ ๔๖ พระองค์เจ้าหญิงบุษบงก์เบิกบาน๓ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุษบงเบิกบาน) ท่ี ๓
ในเจ้าคุณจอมมารดาส�ำลี พระสนมเอก ประสูติเม่ือวันพฤหัสบดี เดือน ๔ ข้ึน ๑๐ ค่�ำ ปีมะแม เอกศก
จ.ศ. ๑๒๒๑ ตรงกบั วนั ท่ี ๑ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๐๒ สิน้ พระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เมื่อวันอังคาร เดือน ๗ ขนึ้ ๑๕ ค่�ำ
ปชี วด อฐั ศ จ.ศ. ๑๒๓๘ ตรงกับวนั ท่ี ๖ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๔๑๙ พระชนั ษา ๑๘ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรุวัดสระเกศ วนั ที่ ๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๐
ที่ ๔๗ พระองค์เจ้าชายมนุษยนาคมานพ (สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส)
ที่ ๔ ในเจา้ จอมมารดาแพ พระสนมเอก ประสตู เิ มอ่ื วนั พฤหสั บดี เดอื น ๕ แรม ๗ คำ่� ปวี อก โทศก จ.ศ. ๑๒๒๒
ตรงกับวันท่ี ๑๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๐๓ ในรัชกาลท่ี ๕ ทรงผนวชแล้วทรงแปลพระปริยัติธรรมเป็นเปรียญ
๕ ประโยค ทรงได้รับสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวชิรญาณวโรรส สุนทรพรตวิสุทธิพรหมจรรย์
วิมลศีลขันธ์ธรรมวรยุต ศรีวิสุทธิคณานุนายก สาสนดิลกธรรมานุวาทย์ บริสัษยนารถบพิตร ทรงสมณศักด์ิ
เป็นพระราชาคณะเจ้าคณะรอง เม่ือวันพฤหัสบดี เดือน ๔ แรม ๑๒ ค่�ำ ปีมะเส็ง ตรีศก จ.ศ. ๑๒๔๓
ตรงกบั วนั ท่ี ๑๖ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๒๔ ตอ่ มาเลอื่ นสมณศกั ดเิ์ สมอสมเดจ็ พระราชาคณะ เจา้ คณะใหญธ่ รรมยตุ กิ า
ทรงตั้งมหามกุฏราชวิทยาลัยและทรงได้รับการสถาปนาให้เป็นสมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
พระองคท์ ี่ ๑๐ แลว้ เลอื่ นเปน็ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ กรมหลวงฯ พระนามตอนตน้ อยา่ งเดมิ เปลยี่ นทา้ ยพระนามวา่

_____________________________
๑ โปรดเกลา้ ฯ ให้มีพระอิสริยศกั ดพ์ิ ิเศษทรงศกั ดนิ า ๑๐๐๐๐๐ เสมอศักดนิ าสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช (ดู “พระราช
บญั ญัติต�ำแหน่งศกั ดนิ าพระบรมวงษานุวงษ,” ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๔ จ.ศ. ๑๒๔๙, หน้า ๒๖๕.)
๒ ดู เฉลิมพระยศเจ้านาย เลม่ ๒, หน้า ๒๒๔.
๓ มาจากค�ำภาษาบาลวี า่ ปสุ ปงคฺ (ปสุ ป + องคฺ ) แตใ่ ชว้ า่ “บษุ บงเบกิ บาน” มาตงั้ แตใ่ นรชั กาลที่ ๕ (ดู ราชกจิ จานเุ บกษา
เล่ม ๓ จ.ศ. ๑๒๓๘, หนา้ ๙๑.)

66

บริสัษยนารถสมณุดม บรมบพิตร เม่ือวันศุกร์ เดือน ๑๒ แรม ๒ ค่�ำ ปีมะเมีย อัฐศก จ.ศ. ๑๒๖๘ ตรงกับ
วนั ท่ี ๒ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๔๙
ถงึ รัชกาลท่ี ๖ ทรงรบั มหาสมณุตมาภิเษก เป็นสมเดจ็ พระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส
ศรีสุคตขตั ตยิ พรหมจารี สรรเพช็ ญรังษกี ัลยาณวากย์ มนษุ ยนาคอเนญชาริยวงศ์ บรมพงศาธบิ ดี จักรบี รมนาถ
ประนับดา มหามกุฎกษตั ริยราชวรังกูร จุฬาลงกรณปรมนิ ทร์สูรครุฐานยิ ภาดา วชิราวธุ มหาราชหโิ ตปธั ยาจารย์
ศภุ สลี มหาสารวิมลมงคลธรรมเจดยี ์ สตุ พทุ ธมหากวีตรปี ฏิ กทิโกศล เบญจปดลเศวตฉตั ร สิรริ ัตโนปลักษณมหา
สมณุตมาภิเษกภิษิต วิชิตมารสราพกธรรมเสนาบดี อมรโกษินทรโมลีมหาสงฆปรินายก พุทธศาสนดิลกโลกุตม
มหาบัณฑิต สิทธรรถนานานิรุกติประติภาน มโหฬารเมตตาภิธยาศรัย พุทธาทิรัตนตรัยคุณารักษ์ เอกอรรค
มหาอนาคาริยรัตน สยามาธิปัตยพุทธบริษัทเนตร สมณคณินทราธิเบศสกลพุทธจักรกฤตโยปการ มหาปา-
โมกขประธานสถาวีรวโรดม บรมนาถบพิตร ทรงสมณศักดิ์ท่ีสมเด็จพระมหาสมณ เป็นประธานสงฆบริษัท
ทว่ั พระราชอาณาเขต เมอื่ ปจี อ โทศก จ.ศ. ๑๒๗๒ พ.ศ. ๒๔๕๓ ตอ่ มาทรงสถาปนาเปน็ สมเดจ็ พระมหาสมณเจา้
เม่ือวันท่ี ๑๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๔ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๖ เมื่อปีระกา ตรีศก จ.ศ. ๑๒๘๓ ตรงกบั วนั ที่ ๒
สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๖๔ พระชนั ษา ๖๒ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุทอ้ งสนามหลวง วันที่ ๙ เมษายน
พ.ศ. ๒๔๖๕
ที่ ๔๘ พระองคเ์ จา้ ชายเจรญิ รงุ่ ราษี (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ เจรญิ รงุ่ ราษ)ี ที่ ๓ ในเจา้ จอม
มารดาสังวาล พระสนมโท ประสูติเม่ือวันอังคาร เดือน ๑๐๑ ข้ึน ๕ ค�่ำ ปีวอก โทศก จ.ศ. ๑๒๒๒ ตรงกับ
วันท่ี ๒๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๐๓ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๔ เม่ือปีชวด ฉศก จ.ศ. ๑๒๒๖ พ.ศ. ๒๔๐๗
พระชนั ษา ๕ ปี
ที่ ๔๙ พระองค์เจ้าชายสวัสดิประวัติ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธุ์) ประสูติแต่
เจ้าจอมมารดาหุ่น๒ เป็นท้าวทรงกันดาน ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันศุกร์ เดือน ๑๐ แรม ๗ ค�่ำ ปีวอก โทศก
จ.ศ. ๑๒๒๒ ตรงกับวันท่ี ๗ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๓ ทรงรับต�ำแหน่งหัวหน้าราชเลขานุการ ในออฟฟิศหลวง
กรมราชเลขานุการ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๓ แล้วทรงเป็นปลัดบาญชีกลางในพระคลังมหาสมบัติ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๘
ในรัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจ้านอ้ งยาเธอ กรมหมืน่ สมมตอมรพันธ์ุ เมอื่ วนั เสาร์ เดอื น ๑๒ แรม ๗ ค่ำ�
ปีจอ อัฐศก จ.ศ. ๑๒๔๘ ตรงกับวันที่ ๑๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๒๙ ครั้น พ.ศ. ๒๔๓๐ เป็นองคมนตรี
ที่ปรึกษาราชการในพระองค์ ทรงก�ำกับโรงเรียนราชกุมารและราชกุมารี พ.ศ. ๒๔๓๔ ทรงบัญชาการโรงพิมพ์
หลวงอักษรพิมพการ คร้ัน พ.ศ. ๒๔๓๕ ทรงเป็นอธิบดีกรมศึกษาธิการ เป็นอธิบดีกรมพระคลังข้างที่ ต่อมา
พ.ศ. ๒๔๓๖ ทรงท�ำการแทนเสนาบดีกระทรวงมุรธาธร แลว้ เล่อื นเป็นพระเจ้านอ้ งยาเธอ กรมขนุ ฯ เมอื่ วันเสาร์
เดือน ๑๒ แรม ๔ ค่�ำ ปีชวด โทศก จ.ศ. ๑๒๖๒ ตรงกับวันท่ี ๑๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๔๓ เป็นเสนาบดี
ต�ำแหน่งราชเลขานุการ และเปน็ อธิบดกี รมพระคลงั ขา้ งท่ี และโดยเสด็จประพาสยุโรปทัง้ สองครง้ั

_____________________________
๑ พระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา้ เจ้าอยู่หัว กบั พงศาวดารเมืองนครศรีธรรมราช (กรงุ เทพฯ :
ราชบัณฑิตยสภา, ๒๔๗๕) หน้า ๑๘ วา่ ประสตู เิ ดือน ๙
๒ เจา้ จอมมารดาหนุ่ หลานเจา้ จอมเถา้ แก่ เกดิ เมอื่ พ.ศ. ๒๓๘๓ ถงึ แกอ่ นจิ กรรมวนั อาทติ ยท์ ่ี ๑๖ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๖๖
อายุ ๘๓ ปี (ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๖ ร.ศ. ๑๐๘, หน้า ๖๗.)

67

ถึงรัชกาลที่ ๖ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๕๓ ทรงเป็นสภานายกหอพระสมุดวชิรญาณส�ำหรับพระนคร ทรงเป็น
องคมนตรี แล้วเลื่อนเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธุ์ บรมธรรมิกราชวงศ์วิสุทธ์ิ วชิราวุธ
ราชปฤจฉานุวัติ รัตนบัณฑิตยชาติ สุขุมราชมันตนาธิบดี เมตตาสีตลหฤทัย พุทธาทิ๑ ไตรรัตนคุณาลงกรณ์
ธรรมาทรบพติ ร เม่ือวนั ที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๕๔ เป็นสมหุ มนตรี เป็นเสนาบดที ป่ี รกึ ษา เมื่อปีกุน ตรีศก
จ.ศ. ๑๒๗๓ พ.ศ. ๒๔๕๔ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๖ เมอื่ วนั พธุ เดอื น ๖ ขน้ึ ๘ คำ่� ปเี ถาะ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๗๗
ตรงกับวันที่ ๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๕๘ เวลา ๕ ทมุ่ พระชนั ษา ๕๕ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุ
วดั เบญจมบพิตรดุสิตวนาราม เม่ือวนั ท่ี ๗ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๕๙๒ เป็นต้นราชสกลุ สวสั ดิกลุ ณ อยุธยา
ที่ ๕๐ พระองค์เจ้าหญิงสุนันทากุมารีรัตน์ (สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี
อคั รมเหส)ี ที่ ๓ ในสมเดจ็ พระปยิ มาวดี ศรพี ชั รนิ ทรมาตา ทรงพระราชสมภพเมอื่ วนั เสาร์ เดอื น ๑๒ แรม ๑๒ คำ่�
ปีวอก โทศก จ.ศ. ๑๒๒๒ ตรงกับวันที่ ๑๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๓ ในรัชกาลที่ ๕ ทรงสถาปนาเป็น
พระนางเธอ พระองคเ์ จา้ สนุ นั ทากมุ ารรี ตั น์ สวรรคตเมอ่ื วนั จนั ทร์ เดอื น ๗ แรม ๘ คำ�่ ปมี ะโรง โทศก จ.ศ. ๑๒๔๒
ตรงกับวันท่ี ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๓ พระชนมายุ ๒๑ พรรษา ภายหลังสวรรคตแล้ว รัชกาลท่ี ๕
ทรงเล่อื นพระอสิ ริยยศขน้ึ เป็นสมเดจ็ พระนางเธอสนุ นั ทากมุ ารรี ัตน์ เมือ่ วนั ที่ ๕ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๓ ตอ่ มา
เลื่อนเป็นสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระราชเทวี เมื่อวันท่ี ๓๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๒๓ แล้วเป็น
สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี อัครมเหสี เม่ือวันที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๒๓
พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุมาศท้องสนามหลวง เมื่อวันพุธ เดือน ๔ แรม ๒ ค่�ำ ปีมะโรง โทศก
จ.ศ. ๑๒๔๒ ตรงกบั วนั ที่ ๑๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๓๓
ท่ี ๕๑ พระองค์เจ้าชายจันทรทัตจุฑาธาร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหม่ืนวิวิธวรรณปรีชา) ท่ี ๒
ในเจา้ จอมมารดาโหมด พระสนมโท ประสตู เิ ม่ือวันอังคาร เดือนอ้าย แรม ๑๓ ค�่ำ ปวี อก โทศก จ.ศ. ๑๒๒๒
ตรงกับวันท่ี ๑๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๐๓ ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๒๓ ทรงรับราชการเป็นผู้ช่วยแผนก
ต่างประเทศ กรมราชเลขานุการ ต่อมาทรงเป็นอธิบดีกรมศึกษาธิการ อธิบดีกรมพยาบาล ทรงเป็นกรรมการ
ศาลรับสั่งพิเศษ กองที่ ๑ กระทรวงยุติธรรม ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหม่ืนวิวิธวรรณปรีชา
เมอื่ วนั พุธ เดือน ๑๒ ขึ้น ๗ ค�่ำ ปวี อก อัฐศก จ.ศ. ๑๒๕๘ ตรงกับวันท่ี ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๓๙
ถึงรัชกาลที่ ๖ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๕๖ ทรงด�ำรงต�ำแหน่งผู้พิพากษาในกระทรวงยุติธรรม ทรงเป็นผู้แปล
ประมวลกฎหมายกระทรวงยุติธรรม กฎหมายต่างประเทศ และเป็นกรรมการตรวจกฎหมายภาษาไทย จนถึง
พ.ศ. ๒๔๖๘ ส้ินพระชนม์ในรชั กาลที่ ๗ เม่ือวันจันทร์ เดอื น ๑๑ ข้นึ ๑๑ ค�ำ่ ปวี อก จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๙๔
ตรงกบั วันที่ ๑๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ เวลา ๐๙.๑๔ น. พระชนั ษา ๗๒ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุ
วดั เทพศริ ินทราวาส วันท่ี ๑๖ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๕๔ เปน็ ตน้ ราชสกลุ จันทรทตั ณ อยธุ ยา

