90 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ล�ำดับ ที่ หน้าต้น/ หน้าปลายที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิม ค�ำชื่อลม ๑๕๕ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมหนึ่งชื่อมูลล�ำภา เกิดด้วย กินผลไม้เกิดแต่มือก่อนไปเอา ไหล่แล้วมาบ่ามาอกมาหว่าง คิ้ว ให้แก้ไรผมแลทัดดอกไม้ ทั้ง ๒ แก้นาภีคลายแล ลมมูลล�ำภา เกิดด้วยกินผลไม้เกิด แต่มือก่อนไปเอาไหล่แล้วมาบ่า มาอกมาหว่างคิ้ว ให้แก้ไรผมและ ทัดดอกไม้ทั้ง ๒ แก้นาภีคลายแล ๑๕๖ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมกล่อนให้ฟกฝักให้แก้ท้อง แล้ว แก้ตะโพกขึ้นมาเท้าถึง ไหล่ทั้ง ๒ แล้วไปเอาฝัก จึ่งต�ำ ยากินส�ำรับโรคนั้น จงกินยา ธรณีไหว ลมกล่อนให้ฟกฝักให้แก้ท้องแล้ว แก้สะโพกขึ้นมาเท้าถึงไหล่ทั้ง ๒ แล้วไปเอาฝัก จึงต�ำยากินส�ำหรับ โรคนั้น จงกินยาธรณีไหว ๑๕๗ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมชื่ออาพาธิทุกขเกิดในลึงคือ อุปทมให้แต่งยากินแล ลมอาพาธทุกข์เกิดในลึงค์คือ อุปทมให้แต่งยากิน ๑๕๘ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมสคริวนั้นให้สั่นทั่วสารพางค์ ตัวแล้วจับเอาต้นคางทั้ง ๒ ลมตะคริวนั้นให้สั่นทั่วสารพางค์ ตัวแล้วจับเอาต้นคางทั้ง ๒ ๑๕๙ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมจ�ำพวกหนึ่งชื่ออรรคิโรธจับ แต่นาภีขึ้นมาเอาหัวใจให้กินยา ปลุกโลหิตก่อนจึ่งแก้คลายแล ะ ลมอัคคิโรธจับแต่นาภีขึ้นมาเอา หัวใจให้กินยาปลุกโลหิตก่อน จึง แก้คลาย ๑๖๐ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมจ�ำพวกหนึ่งให้เสียบแทงน่า หลัง เปนเพื่อเสมหะแลโลหิต ให้ประกอบยาแก้เสมหะแล โลหิต แล้วจึ่งนวดแก้ ลมให้เสียบแทงหน้าหลัง เป็นเพื่อ เสมหะและโลหิตให้ประกอบยา แก้เสมหะและโลหิตแล้วจึงนวด แก้ ๑๖๑ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมชื่อบาทคุณให้เมื่อยเท้าขึ้น มาถึงนาภี ให้รมยานี้จึ่งคลาย ะ ลมบาทคุณท�ำให้เมื่อยเท้าขึ้นมา ถึงนาภีให้รมยานี้จึงคลาย
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 91 ล�ำดับ ที่ หน้าต้น/ หน้าปลายที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิม ค�ำชื่อลม ๑๖๒ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมชื่อบาทเพลิงให้ร้อนแต่เท้า ไปถึงแค่งให้แก้แต่ส้นเท้าขึ้นไป ให้ประกอบยากินส�ำรับคลาย ลมบาทเพลิงให้ร้อนแต่เท้าไปถึง แข้งให้แก้แต่ส้นเท้าขึ้นไปให้ ประกอบยากินส�ำหรับคลาย ๑๖๓ ๑๓ ถึง ๑๔ ๏ ลมชื่อชไสยรัตให้ประกอบยา ให้แก้กินส�ำรับแล้วจึ่งนวดแล ๚ะ ลมชไสยรัต ให้ประกอบยาให้แก้ กิน (หนึ่ง) ส�ำรับแล้วจึงนวด ๑๖๔ ๑๗ ถึง ๑๘ ๏ แก้ลมชักบ์ากเบี้ยวแล ลมชักปากเบี้ยว ๑๖๕ ๑๗ ถึง ๑๘ ๏ แก้ปัตฆาฏเหมือนกันทั้ง ๒ ข้าง ปัตคาดเหมือนกันทั้ง ๒ ข้าง ๑๖๖ ๒๑ ถึง ๒๒ ๏ แก้ลมรัตบิ์ตหยิกมิเจบ ลมรัตตะปิตตะหยิกไม่เจ็บ ๑๖๗ ๒๑ ถึง ๒๒ ๏ แก้เปลี่ยวด�ำแล เปลี่ยวด�ำ ๑๖๘ ๒๑ ถึง ๒๒ ๏ แก้ลมจับน่องสั่น ลมจับน่องสั่น ๑๖๙ ๒๑ ถึง ๒๒ ๏ แก้รัตบิ์ตมักเจบเอวนักดังเอว จะลุ่ยหลุดแล รัตตะปิตตะมักเจ็บเอวนักดังเอว