ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ ส�านักงานข้อมูลและคลังความรู้ กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข
ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ค�ำอธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ ที่ปรึกษา นายแพทย์สุเทพ วัชรปิยานันทน์ อธิบดีกรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก นายแพทย์ปราโมทย์ เสถียรรัตน์ รองอธิบดีกรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก บรรณาธิการ ดร.รัชนี จันทร์เกษ อ.สุดารัตน์ สุวรรณพงศ์ ดร.ภก.ยงศักดิ์ ตันติปิฎก กองบรรณาธิการ วนิดา ค�ำหงษา ศรัณยา จันษร สมชาย ช้างแก้วมณี พิสิษฎ์พล นางาม ชลทิวา ทองรัตน์ ซูไมยะ เด็งสาแม ผู้ทรงคุณวุฒิและ นพ.ประพจน์ เภตรากาศ อ.สันติสุข โสภณสิริ อ.ถวิล อภัยนิคม ครูหมอนวดไทย สต.นิโรจน์ นิลสถิตย์ อ.ส�ำอาง เสาวมาลย์ อ.ธงชัย อ่อนน้อม อ.วิโรจน์ มณฑา อ.สนิท วงษ์กะวัน อ.กรกมล เอี่ยมธนะมาศ อ.ศุภณี เมธารินทร์ อ.สาวิตรี ศิริวุฒิ อ.ระวี รักษ์แก้ว จัดท�ำโดย ส�ำนักงานข้อมูลและคลังความรู้ กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข http://www.dtam.moph.go.th/ ข้อมูลทางบรรณานุกรมของส�ำนักหอสมุดแห่งชาติ National Library of Thailand Cataloging in Publication Data กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก. ส�ำนักงานข้อมูลและคลังความรู้. ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ค�ำอธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในต�ำราเวชศาสตร์ ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒.--นนทบุรี: กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก, ๒๕๖๐ ๒๔๑ หน้า. -- (ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔). ๑. แพทย์แผนโบราณ. ๒. การนวด. I. ชื่อเรื่อง. 615.88 ISBN 978-616-11-3244-6 ประสานงาน ลภดา ศรีโคตร จินตนา ศรีสุวรรณ์ จุฑาพร ภูเวียง ออกแบบเนื้อหา ชนิสรา นาถนอม ออกแบบปก ชัยณรงค์ พาพลงาม จัดพิมพ์โดย กองทุนภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย พิมพ์ครั้งที่ ๑ มกราคม ๒๕๖๐ จ�ำนวน ๑,๐๐๐ เล่ม พิมพ์ที่ ศูนย์สื่อและสิ่งพิมพ์แก้วเจ้าจอม มหาวิทยาลัยราชภัฏสวนสุนันทา
ในปัจจุบันองค์ความรู้ด้านการแพทย์แผนไทยซึ่งเป็นภูมิปัญญาของบรรพชนนั้น แม้มีอยู่มากมายหลากหลาย มีการปฏิบัติใช้รักษาผู้คนแล้วได้ผลมาแต่โบราณกาล แต่ด้วยเวลาที่ผันผ่านท�าให้องค์ความรู้เหล่านั้นบางส่วนก็มีความคลาดเคลื่อน ไม่เป็นระบบ และบางแห่งก็ไม่สามารถน�ามาต่อยอดความรู้เพื่อประโยชน์ทางวิชาการได้ ด้วยเล็งเห็นว่าความรู้ด้านการแพทย์แผนไทยนั้นมีความส�าคัญต่อชาติและมีคุณค่า ทางด้านประวัติศาสตร์ วิทยาการ ความรู้เหล่านี้จึงควรได้รับการช�าระให้ทันสมัยและ ท�าให้เป็นระบบ ผ่านกระบวนการ “สังคายนา” ที่ต้องอาศัยการระดมสมอง รวบรวม ความรู้และประสบการณ์ในการศึกษาจากผู้เชี่ยวชาญหลายภาคส่วน และน�าความรู้ที่ได้รับ การช�าระแล้วมาก่อประโยชน์และสร้างคุณค่าให้วงวิชาการแพทย์แผนไทยและประเทศชาติ ต่อไป โครงการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทยในต�าราการแพทย์แผนไทยแห่งชาติ จึงด�าเนินการบนพื้นฐานของหลักการข้างต้น โดยเป็นส่วนหนึ่งของโครงการพัฒนาระบบ สารสนเทศองค์ความรู้ดิจิทัลภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยของประเทศไทย (TTDKL) ภายใต้การก�ากับดูแลของส�านักงานข้อมูลและคลังความรู้ กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก เพื่อการสังคายนาองค์ความรู้ด้านการนวดไทยและฤๅษีดัดตนเบื้องต้นที่อยู่ใน ต�าราแพทย์แผนไทยโบราณ และมีเป้าหมายในการสร้างต้นแบบการจัดการระบบภูมิปัญญา การนวดไทยที่ผ่านการถ่ายถอด ปริวรรต สังคายนา และพัฒนารหัสมาตรฐานภูมิปัญญา การแพทย์แผนไทยของประเทศ (TTDKC) ที่มีความน่าเชื่อถือทางวิชาการ รวมถึงมีการ บันทึกลงในระบบดิจิทัล และการสร้างเครือข่ายการสังคายนาการนวดไทยและฤๅษีดัดตน ของประเทศ ผ่านการด�าเนินงานร่วมกันของผู้เชี่ยวชาญ นักวิชาการ ผู้ทรงคุณวุฒิด้าน การนวดไทย ทั้งหมอนวดและหมอเวชกรรม ในการคัดเลือกและศึกษาวิเคราะห์ จัดจ�าแนก คํานํา