_____________________________
๑ เฉลมิ พระยศเจ้านาย เลม่ ๒, หน้า ๔๙ ว่า “พทุ ธาไตรรตั น์”
๒ พระประวตั พิ ระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระสมมตอมรพนั ธ์ุ (พระองคเ์ จา้ สวสั ดปิ ระวตั )ิ (ม.ป.ท., ๒๔๕๙), หนา้ ๒๖.
๓ “จดหมายเหตุโหร ของจมืน่ ก่งศลิ ป์,”ใน ประชุมพงศาวดาร เล่ม ๘ ภาค ๘, หนา้ ๑๘๙.
๔ ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๔๙ พ.ศ. ๒๔๗๕, หน้า ๔๒๕๕.

68

ที่ ๕๒ พระองคเ์ จา้ หญงิ สขุ มุ าลมารศรี (สมเดจ็ พระปติ จุ ฉาเจา้ สขุ มุ าลมารศรี พระอคั รราชเทว)ี ที่ ๔
ในเจ้าคุณจอมมารดาส�ำลี พระสนมเอก ประสูติเม่ือวันศุกร์ เดือน ๗ ข้ึนค�่ำ ๑ ปีระกา ตรีศก จ.ศ. ๑๒๒๓
ตรงกับวันท่ี ๑๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๔ ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือปีมะโรง โทศก จ.ศ. ๑๒๔๒ พ.ศ. ๒๔๒๓
ทรงสถาปนาเป็นพระนางเธอสุขุมาลมารศรี ครั้น พ.ศ. ๒๔๒๔ เป็นพระนางเจา้ สขุ ุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี
พ.ศ. ๒๔๓๖ เป็นพระนางเจ้าสขุ ุมาลมารศรี พระราชเทวี ทรงเปน็ ราชเลขานุการสว่ นพระองคใ์ นรชั กาลที่ ๕๑
ทรงเป็นอุปนายิกาสภาอุณาโลมแดง ทรงต้ังโรงเรียนสุขุมาลัยที่วัดพิชยญาติการาม เม่ือวันท่ี ๒๕ มีนาคม
พ.ศ. ๒๔๔๑ ถึงรัชกาลที่ ๗ ทรงสถาปนาเป็นสมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี เมื่อ
วนั จนั ทรท์ ่ี ๑๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๖๘๒ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๗ เมื่อวันเสาร์ เดอื น ๘ ข้ึน ๑๑ ค�่ำ ปีเถาะ
นพศก จ.ศ. ๑๒๘๙ ตรงกับวันที่ ๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๗๐ พระชันษา ๖๖ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรทุ อ้ งสนามหลวง วันท่ี ๑๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๑๓
ท่ี ๕๓ พระองค์เจ้าหญิงนารีรัตนา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านารีรัตนา) ที่ ๑ ในเจ้าจอม
มารดาดวงค�ำ๔ ประสูตเิ มื่อวันเสาร์ เดอื น ๙ ข้ึน ๑๑ ค่ำ� ปีระกา ตรีศก จ.ศ. ๑๒๒๓ ตรงกับวันท่ี ๑๗ สงิ หาคม
พ.ศ. ๒๔๐๔ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๖ เม่ือวันอังคาร เดือน ๗ แรม ๑๑ ค�่ำ ปีฉลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๘๗
ตรงกับวันที่ ๑๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๘ พระชันษา ๖๕ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ
วดั เทพศริ นิ ทราวาส วนั ท่ี ๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๙๕
ท่ี ๕๔ พระองคเ์ จ้าชายไชยานชุ ติ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหม่นื พงศาดิศรมหิป) ที่ ๗ ในเจ้าจอม
มารดาเท่ียง พระสนมเอก ประสูติเม่ือวันอังคาร เดือน ๙ แรม ๖ ค�่ำ ปีระกา ตรีศก จ.ศ. ๑๒๒๓ ตรงกับ
วันท่ี ๒๗ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๐๔๖ ในรชั กาลท่ี ๕ ทรงสถาปนาเป็นพระเจา้ น้องยาเธอ กรมหม่นื พงศาดิศรมหปิ
เม่ือวันเสาร์ เดอื น ๑๒ แรม ๑๓ คำ�่ ปจี อ สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๖๐ ตรงกบั วนั ที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๔๑
ได้เป็นอธิบดีกรมพิพิธภัณฑ์ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๘ เมื่อปีกุน สัปตศก จ.ศ. ๑๒๙๗ ตรงกับวันท่ี ๒๘
มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๘ พระชันษา ๗๔ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรวุ ดั เทพศริ นิ ทราวาส วนั ท่ี ๒๗
มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๙๗ เปน็ ตน้ ราชสกุล ชยางกรู ณ อยุธยา

_____________________________
๑ เนอ่ื งจากทรงเปน็ เจา้ นายฝา่ ยในทมี่ คี วามเชยี่ วชาญทางอกั ษรศาสตร์ โคลง ฉนั ท์ กาพย์ กลอน ทดั เทยี มเจา้ นายฝา่ ยชาย
๒ จดหมายเหตพุ ระราชกจิ รายวนั พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาประชาธปิ ก พระปกเกลา้ เจา้ อยหู่ วั รชั กาลท่ี ๗ ภาคตน้
วันที่ ๒๖ พฤศจิกายน ๒๔๖๘ - ๓๑ ธนั วาคม ๒๔๗๑ (กรุงเทพฯ : วชั รนิ ทรก์ ารพมิ พ์, ๒๕๓๗), หนา้ ๗๗.
๓ ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๔๕ พ.ศ. ๒๔๗๑, หน้า ๔๔๔.
๔ เจ้าจอมมารดาดวงคำ� นามเดิม เจ้าหนูมั่น ธิดาเจ้าคลี่ กับเจ้านางท่อนแก้ว แห่งเวียงจันทน์ เป็นหลานปู่
เจ้าอนุเวยี งจนั ทน์ และเป็นหลานตาพระมหาอุปราช (ติสสะ) รัชกาลที่ ๔ ทรงเรียกเจา้ จอมมารดาดวงคำ�วา่ มั่นดวงค�ำ (ดู
คาถาพระราชนิพนธ์ ในพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกล้าเจา้ อยู่หวั พระราชทานพระนามพระราชโอรสธิดา, หนา้ ๖๐.) ถึงแก่
อนจิ กรรมเมื่อวนั ที่ ๒๙ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๔๙
๕ ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๔๓ พ.ศ. ๒๔๖๙, หนา้ ๑๐๔๙.
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 วา่ ประสตู ิเมือ่ วนั ท่ี ๒๖ สงิ หาคม ค.ศ. ๑๘๖๑ (พ.ศ. ๒๔๐๔)
๗ พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกล้าเจ้าอย่หู วั , มหาชาติ (พระนคร : กรมศลิ ปากร, ๒๔๗๙), หน้าปก.

69

ที่ ๕๕ พระองค์เจ้าหญิงบัญจบเบญจมา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบัญจบเบญจมา๑) ที่ ๕
ในเจ้าจอมมารดาแพ พระสนมเอก ประสูติเมื่อวันอังคาร เดือน ๑๒ ขึ้น ๓ ค่�ำ ปีระกา ตรีศก จ.ศ. ๑๒๒๓
ตรงกับวันท่ี ๕ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๐๔ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือวันอังคาร เดือน ๑๐ แรม ๗ ค่�ำ
ปมี ะโรง จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๕๔ ตรงกับวนั ท่ี ๑๓ กันยายน พ.ศ. ๒๔๓๕ เวลาเชา้ ๕ โมง ๑๕ นาที พระชนั ษา
๓๑ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุวัดสระเกศ วันท่ี ๒ กุมภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๓๘๒
ที่ ๕๖ พระองค์เจ้าชายวรวรรณากร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์) ประสูติ
แต่เจ้าจอมมารดาเขียน๓ เมื่อวันพุธ เดือน ๑๒ แรม ๓ ค�่ำ ปีระกา ตรีศก จ.ศ. ๑๒๒๓ ตรงกับวันที่ ๒๐
พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๐๔ ในรชั กาลท่ี ๕ เมอื่ ปีจอ อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๔๘ วันท่ี ๑๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๙ ถงึ วัน
ท่ี ๒๑ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๓๕ เป็นรองอธิบดีกรมพระคลงั มหาสมบัตแิ ละหอรษั ฎากรพพิ ัฒน๔์ และรองเสนาบดี
กระทรวงพระคลงั มหาสมบัติตามล�ำดบั ตอ่ มาเมื่อวันจันทร์ เดอื นอา้ ย ขน้ึ ๑๐ ค่ำ� ปีฉลู เอกศก จ.ศ. ๑๒๕๑
ตรงกบั วนั ที่ ๒ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๓๒ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้านอ้ งยาเธอ กรมหม่นื นราธิปประพันธ์พงศ์ ถึง
รัชกาลท่ี ๖ เลอ่ื นเป็นพระเจ้าบรมวงศเ์ ธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ มกุฎวงศนฤบดี มหากวนี ิพันธนวิจิตร
ราชโกษาทิกิจจิรุปการ บรมนฤบาลมหาสวามิภักด์ิ ขัตติยศักดิอดุลย์พหุลกัลยาณวัตร์ ศรีรัตนไตรคุณาลงกรณ์
นรนิ ทรบพติ ร์ เมอื่ ปรี ะกา ตรศี ก จ.ศ. ๑๒๘๓ พ.ศ. ๒๔๖๔ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๗ เมอ่ื วนั อาทติ ย์ เดอื น ๑๐
แรม ๑๕ ค�่ำ ปีมะแม ตรีศก จ.ศ. ๑๒๙๓ ตรงกับวันที่ ๑๑ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๔ พระชันษา ๗๐ ปี
พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ ๑๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๕๕ เป็นต้นราชสกุล
วรวรรณ ณ อยุธยา
ท่ี ๕๗ พระองค์เจ้าชายดิศวรกุมาร (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ๖)
ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาชุ่ม๗ พระสนมเอก เม่ือวันเสาร์ เดือน ๗ แรม ๙ ค่�ำ ปีจอ จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๒๔

_____________________________
๑ ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๙ ร.ศ. ๑๑๑, หน้า ๒๒๗ ว่า บรรจบเบญจมา
๒ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๑๒ ร.ศ. ๑๑๔, หนา้ ๔๔๖.
๓ เจา้ จอมมารดาเขียน ธดิ าท่านอ้น สริ ิวณั (หรือสิรวิ ันต์ หรือสิรวิ รรณ) มหาดเลก็ หลวง รัชกาลที่ ๓ กับคณุ หญิงอ่มิ
เกดิ เมอ่ื พ.ศ. ๒๓๘๖ มฉี ายาในหมชู่ าววังว่า “คุณเขยี นอิเหนา” ถึงแกอ่ นจิ กรรมเมอ่ื วันจนั ทร์ที่ ๑๔ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๔
อายุ ๙๘ ปี (ดู “ประวัตินา้ สุด,” พระนพิ นธ์พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระนราธปิ ประพันธ์พงศ์ (พระนคร : เขษมบรรณกิจ,
๒๕๐๓.)
๔ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๔ จ.ศ. ๑๒๔๙, หน้า ๓๔.
๕ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๔๙ พ.ศ. ๒๔๗๕, หนา้ ๔๒๕๕.
๖ ทรงได้รับการยกย่องว่าเป็นพระบิดาแห่งประวัติศาสตร์ไทย ต่อมาใน พ.ศ. ๒๕๐๕ ทรงเป็นคนไทยบุคคลแรกท่ี
องคก์ ารศกึ ษา วทิ ยาศาสตร์ และวฒั นธรรมแหง่ สหประชาชาติ (ยเู นสโก) ประกาศยกยอ่ งพระเกยี รตคิ ณุ ใหท้ รงเปน็ บคุ คลส�ำคญั
ของโลก
๗ เจ้าจอมมารดาชุ่ม พระสนมเอก ธดิ าพระยาอพั ภันตรกิ ามาตย์ (ดศิ โรจนดศิ ) กบั ทา่ นคล้าย เกิดเม่ือ พ.ศ. ๒๓๘๖
รชั กาลท่ี ๔ ทรงเรียกเจา้ จอมมารดาชุม่ ว่า ชมุ่ เล็ก (ดู เรื่องตระกูลวงษ์พระยาอัพภนั ตริกามาตย์ (ดิศ), หน้า ๑๑ ; คาถา
พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระนามพระราชโอรสธิดา, หน้า ๓๒.) ถึงแก่
อนิจกรรมเม่ือวันศุกร์ท่ี ๑๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๖๖ อายุ ๘๐ ปี