จะลุ่ยหลุดแล ๑๗๐ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ แก้ลมอัมพาธิราทยักษ์แก้หืด แก้ไอ ๑๐ ตัว ลมอัมพาตราทธยักษ์แก้หืดแก้ไอ ๑๐ ตัว ๑๗๑ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ แก้ลมพิศม์ ๙ ตัว ลมพิษ ๙ ตัว ๑๗๒ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ ลมชไสยแลดานตคุณปล่อย ๙ ตัว ลมกระษัยและดานตะคุณปล่อย ๙ ตัว ๑๗๓ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ ลมสคริวแลไข้ตัวร้อน ๙ ตัว ลมตะคริวและไข้ตัวร้อน ๙ ตัว ๑๗๔ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ กล่อนแลอรรตพฤก ๙ ตัว กล่อนและอันตะพฤฒ ๙ ตัว ๑๗๕ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ ลมราทยักษหืดไอ ๑๑ ตัว ลมราทธยักษ์หืดไอ ๑๑ ตัว ๑๗๖ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ สคริวแลรัตบิ์ต ๗ ตัว ตะคริวและรัตตะปิตตะ ๗ ตัว ๑๗๗ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ ลมล�ำโหก ๙ ตัว ลมล�ำโฮก ๙ ตัว
92 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ล�ำดับ ที่ หน้าต้น/ หน้าปลายที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิม ค�ำชื่อลม ๑๗๘ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ ลมรัตวาต ๙ ตัว ลมรัตตวาต ๙ ตัว ๑๗๙ ๒๓ ถึง ๒๔ ๏ ลมป่วง ๙ ตัว ลมป่วง ๙ ตัว ๑๘๐ ๒๕ ถึง ๒๖ ๏ ให้นับแต่สีค่างสุดขึ้นมา ๒ ซี่ หว่างนั้นแก้ปัตฆาฏแล ให้นับแต่สีข้างสุดขึ้นมา ๒ ซี่ ระหว่างนั้นแก้ปัตคาด ๑๘๑ ๒๕ ถึง ๒๖ ๏ ลมชื่ออรรตพฤกให้แก้เส้นริม กระดูกสันหลังทั้ง ๒ คลายแล ลมอรรตพฤกให้แก้เส้นริมกระดูก สันหลังทั้ง ๒ ๑๘๒ ๒๕ ถึง ๒๖ ๏ แก้ลมให้จักษุมืดหูตึงคลายแล ลมท�ำให้จักษุมืดหูตึง ๑๘๓ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ ชื่อสูญทกลาก็ว่าสรรนิบาตก็ว่า ปกังก็ว่า มักปวดศีศะเมื่อเวลา เช้าเมื่อตวันขึ้นมักเจบจักษุแล น�้ำจักษุตก สูญทกลาก็ว่า สันนิบาตก็ว่าปะกัง ก็ว่า มักปวดศีรษะเมื่อเวลาเช้า เมื่อตะวันขึ้น มักเจ็บจักษุและน�้ำ จักษุตก ๑๘๔ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ ชื่อสุสุมนาแล้วกลายเปนชิวหา สดมแล่นไปจับเอาต้นลิ้นดุจดัง กันแล สุมนาแล้วกลายเป็นชิวหาสดมภ์ แล่นไปจับเอาต้นลิ้นดุจดังกัน ๑๘๕ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ ชื่อองควาตแล องควาต ๑๘๖ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ ลมพหิตวาตจับดังพิศม์งู ลายสาบขบแล ลมพหิตวาตจับดังพิษงูลายสาบ ขบ ๑๘๗ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ ลมชื่อพุทยักษก็ว่า ลมสรรนิบาต ก็ว่าดุจกันแล ๚ ลมชื่อพุทธยักษ์ก็ว่า สันนิบาตก็ว่า ดุจกัน ๑๘๘ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ ชื่อจันทกลาจับบ์ากเบี้ยวแลจับ จักษุนั้นมืด ก�ำเดาก็ว่า ย่อม เจบตวันเยนนั้นแล จันทกลาจับปากเบี้ยวและจับจักษุ นั้นมืด ก�ำเดาก็ว่า ย่อมเจ็บตะวัน เย็นนั้น ๑๘๙ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ แก้ลมจุกอกเจบหลังแล ลมจุกอกเจ็บหลัง