(4) องค์ความรู้ในคัมภีร์ ต�ำรา แผนนวด ศิลาจารึก และประติมากรรมฤๅษีดัดตน โดยได้ คัดเลือกแหล่งความรู้ที่ใช้ศึกษาวิเคราะห์ ๕ รายการ คือ ๑. กล่าวเส้นสิบ ในต�ำราโรคนิทานค�ำฉันท์ ๑๑ ๒. คัมภีร์แผนนวด ศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) ๓. คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ ๔. จารึกต�ำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ๕. สมุดภาพโคลงฤๅษีดัดตน (โคลงภาพฤๅษีดัดตนต่างๆ ๘๐ รูป) โดยจัดท�ำเป็นหนังสือ ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย ๔ เล่ม ประกอบด้วย ๑ ค�ำอธิบายกล่าวเส้นสิบในต�ำราโรคนิทานค�ำฉันท์ ๑๑ และแผนนวดคว�่ำในจารึก ต�ำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ๒ ค�ำอธิบายสมุดภาพโคลงฤๅษีดัดตน ๓ ค�ำอธิบายศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) ๔ ค�ำอธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ การสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทยในต�ำราการแพทย์แผนไทยแห่งชาติ เป็นงาน การศึกษาร่วมกันของคณะอนุกรรมการและคณะท�ำงานฯ ครูหมอนวดไทย หมอเวชกรรมไทย ผู้ทรงคุณวุฒิ นักวิชาการ ตลอดระยะเวลา ๑ ปี ซึ่งประกอบด้วยส่วนของการจ�ำแนก ศึกษาวิเคราะห์องค์ความรู้ และส่วนของการสังคายนาภูมิปัญญาที่ได้จากต�ำรา กรมการเเพทย์ แผนไทยและการเเพทย์ทางเลือก ขอขอบคุณคณะอนุกรรมการ คณะท�ำงาน และวิทยากร ผู้ทรงคุณวุฒิทุกท่านที่ร่วมกันศึกษา วิพากษ์ และพัฒนาองค์ความรู้และกระบวนการ สังคายนาให้มีความสมบูรณ์ และเป็นประโยชน์ต่อวงการแพทย์แผนไทยต่อไป นายแพทย์สุเทพ วัชรปิยานันทน์ อธิบดีกรมการเเพทย์แผนไทยและการเเพทย์ทางเลือก
คําชี้แจงและหลักเกณฑ ในการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย การสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย ๔ ประกอบด้วย ค�าอธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ และคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๒ ในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ ความหมาย การสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย หมายความว่า การสังเคราะห์ต�ารา คัมภีร์ จารึกที่เกี่ยวกับการนวดไทย เพื่อให้ได้องค์ความรู้ท�าให้เกิดความรู้ ความเข้าใจที่ตรงกันกับ ต้นฉบับเดิม เกิดกระบวนการตีความ วิเคราะห์ และสังเคราะห์สามารถน�าไปใช้ประโยชน์ ในการถ่ายถอด การรักษาต่อไปได้ในอนาคต ซึ่งปรากฏในแผนไทยมากกว่า ๑๐๐ ปี และ ได้มีการถ่ายทอดความรู้สืบต่อกันมายาวนาน การคัดเลือกต�ารา ๑. ต�าราโบราณต้นฉบับสมุดไทยด�า “คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑” ในต�าราเวชศาสตร์ ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ ๒. ต�าราโบราณต้นฉบับสมุดไทยด�า “คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๒” ในต�าราเวชศาสตร์ ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ คณะท�างาน ด�าเนินการโดย “คณะท�างานเพื่อด�าเนินงานสังคายนาภูมิปัญญาด้านการนวดไทย ในต�าราการแพทย์แผนไทยแห่งชาติ” ที่ ๗๘/๒๕๕๘
(6) กระบวนการสังคายนา ๑. การศึกษาบริบทของความรู้ ๑.๑ การศึกษาองค์ความรู้ที่ปรากฏอยู่ในต�ำรา เพื่อช่วยให้เข้าใจถึงสภาพทาง สังคม ตลอดจนการให้ความหมายต่อสุขภาพ และความเจ็บป่วยในยุคสมัยนั้น ที่อาจ แตกต่างจากปัจจุบัน ๑.๒ การศึกษาประวัติศาสตร์ของต�ำรา ได้แก่ ประวัติศาสตร์ในยุคสมัยที่ เกี่ยวข้อง ประวัติความเป็นมาของต�ำรา ความส�ำคัญของต�ำรา และประวัติผลงานของ ผู้แต่ง ผู้เรียบเรียง ผู้คัดลอก ผู้เขียนภาพ ๑.๓ การทบทวนวรรณกรรม ศึกษาการตีความเนื้อหาความรู้ของการศึกษา ที่เกี่ยวข้อง ๑.๔ ศึกษาเนื้อหาความรู้ โดยคณะท�ำงานร่วมกันศึกษาและวิเคราะห์ต�ำรา ซึ่งแบ่งวิธีการศึกษาหลัก ดังนี้ ๑) วิเคราะห์ภาพรวมเนื้อหา ๒) จ�ำแนกความรู้เป็นหมวดหมู่ชัดเจน จัดเป็นกลุ่ม ชื่อโรค ลักษณะ อาการ สมมติฐานโรค ต�ำแหน่งจุดและแนวเส้นนวด ต�ำรายาที่เกี่ยวข้อง ๓) วิเคราะห์ความหมายของศัพท์เฉพาะ แหล่งที่มาของค�ำศัพท์และต�ำราที่ใช้ประกอบการค้นคว้าอ้างอิง การค้นหาความหมายของค�ำศัพท์เฉพาะจากต�ำรา ได้ใช้หนังสืออ้างอิงประกอบ ตามล�ำดับ ดังนี้ ๑. พจนานุกรม ศัพท์แพทย์และเภสัชกรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พิมพ์ครั้งที่ ๓. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์องค์การสงเคราะห์ทหารผ่านศึก ในพระบรมราชูปถัมภ์; ๒๕๕๖. (๕๖๖ หน้า). ๒. ศัพท์แพทย์ไทย. พิมพ์ครั้งที่ ๒. กรุงเทพฯ: ประชาชน จ�ำกัด; ๒๕๔๖. (๒๖๒ หน้า). ๓. แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์: ภูมิปัญญาทางการแพทย์และมรดกทางวรรณกรรม ของชาติ. พิมพ์ครั้งที่ ๔. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ สกสค. ลาดพร้าว; ๒๕๕๔. (๑,๐๑๒ หน้า).