70

ตรงกบั วนั ท่ี ๒๑ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๐๕ ในรชั กาลที่ ๕ เมอื่ วนั ศกุ ร์ เดอื น ๖ แรม ๔ คำ�่ ปจี อ อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๔๘
ตรงกับวันที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๒๙ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหม่ืนด�ำรงราชานุภาพ
คร้ัน พ.ศ. ๒๔๓๐ ได้เป็นนายพลตรี ราชองครักษ์ (มหาดเล็ก) ต�ำแหน่งผู้ช่วยบัญชาการทหารบก
ในกรมยุทธนาธิการ แล้วเป็นอธิบดีกรมศึกษาธิการ และ พ.ศ. ๒๔๓๒ เป็นอธิบดีกรมธรรมการ ต่อมา
พ.ศ. ๒๔๓๔ ไดเ้ ปน็ ราชทตู พิเศษเสด็จไปยโุ รป ครง้ั ๑ ครัน้ วนั ที่ ๑ เมษายน ปมี ะโรง จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๕๔
พ.ศ. ๒๔๓๕ โปรดเกล้าฯ เป็นเสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เลื่อนเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงฯ
เม่อื วนั ศกุ ร์ เดือน ๑๒ ขึน้ ๘ ค่�ำ ปีกนุ เอกศก จ.ศ. ๑๒๖๑ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๐ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๔๒
ในรัชกาลท่ี ๖ เม่ือปีกุน ตรีศก จ.ศ. ๑๒๗๓ พ.ศ. ๒๔๕๔ เล่ือนเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระ
ด�ำรงราชานุภาพ อิศริยลาภบดินทร สยามวิชิตินทรวโรปการ มโหฬารราชกฤตยานุศร อาทรประพาสการสวัสด์ิ
วรรัตนปัญญาศึกษาวิเศษ นรินทราธิเบศร์บรมวงศ์อดิศัย ศรีรัตนตรัยคุณธาดา อุดมเดชานุภาพบพิตร ใน
พ.ศ. ๒๔๕๘ เปน็ เสนาบดที ปี่ รกึ ษา เปน็ สภานายกหอพระสมดุ ส�ำหรบั พระนคร ครน้ั พ.ศ. ๒๔๖๕ เปน็ กรรมการ
ตรวจช�ำระกฎหมายแพง่ และพาณชิ ย์ และเปน็ กรรมการสภาการคลงั แลว้ เปน็ เสนาบดกี ระทรวงมรุ ธาธรและเปน็
นายพลเอก ราชองครักษพ์ ิเศษ เม่อื ปกี นุ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๘๕ พ.ศ. ๒๔๖๖ ถงึ รัชกาลที่ ๗ เมอ่ื ปฉี ลู สปั ตศก
จ.ศ. ๑๒๘๗ พ.ศ. ๒๔๖๘ เปน็ อภริ ัฐมนตรี คร้ันวันท่ี ๑๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๙ เป็นนายกราชบณั ฑติ ยสภา
แล้วเล่ือนเป็นสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ อิสสริยลาภบดินทร สยามวิชิตินทร
วโรปการ มโหฬารรัฐประศาสน์ ปิยมหาราชวรานุศิษฎ์ไพศาลราชกฤตยการี โบราณคดีปวัติศาสตรโกศล
คัมภีรนิพนธนิรุกติปฏิภาณ ราชบัณฑิตวิธานนิติธรรมสมรรถ ศึกษาภิวัฒนปิยวาที ขันติสัตยตรีสุจริตธาดา
วิมลรัตนปัญญาอาชวาศรัย พุทธาทิไตรสรณาทรพิเศษ คุณาภรณ์ธรรมิกนาถบพิตร เมื่อวันศุกร์ เดือน ๑๒
ข้นึ ๗ คำ่� ปมี ะเสง็ เอกศก จ.ศ. ๑๒๙๑ ตรงกับวันที่ ๘ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๗๒ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๘
เม่ือวันที่ ๑ ธนั วาคม ปีมะแม เบญจศก จ.ศ. ๑๓๐๕ พ.ศ. ๒๔๘๖ พระชนั ษา ๘๑ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรุวัดเทพศริ นิ ทราวาส เดอื นมกราคม พ.ศ. ๒๔๘๗ เปน็ ต้นราชสกลุ ดิศกุล ณ อยธุ ยา
ที่ ๕๘ พระองค์เจ้าหญิงนงคราญอุดมดี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านงคราญอุดมดี) ประสูติ
แต่เจ้าจอมมารดาเพ็ง๑ เมอื่ วนั เสาร์ เดอื น ๘ แรมค�่ำ ๑ ปีจอ จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๒๔ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๒ กรกฎาคม
พ.ศ. ๒๔๐๕ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๗ เมอ่ื วนั ท่ี ๒๐ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๗๔ พระชนั ษา ๖๙ ปี พระราชทาน
เพลงิ พระศพ ณ พระเมรวุ ัดเทพศริ ินทราวาส วนั ท่ี ๑๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๕๒

_____________________________
๑ เจา้ จอมมารดาเพ็ง นามเดมิ ห่นุ ธดิ าหลวงราชภัตการ (จีนเอ็ง) เจ้ากรมเกาเหลาจนี (ดู ราชกิจจานเุ บกษา ใน
รชั กาลท่ี ๔ (กรุงเทพฯ : ส�ำนักราชเลขาธกิ าร, ๒๕๓๗), หน้า ๑๑๖, ดู ประชมุ ประกาศรชั กาลท่ี ๔ เลขท่ี ๓๕๕) เกดิ เมอื่
พ.ศ. ๒๓๘๖ ไดถ้ วายตวั เปน็ ละครหลวงในรชั กาลท่ี ๔ และทรงเรยี กวา่ เมขลา หรอื เพง็ เมขลา สว่ นชาววงั เรยี กวา่ “หนุ่ เมขลา”
(ดู คาถาพระราชนพิ นธใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หวั พระราชทานพระนามพระราชโอรสธดิ า, หนา้ ๓๔.)
ถึงแกก่ รรมวันเสารท์ ่ี ๒๘ กันยายน พ.ศ. ๒๔๓๒ อายุ ๔๖ ปี (ดู ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๖ ร.ศ.๑๐๘, หนา้ ๒๓๑.)
๒ ปญั หาพระยามลิ ินท์ เลม่ ๒ ตอนมณฑลปญั หา (พระนคร : ราชบัณฑติ ยสภา, ๒๔๗๕), หนา้ ปก.

71

ที่ ๕๙ พระองค์เจ้าชายศรีเสาวภางค์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีเสาวภางค์) ประสูติแต่
เจา้ จอมมารดาเหม๑ ท้าวสมศกั ดใิ นรชั กาลท่ี ๕ เมอื่ วันศกุ ร์ เดอื น ๘ แรม ๗ ค่ำ� ปจี อ จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๒๔
ตรงกับวันที่ ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๕ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๒๓ รับราชการในไปรเวตสิเกรตารีออฟฟิศหลวง
ครน้ั พ.ศ. ๒๔๓๐ เปน็ อธบิ ดกี รมอกั ษรพมิ พการ และพ.ศ. ๒๔๓๑ เปน็ อธบิ ดกี รมพยาบาล เปน็ นายดา้ นปฏสิ งั ขรณ์
วดั พระศรรี ตั นศาสดาราม เปน็ ขา้ หลวงก�ำกบั สอบวิชาหนังสือไทย เป็นกรรมสัมปาทิกจดั การพิมพ์พระไตรปฏิ ก
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เม่อื วนั ที่ ๑๑ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๓๒ พระชันษา ๒๘ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ
ณ พระเมรุท้องสนามหลวง วันที่ ๑๖ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๓๒๒ เป็นต้นราชสกุล โสภางค์ ณ อยุธยา
ท่ี ๖๐ พระองคเ์ จา้ หญงิ สวา่ งวฒั นา๓ (สมเดจ็ พระศรสี วรนิ ทริ า บรมราชเทวี พระพนั วสั สาอยั ยกิ าเจา้ )
ท่ี ๔ ในสมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา ทรงพระราชสมภพเมื่อวันพุธ เดือน ๑๐ แรม ๒ ค�่ำ ปีจอ
จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๒๔ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๐ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๐๕ ในรชั กาลที่ ๕ เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๒๓๔ ทรงสถาปนา
เป็นสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี ครั้น พ.ศ. ๒๔๓๖ ทรงด�ำรงต�ำแหน่งสภาชนนีแห่ง
สภาอุณาโลมแดงแห่งชาติสยาม ในรัชกาลที่ ๖ เมื่อปีวอก โทศก จ.ศ. ๑๒๘๒ พ.ศ. ๒๔๖๓ ทรงสถาปนา
เป็นสมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี เสด็จด�ำรงต�ำแหน่งสภานายิกาแห่งสภากาชาดสยาม
ถงึ รัชกาลที่ ๗ ทรงสถาปนาเป็นสมเด็จพระศรีสวรินทริ า บรมราชเทวี พระพันวัสสามาตจุ ฉาเจ้า เม่ือวันท่ี ๑๕
มีนาคม ปีฉลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๘๗ พ.ศ. ๒๔๖๘ ในรัชกาลที่ ๘ ทรงสถาปนาเป็นสมเด็จพระศรีสวรินทิรา
บรมราชเทวี พระพนั วสั สาอยั ยกิ าเจา้ เมอ่ื วนั ที่ ๒๕ มนี าคม ปจี อ ฉศก จ.ศ. ๑๒๙๖ พ.ศ. ๒๔๗๗ เสดจ็ สวรรคต
ในรชั กาลปจั จบุ นั เมอื่ วันท่ี ๑๗ ธันวาคม ปีมะแม สปั ตศก จ.ศ. ๑๓๑๗ พ.ศ. ๒๔๙๘ พระชนมายุ ๙๓ พรรษา
ถวายพระเพลิงพระบรมศพ ณ พระเมรุมาศท้องสนามหลวง วันที่ ๒๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๙

_____________________________
๑ เจา้ จอมมารดาเหม ธดิ าพระอัคนีสร (พณิ ) กบั ทา่ นแยม้ รัชกาลที่ ๔ ทรงเรียกเจ้าจอมมารดาเหม ว่า แฝดเหม
(ดู คาถาพระราชนิพนธใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกล้าเจ้าอย่หู ัว พระราชทานพระนามพระราชโอรสธิดา, หน้า ๓๖.)
ในรัชกาลที่ ๕ โปรดใหร้ บั ราชการในต�ำแหนง่ ท้าวสุภตั ตกิ ารภกั ดี แล้วเลื่อนเป็นท้าวอนิ ทรสุริยา และทา้ วสมศกั ดิ์ ตามล�ำดับ
ถึงแก่อนิจกรรมเมอ่ื วนั เสารท์ ี่ ๑๘ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๖๕ อายุ ๘๓ ปี
๒ ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๖ ร.ศ. ๑๐๘, หน้า ๓๕๕.
๓ ไดร้ บั พระราชทานพระพรจากพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั วา่ “พระนามซงึ่ ชอื่ วา่ สวา่ งวฒั นานี้ พระราชทาน
ให้แกพ่ ระราชกุมารีองคใ์ ด พระราชกมุ ารอี งค์น้ัน ผู้เปน็ บุตรีจงมีความสุข อยา่ มโี รคและอย่ามคี วามวนุ่ วายเลย จงมั่งค่งั ดว้ ย
ทรัพยม์ าก จงมียศสมบตั ิเป็นผ้ปู ระเสรฐิ ไมม่ ีใครเลิดข้นึ กวา่ จงตั้งอยูใ่ นวงศของบดิ าส้ินกาลนาน เทอญ”
๔ มสี มเดจ็ พระราชโอรสพระองคใ์ หญ่ คอื สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชฯ เจา้ ฟา้ มหาวชริ ณุ หศิ และสมเดจ็ พระราชโอรส
พระองคส์ ดุ ทา้ ย คือ สมเดจ็ พระมหิตลาธิเบศร อดลุ ยเดชวกิ รม พระบรมราชชนก