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 93 ล�ำดับ ที่ หน้าต้น/ หน้าปลายที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิม ค�ำชื่อลม ๑๙๐ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ แก้ลมเสียดแทงให้มือตายเท้า ตายจุกอกเจบหลัง ะ ลมเสียดแทงท�ำให้มือตายเท้า ตายจุกอกเจ็บหลัง ๑๙๑ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ ชื่ออิทาก็ว่า ลมพหิก็ว่าจับดัง พิศม์งูลายสาบขบ ะ อิทาก็ว่า ลมพหิก็ว่า จับดังพิษงู ลายสาบขบ ๑๙๒ ๒๗ ถึง ๒๘ ๏ ชื่อกาลทารีแลสรรนิบาตใบ้ก็ ว่า แล้วกลายมาเปนลมจับ นั้นแลให้พึงพิจารณาจงหนัก จึ่งจะเหนโรคแล ๚ กาลทารีและสันนิบาตใบ้ก็ว่า แล้วกลายมาเป็นลมจับนั้นและให้ พึงพิจารณาจงหนักจึงจะเห็นโรค ๑๙๓ ๒๙ ถึง ๓๐ ๏ ให้ดูเลขให้ถูกกันตามที่นี้เถิด ทุกคนแล ๚ะ ให้ดูเลขให้ถูกกันตามที่นี้เถิด ทุกคน ๑๙๔ ๓๑ ถึง ๓๒ ๏ ลมปัตฆาฏจับตะโพกทั้ง ๒ จับ ไหล่ทั้ง ๒ ข้าง จับทรวงอกทั้ง ๒ แลก�ำด้น ลมปัตคาดจับสะโพกทั้ง ๒ จับ ไหล่ทั้ง ๒ ข้าง จับทรวงอกทั้ง ๒ และก�ำด้น ๑๙๕ ๓๑ ถึง ๓๒ ๏ ลมชื่อมางษอาพาธิให้ท้องนั้น ใหญ่นักให้กินยารุแล้วจงกินยา ส�ำรับ ลมมังสะอาพาธท�ำให้ท้องใหญ่ ให้กินยารุแล้วจงกินยาส�ำรับ ๑๙๖ ๓๑ ถึง ๓๒ ๏ ลมกล่อนให้ฟักฝักแล้วให้คัน แก้ท้องก่อนจึ่งแก้ตะโพกแก้ หัวเหน่าแล้ว แก้แม่เท้าทั้ง ๒ แก้หัวตฆากแล ลมกล่อนท�ำให้ฟักฝักแล้วให้คัน แก้ท้องก่อน จึงแก้สะโพก แก้หัว หน่าวแล้ว แก้แม่เท้าทั้ง ๒ แก้หัว ตะคาก ๑๙๗ ๓๑ ถึง ๓๒ ๏ ลมจ�ำพวกหนึ่งชื่อปัตฆาฏจับ แต่ข้อเท้าขึ้นไปให้คับอกนัก กินอาหารมิได้ให้แน่นทรวงอก อยู่นัก ให้แก้แล้วให้กินยาชื่อ ทิพโสตแล ลมจ�ำพวกหนึ่งชื่อปัตคาดจับแต่ ข้อเท้าขึ้นไปให้คับอก กินอาหาร ไม่ได้ให้แน่นทรวงอกให้แก้แล้วให้ กินยาชื่อทิพโสต
94 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔ ล�ำดับ ที่ หน้าต้น/ หน้าปลายที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิม ค�ำชื่อลม ๑๙๘ ๓๑ ถึง ๓๒ ๏ อันนี้ลมจ�ำพวกหนึ่งชื่อราทยักษ จับย่อมให้ชักทั่วทั้งกายให้ยัก ไปมาให้สบัดต้นฅอแลบ์าก ให้ แก้ต้นคางแลกระบอกจักษุจง ได้ร้สึกตัวแล อันนี้ลมจ�ำพวกหนึ่งชื่อราทธยักษ์ จับย่อมให้ชักทั่วทั้งกายให้ยักไป มาให้สะบัดต้นคอและปาก ให้แก้ ต้นคางและกระบอกจักษุจงได้ รู้สึกตัว ๑๙๙ ๓๑ ถึง ๓๒ ๏ ยังมีลมจ�ำพวกหนึ่งชื่ออ�ำมพาธิ นั้น ย่อมจับเอาก้นกบขึ้นไปถึง ราวค่างจับเอาหัวใจแล้วให้ซึม มึน แล้วขึ้นไปราวบ่าทั้ง ๒ ขึ้น ไปจับเอาต้นลิ้นเจรจามิได้มิชัด แล ยังมีลมจ�ำพวกหนึ่งชื่ออัมพาตนั้น ย่อมจับเอาก้นกบขึ้นไปถึงราว ข้างจับเอาหัวใจแล้วให้ซึมมึน แล้วขึ้นไปราวบ่าทั้ง ๒ ขึ้นไปจับ เอาต้นลิ้น เจรจาไม่ได้ไม่ชัด ๒๐๐ ๓๑ ถึง ๓๒ ๏ ลมจ�ำพวกหนึ่งชื่อจิตรบาทา จับแต่ส้นเท้าขึ้นมาถึงหัวเข่า นั้นให้ขัดยอดอกดังเอาไม้แทง ไว้แล ลมจ�ำพวกหนึ่งชื่อจิตรบาทา จับ แต่ส้นเท้าขึ้นมาถึงหัวเข่าท�ำให้ขัด ยอดอกดังเอาไม้แทงไว้ ๒๐๑ ๓๑ ถึง ๓๒ ๏ มีลมอันหนึ่งชื่อสันพ์้าผ่า จับ เท้าขึ้นไปเอาราวตะโพกให้แก้ แต่ปลายเท้าขึ้นไปแล ๚ะ มีลมอันหนึ่งชื่อสันฟ้าผ่า จับเท้า ขึ้นไปเอาราวสะโพกให้แก้แต่ ปลายเท้าขึ้นไป