(7) ๔. พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔. พิมพ์ครั้งที่ ๒. กรุงเทพฯ: ศิริวัฒนาอินเตอร์พริ้นท์; ๒๕๕๖. (๑,๕๔๔ หน้า). ๕. ความหมาย/องค์ความรู้ที่เกิดจากกระบวนการตีความ วิเคราะห์ และสังเคราะห์ ท�ำให้เกิดความรู้ ความเข้าใจที่ตรงกันกับต้นฉบับเดิม โดยผู้เชี่ยวชาญด้านการนวดไทย และคณะท�ำงานเพื่อด�ำเนินการสังคายนาภูมิปัญญาด้านฤๅษีดัดตนในต�ำราการแพทย์แผนไทย แห่งชาติ (คทง.) การเขียนอ้างอิงหนังสือค�ำศัพท์ การเขียนความหมายของค�ำศัพท์แล้วมี (.../...) หมายถึง (ล�ำดับหนังสือที่ใช้อ้างอิง/ ระบุเลขหน้าของหนังสือ) โดยใช้หนังสืออ้างอิงตามที่ระบุไว้ในข้อ ๑-๕ และระบุเลขหน้า ไว้เพื่อประโยชน์ต่อการค้นคว้าต่อไป (คทง.) หมายถึง ความหมายตามที่หนังสืออ้างอิงระบุไว้ในข้อ ๕ ตัวอย่างเช่น กระษัยกล่อน (๑/น. ๑๓) หมายถึง น. โรคกษัยกลุ่มหนึ่ง เกิดจากความผิดปกติ ของธาตุทั้ง ๔ ต�ำราการแพทย์แผนไทยแบ่งออกเป็น ๕ ชนิด คือ กษัยกล่อนดิน กษัยกล่อนน�้ำ กษัยกล่อนลม กษัยกล่อนไฟ และ กษัยกล่อนเถา (๑/น. ๑๓) หมายความว่า ค้นหาความหมายของค�ำศัพท์ได้จากหนังสือล�ำดับ ที่ ๑ คือ พจนานุกรม ศัพท์แพทย์และเภสัชกรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๖. พิมพ์ครั้งที่ ๓ หน้าที่ ๑๓
หน้า บทน�า ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................๑ ส่วนที่ ๑ การจ�าแนก และวิเคราะห์ องค์ความรู้ “คัมภีร์แผนนวด” ในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕........................................................................................................................................๓ ๑. ประวัติการสร้างต�าราและความส�าคัญ .............................................................................................................................................๔ ๒ ลักษณะของคัมภีร์แผนนวด .........................................................................................................................................................................................๗ ๒.๑ ลักษณะของต้นฉบับคัมภีร์แผนนวด ...................................................................................................................................๗ ๒.๒ ลักษณะอักขรวิธีในคัมภีร์แผนนวด .......................................................................................................................................๙ ๒.๓ ลักษณะภาพแผนนวด .....................................................................................................................................................................................๑๐ ๓. การศึกษาวิเคราะห์องค์ความรู้ “คัมภีร์แผนนวด ในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕”...........................................๑๒ ส่วนที่ ๒ การสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทยใน “คัมภีร์แผนนวด ในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕” .................................................๑๓ ๑. รูปต้นฉบับสมุดไทยด�าของคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๑ จ�านวน ๙๕ หน้า ...............๑๕ ๒. เนื้อหาต้นฉบับ ส่วนความเรียง คัมภีร์แผนนวด ในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑ และเล่ม ๒ .............................๓๘ ๓. จ�าแนกองค์ความรู้ในคัมภีร์แผนนวดในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑ และเล่ม ๒ ..........................................................................................................................................................๖๓ สารบัญ
(10) ๔. ค�ำอธิบายจุดนวดแก้อาการที่ปรากฏบนแผนนวดในคัมภีร์แผนนวด........................๙๖ ๕. ค�ำอธิบายความรู้เกี่ยวกับเส้นประธานสิบ และลมในคัมภีร์แผนนวดฯ เล่ม ๑.............................................................................................................................................๑๖๗ ๖. รูปต้นฉบับสมุดไทยด�ำของคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๒ จ�ำนวน ๙๕ หน้า..................................................................................................................................................................................................................๑๗๗ ๗. จ�ำแนกองค์ความรู้ใน คัมภีร์แผนนวดฯ เล่ม ๒ เลขที่ ๑๐๐๕ ส่วนความเรียง..............................................................................................................................................................................................................................๒๐๒ ภาคผนวก...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................๒๒๗ ๑. ค�ำสั่งกรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก ที่ ๕๙๕/๒๕๕๗..........................................................................................................................................................................................................................๒๒๙ ๒. ค�ำสั่งกรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก ที่ ๗๘/๒๕๕๘..................................................................................................................................................................................................................................๒๓๑ ๓. ประวัติย่อคณะท�ำงานสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทยฯ........................................................๒๓๓ ๔. ดัชนีค�ำศัพท์ตามต�ำราที่ใช้ประกอบการค้นคว้าอ้างอิง....................................................................๒๓๙ ๕. ค�ำอธิบายศัพท์เพิ่มเติมจากคณะท�ำงาน (คทง.)...........................................................................................๒๔๑ หน้า