72

ที่ ๖๑ พระองค์เจ้าชายโสณบัณฑิต (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา) ประสูติแต่
เจ้าจอมมารดาวาด๑ พระสนมเอก เป็นท้าววรจันทร์ ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันพุธ เดือน ๕ ข้ึน ๑๓ ค่�ำ ปีกุน
เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕ ตรงกับวันท่ี ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๐๖ ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๘ รับราชการ
ในไปรเวตสเิ กรตารีออฟฟิศหลวง ฝ่ายตา่ งประเทศ ครนั้ ปเี ถาะ ตรศี ก จ.ศ. ๑๒๕๓ ตรงกับวันท่ี ๕ กุมภาพันธ์
พ.ศ. ๒๔๓๔ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ กรมหมน่ื พทิ ยลาภพฤฒธิ าดา ตอ่ มาเมอ่ื วนั ท่ี ๑๐ พฤศจกิ ายน
ปีชวด โทศก จ.ศ. ๑๒๖๒ พ.ศ. ๒๔๔๓ เล่ือนเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนฯ เป็นนายพันเอก ราชองครักษ์
ได้เป็นท่ีปรึกษาประจ�ำสถานทูตในประเทศอังกฤษและอเมริกา แล้วเป็นข้าหลวงใหญ่ประจ�ำมณฑลภาคพายัพ
เป็นเสนาบดีกระทรวงมุรธาธร กระทรวงโยธาธิการและกระทรวงวัง ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๖ เมื่อวันท่ี ๒๘
ตลุ าคม ปีฉลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๗๕ พ.ศ. ๒๔๕๖ พระชนั ษา ๕๐ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ
วัดราชาธิวาส วนั ที่ ๒๖ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๗๒ เป็นต้นราชสกุล โสณกุล ณ อยธุ ยา
ที่ ๖๒ พระองคเ์ จา้ ชายจติ รเจรญิ (สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟา้ ๓กรมพระยานรศิ รานวุ ดั ตวิ งศ)์ ๔
ที่ ๒ ในพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย ประสูติเม่ือวันอังคาร เดือน ๖ ขึ้น ๑๑ ค่�ำ ปีกุน
เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕ ตรงกบั วนั ที่ ๒๘ เมษายน พ.ศ. ๒๔๐๖ ในรชั กาลท่ี ๕ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ
กรมขุนนริศรานุวัดติวงศ์ เม่ือปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๒๔๗ ตรงกับวันท่ี ๑๐ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๘ ต่อมา
เม่ือวันที่ ๑๘ ธันวาคม ปีกุน นพศก จ.ศ. ๑๒๔๙ พ.ศ. ๒๔๓๐ ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้า
กรมขุนนริศรานุวัดติวงศ์ คร้ัน พ.ศ. ๒๔๓๑ เป็นนายพลตรี เป็นเสนาบดีกระทรวงกลาโหม และผู้บัญชาการ
กรมยทุ ธนาธกิ าร เปน็ อธิบดีกรมโยธาธิการ เมอื่ พ.ศ. ๒๔๓๒ ตอ่ มาวนั ที่ ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๓๕ เป็นเสนาบดี
กระทรวงโยธาธกิ ารพระองคแ์ รก คร้นั วันท่ี ๒๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๓๕ เป็นเสนาบดกี ระทรวงพระคลงั และเมอ่ื
ปีมะเมยี ฉศก จ.ศ. ๑๒๕๖ พ.ศ. ๒๔๓๗ เปน็ เสนาบดกี ระทรวงกลาโหม ตอ่ มา พ.ศ. ๒๔๓๙ เปน็ ผ้บู ัญชาการ
กรมยุทธนาธิการ คร้ัน พ.ศ. ๒๔๔๐ บัญชาการกระทรวงพระคลัง (ช่ัวคราว) พ.ศ. ๒๔๔๑ เป็นเสนาบดี
กระทรวงกลาโหมและเป็นผู้รั้งต�ำแหน่งที่ผู้บัญชาการทหารเรือ พ.ศ. ๒๔๔๒ - ๒๔๔๘ เป็นเสนาบดีกระทรวง
โยธาธิการ ครงั้ ที่ ๒ พ.ศ. ๒๔๔๔ เป็นนายพลโท ตอ่ มาเม่อื ปีมะเสง็ สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๖๗ พ.ศ. ๒๔๔๘ เป็น
เสนาบดีกระทรวงวัง แล้วทรงเพ่มิ พระเกียรตยิ ศเปน็ สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจา้ ฟา้ กรมหลวงฯ

_____________________________
๑ เจา้ จอมมารดาวาด พระสนมเอก นามเดิม แมว ธิดานายสมบญุ (สกุล งามสมบัติ) กับท้าวปฏบิ ัตบิ ณิ ฑทาน (ถว้ ย)
เกิดเม่ือวันองั คารที่ ๑๑ มกราคม พ.ศ. ๒๓๘๔ เป็นหลานป่พู ระศริ ิสมบัติ (เลย้ี ง) รัชกาลท่ี ๔ ทรงเรียกเจา้ จอมมารดาวาดว่า
แมวอเิ หนา (ดู คาถาพระราชนพิ นธใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั พระราชทานพระนามพระราชโอรสธดิ า, หนา้ ๓๙.)
ในรัชกาลที่ ๕ โปรดให้รับราชการในต�ำแหน่งท้าววรจันทร์ ถึงแก่อนิจกรรมเม่ือวันอาทิตย์ท่ี ๒๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๒
อายุ ๙๘ ปี
๒ ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๓๑ พ.ศ. ๒๔๕๗, หนา้ ๖๖๑.
๓ การตง้ั พระนามเจา้ ฟา้ เปน็ พระราชอ�ำนาจของพระเจา้ อยหู่ วั โดยทว่ั ไปจะพระราชทานนามเจา้ ฟา้ เมอื่ พระชนั ษา ๘-๙ ปี
แต่สมเด็จฯ เจ้าฟา้ กรมพระยานรศิ รานวุ ดั ติวงศ์ ทรงได้รับสถาปนาพระอสิ ริยยศเป็นเจ้าฟ้ากรมขนุ ฯ เม่อื พระชันษาได้ ๒๔ ปี
ซ่งึ เลยเวลาทจ่ี ะไดร้ บั พระราชทานพระนามเจ้าฟา้ ตามธรรมเนียมราชตระกูลแล้ว จงึ ใช้พระนามกรมต่อพระอิสริยยศเจา้ ฟ้า
๔ องคก์ ารศกึ ษา วทิ ยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแหง่ สหประชาชาติ (ยเู นสโก) ไดป้ ระกาศยกย่องใหเ้ ปน็ บุคคลส�ำคญั
ของโลก เมอ่ื พ.ศ. ๒๕๐๖

73

ในรัชกาลที่ ๖ เม่ือปีฉลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๗๕ พ.ศ. ๒๔๕๖ เลื่อนเป็นสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ
เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ มหามกุฎพงศ์นฤบดินทร์ ปรมินทรานุชาธิเบนทร์ ปรเมนทรราชปิตุลา
สวามิภักดิ์สยามวิชิต สรรพศิลป์สิทธิวิทยาทร สุจริตกรศุภโกศล ประพนธปรีชาชาญโบราณคดี สังคีตวาทิต
วิธีวิจารณ์ มโหฬารสีตลัธยาศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณานุวัติ ขัตติยเดชานุภาพบพิตร ครั้นปีกุน พ.ศ. ๒๔๖๖
เปน็ นายพลเอก ราชองครักษพ์ ิเศษ เปน็ กรรมการสภาการคลัง ถึงรัชกาลท่ี ๗ เม่ือปีฉลู สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๘๗
พ.ศ. ๒๔๖๘ เป็นอภิรัฐมนตรี และใน พ.ศ. ๒๔๖๙ เป็นอุปนายกราชบัณฑิต แผนกศิลปากร และทรงก�ำกับ
ราชการกระทรวงวัง (ชั่วคราว) ทรงเป็นผู้ส�ำเร็จราชการแทนพระองค์ ต้ังแต่วันที่ ๑๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๖
จนถงึ วันที่ ๒ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๗๗
ถึงรัชกาลที่ ๘ เมื่อปีจอ สัปตศก จ.ศ. ๑๓๐๗ วันท่ี ๓๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๘ เล่ือนเป็นสมเด็จ
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ มหามกุฎพงศ์นฤบดินทร์ ปรมินทรานุชาธิเบนทร์
อัฐเมนทรราชอัยยกา สวามิภักดิสยามวิชิต สรรพศิลป์สิทธิวิทยาทร สุจริตกรศุภโกศล ประพนธปรีชาชาญ
โบราณคดี สังคีตวาทิตวิธีวิจารณ์ มโหฬารสีตลัธยาศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณานุวัตร ขัตติยเดชานุภาพบพิตร
ส้ินพระชนม์ในรัชกาลปัจจุบัน เมื่อวันจันทร์ เดือน ๔ ขึ้น ๔ ค�่ำ ปีกุน นพศก จ.ศ. ๑๓๐๙ ตรงกับวันที่ ๑๐
มีนาคม พ.ศ. ๒๔๙๐ พระชนั ษา ๘๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรมุ าศท้องสนามหลวงต่อทา้ ยงาน
พระเมรพุ ระบรมศพพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั อานันทมหิดล เมอ่ื วันที่ ๑๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๓ เป็นต้น
ราชสกลุ จิตรพงศ์ ณ อยธุ ยา
ที่ ๖๓ พระองคเ์ จา้ ชายวฒั นานวุ งศ์ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมขุนมรพุ งศ์ศิริพฒั น)์ ท่ี ๔ ในเจ้าจอม
มารดาบัว ประสตู ิเม่ือวนั พุธ เดือน ๗ ข้ึน ๑๐ คำ�่ ปกี ุน เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕ ตรงกบั วันที่ ๒๗ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๔๐๖ ในรชั กาลที่ ๕ พ.ศ. ๒๔๓๔ เปน็ ราชองครกั ษพ์ เิ ศษ แลว้ ใหเ้ ปน็ อคั รราชทตู ส�ำหรบั ประเทศฝรง่ั เศส
อติ าลี สเปน และโปรตุเกส เสด็จไปประจ�ำ ณ กรุงปารีสในช่วงวกิ ฤตการณ์ ร.ศ. ๑๑๒ ครัน้ ปมี ะแม สปั ตศก
จ.ศ. ๑๒๕๗ พ.ศ. ๒๔๓๘ เป็นข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลกรุงเก่า และทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ
กรมหมืน่ มรุพงศ์ศริ ิพฒั น์ เมอื่ วนั ที่ ๒๙ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๓๘ ตอ่ มา พ.ศ. ๒๔๔๖ เป็นสมหุ เทศาภบิ าลมณฑล
ปราจณิ บรุ ี และโปรดใหเ้ ลอื่ นยศทางฝา่ ยทหาร ขนึ้ เปน็ นายพลตรี ถงึ รชั กาลที่ ๖ เมอื่ ปชี วด จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๗๔
พ.ศ. ๒๔๕๕ เลอื่ นเปน็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมขนุ ฯ สนิ้ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๖ เมอื่ ปกี นุ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๘๕
วันที่ ๕ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๖ พระชันษา ๖๑ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง
วันที่ ๑๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๖๖๑ เปน็ ตน้ ราชสกลุ วัฒนวงศ์ ณ อยุธยา
ท่ี ๖๔ พระองคเ์ จา้ หญงิ กาญจนากร (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ กาญจนากร) ที่ ๔ ในเจา้ จอม
มารดาสงั วาล พระสนมโท ประสตู เิ มอ่ื วนั จนั ทร์ เดอื น ๗ แรม ๗ คำ่� ปกี นุ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕ ตรงกบั วนั ที่ ๘
มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๐๖ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๗ เมอื่ ปวี อก จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๙๔ วนั ท่ี ๒๑ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๗๕
พระชนั ษา ๗๐ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรวุ ดั เทพศริ ินทราวาส วนั ท่ี ๑๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๕๒

_____________________________
๑ ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๔๐ พ.ศ. ๒๔๖๖, หน้า ๔๑๐๑ และ ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ ภาค ๖ ประกาศปจี อ
พ.ศ. ๒๔๐๕ ปกี ุน พ.ศ. ๒๔๐๖ ปีชวด พ.ศ. ๒๔๐๗ (พระนคร : หอพระสมุดวชิรญาณ, ๒๔๖๖), หนา้ ปก.
๒ ราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๔๙ พ.ศ. ๒๔๗๕, หน้า ๔๒๕๕.