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 95 “คัมภีร์แผนนวด” เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ ใน “ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕” หน้าต้นที่ ๑-๔๔ หน้าปลายที่ ๑-๓๒ ว่าด้วย ภาพร่างกายแสดงจุดและ เส้นเอ็น ๑ รูป ภาพแผนนวด ๒๖ ภาพ และแผนปลิง ๒ ภาพ ได้สังคายนาเบื้องต้น และแสดงการจ�ำแนกค�ำหมวดสมุฎฐานโรค ๔ ค�ำ ล�ำดับ ที่ หน้าต้น/ หน้าปลายที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิม ค�ำชื่อสมุฏฐาน ๑ ถึง ๗ ๏ อันว่าแผนคนเดียวนี้ มิรู้ที่จะ ดูเลยแล ๚ะ อันว่าแผนคนเดียวนี้ ไม่รู้ที่จะดู เลย ๑ ๒๑ ถึง ๒๔ ๖ ๏ แก้โลหิตแลเสมหะตีขึ้นก็ดีแก้ เสียดแก้ที่ตายให้รอด โลหิตและเสมหะตีขึ้น ๒ ๓๗ ถึง ๓๘ ๏ แก้ปวดศีศะเพื่อโลหิต ปวดศีรษะเพื่อโลหิต ๓ ๔๑ ถึง ๔๒ ๏ แก้สรรนิบาตเพื่อโลหิตย่อมให้ พุพอง สันนิบาตเพื่อโลหิต ๔ ๑๗ ถึง ๑๘ ๏ แก้เสมหะแลโลหิตตีขึ้นนั้นก็ดี แก้ลมเสียดแก้ตายประการ หนึ่งแล ๚ เสมหะและโลหิตตีขึ้นนั้นก็ดี แก้ ลมเสียดแก้ตายประการหนึ่ง
96 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔๔. คำอธิบายจุดนวดแก้อาการที่ปรากฏบนแผนนวดในคัมภีร์แผนนวดค�ำอธิบายจุดนวดแก้อาการใน”คัมภีร์แผนนวด” เล่ม ๑ เลขที่ ๑๐๐๘ ใน “ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕” หน้าต้นที่ ๑-๔๔ หน้าปลายที่ ๑-๓๒ มีภาพร่างกายแสดงจุดและเส้น ๑ รูป ภาพแผนนวด ๒๖ รูป และแผนปลิง ๒ รูป รวมจุด ๓๗๗ จุด หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๑ ถึง ๗๏อันว่าแผนคนเดียวนี้ มิรู้ที่จะ ดูเลยแล ๚ะอันว่าแผนคนเดียวนี้ ไม่รู้ที่จะดู เลยจุดและเส้นเอ็นต่างๆ มากมายในรูปเดียวกันจึงดูยาก ๙ ถึง ๑๒แผนหงาย ๙ ถึง ๑๒๑๏ชื่อวาโยอรรคีเกี่ยวเอาสีสะวาโยอัคคีจุดจอมประสาท ๑ จุด เชื่อมโยงไปยังจุดใต้ ไรผมด้านหน้า ๗ จุด จุดใต้ไรผมด้านละ ๓ จุด ซ้าย-ขวา เชื่อมโยงลงมาถึงจุดใต้กระดูกโหนก แก้มทั้งซ้าย-ขวา ข้างละ ๑ จุด จุดใต้ไรผมตรง กลางแสกหน้า เชื่อมโยงผ่านมาทางมุมปากและ แนวกราม ๓ จุดทั้งซ้าย-ขวา และที่จุดกลางแสก หน้าเชื่อมโยงลงมาถึงจุดร่องรอยบุ๋มหัวกระดูก ไหปลาร้า และขึ้นไปจุดข้างคอทั้งซ้ายขวา ต่อมา เชื่อมลงมาถึง จุดเหนือหนีบรักแร้ทั้งซ้ายขวา และจุดใต้หัวคิ้วทั้ง ๒ ข้าง ๙ ถึง ๑๒๒๏ เกี่ยวเอาเส้นสันนิบาต สันนิบาตเส้นเดียวกับวาโยอัคคี
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 97 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๙ ถึง ๑๒๓๏ เส้นมหาสนุกนิ์ มหาสนุกจุดแรกใต้กึ่งกลางกระดูกไหปลาร้า (ใกล้กระดูก อก) ด้านขวา จุดที่ ๒ ห่างออกไปทางหัวไหล่ ๒ นิ้วมือ ๙ ถึง ๑๒๔๏ แก้ลมชิวหาสดมลมชิวหาสดมภ์จุดปลายกระดูกไหปลาร้า ๙ ถึง ๑๒๕๏ แก้ลมราทยักษ์ ลมราทธยักษ์จุดบนหัวไหล่ขวา ๙ ถึง ๑๒๖๏๔ ถ้านี้แก้ลมรัตบิ์ต ลมรัตตะปิตตะนวด ๔ จุด เป็นเครื่องหมาย + จุดนวดอยู่บริเวณ ต้นแขนด้านหน้า คว�่ำแขนนวด จุดที่ ๑ (จุดบน) เหนือปลายกล้ามเนื้อสามเหลี่ยมขึ้นมาทางแขน ด้านหน้าประมาณ ๒ นิ้วมือ จุดที่ ๒ (จุดล่าง) ห่างจากใต้ปลายกล้ามเนื้อสามเหลี่ยมประมาณ ๓ นิ้วมือ จุดด้านข้าง จุดที่ ๓ และ ๔ วัดจาก ปลายกล้ามเนื้อสามเหลี่ยมออกไปทางด้านข้าง ข้างละ ๓ นิ้วมือ ทั้งซ้ายและขวา