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 1 บทนํา “คัมภีร์แผนนวด” ในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เป็นต�าราการนวด ของไทยที่มีความส�าคัญต่อวิชาการนวดไทยเป็นอย่างยิ่ง เนื่องจากเป็นต�าราที่มีการ สร้างขึ้นจากการรวบรวมเอาวิชาความรู้ด้านเวชศาสตร์จากทั่วสารทิศ โดยพระบาทสมเด็จ พระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ฯ รัชกาลที่ ๕ มีพระบรมราชโองการด�ารัสสั่งให้พระเจ้า ราชวรวงษ์เธอ กรมหมื่นอักษรสาสนโสภณ จางวางกรมอาลักษณ์ กรมอักษรพิมพการ สร้างขึ้นเพื่อเป็นส่วนพระราชกุศลเฉลิมพระเกียรติยศพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า เจ้าอยู่หัว และเป็นต�าราแพทย์แผนไทยฉบับหลวงส�าหรับแผ่นดินมาจวบจนปัจจุบัน ในส่วนของคัมภีร์แผนนวดภายในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวงนั้นมีถึง ๒ เล่ม ที่ประกอบไปด้วยภูมิปัญญาแผนนวดกว่า ๒๒ ภาพ ทั้งยังมีต�ารายารักษาอาการอีก หลากหลายต�ารับ และมีคุณค่าในทางมรดกภูมิปัญญาการนวดไทยเป็นอย่างมาก ดังนั้น กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก โดย “คณะท�างานเพื่อ ด�าเนินงานสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทยฯ” ได้ท�าการศึกษา วิเคราะห์ และสังคายนา องค์ความรู้ด้านการนวดในคัมภีร์แผนนวดในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เฉพาะส่วนของแผนนวด โดยแบ่งประเด็นการสังคายนาเป็น ๒ ส่วนดังนี้ ส่วนที่ ๑ การจ�าแนก และวิเคราะห์ องค์ความรู้ “คัมภีร์แผนนวด” ในต�ารา เวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ ๑. ประวัติการสร้างต�าราและความส�าคัญ ๒. ลักษณะของคัมภีร์แผนนวด ๓. การศึกษาวิเคราะห์องค์ความรู้ “คัมภีร์แผนนวด ในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕”
2 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ส่วนที่ ๒ การสังคายนาองค์ความรู้ “คัมภีร์แผนนวด” ในต�ำราเวชศาสตร์ ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ ๑. รูปต้นฉบับสมุดไทยด�ำของคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๑ จ�ำนวน ๙๕ หน้า ๒. เนื้อหาต้นฉบับ ส่วนความเรียง คัมภีร์แผนนวดในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑ และเล่ม ๒ ๓. จ�ำแนกองค์ความรู้ในคัมภีร์แผนนวดในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวงรัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑ และเล่ม ๒ ๔. ค�ำอธิบายจุดนวดแก้อาการที่ปรากฏบนแผนนวดในคัมภีร์แผนนวด ๕. ค�ำอธิบายความรู้เกี่ยวกับเส้นประธานสิบและลมในคัมภีร์แผนนวดฯ เล่ม ๑ ๖. รูปต้นฉบับสมุดไทยด�ำของคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๒ จ�ำนวน ๙๕ หน้า ๗. จ�ำแนกองค์ความรู้ในคัมภีร์แผนนวดฯ เล่ม ๒ เลขที่ ๑๐๐๕ ส่วนความเรียง
สวนที่ ๑ การจําแนก และวิเคราะห องคความรู “คัมภีรแผนนวด” ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ ๑. ประวัติการสร้างต�าราและความส�าคัญ ๒. ลักษณะของคัมภีร์แผนนวด ๓. การศึกษาวิเคราะห์องค์ความรู้ “คัมภีร์แผนนวด ในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕”
4 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ๑. ประวัติการสร้างตำราและความสำ คัญ ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ สร้างเมื่อ จุลศักราช ๑๒๓๒-๑๒๓๓ (พ.ศ. ๒๔๑๓-๒๔๑๔) พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ฯ รัชกาลที่ ๕ แห่ง กรุงรัตนโกสินทร์ มีพระบรมราชโองการด�ำรัสสั่งพระเจ้าราชวรวงษ์เธอกรมหมื่นภูบดี ราชหฤทัย๑ จางวางกรมแพทย์ให้จัดหารวบรวมต้นฉบับคัมภีร์แพทย์แผนโบราณทั้งหมด ที่มีกระจัดกระจายอยู่ตามที่ต่างๆ มาช�ำระสอบสวนให้ถูกถ้วนดี เนื่องจากเป็นสมุดคู่มือ ส�ำหรับผู้สนใจและรักต่อการศึกษาวิชาแพทย์ ซึ่งแต่เดิมอาจมีผู้เก็บไว้เป็นสมบัติส่วนตนบ้าง บันทึกเพิ่มเติมตามความเข้าใจบ้าง ท�ำให้เกิดการสูญหายและคลาดเคลื่อนเป็นอย่างมาก๒ ดังความส่วนหนึ่งในบานแผนกของคัมภีร์แต่ละเล่ม ดังนี้๓ “…ต�ำรับคัมภีร์แพทยส�ำรับรักษาโรคต่างๆ เปนคุณเปนประโยชนเปนอันมาก แลต�ำรับแพทยซึ่งสร้างขึ้นไว้ใช้สอยสืบกันมานั้นสูญหายไปเสียบ้าง ที่ยังมีอยู่ก็ วิปลาศคลาดเคลื่อนไปบ้าง ...” ต่อมาเมื่อรวบรวมช�ำระได้เป็นต้นฉบับใหม่แล้ว จึงส่งให้พระเจ้าราชวรวงษ์เธอ กรมหมื่นอักษรสาสน์โสภณ๔ จางวางกรมอาลักษณ์อักษรพิมพ์ สร้างขึ้นเพื่อเป็นส่วน พระราชกุศลเฉลิมพระเกียรติยศพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นต�ำรา ๑ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ และ เจ้าจอมมารดาแก้ว พระนามเดิม พระองค์เจ้าชายอมฤต ประสูติเมื่อวันเสาร์ เดือน ๙ ขึ้น ๒ ค�่ำ ปีจออัฐศก จ.ศ. ๑๑๘๘ ตรงกับวันที่ ๕ สิงหาคม พ.ศ. ๒๓๖๙ รัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเป็นกรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย โปรดให้ทรง ก�ำกับกรมอักษรพิมพการ ถึงรัชกาลที่ ๕ โปรดให้ก�ำกับกรมหมอนวด หมอยา สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ พระชันษา ๔๔ ปี ๒ ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒, คณะกรรมการฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุในคณะอ�ำนวยการ จัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จัดพิมพ์เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๔๒, หน้า ๑ ๓ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๒ ๔ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๙ พระชันษา ๗๗ ปี
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 5 การแพทย์แผนโบราณ ฉบับหลวงส�ำหรับแผ่นดินสืบมาจวบจนปัจจุบัน เรียกกันว่า ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ มีจ�ำนวนรวมอยู่ในหอสมุดแห่งชาติทั้งสิ้น ๕๑ เล่มสมุดไทย ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ ไม่เพียงแต่จะเป็นมรดกภูมิปัญญาทาง การแพทย์ ที่ยังคงเป็นความรู้ส�ำคัญมาจนปัจจุบันเท่านั้น ยังเป็นมรดกทางวรรณกรรม ของชาติ และที่ส�ำคัญยังแสดงให้เห็นลักษณะอันเป็นแบบฉบับของการสร้างต�ำราฉบับหลวง ซึ่งเขียนด้วยลายมืองดงามตามแบบฉบับของอาลักษณ์ โดยมีจุดมุ่งหมายให้ผู้อ่านทั่วไป และผู้สนใจค้นคว้าวิจัยเฉพาะทาง ทั้งด้านการแพทย์แผนไทย ด้านอักษร ภาษา และ วรรณกรรม๕ ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ มีเนื้อหาที่รวบรวมองค์ความรู้แพทย์ แผนไทยเอาไว้แทบทุกแขนง ทั้งวิธีการรักษา ตลอดจนวิธีการใช้สมุนไพรต่างๆ นอกจากนี้ ยังมีต้นฉบับคัมภีร์แผนนวดอยู่ ๒ เล่ม ปรากฏชื่อในต้นฉบับเขียนด้วยเส้นดินสอ๖ ว่า แผนนวด เล่ม ๑๗ และแผนนวด เล่ม ๒๘ ซึ่งจะใช้เป็นต�ำราหลักในการสังคายนา เนื่องจาก มีแผนนวดที่ระบุจุดและเส้นต่างๆ บนร่างกายมนุษย์ กว่า ๒๙ ภาพ บอกโรคและอาการ ตลอดจนวิธีการบ�ำบัดรักษาที่สะท้อนถึงภูมิปัญญาของบรรพชนอย่างครบถ้วน ๕ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ และเจ้าจอมมารดาคล้าย พระนามเดิมพระองค์เจ้าชายสิงหรา ประสูติเมื่อวันอาทิตย์ เดือนอ้าย ขึ้น ๑๑ ค�่ำ ปีจอ อัฐศก จ.ศ. ๑๑๘๘ ตรงกับวันที่ ๑๐ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๖๙ รัชกาลที่ ๔ ทรงสถาปนาเป็นกรมหมื่นอักษรสาสนโสภณ พ.ศ. ๒๔๐๙ โปรดให้ก�ำกับกรมพระอาลักษณ์ ต่อมาเลื่อนเป็นกรมหลวงบดินทรไพศาล พ.ศ. ๒๔๓๙ สิ้นพระชนม์๖ เส้นสีขาวที่ได้จากดินชนิดหนึ่งมีสีขาว พบมากในจังหวัดนครศรีธรรมราช และมีคุณภาพดีเมื่อจะน�ำมาใช้ต้องเลื่อยให้ เป็นแท่งเพื่อความสะดวกในการจับเขียน ๗ “คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑”, หอสมุดแห่งชาติ, หนังสือสมุดไทยด�ำ, อักษรไทย, ภาษาไทย, เส้นรงค์ (ชาด, ดินสอ, หรดาล), ม.ป.ป. เลขที่ ๑๐๐๘, หมวดเวชศาสตร์, หน้าต้นที่ ๑. ๘ “คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๒”, หอสมุดแห่งชาติ, หนังสือสมุดไทยด�ำ, อักษรไทย, ภาษาไทย, เส้นรงค์ (ดินสอ, ทอง, หรดาล), จ.ศ. ๑๒๓๓ (พ.ศ. ๒๔๒๔), เลขที่ ๑๐๐๕, หมวดเวชศาสตร์, หน้าต้นที่ ๑.