74

ที่ ๖๕ พระองคเ์ จา้ หญงิ บษุ บนั บวั ผนั (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ บษุ บนั บวั ผนั ) ที่ ๑ ในเจา้ จอม
มารดาห่วง๑ ประสูติเม่ือวันพฤหัสบดี เดือน ๑๑ ข้ึน ๓ ค่�ำ ปีกุน เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕ ตรงกับวันท่ี ๑๕
ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๐๖ สนิ้ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๘ เมอ่ื ปเี ถาะ เอกศก จ.ศ. ๑๓๐๑ วนั ที่ ๑ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๘๒
พระชันษา ๗๖ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรวุ ดั เทพศิรินทราวาส วนั ท่ี ๒๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๕๒
ท่ี ๖๖ พระองคเ์ จา้ หญิงเสาวภาผ่องศรี๓ (สมเดจ็ พระศรพี ัชรนิ ทรา บรมราชินนี าถ) ท่ี ๕ ในสมเด็จ
พระปยิ มาวดี ศรพี ชั รนิ ทรมาตา เสดจ็ พระราชสมภพเมอื่ วนั ศกุ ร์ เดอื นอา้ ย แรม ๗ คำ�่ ปกี นุ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕
ตรงกับวันท่ี ๑ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๖ ในรชั กาลท่ี ๕ เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๒๓ ทรงสถาปนาเป็นพระนางเธอเสาวภา
ผอ่ งศรี คร้นั พ.ศ. ๒๔๓๐ เปน็ พระนางเจา้ เสาวภาผอ่ งศรี พระวรราชเทวี๔ ใน พ.ศ. ๒๔๓๖ ทรงด�ำรงต�ำแหนง่
สภานายกิ าแห่งสภาอณุ าโลมแดงแห่งชาติสยาม ตอ่ มาวันท่ี ๑๕ กันยายน พ.ศ. ๒๔๓๘ โปรดเกล้าฯ สถาปนา
เป็นสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระอัครราชเทวี เมื่อปีระกา นพศก จ.ศ. ๑๒๕๙ พ.ศ. ๒๔๔๐
ไดท้ รงส�ำเรจ็ ราชการแผ่นดนิ ต่างพระองคเ์ วลาเสดจ็ ประพาสยโุ รป จงึ โปรดเกลา้ ฯ เลอื่ นเป็นสมเด็จพระนางเจ้า
เสาวภาผอ่ งศรี พระบรมราชนิ ีนาถ ทรงสง่ เสรมิ การศกึ ษาของกลุ สตรี เช่น ทรงกอ่ ตงั้ โรงเรียนเสาวภา เกาะสชี ัง
เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๓๕ โรงเรียนราชินี เม่อื พ.ศ. ๒๔๔๗ ฯลฯ ทรงต้งั โรงเรยี นแพทยผ์ ดุงครรภ์ในโรงพยาบาลศริ ริ าช
ถงึ รชั กาลท่ี ๖ เฉลมิ พระนามาภิไธยเปน็ สมเดจ็ พระศรพี ชั รินทรา บรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพนั ปหี ลวง
เสด็จสวรรคตเมื่อวันจันทร์ เดือน ๑๑ แรม ๑๑ ค�่ำ ปีมะแม เอกศก จ.ศ. ๑๒๙๑ ตรงกับวันท่ี ๒๐ ตุลาคม
พ.ศ. ๒๔๖๒ พระชนมพรรษา ๕๗ พรรษา พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรมุ าศทอ้ งสนามหลวง วันท่ี ๒๔
พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๓
ท่ี ๖๗ พระองคเ์ จา้ หญงิ แขไขดวง (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ แขไขดวง) ท่ี ๘ ในเจา้ จอมมารดา
เทยี่ ง พระสนมเอก ประสตู เิ มอ่ื วนั จนั ทร์ เดอื นย่ี ขนึ้ ๓ คำ�่ ปกี นุ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๒๕ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๑ มกราคม
พ.ศ. ๒๔๐๖ ส้นิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๗ เม่อื ปีมะเส็ง เอกศก จ.ศ. ๑๒๙๑ วนั ท่ี ๑๙ สงิ หาคม พ.ศ. ๒๔๗๒
พระชันษา ๖๖ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรทุ ้องสนามหลวง วันท่ี ๒๔ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๒๕

_____________________________
๑ เจ้าจอมมารดาหว่ ง ธดิ าขุนเทพฯ กบั ท่านเกษ (ม.จ. วเิ ศษศักดิ์ ชยางกูร ทรงสบื ประทานมา) ถึงแกอ่ นิจกรรมเมอื่
วนั จนั ทรท์ ่ี ๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๖๑ อายุ ๗๔ ปี
๒ สาสน์ สมเดจ็ เลม่ ๒๕ พ.ศ. ๒๕๐๕, หน้า ๑๕๓.
๓ ได้รับพระราชทานพระพรจากพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวว่า “พระราชธิดาองค์นี้ทรงพระนามว่า
เสาวภาผอ่ งศรี เปน็ พระราชบตุ รที ร่ี กั จงมคี วามสขุ อยา่ มโี รค มยี ศอนั ประเสรฐิ จงอยา่ มโี ทษในกาลทง้ั ปวงเลย อนั ใครผใู้ ดผหู้ นง่ึ
ไมพ่ งึ คุมเหงได้ จงมัง่ ค่งั ดว้ ยทรพั ยส์ มบัติมาก เป็นผูม้ ีอ�ำนาจ ไมห่ วัน่ ไหวด้วยเหตเุ ป็นอนั มาก จงรักษาไวซ้ ง่ึ ยศของบดิ ามารดา
พช่ี ายนอ้ งหญงิ ใหด้ ใี หง้ ามในกาลทงั้ ปวง ดว้ ยอานภุ าพของพระรตั นตรยั มพี ระพทุ ธเจา้ เปน็ ตน้ จงชว่ ยอภบิ าลรกั ษาพระราชธดิ า
ทที่ รงนามวา่ เสาวภาผอ่ งศรี ในกาลทั้งปวง เทอญ”
๔ ดู ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔ จ.ศ. ๑๒๔๙, หนา้ ๘๑.
๕ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๔๖ พ.ศ. ๒๔๗๒, หนา้ ๔๔๓๑ และ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๔๗ พ.ศ. ๒๔๗๓, หนา้ ๒๑.

75

ท่ี ๖๘ พระองค์เจ้าหญิงนภาพรประภา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี) ที่ ๕
ในเจ้าคุณจอมมารดาส�ำลี พระสนมเอก ประสูติเมื่อวันศุกร์ เดือน ๖ ข้ึน ๘ ค่�ำ ปีชวด ฉศก จ.ศ. ๑๒๒๖
ตรงกับวันท่ี ๑๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๗๑ เป็นอธิบดีทรงบัญชาการรักษาภายในพระราชวัง ถึงรัชกาลที่ ๗
ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี เมื่อปีเถาะ นพศก จ.ศ. ๑๒๘๙ วันที่ ๘
พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๗๐ ส้ินพระชนมใ์ นรัชกาลปจั จุบนั เม่ือปีจอ สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๓๒๐ วันที่ ๑๙ กรกฎาคม
พ.ศ. ๒๕๐๑ พระชันษา ๙๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ ๒๖ ตุลาคม
พ.ศ. ๒๕๐๑๒
ที่ ๖๙ พระองค์เจ้าชายด�ำรงฤทธ์ิ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าด�ำรงฤทธ์ิ) ท่ี ๕ ในเจ้าจอม
มารดาบัว ประสูติเม่ือวันเสาร์ เดือนย่ี แรม ๓ ค่�ำ๓ ปีชวด ฉศก จ.ศ. ๑๒๒๖ ตรงกับวันท่ี ๑๔ มกราคม
พ.ศ. ๒๔๐๗ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๔ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือนย่ี ขึ้น ๕ ค่�ำ ปีขาล อัฐศก จ.ศ. ๑๒๒๘
ตรงกบั วันท่ี ๑๐ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๙ พระชนั ษา ๓ ปี
ที่ ๗๐ พระองค์เจ้าหญิงประสานศรีใส (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประสานศรีใส) ท่ี ๑ ใน
เจา้ จอมมารดา หมอ่ มราชวงศ์แสง๔ ประสูติเมือ่ วนั ศกุ ร์ เดือน ๔ ขน้ึ ๗ คำ่� ปีชวด ฉศก จ.ศ. ๑๒๒๖ ตรงกับวัน
ท่ี ๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๐๗ ส้ินพระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๕ เมอ่ื ปีมะแม นพศก จ.ศ. ๑๒๖๙ วนั ท่ี ๔ กรกฎาคม พ.ศ.
๒๔๕๐ พระชนั ษา ๔๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรผุ า้ ขาว วดั เทพศริ นิ ทราวาส วนั ท่ี ๑๐ พฤษภาคม
พ.ศ. ๒๔๕๕๕
ท่ี ๗๑ พระองค์เจ้าหญิงประพาฬรัศมี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประพาฬรัศมี) ประสูติแต่
เจ้าจอมมารดาสนุ่ ๖ เป็นท้าววนดิ าพิจารินี ในรชั กาลที่ ๕ ประสูติเมือ่ วนั พฤหสั บดี เดอื น ๖ แรม ๒ ค�่ำ ปีฉลู
สัปตศก จ.ศ. ๑๒๒๗ ตรงกับวันที่ ๑๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันท่ี ๒๐
กรกฎาคม ปเี ถาะ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๖๕ พ.ศ. ๒๔๔๖ พระชนั ษา ๓๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ
วัดเทพศริ นิ ทราวาส วนั ที่ ๑๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๔๘๗

_____________________________
๑ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 51 ว่า ประสตู เิ ม่อื วนั ที่ ๑๔ พฤษภาคม ค.ศ. ๑๘๖๔ (พ.ศ. ๒๔๐๗) และวา่ เปน็ พระธิดาของเจา้ จอม
มารดาเอ่ียม
๒ จดหมายเหตุความทรงจ�ำของกรมหลวงนรินทรเทวี (พมิ พ์พร้อมกบั ฉบบั เพิม่ เตมิ พ.ศ. ๒๓๑๐ - ๒๓๘๑) และ
พระราชวจิ ารณใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั (เฉพาะตอน พ.ศ. ๒๓๑๐ - ๒๓๖๓), (พระนคร : ม.ป.ท., ๒๕๐๑.)
๓ Bangkok Recorder, p. 270 ว่า ประสูติ เดือนย่ี แรม ๖ คำ�่ ตรงกบั วันที่ ๑๗ มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๗
๔ เจา้ จอมมารดา หม่อมราชวงศ์แสง ธิดาหม่อมเจ้านิ่ม ปาลกะวงศ์ กบั หมอ่ มฟัก พระราชทานเพลิงศพ เม่ือวนั ศุกรท์ ่ี
๓๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๓ (ดู ประชมุ จดหมายเหตุเร่ืองปราบกบฏเวยี งจันท,์ (พระนคร : ราชบณั ฑิตยสภา, ๒๔๗๓.))
๕ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๒๙ ร.ศ. ๑๓๑, หนา้ ๔๑๑ พระราชทานเพลงิ พระศพพรอ้ มกบั พระองคเ์ จา้ ประไพศรสี อาด
๖ เจ้าจอมมารดาส่นุ (ย่สี นุ่ ) ธิดาพระยาสรุ นิ ทรราชเสนี (จัน กุสมุ ลจันทร)์ กับท่านกลิ่น บรรพบรุ ษุ สบื สายจาก
พระยาธรรมปโรหติ (แก้ว) ในรัชกาลท่ี ๑ ในรัชกาลที่ ๕ โปรดให้รบั ราชการในต�ำแหนง่ ท้าววนิดาพจิ าริณี ถงึ แกอ่ นิจกรรม
เมอื่ วันจนั ทร์ที่ ๓ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๔๓
๗ ราชกิจจานเุ บกษา เล่ม ๒๒ ร.ศ. ๑๒๔, หนา้ ๑๐๕๓, ๑๐๗๙.