98 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๙ ถึง ๑๒๗๏แก้สอึก สะอึกจุดร่องปลายกระดูกไหปลาร้ากับหัวกระดูก ต้นแขน๙ ถึง ๑๒๘๏แก้ลมสคริว ลมตะคริวการนวดลมตะคริว มีกลุ่มนวดที่เชื่อมโยงกัน คือจุดนวดรัตตะปิตตะ ๔ จุดและจุดหลังข้อมือ เชื่อมโยงกับแผนนวดบริเวณทรวงอก ใต้ราวนม ลิ้นปี่ถึงบริเวณช่องท้อง ความเห็นของคณะท�ำงานฯ: การนวดบริเวณ ทรวงอก เริ่มจากจุดสุมนา เหนือสะดือ ๒ นิ้วมือ ต่อมาเลื่อนขึ้นมานวดที่จุดเหนือลิ้นปี่ ๑ นิ้วมือ จากนั้นให้นวดอยู่ระหว่างร่องซี่โครงร่อง ที่ ๕-๖ ห่างจากกระดูกอก ประมาณ ๒ นิ้วมือ ทั้งซ้ายและขวา การนวดบริเวณช่องท้อง แนวชิดกระดูกชายโครง จุดแรกห่างจากกระดูก ลิ้นปี่ประมาณ ๓ นิ้วมือ แต่ละจุดห่างกัน ๓ นิ้ว มือ ข้างละ ๓ จุด ทั้งซ้ายและขวา จุดข้างจาก จุดสุมนา ห่างข้างละ ๑ นิ้วมือ ทั้งซ้ายและขวา
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 99 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๙ ถึง ๑๒๘๏แก้ลมสคริว ลมตะคริวแนวขอบกระดูกเชิงกราน ห่างจากกระดูก เชิงกราน ๒ นิ้วมือ จุดแรกห่างจากหัวตะขาก ๒ นิ้วมือ จุดต่อมาห่างจากจุดแรก ๒ นิ้วมือ ทั้งซ้าย-ขวา ๙ ถึง ๑๒๙๏ แก้ลมปัตฆาฏลมปัตคาดจากภาพมีเส้นมาถึงต้นแขน ไม่มีจุดนวดที่ชัดเจน * อ้างอิงภาพจากแผนนวดวัด สุวรรณารามลมปัศฆาฏขวา* จุดข้างลิ้นปี่ไปทางขวา๒นิ้วมือ ๙ ถึง ๑๒๑๐๏ แก้อ�ำมพาธิ อัมพาตจากภาพมีเส้นมาถึงต้นศอกไม่มีจุดนวดที่ชัดเจน *อ้างอิงภาพจากแผนนวดวัด สุวรรณารามแก้อ�ำมะพาธิ์* จุดใกล้หัวตะคากข้างขวา ๙ ถึง ๑๒๑๑๏ แก้วาตคุณลมวาตคุณจากภาพมีเส้นมาถึงแขน ไม่มีจุดนวดที่ชัดเจน * อ้างอิงภาพจากแผนนวดวัด สุวรรณารามปะวาตะคุณ* แนวเหนือรอยต่อขาหนีบ๑นิ้วมือ ๙ ถึง ๑๒๑๒๏แก้สรรพลมทังปวงสรรพลมทั้งปวงจุดเหนือเข่า และมีจุดเชื่อมโยงทั่วทั้งขา
100 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๙ ถึง ๑๒๑๓๏เส้นหลังข้อมือทั้ง ๒ ข้างนั้น ท่านให้แก้สคริวดุจเดียวทั้ง สองข้างดุจกันตะคริวจุดและหลังข้อมือทั้ง ๒ ข้าง๙ ถึง ๑๒๑๔๏ชื่อเทพล�ำฤก ๖ เส้นนี้อย่าเลยเทพล�ำลึก ๖ เส้นที่ศีรษะด้านหลัง เชื่อมโยงกัน จากจุดจอม ประสาทถึงจุดก�ำด้น จุดใต้ท้ายทอยทั้งซ้ายขวา เชื่อมโยงกับจุดแนวเหนือหูและแนวหลังหู เป็น รูปเหลี่ยมเพชร ๙ ถึง ๑๒๑๕๏แก้เส้นโขนงคิ้วทั้ง ๒ เลี่ยม เพชรลมปกังแลลมปะกัง แนวคิ้วทั้งซ้าย ขวา แนวนวด เช่นเดียวกับ วาโยอัคคี เป็นรูปเหลี่ยมเพชร ๙ ถึง ๑๒๑๖๏แก้ปวดศีศะเปนโรคแลปวดศีรษะจุดโค้งคอ ๙ ถึง ๑๒๑๗๏แก้โสตโรคมิได้ยินโสตโรค หูไม่ได้ยินจุดแรกใต้กึ่งกลางกระดูกไหปลาร้า (ใกล้กระดูก อก) ด้านขวา จุดที่ ๒ ห่างออกไปทางหัวไหล่ ๒ นิ้วมือ ๙ ถึง ๑๒๑๘๏แก้สอึกก็ได้แลสะอึกจุดร่องปลายกระดูกไหปลาร้ากับหัวกระดูก ต้นแขน