6 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ คณะท�ำงานเพื่อด�ำเนินงานสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทยฯ ค้นพบว่า ภาพแผน นวดหลายภาพในคัมภีร์แผนนวดฯ นั้นมีลักษณะที่ตรงกับภาพแผนนวดใน คัมภีร์แผนนวด ของพระสมุห์ต่วน วัดสุวรรณาราม มอบให้หอสมุดแห่งชาติ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๔ ซึ่งจาก การสังเกตภาษาที่ใช้ในคัมภีร์ที่คณะท�ำงานสันนิษฐานว่ามีความเก่าแก่อยู่ในช่วงต้นกรุง รัตนโกสินทร์ ท�ำให้สามารถอนุมานได้ว่า แหล่งที่มาขององค์ความรู้แผนนวดที่อยู่ในคัมภีร์ แผนนวดในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ นั้น ส่วนหนึ่งมาจากคัมภีร์ดังกล่าว นั่นเอง นอกจากนี้ จากการศึกษาค้นคว้า คณะท�ำงานฯ พบว่าคัมภีร์แผนนวดในต�ำรา เวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ นั้นยังมิใช่ฉบับที่เสร็จสมบูรณ์ เนื่องจากมีเนื้อหา บางส่วนที่ยังไม่ครบถ้วน มีความไม่ต่อเนื่องของการจัดท�ำ และจัดท�ำไม่แล้วเสร็จ แต่เมื่อ ศึกษาจากบริบทเพิ่มเติมแล้ว การริเริ่มจัดหารวบรวมต�ำรับต�ำรามาจัดสร้างคัมภีร์แผนนวด ตรงกับช่วงปี พ.ศ. ๒๔๑๒-๒๔๑๔ โดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มี พระบรมราชโองการโปรดเกล้าให้พระเจ้าราชวรวงษ์เธอ กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัยเป็นผู้ทรง รวบรวม ซึ่งพบว่าปีที่พระเจ้าราชวงษ์เธอ กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัยสิ้นพระชนม์ด้วย พระชันษา ๔๕ ปี นั้น ตรงกับช่วงท้ายของการสร้างต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง (จ.ศ. ๑๒๓๓ หรือ พ.ศ. ๒๔๑๔) พอดี โดยคณะท�ำงานสันนิษฐานว่าการที่ข้อมูลในคัมภีร์ฯ นั้น มีลักษณะ เหมือนยังไม่แล้วเสร็จ ก็เพราะพระเจ้าราชวรวงษ์เธอ กรมหมื่นภูบดีราชหฤทัย ได้ สิ้นพระชนม์ก่อนการจัดสร้างต�ำราแล้วเสร็จนั่นเอง โดยมีหลักฐานปรากฏบนบานแผนก ของคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๒ หน้าต้นที่ ๑-๖ ที่ลงปีที่จัดสร้างตรงกับปี พ.ศ. ๒๔๑๔ ได้ เว้นช่องว่างในส่วนพระนามของพระองค์ที่ต้องลงนามเพื่อการสอบทานคัมภีร์ก่อนส่งมอบ ให้จางวางอาลักษณ์ไว้
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 7 ๒. ลักษณะของคัมภีร์แผนนวด ๒.๑ ลักษณะของต้นฉบับคัมภีร์แผนนวด คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ และคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๒ เป็นหนังสือสมุดไทยด�ำ มีขนาดความกว้างและความยาวเท่ากันทั้ง ๒ เล่ม คือ กว้าง ๑๑ เซนติเมตร ยาว ๓๕.๕ เซนติเมตร แต่มีความหนาแตกต่างกันตามเนื้อหาที่บันทึกในเล่ม คือ เล่ม ๑ หนา ๕ เซนติเมตร เล่ม ๒ หนา ๔.๓ เซนติเมตร คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ บันทึกเนื้อหาด้วยอักษรไทย ภาษาไทย จ�ำนวน ๙๕ หน้า แบ่งเป็นหน้าต้น๙ ๔๔ หน้า หน้าปลาย ๕๑ หน้า เนื้อหาในเล่มประกอบด้วย ภาพแผนนวด เส้นชาด ทั้งขนาดเล็กและขนาดใหญ่๑๐ แสดงจุดและเส้นต่างๆ ในโครงร่างของมนุษย์ จ�ำนวน ๒๙ ภาพ ซึ่งแพทย์ใช้วิธีกด หรือนวดตามร่างกาย เพื่อรักษาอาการของโรค และมีแผนภาพแสดงต�ำแหน่งร่างกายเมื่อ ผิดปกติ จะเป็นสาเหตุให้ร่างกายเกิดการเจ็บไข้ ตอนท้ายกล่าวถึงชื่อของเส้นเอ็นทั่วกาย มนุษย์๑๑ โดยภาพโครงร่างรูปมนุษย์ขนาดใหญ่ ใช้พื้นที่มากถึง ๗ หน้าสมุดไทย พร้อม ค�ำอธิบายที่เขียนด้วยเส้นหรดาล๑๒ ประกอบเครื่องหมายวรรคตอนโบราณ จ�ำนวน ๑ บรรทัดเท่านั้น ความว่า “๏ อันว่าแผนคนเดียวนี้ มิรู้ที่จะดูเลยแล ๚ะ” ต่อจากนั้นเป็นภาพโครงร่างรูปมนุษย์ขนาดกลาง ใช้พื้นที่ ๔ หน้าสมุดไทย จ�ำนวน ๖ ภาพ แบ่งเป็นภาพแผนคว�่ำ ๓ ภาพ ภาพแผนหงาย ๓ ภาพ ต่อด้วยภาพ โครงร่างรูปมนุษย์ขนาดเล็ก ใช้พื้นที่เพียง ๒ หน้าสมุดไทย จ�ำนวน ๒๒ ภาพ แบ่งเป็น ๙ หน้าต้น คือ ด้านที่เริ่มต้นบันทึกข้อความก่อน ส่วนอีกด้านหนึ่งเป็นด้านพลิกกลับของหนังสือ เรียกว่า หน้าปลาย ๑๐ เส้นชาด คือ เส้นสีแดง ๑๑ ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ ๑๒ เส้นสีเหลืองที่ได้มาจากแร่หรดาล มีสีเหลืองออกส้มน�ำมาบดให้ละเอียดเป็นแป้ง ผสมกาวยาวมะขวิด ใส่น�้ำมะนาว ผสมน�้ำตั้งทิ้งไว้ให้นอนก้น ถ่ายน�้ำออกทิ้ง ๓-๔ ครั้ง จนหมดกรดแล้วจึงน�ำมาเขียนได้