76

ที่ ๗๒ พระองค์เจ้าชายจรูญฤทธิเดช (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจรูญฤทธิเดช) ท่ี ๙ ใน
เจ้าจอมมารดาเท่ียง พระสนมเอก ประสูติเม่ือวันอังคาร เดือน ๖ แรม ๑๔ ค่�ำ ปีฉลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๒๗
ตรงกบั วนั ที่ ๒๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๘ สน้ิ พระชนมพ์ ระชนั ษาได้ ๙ วนั
ท่ี ๗๓ พระองคเ์ จา้ หญงิ เสาวภาคยพ์ รรณ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ เสาวภาคยพ์ รรณ) ประสตู ิ
แต่เจ้าจอมมารดาหว้า๑ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือน ๗ ขึ้นค่�ำ ๑ ปีฉลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๒๗ ตรงกับวันท่ี ๒๕
พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๐๘๒ สนิ้ พระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๕ เมอื่ วนั ที่ ๒ มนี าคม ปมี ะเมยี ฉศก จ.ศ. ๑๒๕๖ พ.ศ. ๒๔๓๗
พระชนั ษา ๓๑ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดสระเกศ วนั ท่ี ๒ กุมภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๓๘๓
ท่ี ๗๔ พระองค์เจ้าหญิงประดิษฐาสารี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประดิษฐาสารี) ท่ี ๒
ในเจ้าจอมมารดาดวงค�ำ ประสูติเมื่อวันพุธ เดือน ๘ แรม ๑๑ ค่�ำ ปีฉลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๒๗ ตรงกับ
วันที่ ๑๙ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลปัจจุบัน เม่ือวันที่ ๑๘ มีนาคม ปีขาล จัตวาศก
จ.ศ. ๑๓๒๔ พ.ศ. ๒๕๐๕ พระชนั ษา ๙๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรหุ น้าพลับพลาอิศริยาภรณ์
วัดเทพศิรนิ ทราวาส วันที่ ๑๒ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๕๔
ที่ ๗๕ พระองค์เจ้าชายสวัสดิโสภณ๕ (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์) ท่ี ๖
ในสมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา ประสูติเมื่อวันศุกร์ เดือนย่ี ขึ้น ๕ ค่�ำ ปีฉลู สัปตศก จ.ศ. ๑๒๒๗
ตรงกับวันที่ ๒๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ในรัชกาลท่ี ๕ ได้เสด็จไปทรงศึกษาในประเทศอังกฤษ เสด็จกลับมา
รับราชการกรมพระนครบาล ต่อมาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๕ - ๒๕๓๗ เป็นเสนาบดีกระทรวงยุติธรรมพระองค์แรก
เป็นราชทูตพิเศษประจ�ำสถานทูตสยามในยุโรป เป็นผู้จัดการรับเสด็จเมื่อคราวเสด็จประพาสยุโรป คร้ังที่ ๑
พ.ศ. ๒๔๔๐ คร้นั วันท่ี ๑๑ พฤศจิกายน ปีจอ สมั ฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๖๐ พ.ศ. ๒๔๔๑ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้
น้องยาเธอ กรมหม่นื สวัสดิวัดนวศิ ษิ ฎ์ เป็นนายพลตรี ราชองครกั ษ์พเิ ศษประจ�ำกองทัพบก
ถงึ รชั กาลท่ี ๖ เมอ่ื ปฉี ลู เบญจศก จ.ศ. ๑๒๗๕ พ.ศ. ๒๔๕๖ เลอ่ื นเปน็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมหลวงฯ
เป็นอธิบดีศาลฎีกา ต่อมาเม่ือปีกุน เบญจศก จ.ศ. ๑๒๘๕ พ.ศ. ๒๔๖๖ เลื่อนเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ
กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ สยามิศรราชมาตุลาธิบดี ศรีพัชรินทรโสทรานุชาร์ย มานวธรรมศาสตรวิธาน
นิรุกติปรติภานพิทยโกศล โศภนมิตรสุจริตอาร์ชวาศัย ศรีรัตนไตรยสรณาภิรัต ชเนตภูมิปะภัทปิยมานมนุญ

_____________________________
๑ เจ้าจอมมารดาหว้า ธิดาขุนศรีสัทาภัตร (อ่ิม) ปลัดกรมโรงทาน ถึงแก่กรรมวันที่ ๑๘ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๑๖
อายุ ๒๒ ปี (ดู ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๑ จ.ศ. ๑๒๓๖, หนา้ ๑๖.)
๒ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 52 วา่ ประสตู ิเมื่อวนั ท่ี ๒๖ พฤษภาคม ค.ศ. ๑๘๖๕ (พ.ศ. ๒๔๐๘)
๓ ราชกิจจานเุ บกษา เลม่ ๑๒ ร.ศ. ๑๑๔, หน้า ๔๔๖.
๔ เป็นเจ้านายท่ีมีพระชันษายืนที่สุดในพระบรมราชวงศ์จักรี และเป็นเจ้านายไทยที่เจ้านายฝ่ายเวียงจันทน์ และ
บคุ คลส�ำคญั ของลาว ให้ความเคารพนับถือ นับเน่อื งวา่ เปน็ พระญาตสิ นทิ ของราชวงศเ์ วียงจนั ทน์ (ดู พระราชประวัติ พระราช
นิพนธ์บางเรือ่ งในพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยู่หัว, หน้า ๑ - ๙.)
๕ บางแหง่ เรยี กว่า พระองค์โตสวัสดโิ สภณ (ดู สารบาญชี ส่วนท่ี ๒ คอื ราษฎรในจังหวดั ถนนแลตรอก ส�ำหรับ
เจา้ พนักงานกรมไปรสนยี ์ กรงุ เทพมหานคร เล่มที่ ๒ (กรงุ เทพฯ : ต้นฉบับ, ๒๕๔๑), หน้า ๑๖๑.)

77

สุนทรธรรมบพิตร์ ถึงรัชกาลท่ี ๗ ทรงสถาปนาเป็นสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระ๑สวัสดิวัดนวิศิษฎ์ฯ
สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๘ ท่ีเมืองปีนัง เมื่อปีกุน สัปตศก จ.ศ. ๑๒๙๗ วันที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๘
พระชันษา ๗๐ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ วัดปาตลู ันจัง (วัดปิน่ บังอร) วนั ท่ี ๒๒ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๗๘
เปน็ ต้นราชสกลุ สวัสดวิ ัตน์ ณ อยุธยา
ที่ ๗๖ พระองค์เจ้าชายไชยันตมงคล (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย) ท่ี ๒ ใน
เจา้ จอมมารดาหว่ ง ประสูติเมอ่ื วนั องั คาร เดอื น ๓ ขึ้น ๑๔ ค่�ำ ปฉี ลู สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๒๗ ตรงกับวนั ท่ี ๓๐
มกราคม พ.ศ. ๒๔๐๘ ในรัชกาลท่ี ๕ เม่อื วนั ท่ี ๑๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๓๒ เป็นผู้ช่วยอธบิ ดีในออฟฟิศไปรเวต
สิเกรตารีหลวง ต่อมาเมื่อปีมะแม สัปตศก จ.ศ. ๑๒๕๗ วันท่ี ๒๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๓๘ ทรงได้รับสถาปนา
เป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย เป็นนายพันเอก ราชองครักษ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๔-๒๔๔๑
แทนเสนาบดีกระทรวงวัง๒ ครั้น พ.ศ. ๒๔๔๐-๒๔๔๙ เป็นเสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ เป็นผู้ก่อตั้ง
แบงค์สยามกัมมาจล ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันที่ ๑๕ เมษายน ปีมะแม นพศก จ.ศ. ๑๒๖๙
พ.ศ. ๒๔๕๐ พระชนั ษา ๔๔ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุวดั เทพศริ นิ ทราวาส วันท่ี ๑๐ กมุ ภาพนั ธ์
พ.ศ. ๒๔๕๐๓ เปน็ ต้นราชสกุล ไชยันต์ ณ อยุธยา
ท่ี ๗๗ พระองคเ์ จา้ หญงิ พวงสรอ้ ยสอางค์ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ พวงสรอ้ ยสอางค)์ ที่ ๑๐
ในเจ้าจอมมารดาเทย่ี ง พระสนมเอก ประสูติเมอ่ื วนั อาทิตย์ เดอื น ๑๐ แรม ๖ คำ่� ปีขาล อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๒๘
ตรงกับวันท่ี ๓๐ กันยายน พ.ศ. ๒๔๐๙ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลปัจจบุ ัน เมอ่ื วนั ที่ ๒๗ กมุ ภาพันธ์ ปขี าล โทศก
จ.ศ. ๑๓๑๒ พ.ศ. ๒๔๙๓ พระชนั ษา ๘๔ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง เมอื่ วันท่ี
๒๓ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๓
ท่ี ๗๘ พระองค์เจ้าหญิงประไพศรีสอาด (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประไพศรีสอาด) ท่ี ๒
ในเจ้าจอมมารดา หม่อมราชวงศ์แสง ประสูติเมื่อวันศุกร์ เดือน ๖ แรม ๖ ค�่ำ ปีเถาะ นพศก จ.ศ. ๑๒๒๙
ตรงกับวันท่ี ๒๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๐ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือวันที่ ๑๘ พฤษภาคม ปีจอ โทศก
จ.ศ. ๑๒๗๒ พ.ศ. ๒๔๕๓ พระชนั ษา ๔๔ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรผุ า้ ขาว วดั เทพศิรินทราวาส
วนั ที่ ๑๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๕๔
ที่ ๗๙ พระองค์เจ้าหญิง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาเชย๕ เมื่อ
วันอาทิตย์ เดอื น ๑๒ แรม ๑๓ ค�ำ่ ปีเถาะ นพศก จ.ศ. ๑๒๒๙ ตรงกับวนั ที่ ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๑๐๖
สน้ิ พระชนม์ในวันประสูติ

_____________________________
๑ พระอิสรยิ ยศเทยี บเท่ากบั สมเด็จกรมพระยา
๒ หมายถึง รักษาราชการแทน
๓ ราชกิจจานุเบกษา เลม่ ๒๔ ร.ศ. ๑๒๖, หนา้ ๑๒๓๓.
๔ ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๒๙ ร.ศ. ๑๓๑, หนา้ ๔๑๑ พระราชทานเพลงิ พระศพพร้อมกับพระองค์เจ้าประสานศรใี ส
๕ เจา้ จอมมารดาเชย ถงึ แก่อนิจกรรมเม่อื วนั พฤหสั บดีที่ ๑๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๕๑
๖ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 52 วา่ ประสตู ิเมอ่ื วันท่ี ๑ ธันวาคม ค.ศ. ๑๘๖๗ (พ.ศ. ๒๔๑๐)

78

ท่ี ๘๐ พระองค์เจ้าหญิงพุทธประดิษฐา (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพุทธประดิษฐา) ประสูติ
แต่เจ้าจอมมารดาพุ่ม๑ เมื่อวันพุธ เดือนย่ี ขึ้น ๗ ค�่ำ ปีเถาะ นพศก จ.ศ. ๑๒๒๙ ตรงกับวันท่ี ๑ มกราคม
พ.ศ. ๒๔๑๐ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เม่ือวันอังคาร เดือน ๔ แรม ๒ ค่�ำ ปีมะเมีย โทศก จ.ศ. ๑๒๓๒
ตรงกับวนั ที่ ๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๑๓ พระชันษา ๔ ปี
ที่ ๘๑ พระองค์เจ้าหญิง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาอิ่ม๒ (เป็น
ท้าวศรีสัจจา ในรัชกาลที่ ๕) เมื่อวนั อังคาร เดอื น ๑๐ ขนึ้ คำ่� ๑๓ ปมี ะโรง สัมฤทธศิ ก จ.ศ. ๑๒๓๐ ตรงกบั
วนั ท่ี ๑๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๑๔ สนิ้ พระชนมใ์ นวนั ประสตู ิ
ที่ ๘๒ พระองค์เจ้าหญิงเจริญกมลสุขสวัสด์ิ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเจริญกมลสุขสวัสดิ์)
ที่ ๓ ในเจา้ จอมมารดาหว่ ง ประสตู ใิ นรชั กาลที่ ๕ เมอื่ วนั องั คาร เดอื น ๕ ขน้ึ ๑๑ คำ่� ปมี ะเสง็ ยงั เปน็ สมั ฤทธศิ ก
จ.ศ. ๑๒๓๐ ตรงกับวันที่ ๒๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เม่ือวันพุธ เดือน ๑๐
แรม ๑๒ ค่�ำ ปีจอ ฉศก จ.ศ. ๑๒๓๖ ตรงกบั วันท่ี ๗ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๑๗๕ พระชันษา ๗ ปี พระราชทาน
เพลงิ พระศพ ณ พระเมรุผา้ ขาว วดั สระเกศ วันท่ี ๑๕ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๑๙๖
รวมสมเด็จพระเจา้ ลกู เธอ และพระเจ้าลูกเธอ ในรัชกาลท่ี ๔
ประสูติกอ่ นบรมราชาภเิ ษก ๒ พระองค์
ประสตู เิ ม่อื บรมราชาภิเษกแล้ว ๘๐ พระองค์
รวมทั้งส้ินเป็น ๘๒ พระองค๗์
ราชสกลุ ที่สบื สายตรงจากพระราชโอรสมี ๒๘ มหาสาขา