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 101 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๙ ถึง ๑๒๑๙๏แก้ไหล่ตายไหล่ตายจุดปลายกระดูกไหปลาร้า ๙ ถึง ๑๒๒๐๏แก้ปัตฆาฏปัตคาดจุดที่หัวไหล่ซ้าย ๙ ถึง ๑๒๒๑๏เส้นหว่างฅอกลวงนั้นแก้ฤษ ดวงให้ไอริดสีดวงให้ไอจุดร่องรอยบุ๋มหัวกระดูกไหปลาร้า ๙ ถึง ๑๒๒๒๏เส้นต้นสอกทั้ง ๒ แก้แขนตายแขนตายลักษณะคว�่ำมือ จุดต�่ำกว่าข้อพับศอกลงมา ประมาณ ๑ นิ้วมือ ๙ ถึง ๑๒๒๓๏เส้นราวชักนิ้วแก้เสียดชื่อว่า กุขุงแลกุขุงขอบกระดูกนิ้วหัวแม่มือ จุดกึ่งกลางระหว่างข้อ นิ้วหัวแม่มือกับข้อมือ ๙ ถึง ๑๒๒๔๏แก้เมื่อยขบทั้ง ๒ ข้างดุจกัน เมื่อยขบแนวโคนนิ้วทั้ง ๕ จุดร่องกลางข้อเท้า เหนือจุด กลางข้อเท้า ๑ นิ้วมือจุดข้างตาตุ่มด้านใน ๙ ถึง ๑๒๒๕๏แก้สรรพลมสรรพลมจุดข้างตาตุ่มด้านในด้านเอ็นร้อยหวายทั้งซ้าย- ขวา
102 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๙ ถึง ๑๒๒๖๏บันดาเส้นกระหม่อมแลก�ำด้น แลริมไรผม แลสองเพรียงหู แลทัดดอกไม้ทั้ง ๒ ข้างนี้ก็ดี ท่านว่าแก้สีสะโรคแลโสตโรค ทั้งมวนแลศีรษะโรคและโสตโรค ๑๓ ถึง ๑๖แผนคว�่ำ ๑๓ ถึง ๑๖๒๗๏แก้เส้นปัตฆาฏแลราทยักษแก้ ไหล่ตายเส้นปัตคาดและราทธยักษ์แก้ ไหล่ตาย (ข้างซ้าย)แนวบ่า ๑ ข้างซ้าย เริ่มจากจุดร่องเหนือหัวไหล่ นวดไปตามแนวบ่า เน้นจุดร่องที่หัวไหล่ แนวจุด โค้งคอ ๑๓ ถึง ๑๖๒๘๏ถ้าแลแก้ข้างขวาไซ้ ลมอันชื่อ ชิวหาสดม แลที่จะลงมือนั้น ดุจดังกันทั้ง ๒ ข้าง ถ้าข้าง ซ้ายแกปัตฆาฏราทยกษ์ ข้าง ขวาแก้ลมชิวหาสดมให้กรนไปลมชิวหาสดมภ์ ข้างขวาแนวบ่า ๑ ข้างขวา เริ่มจากจุดร่องเหนือหัวไหล่ นวดไปตามแนวบ่า เน้นจุดร่องที่หัวไหล่ แนวจุด โค้งคอ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 103 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๑๓ ถึง ๑๖๏เอนข้างขวาซ้ายประดุจดังกัน แลพิจารณาจงหนักเขียนนี้ ยากนัก ๑๗ ถึง ๒๐แผนหงาย ๑๗ ถึง ๒๐๒๙๏แก้ปวดศีศะเมื่อเวลาเช้านัก แลแก้ฤษดวงงอกจมูกแล ปวดศีรษะเวลาเช้าจากจุดจอมประสาท เชื่อมโยงมาที่จุดใต้ไรผม กึ่งกลางหน้าผาก (นวดศีรษะ และนวดใบหน้า) ๑๗ ถึง ๒๐๓๐๏แก้ปวดศีศะเมื่อเวลาเช้านัก แลแก้ฤษดวงงอกจมูกแล ริดสีดวงจมูกจากจุดจอมประสาท เชื่อมโยงมาที่จุดใต้ไรผม กึ่งกลางหน้าผาก (นวดศีรษะ และนวดใบหน้า) ๑๗ ถึง ๒๐๓๑๏แก้ไข้กระเลียงแลกระหายน�้ำ นักแล แก้จักษุวิงเวียนแลเจบ จักษุ ไข้เจลียงให้กระหายน�้ำและวิงเวียนเจ็บตาจุดกึ่งกลางคิ้วด้านขวา เชื่อมโยงมาที่จุดรอยบุ๋ม หน้าหู ต่อลงมาที่จุดริมฝีปาก นวดทั้งข้างซ้าย และขวา ๑๗ ถึง๒๐๓๒๏แก้ไข้กระเลียงแลกระหายน�้ำ นักแล แก้จักษุวิงเวียนแลเจบ จักษุ กระหายน�้ำจุดกึ่งกลางคิ้วด้านขวา เชื่อมโยงมาที่จุดรอยบุ๋ม หน้าหู ต่อลงมาที่จุดริมฝีปาก นวดทั้งข้างซ้าย และขวา
104 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๑๗ ถึง๒๐๓๓๏แก้ไข้กระเลียงแลกระหายน�้ำ นักแล แก้จักษุวิงเวียนแลเจบ จักษุ จักษุวิงเวียนและเจ็บจักษุ จุดกึ่งกลางคิ้วด้านขวา เชื่อมโยงมาที่จุดรอยบุ๋ม หน้าหู ต่อลงมาที่จุดริมฝีปาก นวดทั้งข้างซ้าย และขวา๑๗ ถึง ๒๐๓๔๏เส้นนี้สูญทกลาก็ว่าสรรนิบาต ก็ว่าปกังว่า มักปวดศีศะเมื่อ เวลาเช้าๆ แลจับตาแหก น�้ำตาตก สูญทกลา สันนิบาต ปะกัง จุดกึ่งกลางคิ้วด้านขวา เชื่อมโยงมาที่จุดรอยบุ๋ม หน้าหูขวา ต่อลงมาที่จุดริมฝีปากขวา