8 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ภาพแผนหงาย ๑๗ ภาพ ภาพแผนคว�่ำ ๕ ภาพ แผนภาพโครงร่างรูปมนุษย์แต่ละภาพ นอกจากจะแสดงเส้นและจุดต่างๆ แล้ว ยังมีค�ำอธิบายรายละเอียดเขียนด้วยเส้นหรดาล ประกอบจุดต่างๆ หน้าละ ๑-๗ บรรทัด ต่อจากนั้นเป็นค�ำอธิบายบอกชื่อเส้นเอ็นในร่างกาย พร้อมบอกชื่อยาสมุนไพรส�ำหรับ แก้ข้อบกพร่องของเส้นเอ็นต่างๆ จ�ำนวน ๑๙ หน้าสมุดไทย โดยแสดงหัวข้อความว่า “๏ ทีนี้จะกล่าวนามแห่งเส้นที่เรียกชื่อต่างๆ กัน แลกล่าวสรรพยาส�ำรับแก้ต่อไป ๚ะ ๛”๑๓ จบเนื้อความต�ำราแผนนวด เล่ม ๑ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๒ บันทึกเนื้อหาด้วยอักษรไทย ภาษาไทย จ�ำนวน ๙๕ หน้า สมุดไทย แบ่งเป็นหน้าต้น ๔๖ หน้า หน้าปลาย ๔๙ หน้า เนื้อหาในเล่มเริ่มต้นด้วยข้อความบานแผนกหนังสือเขียนด้วยเส้นทอง๑๔ จ�ำนวน ๖ หน้าสมุดไทย เนื้อหาภายในเล่มเขียนด้วยเส้นหรดาล พรรณนาลักษณะอวัยวะ ๓๒ ประการของมนุษย์ การแบ่งชนิดและที่ตั้ง ต่อด้วยฝีเกิดในอวัยวะต่างๆ มีชื่อเรียกตามที่ เกิด พร้อมยากินและยาพอก จากนั้นกล่าวถึงโรคลมที่เกิดแก่มนุษย์ ๓๒ จ�ำพวก มีชื่อตาม อวัยวะที่เกิดพร้อมยาน�้ำมันชื่อต่างๆ ส�ำหรับรักษาโรคลมแต่ละจ�ำพวก ต่อด้วยคัมภีร์โรค นิทาน แสดงอาการเจ็บไข้อันเกิดจากธาตุในกายพิการตามฤดูกาล พร้อมยารักษา จากนั้น สรุปอาการเจ็บป่วยอันเกิดจากธาตุ ๔ ของมนุษย์ให้โทษ จบเล่ม ๒ ด้วยต�ำรายาตรา ท�ำนายฤกษ์ยามส�ำหรับเดินทางตามวันเวลาต่างๆ ๑๓ ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒, คณะกรรมการฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุในคณะอ�ำนวยการ จัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จัดพิมพ์เนื่องในโอกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธันวาคม ๒๕๔๒, หน้า ๙๓. ๑๔ เส้นทอง คือ เส้นตัวอักษรที่เขียนด้วยกาวยางไม้ก่อนใช้ทองค�ำเปลวปิดทับเส้นตัวอักษรที่เขียนด้วยกาวยางไม้ ท�ำให้ ได้เส้นตัวอักษรที่มีสีทองแวววาวสวยงาม
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 9 ๒.๒ ลักษณะอักขรวิธีในคัมภีร์แผนนวด๑๕ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ เป็นต�ำราวิชาแพทย์แผนไทยวิชานหนึ่งในต�ำราเวชศาสตร์ ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ ซึ่งโปรดเกล้าฯ ให้เขียนและชุบ เส้นตัวอักษรมาตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๔๒๔ เอกสารชุดนี้จึงมีอายุยาวนานกว่า ๑๐๐ ปี ถึงแม้จะเป็นฉบับของหลวง ซึ่งมีอาลักษณ์เป็นผู้เขียนและชุบเส้นตัวอักษรตามลักษณะลายมือบรรจงของอาลักษณ์ ตลอดจนความสม�่ำเสมอในการเขียนศัพท์แต่ละค�ำค่อนข้างมีมาตรฐานแล้วก็ตาม แต่ กาลเวลาและความนิยมในการใช้ศัพท์ส�ำนวนอาจมีความแตกต่างกัน ประกอบกับไม่มี พจนานุกรมเป็นเครื่องมือก�ำหนดมาตรฐานการเขียนค�ำศัพท์ต่าง ๆ อักขรวิธีต่าง ๆ ยังคงเขียนตามเสียงที่ได้ยิน ท�ำให้สันนิษฐานว่าคนไทยแต่ละกลุ่มแต่ละภูมิภาคอาจมีการ ออกเสียงค�ำ ค�ำเดียวกันในระดับเสียงวรรณยุกต์ที่ต่างกัน และการเลือกใช้สระตลอดจน ตัวสะกด ก็ยังถูกเลือกใช้ตามความชอบใจของผู้เขียนเพียงเพื่อสื่อเสียงเท่านั้น ดังนั้น การอ่านหนังสือของคนไทยสมัยก่อน ผู้อ่านจะต้องพิจารณาบริบทของค�ำก่อน กล่าวได้ว่า การอ่านคัมภีร์แผนนวดให้เข้าใจลึกซึ้งถ่องแท้ จะต้องประกอบด้วยทักษะในการอ่าน อักขรวิธีโบราณ ประกอบกับพื้นความรู้และความเข้าใจในเส้นและจุดส�ำคัญต่างๆ ของ ร่างกาย ๑๕ เรียบเรียงจาก พิมพ์พรรณ ไพบูลย์หวังเจริญ, บทน�ำคัมภีร์แผนนวด. ใน คัมภีร์แผนนวดในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชการที่ ๕. มูลนิธิเพื่อเด็กพิการ, กรุงเทพฯ ๒๕๕๖. หน้า ๗.