_____________________________
๑ เจา้ จอมมารดาพมุ่ ธดิ านายศลั ยวชิ ยั (ทองค�ำ ณ ราชสมี า) พระราชทานเพลงิ ศพเมอ่ื วนั ศกุ รท์ ่ี ๑๔ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๙๖
๒ เจ้าจอมมารดาอ่ิม ในรชั กาลท่ี ๕ โปรดใหร้ ับราชการในต�ำแหน่งทา้ วโสภานเิ วศน์ ภายหลงั เล่อื นเป็นท้าวศรีสัจจา
ถึงแกอ่ นจิ กรรมเมอ่ื วนั เสาร์ท่ี ๑๙ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๕๐
๓ จดหมายเหตพุ ระราชกจิ รายวนั พ.ศ. ๒๔๑๑ (ปลายรชั กาลที่ ๔ - ตน้ รชั กาลท่ี ๕) (พระนคร : โรงพมิ พพ์ ระจนั ทร,์
๒๕๐๘), หนา้ ๑๙ วา่ ประสตู วิ ันพุธ เดือน ๑๐ ข้นึ ๙ ค�ำ่ ปีมะโรง สัมฤทธิศก จ.ศ.๑๒๓๐ ตรงกบั วนั ที่ ๒๖ สิงหาคม
พ.ศ. ๒๔๑๑ เป็นอย่ปู ระมาณครู่ สน้ิ พระชนม์ในเจ้าจอมมารดาอนิ ทร์
๔ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” Bangkok
Calendar (1870), p. 52 ว่า ประสตู ิเมอ่ื วันที่ ๒๓ สิงหาคม ค.ศ. ๑๘๖๘ (พ.ศ. ๒๔๑๑)
๕ จดหมายเหตุบัญชีน้�ำฝน เล่ม ๓, หน้า ๖๗ ว่า สิ้นพระชนม์วัน เดือน ๑๐ ข้ึน ๑๑ ค�่ำ เวลาเย็น ตรงกับ
วนั จนั ทร์ที่ ๒๑ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๗ พระชันษา ๖ ขวบเศษ
๖ ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๓ จ.ศ. ๑๒๓๘, หน้า ๓๘๘.
๗ Somdetch Phra Paramendr MahaMongkut, “List of Children of the late First King,” op.cit,
p. 50-52 ว่า มีพระราชโอรสและพระราชธิดารวม ๘๔ พระองค์ คือระหว่างล�ำดับท่ี ๕๓ กับ ๕๔ สมเด็จพระปิยมาวดี
ศรีพัชรินทรมาตาตกพระโลหิต ๔ เดือน และระหว่างล�ำดับที่ ๘๑ กับ ๘๒ ในสมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา
เชน่ เดียวกัน

79

พระราชโอรสพระราชธิดา
ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจา้ อยู่หวั รัชกาลที่ ๕

z¡

ประสูติก่อนบรมราชาภิเษก

ท่ี ๑ พระองค์เจ้าหญิงผ่อง (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าผ่อง) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดา
หม่อมราชวงศ์แข๑ ในรัชกาลท่ี ๔ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือนอ้าย แรม ๘ ค�่ำ ปีเถาะ นพศก จ.ศ. ๑๒๒๙
ตรงกับวันที่ ๑๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๑๐ เมื่อประสูติด�ำรงสกุลยศเป็นหม่อมเจ้า ส้ินพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๘
เม่ือวันที่ ๑๑ มีนาคม ปีมะเมีย จัตวาศก จ.ศ. ๑๓๑๔ พ.ศ. ๒๔๘๕๒ พระชันษา ๗๕ ปี พระราชทาน
เพลิงพระศพ ณ พระเมรวุ ดั เทพศิรินทราวาส เม่ือวันที่ ๒๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๕
ท่ี ๒ พระองค์เจ้าหญิงศรีวิลัยลักษณ์ สุนทรศักด์ิกัลยาวดี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุน
สุพรรณภาควด)ี ท่ี ๑ ในเจ้าคุณพระประยุรวงศ๓์ ประสูติเมื่อวนั ศกุ ร์ เดือน ๙ ขน้ึ ๕ ค่�ำ ปมี ะโรง สัมฤทธศิ ก
จ.ศ. ๑๒๓๐ ตรงกับวนั ท่ี ๒๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ เมอ่ื ประสูตดิ �ำรงสกลุ ยศเป็นหม่อมเจา้ ในรชั กาลท่ี ๕
ทรงสถาปนาเป็นพระเจ้าลูกเธอ กรมขุนสุพรรณภาควดี เมื่อปีเถาะ เบญจศก จ.ศ. ๑๒๖๕ วันท่ี ๕
มกราคม พ.ศ. ๒๔๔๖ สน้ิ พระชนม์เมอ่ื วันพธุ เดอื น ๑๑ แรม ๒ ค�ำ่ ปมี ะโรง ฉศก จ.ศ. ๑๒๖๖ ตรงกบั วนั ที่
๒๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๔๗ พระชันษา ๓๗ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดนิเวศธรรมประวัติ
บางปะอิน เมื่อวันที่ ๑๗ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๔๗

ประสูติเม่ือบรมราชาภิเษกแลว้

ที่ ๓ พระองค์เจ้าชายอิศรวงศ์วรราชกุมาร (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอิศรวงศ์วรราชกุมาร)
ที่ ๑ ในเจ้าจอมมารดาแสง๔ ประสูตเิ มื่อวนั อาทติ ย์ เดอื น ๑๐ ข้นึ ๑๐ คำ่� ปีมะเมีย โทศก จ.ศ. ๑๒๓๒ ตรงกับ
วันที่ ๔ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๑๓ สิน้ พระชนมเ์ มอ่ื วันพธุ เดือน ๗ แรม ๑๔ ค่�ำ ปวี อก จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๓๔

_____________________________
๑ เจ้าจอมมารดา หม่อมราชวงศ์แข ธิดาหม่อมนก (หม่อมเจ้านก พึ่งบุญ) ในหม่อมไกรสร (พระองค์เจ้าไกรสร
กรมหลวงรักษ์รณเรศ) (ดู ราชนิ กิ ูลรัชกาลท่ี ๕, หน้า ๑๑๗.) ถงึ แก่อนจิ กรรมวนั ที่ ๑๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๖๙ อายุ ๗๘ ปี
(ดู ราชกจิ จานเุ บกษา เล่ม ๔๓ พ.ศ. ๒๔๖๙, หน้า ๘๔๘.)
๒ สมเด็จฯ เจา้ ฟา้ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และ สมเด็จฯ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ, สาส์นสมเด็จ เลม่ ๒๔,
(พระนคร : องค์การค้าของคุรุสภา, ๒๕๐๕), หนา้ ๑๓๗ ว่า สิน้ พระชนม์วนั ที่ ๑๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๕
๓ เจา้ คณุ พระประยรุ วงศ์ ธดิ าเจา้ พระยาสรุ วงศไ์ วยวฒั น์ (วร บนุ นาค) และทา่ นผหู้ ญงิ อมิ่ (ดู อธบิ ายราชนิ กิ ลุ บางชา้ ง,
หนา้ ๕๖.) ในรชั กาลท่ี ๕ เปน็ เจา้ จอมมารดาแพ พระสนมเอก ตอ่ มาทรงสถาปนาเปน็ เจา้ คณุ จอมมารดาแพ และในรชั กาลท่ี ๖
ทรงสถาปนาเป็นเจา้ คุณพระประยุรวงศ์ ถึงแก่อนจิ กรรมวนั ท่ี ๒๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๖ พระราชทานเพลิงศพ ณ เมรุ
วัดเทพศริ นิ ทราวาส วนั ที่ ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๘๖
๔ เจ้าจอมมารดาแสง ธดิ าพระยาไชยวชิ ติ (ช่วง กัลยาณมติ ร) (ดู ราชนิ กิ ลู รชั กาลที่ ๕, หนา้ ๑๑๘.)

80

ตรงกบั วันท่ี ๕ มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๕ พระชนั ษา ๓ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ที่วัดบวรนเิ วศ๑ เมื่อเดอื น ๕
ปีชวด อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๓๘ พ.ศ. ๒๔๑๙๒
ท่ี ๔ พระองค์เจ้าหญิงวรลักษณาวดี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรลักษณาวดี) ประสูติแต่
เจ้าจอมมารดาสุด๓ เมือ่ วันพุธ เดอื น ๘ ปฐมาษาฒ ขนึ้ ๗ คำ่� ปีวอก จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๓๔ ตรงกบั วันที่ ๑๒
มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๕ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๗ เม่อื วันพุธ เดอื น ๙ ขน้ึ ๑๐ ค่�ำ ปีขาล อัฐศก จ.ศ. ๑๒๘๘
ตรงกับวันที่ ๑๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๖๙ พระชันษา ๕๕ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ
วดั เทพศิรนิ ทราวาส เมอื่ วันท่ี ๒๓ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๑
ท่ี ๕ สมเดจ็ เจ้าฟ้าชาย (สมเดจ็ พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ เจา้ ฟ้า) ประสูติแต่พระองคเ์ จ้าทักษิณชา๔ เม่อื
วนั พฤหสั บดี เดอื น ๘ ปฐมาษาฒ ขน้ึ ๘ คำ่� ปวี อก จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๓๔ ตรงกบั วนั ท่ี ๑๓ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๑๕
สิน้ พระชนมใ์ นวันประสตู ๕ิ พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรทุ อ้ งสนามหลวง เมือ่ เดือน ๕ พ.ศ. ๒๔๑๙
ที่ ๖ พระองคเ์ จา้ หญงิ อจั ฉรพรรณรี ชั กญั ญา (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ อจั ฉรพรรณรี ชั กญั ญา)
ท่ี ๑ ในเจา้ จอมมารดาตลบั ๖ ประสตู เิ มอื่ วนั อาทติ ย์ เดอื น ๘ อตุ ราษาฒ ขนึ้ ๒ คำ�่ ปวี อก จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๓๔
ตรงกบั วนั ที่ ๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ สิน้ พระชนม์ในรชั กาลที่ ๖ เมื่อวันอังคาร เดอื น ๑๒ ขน้ึ ๑๔ คำ่� ปีจอ
โทศก จ.ศ. ๑๒๗๒ ตรงกบั วนั ที่ ๑๕ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๕๓ พระชันษา ๓๙ ปี
ที่ ๗ พระองค์เจ้าหญิงจุฑารัตนราชกุมารี (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุฑารัตนราชกุมารี)
ท่ี ๑ ในเจ้าจอมมารดามรกฎ๗ ประสูติเมื่อวันอังคาร เดือนอ้าย แรม ๒ ค่�ำ ปีวอก จัตวาศก จ.ศ. ๑๒๓๔
ตรงกบั วันท่ี ๑๗ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๑๕ สน้ิ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๗ เมอ่ื วันเสาร์ เดือน ๗ ข้ึน ๔ ค�ำ่ ปีมะเมีย
โทศก จ.ศ. ๑๒๙๒ ตรงกับวันที่ ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๓ พระชนั ษา ๕๘ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ
ณ พระเมรุวดั เทพศิรินทราวาส เมื่อวันที่ ๒๑ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๗๕
ที่ ๘ พระองค์เจ้าหญิงจันทราสรัทวาร (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจันทราสรัทวาร กรมขุน
พิจิตรเจษฎ์จันทร)์ ประสูตแิ ตห่ ม่อมเจา้ เสาวภาคย์นารีรตั น์ ซงึ่ ทรงสถาปนาเป็นพระอคั รชายาเธอ พระองค์เจา้

_____________________________
๑ ต�ำนานวดั บวรนเิ วศวหิ าร, หนา้ ๗๒. สว่ นประวตั พิ ระยาอภยั รณฤทธิ์ ใน ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๑๔ ร.ศ. ๑๑๖,
หน้า ๙๐๖. ว่า พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรวุ ดั มหาธาตุ ซงึ่ สันนษิ ฐานว่า อาจจะเปน็ พระราชทานเพลิงพระบุพโพ
๒ สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์, จดหมายเหตบุ ัญชนี ำ�้ ฝน (พระนคร : ก�ำจายการพิมพ,์
๒๕๐๓), หนา้ ๑๒๘.
๓ เจา้ จอมมารดาสดุ ธดิ าพระยาสุรนิ ทรราชเสนี (จัน หรือ จนั่ กุสมุ ลจนั ทร์) กบั ท่านกลิ่น ท่ีสบื สายมาแต่พระยา-
ธรรมปโรหิต (แกว้ ) ในรัชกาลท่ี ๑ (ดู ราชนิ กิ ลู รชั กาลท่ี ๕, หนา้ ๑๑๙.)
๔ ดูที่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทกั ษิณชา หน้า ๕๑.
๕ จดหมายเหตุบญั ชีน้�ำฝน เลม่ ๓, หนา้ ๔๔, ๑๐๓ ว่า ประสตู ิได้ ๘ ช่ัวโมง จึงส้ินพระชนม์
๖ เจา้ จอมมารดาตลับ ธดิ าพระยาเวยี งในนฤบาล (หรง่ั เกตุทตั ) (ดู ราชินิกลู รัชกาลท่ี ๕, หน้า ๑๒๐.)
๗ เจ้าจอมมารดามรกฎ ธิดาเจ้าพระยามหินทรศักด์ิธ�ำรง (เพ็ง เพญ็ กลุ ) กับหนุ่ เป็นมารดา (ดู ราชินกิ ลู รัชกาลท่ี ๕,
หนา้ ๑๒๑ และใช้วา่ มรกต) ถึงแก่อนจิ กรรมวนั ท่ี ๒๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๘ อายุ ๖๐ ปี (ดู ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๓๒
พ.ศ. ๒๔๕๘, หน้า ๘๕๐.)