นวดทั้ง ๒ ข้าง ๑๗ ถึง ๒๐๓๕๏เส้นนี้ชื่อสุสุมนาก็ว่า กลาย ไปเปนลมชิวหาสดมมันจับเอา ต้นลิ้นเจรจามิได้ เส้นอยู่ลูก คาง ๐๑สุมนากลายเป็นลมชิวหาสดมภ์นวดแนวเส้นสุมนาเหนือสะดือ ๒ นิ้วมือ นวดขึ้น ไปถึงเส้นอยู่ใต้คางจุดโคนลิ้น ๑๗ ถึง ๒๐๓๖๏เส้นนี้ชื่อบิ์งคลามันกลาย ไปเปนลมพหิเมื่อแรกจับดัง พิศม์งทับมิคลาขบย่อมขึ้น ตามกระดูกสันหลังทั้งซ้าย ทั้งขวาปิงคลากลายไปเป็นลมพหิจุดใต้สะดือ ๔ นิ้วมือ เหนือหัวหน่าว
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 105 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๑๗ ถึง ๒๐๓๗๏เส้นเข่าทั้ง ๒ ชื่อว่าทวารี กลายไปเปนลมสรรนิบาตแล ลมพุทยักษก็ว่าจับดังบิ์ศาจ เข้าสิงมักให้เปนบ้าพิกลจริด ต่างๆ เพื่อลมจ�ำพวกนี้แลเส้น เข่าทั้ง ๒ แลลูกคางนั้นตก เลข ๑ ไว้เหมือนกันทวารี กลายไปเป็นลมสันนิบาต และลมพุทธยักษ์นวดแนวขาด้านใน จุดเน้นที่จุดชิดข้อเข่าด้านบน (ระหว่างเส้นเอ็นกับกระดูก) นวดทั้ง ๒ ข้าง และนวดจากหัวเข่าเชื่อมโยงขึ้นไปหาสะดือ นวด แนวเส้นอิทา และเส้นสุมนา ๑๗ ถึง ๒๐๓๘๏แก้เส้นนี้ปวดศีศะเมื่อเวลา กลางคืนให้เจบสันหลังให้บ์าก เบี้ยวก็มีบ้าง ให้ตามืดก็มีบ้าง เกิดเพื่อก�ำเดาแลลมรคนกัน ให้ตัวร้อนแล้วก็กลับให้เยน เล่าคือว่าเส้นจันทกลานั้นแลปวดศีรษะเวลากลางคืน ให้เจ็บ สันหลังให้ปากเบี้ยวบ้าง ให้ตา มืดบ้างจุดกึ่งกลางคิ้วด้านซ้าย เชื่อมโยงมาที่จุดรอยบุ๋ม หน้าหูซ้าย ต่อลงมาที่จุดริมฝีปากซ้าย นวดทั้ง ๒ ข้าง ๑๗ ถึง ๒๐๓๙๏เส้นนี้ชื่ออิทากลายไปเปน ลมพหิจับดังพิศม์งูลายสาบ ขบแลอิทากลายเป็นลมพหิจับดังพิษงู ลายสาบขบจุดใต้สะดือ ๔ นิ้วมือ เหนือหัวหน่าว
106 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๑๗ ถึง ๒๐๔๐๏แก้จุกอกแก้เจบหลังจุกอก เจ็บหลังจุดใต้ลิ้นปี่ ๑ นิ้วมือ๑๗ ถึง ๒๐๔๑๏แก้ลมเสียดขึ้นไปแลลมเสียดขึ้นจุดเหนือสะดือ ๔ นิ้วมือห่างจากกลางล�ำตัว ๓ นิ้วมือ๑๗ ถึง ๒๐๔๒๏แก้ปัตฆาฏแลปัตคาดจุดใต้สะดือ ๔ นิ้วมือ ห่างจากกลางล�ำตัว ๓ นิ้วมือ ๑๗ ถึง ๒๐๔๓๏แก้แขนตายมือตายเหมือนกัน แลแขนตายมือตายจุดใต้สะดือ ๔ นิ้วมือ ห่างจากกลางล�ำตัว ๓ นิ้วมือ ๑๗ ถึง ๒๐๔๔๏ชื่อสหัศรังสีแลสหัศรังสีแนวขาด้านใน (แนวชิดกระดูกหน้าแข้ง) ห่างจากเข่าลงมา ๔ นิ้วมือ ๑๗ ถึง ๒๐๔๕๏ชื่อฆานทวารีก็ว่า กลายเปน สันนิบาตแล้วกลายไปเปนลม จักษุแลฆานทวารี กลายเป็นสันนิบาต แล้วกลายไปเป็นลมจักษุแนวขาด้านใน (แนวชิดกระดูกหน้าแข้ง) เหนือ ตาตุ่มขึ้นไป ๔ นิ้วมือ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 107 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๑๗ ถึง ๒๐๔๖๏ชื่อว่าลมบาทเพลิงเมื่อแรกมัน จับนั้นมันให้ร้อนผ์่าเท้าดัง หนึ่งว่าต้องเพลิงแลเหมือน กันทั้ง ๒ ข้างให้แก้เส้นนี้แล้ว จึ่งวางยาแล ๚ลมบาทเพลิง๑.จุดข้อแรกของนิ้วหัวแม่เท้า๒.จุดที่ส้นเท้า ห่างจากขอบตาตุ่มในลงมาทาง ส้นเท้า ๑ นิ้วมือ๓.จุดชิดตาตุ่มในด้านเอ็นร้อยหวาย๔.