10 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ๒.๓ ลักษณะภาพแผนนวด ท่าคนยืนอยู่ในท่าคล้ายศิลาจารึกแผนนวดวัดโพธิ์ มีการดัดแปลงเล็กน้อย โดยแยก ส้นเท้าห่างกว่าแผนนวดวัดโพธิ์ ปลายเท้าทั้งสองข้างหันออกนอกตัว ให้ส้นเท้าและ ปลายเท้าวางอยู่ในแนวเดียวกัน ย่อเข่าลง ในลักษณะยืนฉาก (คล้ายตัวยักษ์) แขนขนาบ กับล�ำตัว แต่คว�่ำมือไปด้านหลัง คือ แผนหงาย (จาก ร่างกายมนุษย์, มูลนิธิสาธารณสุข กับการพัฒนา, พ.ศ. ๒๕๕๖)
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 11
12 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ๓. การศึกษาวิเคราะห์องค์ความรู้ “คัมภีร์แผนนวด ในตำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕” จากการด�ำเนินการศึกษาวิเคราะห์และสังคายนาองค์ความรู้ จากภาพต้นฉบับ “คัมภีร์แผนนวด ในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕” ทั้งเล่ม ๑ และเล่ม ๒ ของ คณะท�ำงานเพื่อด�ำเนินงานสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย โดยมีการด�ำเนินงานตามขั้น ตอนและระเบียบวิธีการสังคายนา สามารถขอบเขตและประเด็นการศึกษาได้ดังนี้ ๓.๑ รูปต้นฉบับในคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๑ ทั้งหมด จ�ำนวน ๙๕ หน้า แบ่งเป็น หน้าต้น๑๖ ๔๔ หน้า และหน้าปลาย ๕๑ หน้า โดยมีภาพแผนนวดจ�ำนวนทั้งสิ้น ๒๙ ภาพ ๓.๒ ข้อความดั้งเดิมจากเนื้อหาต้นฉบับ ส่วนความเรียง ๓.๓ จ�ำแนกค�ำหมวดความรู้ โรค/อาการ/เส้น/ลม/สมุฏฐานโรค ประกอบด้วย ๑) จ�ำแนกค�ำหมวด โรคและอาการ จ�ำนวน ๑๐๕ ค�ำ ๒) จ�ำแนกค�ำหมวด ลม จ�ำนวน ๕๓ ค�ำ ๓) จ�ำแนกค�ำหมวด เส้น จ�ำนวน ๒๐๑ ค�ำ ๔) จ�ำแนกค�ำหมวดสมุฏฐานโรค จ�ำนวน ๔ ค�ำ ๓.๔ อธิบายความรู้เรื่องเส้นประธานสิบและลมในคัมภีร์แผนนวด หน้าปลายที่ ๓๓-๕๑ ๓.๕ ค�ำอธิบายจุดนวดแก้อาการที่ปรากฏบนแผนนวดในคัมภีร์แผนนวด ๒๙ ภาพ ๓.๖ รูปต้นฉบับสมุดไทยด�ำของคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๒ จ�ำนวน ๙๕ หน้า แบ่งเป็น หน้าต้น ๔๖ หน้า และหน้าปลาย ๔๙ หน้า ๓.๗ จ�ำแนกองค์ความรู้ใน คัมภีร์แผนนวดฯ เล่ม ๒ เลขที่ ๑๐๐๕ ส่วนความเรียง โดยรายละเอียดการสังคายนาทั้งหมดนั้นอยู่ในส่วนที่ ๒ ของรายงานการสังคายนา ๑๖ หน้าต้น คือ ด้านที่เริ่มต้นบันทึกข้อความก่อน ส่วนอีกด้านหนึ่งเป็นด้านพลิกกลับของหนังสือ เรียกว่า หน้าปลาย
สวนที่ ๒ การสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทยใน “คัมภีรแผนนวด ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕” ๑. รูปต้นฉบับสมุดไทยด�าของคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๑ จ�านวน ๙๕ หน้า ๒. เนื้อหาต้นฉบับ ส่วนความเรียง คัมภีร์แผนนวด ในต�าราเวชศาสตร์ ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑ และเล่ม ๒ ๓. จ�าแนกองค์ความรู้ในคัมภีร์แผนนวดในต�าราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑ และเล่ม ๒ ๔. ค�าอธิบายความรู้เกี่ยวกับเส้นประธานสิบและลมในคัมภีร์แผนนวดฯ เล่ม ๑ ๕. ค�าอธิบายจุดนวดแก้อาการที่ปรากฏบนแผนนวดในคัมภีร์แผนนวด ๖. รูปต้นฉบับสมุดไทยด�าของคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๒ จ�านวน ๙๕ หน้า ๗. จ�าแนกองค์ความรู้ใน คัมภีร์แผนนวดฯ เล่ม ๒ เลขที่ ๑๐๐๕ ส่วนความเรียง
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 15 ๑. รูปต้นฉบับสมุดไทยดำาของคัมภีร์แผนนวดเล่ม ๑ จำานวน ๙๕ หน้า คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๑ ถึง ๗
16 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๙ ถึง ๑๒
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 17 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๑๓ ถึง ๑๖
18 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๑๗ ถึง ๒๐
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 19 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๒๑ ถึง ๒๔
20 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๒๕ ถึง ๒๘
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 21 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๒๙ ถึง ๓๒
22 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๓๓ ถึง ๓๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๓๕ ถึง ๓๖
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 23 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๓๗ ถึง ๓๘ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๓๙ ถึง ๔๐
24 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๔๑ ถึง ๔๒ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าต้น ที่ ๔๓ ถึง ๔๔ จบหน้าต้น
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 25 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๑ ถึง ๒ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๓ ถึง ๔
26 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๕ ถึง ๖ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๗ ถึง ๘
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 27 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๙ ถึง ๑๐ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๑๑ ถึง ๑๒
28 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๑๓ ถึง ๑๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๑๕ ถึง ๑๖
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 29 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๑๗ ถึง ๑๘ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๑๙ ถึง ๒๐