81

เสาวภาคย์นารีรัตน์๑ เมื่อวันอังคาร เดือน ๕ แรม ๓ ค�่ำ ปีระกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๓๕ ตรงกับวันที่ ๑๕
เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๖ ในรัชกาลที่ ๕ เม่ือปีชวด สัมฤทธิศก จ.ศ. ๑๒๕๐ พ.ศ. ๒๔๓๑ เฉลิมพระยศเป็น
สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้า๒ จันทราสรัทวาร วโรฬารลักษณสมบัติรัตนราชกุมารี ส้ินพระชนม๓์ ในรัชกาล
ที่ ๕ เมอ่ื วนั องั คาร เดอื น ๓ แรม ๒ คำ่� ปมี ะโรง ฉศก จ.ศ. ๑๒๖๖ ตรงกบั วนั ท่ี ๒๑ กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. ๒๔๔๗
พระชันษา ๓๓ ปี ภายหลังสิ้นพระชนม์แล้ว ทรงเฉลิมพระอิสริยยศแก่พระศพเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ
เจา้ ฟ้าจันทราสรทั วาร กรมขนุ พิจิตร์เจษฎจ์ นั ทร์ เมื่อวันพุธ เดอื น ๓ แรม ๑๐ คำ่� ปีมะโรง ฉศก จ.ศ. ๑๒๖๖
ตรงกบั ท่ี ๑ มีนาคม๔ พ.ศ. ๒๔๔๗
ที่ ๙ พระองค์เจ้าหญิงอรพินทุ์เพ็ญภาค๕ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอรพินทุ์เพ็ญภาค)
ประสูตแิ ตเ่ จา้ จอมมารดา หมอ่ มราชวงศย์ ้อย๖ เม่ือวันอาทติ ย์ เดือน ๖ ขนึ้ ค�ำ่ ๑ ปรี ะกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๓๕
ตรงกับวันที่ ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๑๖ สนิ้ พระชนมใ์ นรชั กาลที่ ๘ เมอ่ื ปีกนุ สัปตศก จ.ศ. ๑๒๙๗ วันท่ี ๒๖
มกราคม พ.ศ. ๒๔๗๘ พระชนั ษา ๖๒ ปี พระราชทานเพลิงพระศพ เมือ่ วนั ท่ี ๒ กมุ ภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๗๙๗
ท่ี ๑๐ พระองคเ์ จา้ หญงิ สวุ พกั ตรว์ ไิ ลยพรรณ (พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ สวุ พกั ตรว์ ไิ ลยพรรณ)
ที่ ๒ ในเจ้าคุณพระประยุรวงศ์ ประสูติเมือ่ วนั ศุกร์ เดือน ๖ ขึ้น ๖ ค�ำ่ ปีระกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๓๕ ตรงกับ
วนั ที่ ๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๖ ส้ินพระชนมใ์ นรชั กาลท่ี ๗ เมอื่ วนั พุธ เดอื น ๙ ข้นึ ๕ คำ่� ปีมะเมยี โทศก
จ.ศ. ๑๒๙๒ ตรงกบั วันท่ี ๓๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๗๓ พระชนั ษา ๕๗ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ ณ พระเมรุ
วดั เทพศริ นิ ทราวาส เม่อื วันที่ ๒๑ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๗๕
ท่ี ๑๑ พระองค์เจ้าหญิงเยาวมาลย์นฤมล๘ (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า๙เยาวมาลย์นฤมล
กรมขุนสวรรคโลกลักษณวดี) ประสูติแต่พระอัครชายาเธอ พระองค์เจ้าอุบลรัตนนารีนาค กรมขุนอรรควรราช
กลั ยา๑๐ เมือ่ วันพธุ เดอื น ๗ ขนึ้ ๙ ค�่ำ ปีระกา เบญจศก จ.ศ. ๑๒๓๕ ตรงกับวันท่ี ๔ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๔๑๖
เฉลิมพระยศเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าเยาวมาลย์นฤมล สรรพสกนธ์กัลยาณี เมื่อปีชวด สัมฤทธิศก
จ.ศ. ๑๒๕๐ พ.ศ. ๒๔๓๑ ตอ่ มาทรงสถาปนาเปน็ สมเดจ็ พระเจา้ ลกู เธอ เจา้ ฟา้ เยาวมาลยน์ ฤมล สรรพสกนธก์ ลั ยาณี

_____________________________
๑ พระองค์เจ้าเสาวภาคย์นารรี ัตน์ ดู พระองคเ์ จา้ หลานเธอ รัชกาลที่ ๓, เลขท่ี ๑๑ หนา้ ๑๕๕.
๒ “ประกาศเลอ่ื นพระนามพระอรรคชายาเธอ แลสมเดจพระเจา้ ลกู เธอ พระเจา้ ลกู เธอ เจา้ ฟา้ ” ใน ราชกจิ จานเุ บกษา
จ.ศ. ๑๒๕๐, หน้า ๖๑.
๓ สน้ิ พระชนมท์ ่ีพระทนี่ งั่ วรนาฎเกษมสานต์ พระราชวงั บางปะอิน
๔ จดหมายเหตุเรือ่ งทรงต้ังพระบรมวงษานุวงษ์ฯ, หน้า ๔๓๑.
๕ ราชินกิ ูลรชั กาลที่ ๕, หนา้ ๑๒๒. ว่า “อรพนิ ธเุ พ็ญภาคย”์
๖ เจ้าจอมมารดา หมอ่ มราชวงศ์ย้อย ธดิ าหมอ่ มเจ้าโสภณ อิศรางกูร กบั หมอ่ มอิ่ม (ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๑๘
ร.ศ. ๑๒๐, หนา้ ๙๐๔.) ถึงแก่อนิจกรรมวนั ที่ ๑๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๓๙ (ดู ราชกจิ จานุเบกษา เล่ม ๑๓ ร.ศ. ๑๑๕, หน้า ๘๐.)
๗ สันนษิ ฐานว่า น่าจะทีว่ ดั เทพศริ นิ ทราวาส
๘ พระนามพระองค์เจ้าวังหลวงแลวังนา่ ฯ ว่า พระเจ้าลกู เธอ พระองค์เจา้ หญิงเยาวมาลย์นฤมล สรรพสกนธ์กัลยาณี
๙ “ประกาศเลอ่ื นพระนามพระอรรคชายาเธอ แลสมเดจพระเจา้ ลกู เธอ พระเจา้ ลกู เธอ เจา้ ฟา้ ” ใน ราชกจิ จานเุ บกษา
เลม่ ๕ จ.ศ. ๑๒๕๐, หน้า ๖๑.
๑๐ พระอคั รชายาเธอ พระองคเ์ จ้าอบุ ลรัตน์นารีนาค กรมขนุ อรรควรราชกัลยา ดู พระองคเ์ จ้าหลานเธอ รัชกาลท่ี ๓,
หน้า ๑๕๕.

82

กรมขนุ สวรรคโลกลักษณวดี เมอ่ื ปีมะเส็ง สปั ตศก จ.ศ. ๑๒๖๗ วนั พฤหสั บดที ี่ ๑๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๔๘๑
สน้ิ พระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมือ่ วนั เสาร์ เดอื น ๘ บรู พาษาฒ แรมค�ำ่ ๑ ปรี ะกา เอกศก จ.ศ. ๑๒๗๑ ตรงกบั
วันท่ี ๓ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๒ พระชนั ษา ๓๗ ปี
ท่ี ๑๒ พระองค์เจ้าชายกิติยากรวรลักษณ์ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ) ประสูติ
แต่เจา้ จอมมารดาอว่ ม๒ เมอื่ วันจนั ทร์ เดือน ๗ แรม ๙ ค�ำ่ ปีจอ ฉศก จ.ศ. ๑๒๓๖ ตรงกบั วนั ท่ี ๘ มถิ ุนายน
พ.ศ. ๒๔๑๗ ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อวันอังคาร เดือน ๘ แรม ๔ ค�่ำ ปีระกา สัปตศก จ.ศ. ๑๒๔๗ ตรงกับ
วนั ท่ี ๓๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๘ ไดเ้ สดจ็ ไปทรงศกึ ษาที่ประเทศองั กฤษ ต่อมาวันที่ ๖ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๓๘๓
โปรดเกลา้ ฯ ใหเ้ ป็นอธบิ ดกี รมศึกษาธิการ ตอ่ มา พ.ศ. ๒๔๔๕ เปน็ อธิบดีกรมสารบาญชี ในกระทรวงพระคลัง
มหาสมบตั ิ ครน้ั วนั ท่ี ๒๕ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๔๕ ทรงสถาปนาเปน็ พระเจา้ ลกู ยาเธอ กรมหมนื่ จนั ทบรุ นี ฤนาถ
ได้เป็นเสนาบดีกระทรวงพระคลงั มหาสมบัติ
ถงึ รชั กาลที่ ๖ เปน็ สมหุ มนตรี เลอ่ื นกรม เมอื่ ปกี นุ ตรศี ก จ.ศ. ๑๒๗๓ พ.ศ. ๒๔๕๔ เปน็ พระเจา้ พยี่ าเธอ
กรมหลวงจันทบุรีนฤนาถ ต่อมาเมื่อปีมะโรง อัฐศก จ.ศ. ๑๒๗๘ พ.ศ. ๒๔๕๙ เล่ือนเป็นพระเจ้าพี่ยาเธอ
กรมพระจันทบุรีนฤนาท สุรเชษฐาธิราชกิตติยากร วรลักษณสุนทรวีรวิจิตร สรรพรัชดาธิกิจโกศล วิมลรัตน
มหาโกศาธิบดี ธีรคุโณฬาร ศุภสมาจารสารสมบัติ มัทวเมตตาธยาศรัย ไตรศรีรัตนสรณาคม อุดมศักดิบพิตร
คงในต�ำแหน่งเสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ และเมื่อปีวอก โทศก จ.ศ. ๑๒๘๒ พ.ศ. ๒๔๖๓ เป็น
นายกแหง่ สภาเผยแผ่พาณชิ ย์ ครั้นปีจอ จตั วาศก จ.ศ. ๑๒๘๔ วนั ท่ี ๑๗ มกราคม พ.ศ. ๒๔๖๕ เปน็ เสนาบดี
กระทรวงพาณิชย์ และเม่ือปีกุน เบญจศก จ.ศ. ๑๒๘๕ พ.ศ. ๒๔๖๖ เป็นสภานายกแห่งสภาการคลัง
ถงึ รชั กาลท่ี ๗ เม่อื วันท่ี ๒๘ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๖๘ เป็นอภิรฐั มนตรี ส้ินพระชนม์ขณะเสดจ็ รักษาพระองค์
ณ กรุงปารีส ประเทศฝรงั่ เศส ในรัชกาลที่ ๗ เม่ือวนั จันทร์ เดอื น ๖ ข้นึ ๑๑ คำ�่ ปีมะแม ตรีศก จ.ศ. ๑๒๙๓
ตรงกับวันท่ี ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๗๔๔ พระชันษา ๕๘ ปี รับพระอัฐิกลับถึงประเทศไทย เม่ือวันที่ ๑๗
ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๔ เป็นตน้ ราชสกลุ กติ ยิ ากร ณ อยุธยา๕
ท่ี ๑๓ พระองค์เจ้าชายนภางค์นิพัทธ์พงศ์๖ (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านภางค์นิพัทธพงศ์)
ที่ ๒ ในเจ้าจอมมารดาแสง ประสูติเมื่อวันเสาร์ เดือน ๘ อุตราษาฒ แรม ๑๑ ค่�ำ ปีจอ ฉศก จ.ศ. ๑๒๓๖
ตรงกับวันที่ ๘ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๑๗ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลท่ี ๕ เมื่อวันอาทิตย์ เดือน ๑๐ แรม ๑๔ ค�่ำ
ปชี วด อฐั ศก จ.ศ. ๑๒๓๘ ตรงกับวันที่ ๑๗ กันยายน พ.ศ. ๒๔๑๙ พระชันษา ๓ ปี พระราชทานเพลงิ พระศพ
ณ พระเมรุวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิเ์ มอ่ื วนั ที่ ๒ เมษายน พ.ศ. ๒๔๒๐

_____________________________
๑ จดหมายเหตุเร่ืองทรงตัง้ พระบรมวงษานุวงษ์ฯ, หน้า ๔๓๓.
๒ เจ้าจอมมารดาอ่วม ธิดาพระยาพสิ ณฑส์ มบตั บิ ริบรู ณ์ (ยิม้ พศิ ลยบุตร) กับท่านปราง ถึงแก่อนจิ กรรมวนั ที่ ๒๖
เมษายน พ.ศ. ๒๔๓๔ (ดู ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๘ ร.ศ. ๑๑๐, หน้า ๓๙.)
๓ ราชกจิ จานุเบกษา เลม่ ๑๒ ร.ศ. ๑๑๔, หน้า ๒๐๕.
๔ “ขา่ วสนิ้ พระชนม์,” ใน ราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๔๘ พ.ศ. ๒๔๗๔, หนา้ ๓๓๑.
๕ ราชสกุลที่สืบมาจากพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทั้ง ๑๕ ราชสกุล ได้รับนามสกุล
พระราชทานจากพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจา้ อย่หู ัว เม่อื วันที่ ๕ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๒
๖ ราชนิ กิ ูลรัชกาลที่ ๕, หน้า ๑๑๘ วา่ “นภางพิพทั ธว์ งศ์”

83