30 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๒๑ ถึง ๒๒ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๒๓ ถึง ๒๔
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 31 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๒๕ ถึง ๒๖ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๒๗ ถึง ๒๘
32 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๒๙ ถึง ๓๐ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๓๑ ถึง ๓๒
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 33 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๓๓ ถึง ๓๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๓๕ ถึง ๓๖
34 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๓๗ ถึง ๓๘ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๓๙ ถึง ๔๐
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 35 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๔๑ ถึง ๔๒ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๔๓ ถึง ๔๔
36 ชุดการสังคายนาภูมิปญญาการนวดไทย: ๔ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๔๕ ถึง ๔๖ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๔๗ ถึง ๔๘
คําอธิบายคัมภีรแผนนวด เลม ๑-๒ ในตําราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ 37 คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๔๙ ถึง ๕๐ คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ หน้าปลาย ที่ ๕๑ จบเล่ม
38 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ๒. เนื้อหาต้นฉบับ ส่วนความเรียง คัมภีร์แผนนวด ในตำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๑ และเล่ม ๒ ๑. คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ หน้าปลายที่ ๓๓ ถึง ๕๑ หน้าปลายที่ ๓๓ ๏ ทีนี้จะกล่าวนามแห่งเส้นที่เรียกชื่อต่างๆ กัน แลกล่าวสรรพยาส�ำรับ แก้ต่อไป ๚ะ๛ หน้าปลายที่ ๓๔ โกมารแพทยอันพิเสศรู้ประเภทมาแต่ก่อนโพนสืบ ๆ มาพิจารณาก�ำเนิด เอนทั้งหลายอันบังเกิดในกายแห่งเรา ยาววาหนึ่งกว้างสอกหนึ่งหนาคืบ หนึ่ง ให้รู้ส่องแท้อย่าให้เคลื่อนคลาจุลาจลได้ แลลมอันอยู่ประจ�ำนาภี นั้นฤกประมาณ ๑๒ องคุลีแล้วจึ่งมีเอนเกี่ยวกระหวัดอยู่ในนาภีนั้น เปนอันมากถึง ๗๒๐๐๐ เส้นแลมีเอน ๑๐ เส้นเปนประธานแก่เอน ทั้งหลายแล ะ หน้าปลายที่ ๓๕ ๑ ๏ เอนเส้นหนึ่งชื่อว่าอิทานั้น แล่นออกมาแต่นาภีแล้วไปเอาหัวเหน่า ไป เอาต้นขาเบื้องซ้ายแล้วไปเอา สันหลัง แนบขึ้นไปตามกระดูกสันหลัง ซ้ายแล้ว แล่นผ่านกระหวัดขึ้นไปบนศีศะแล้วกลับลงมา เอานาสิกซ้าย อยู่ประจ�ำลมจมูกอันว่าจันทกลาเบื้องซ้ายนั้นแล ๒ ๚ เอนเส้นหนึ่งอันชื่อ ว่าบิ์งคลานั้น แล่นออกมาแต่นาภีแล้ววงลงไปเอาต้นขาเบื้องขวา แล้ว เกี่ยวกระหวัดไปเอาสันหลัง แฝงแนบขึ้น หน้าปลายที่ ๓๖ ไปตามกระดูกสันหลังเบื้องขวา แล้วแล่นขึ้นไปเกี่ยวเอาศีศะแล้วลงมา เอานาสิกขวา อยู่ประจ�ำลม อันชื่อว่าสูญทกลาเบื้องขวานั้นแล ๓ ๚ เอน เส้นหนึ่งชื่อว่าสุมนานั้นแล่นออกมาแต่นาภีแล้ว ก็เข้าไปในพายในอกตาม ล�ำคอขึ้นไปเปนลิ้นแล ๔ ๚ เอนเส้นหนึ่งชื่อว่ากาลทารีนั้น แล่นออกมา แต่นาภี แล้วแตกออกเปน ๔ เส้น สองเส้นนั้นแล่นขึ้นไปโดยทั้งสอง แล้ว ไปเอาล�ำแขนทั้ง ๒ ตลอด หน้าปลายที่ ๓๗ ลงไปถึงนิ้วมือทั้ง ๑๐ นั้นแล ๒ เส้นนั้นเล่าแล่นลงไปต้นขาทั้ง ๒ ลง ไปตามล�ำแค่งทั้ง ๒ ตลอด ลงไปถึงนิ้วเท้าทั้ง ๑๐ นั้นแล ๕ ๚ เอน
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 39 เส้นหนึ่งชื่อสหัศรังสีนั้น แล่นออกมาแต่นาภีนั้นแล้ว ะ ก็แล่นลงไปตาม ต้นขาไปตลอดเท้าทั้ง ๒ ข้างซ้ายแล้วก็กลับย้อนขึ้นมาตามแค่งซ้าย แล้วขึ้นไปเอาหัวนมซ้ายแล้วแล่นเข้าไปใต้คาง แล้วขึ้นไปแตกออกเปน รากจักษุเบื้องซ้ายแล ะ หน้าปลายที่ ๓๘ ๖ ๏ เอนเส้นหนึ่งชื่อว่าทวารีนั้นแล่นออกมาจากนาภีแล้ว ตลอดลงไปเอา เท้าขวาแล้วกลับขึ้นมาตามแค่งผ่านขึ้นไปตามนมขวา แล่นเข้าไปใต้คาง ขวาแล้วแล้วแตกออกเปนรากจักขุขวาแล ๗ ๚ เอนเส้นหนึ่งชื่อว่าลาวุสัง นั้นแล่นออกมาแต่นาภีขึ้นไปราวนมซ้าย แล่นไปข้างซ้ายแล้วไปหูซ้าย ออกเปนรากหูซ้ายนั้นแล ะ ๘ ๏ เอนเส้นหนึ่งชื่ออุลังกนั้นออกแต่นาภี ข้างขวาขึ้นไปราวนมขวา แล่นเข้าไปใต้คางแล้วออกเปนรากหูขวาแล ฯ หน้าปลายที่ ๓๙ ๙ ๏ เอนเส้นหนึ่งชื่อนันทกระหวัดนั้นออกมาแต่นาภีนั้น ไปเกี่ยวเอา บ์ากเภาะทวารคูธทวารมูตรนั้นแล ะ ๑๐ ๏ เอนเส้นหนึ่งชื่อว่าคิชนั้น ออกแต่นาภีแล่นไปเอาหัวเหน่าลงไปล�ำลึงนั้นแล ๚ะ ๏ แลเอนทั้ง ๑๐ เส้นนี้เปนใหญ่กว่าเอนทั้งปวงแล ฯ เอนสุสุมนานั้น ออกแต่นาภีไปเปน ลิ้นแล ฯ เอนชื่อสิกขินี แล่นแต่นาภีออกไปเบื้ององคชาติแล ๚ะ๛ หน้าปลายที่ ๔๐ อาจาริยกล่าวไว้ว่ายังมีลมจ�ำพวกหนึ่งเกิดแต่นาภีขึ้นไปเบื้องบน แล้วลงมา เบื้องต�ำ ๑๐ องคุลีแลมีเอนทั้งหลายได้ ๗๒๐๐๐ เส้นอันอยู่นาภีสดือ นั้นแล้ว แลมีเอน ๖ เส้น นั้นเปนรากแก่เอนทั้งหลาย ๗๒๐๐๐ เส้น อันอยู่ในนาภีเปนรากเกี่ยวกระหวัดอยู่ในนาภีนั้นแล ๏ แลมีเอน ๑๐ เส้นอุดมกว่าเอ็นทั้งหลาย แลเอน ๑๐ เส้น นั้นมีชื่อดังนี้ ะ หน้าปลายที่ ๔๑ ชื่อว่าอิทา ๑ บิ์งคลา ๑ สุมนา ๑ ฆานทารี ๑ หัศถดี ๑ กงจกร ๑ กุขุง ๑ สรวนิ ๑ ทวาธารี ๑ สักคิณี ๑ เปน ๑๐ ด้วยกันดังนี้แล ฯ อาจารยกล่าวว่าเส้นอิทาแลเส้นบิ์งคลานั้น ออกแต่นาภีลงไปขาซ้าย ขาขวา แลเล่นไปเอาสันหลังแล้วแอบขึ้นไปตามกระดูกสันหลังทั้ง ๒ ข้าง แล่นไปตามศีศะ แล้วลงมาตามนาสิกทั้งซ้ายขวาแล แลนาสิกซ้าย นั้นชื่อจันทกลาแล นาสิกขวา