จุดกลางข้อเท้าด้านหน้า (รอยบุ๋ม) ๒๑ ถึง ๒๔แผนคว�่ำ ๒๑ ถึง ๒๔๔๗๏แก้จักษุเปนต้อให้วางชัลลุกะ ๕ ตัวแลตาเป็นต้อ จุดกระหม่อมด้านหลัง ๒๑ ถึง ๒๔๔๘๏แก้ลมจับให้จักษุมืดให้วิงเวียน แล้วให้เจบกระบอกจักษุลมจับให้ตามืดวิงเวียน เจ็บ กระบอกตานวดแนวข้างก�ำด้นและจุดกลางกระหม่อม เริ่ม นวดจากจุดใต้ไรผมข้างซ้าย นวดขึ้นไปตามแนว ข้างก�ำด้น นวดทั้ง ๒ ข้าง แล้วนวดจุดเน้นที่จุด กลางกระหม่อม นวดทั้ง ๒ ข้าง ๒๑ ถึง ๒๔๔๙๏แก้โสตประสาตให้ตึง หูตึง จุดเหนือหูด้านหลัง ๒๑ ถึง ๒๔๕๐๏ แก้ลมชักให้บ์ากเบี้ยว แลจักษุ เหลือก ลมชักให้ปากเบี้ยว และ ตาเหลือก จุดกลางกระดูกสะบักด้านซ้าย
108 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๒๑ ถึง ๒๔๕๑๏แก้โลหิตแลเสมหะตีขึ้นก็ดีแก้ เสียดแก้ที่ตายให้รอด ๏แก้โลหิตแลเสมหะตีขึ้นก็ดีแก้เสียดแก้ที่ตายให้รอด ๖๏โลหิตแลเสมหะตีขึ้น นวดแนวข้างก�ำด้น จากจุดใต้ไรผม นวดขึ้นไป ตามแนว ทั้ง ๒ ข้าง๒๑ ถึง ๒๔๕๒๏แก้โลหิตแลเสมหะตีขึ้นก็ดีแก้ เสียดแก้ที่ตายให้รอด เสียด นวดตลอดแนวหลัง ๒ จากด้านบนลงมาจนถึง เหนือกระดูกกระเบนเหน็บ จุดเน้นเหนือกระดูก กระเบนเหน็บนวดทั้ง ๒ ข้าง ๒๑ ถึง ๒๔๕๓๏แก้โลหิตแลเสมหะตีขึ้นก็ดีแก้ เสียดแก้ที่ตายให้รอด ๖๏ที่ตายให้รอด ๒๑ ถึง ๒๔๕๔๏แก้ลมจับให้จักษุมืดแลให้วิง เวียนให้ปวดกะบอกจักษุนั้น นักประดุจแตกออก ๚ลมจับให้ตามืดและวิงเวียนศีรษะ ปวดกระบอกตานวดแนวข้างก�ำด้นและจุดกลางกระหม่อม เริ่ม นวดจากจุดใต้ไรผมข้างซ้าย นวดขึ้นไปตามแนว ข้างก�ำด้น นวดทั้ง ๒ ข้าง แล้วนวดจุดเน้นที่จุด กลางกระหม่อม นวดทั้ง ๒ ข้าง ๒๑ ถึง ๒๔๕๕๏แก้ลมให้ไหล่ตายแลลมให้ไหล่ตายจุดกึ่งกลางสะบัก
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 109 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๒๑ ถึง ๒๔๕๖๔๏แก้ลมปัตฆาฏทั้ง ๒ ข้างดุจ ดังกัน ลมปัตคาดนวดตลอดแนวหลัง ๒ และสะบัก แนวหลัง ๒ นวดจากด้านบนลงมาจนถึงเหนือกระดูก กระเบนเหน็บ จุดเน้นเหนือกระดูกกระเบนเหน็บ นวดทั้ง ๒ ข้าง นวดแนวขอบสะบัก จุดเน้นจุด กลางสะบัก ๒๑ ถึง ๒๔๕๗๖๏แก้ที่ตายประการหนึ่งเหมือน กันแล ๚ แก้ที่ตายจุดเหนือกระดูกกระเบนเหน็บ และแนวกระเบน เหน็บ เน้นจุดที่กระดูกกระเบนเหน็บชิ้นที่ ๒ ๏ เส้นกระหม่อมแลเส้นทั้งนี้ ยอมขึ้นรวมกัน แก้ปวดศีศะ เพื่อฤษดวงจมูกแลไข้ ให้ กระหายน�้ำนัก แลไข้จับก็ดี แลไข้ตะเลียงนั้นก็ดี แก้เส้นนี้ อยุดแลเส้นอยู่กลางกระหม่อม ๏เส้นกระหม่อมและเส้นที่สัมพันธ์ กันแก้ปวดศีศะเนื่องจาก ริดสีดวงจมูก และแก้อาการไข้ และไข้เจลียง
110 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๒๕ ถึง ๒๘แผนหงาย๒๕ ถึง ๒๘๕๘๏๒๐ ชื่อสูญทกลาก็ว่าสรรนิบาต ก็ว่าปกังก็ว่ามักเจบศีศะเมื่อ เวลาเช้ามีก�ำลังนักแลสูญทกลา สันนิบาต ปะกังจากจุดจอมประสาท เชื่อมโยงมาที่จุดใต้ไรผม กึ่งกลางหน้าผาก นวดต่อลงมาที่จุดหัวคิ้วทั้ง ซ้ายขวา และริมจมูกซ้ายและขวาและจุดใต้ริม ฝีปากซ้ายและขวา จุดเน้นริมจมูกข้างขวา ๒๕ ถึง ๒๘๕๙๏เส้นนี้ลมจับให้ตาแหกน�้ำตาตกลมจับให้ตาแหกน�้ำตาตกจุดใต้ริมฝีปากซ้ายและขวา ๒๕ ถึง ๒๘๖๐๏เดิมชื่อสุสุมนากลายมาเปนชิว หาสดม จับต้นลิ้นเจรจามิชัด ให้ลิ้นกระด้างแลสุมนากลายมาเป็นชิวหาสดมภ์ จุดเกลียวคอด้านหน้า ทั้ง ๒ ข้าง เป็นจุด อันตราย ใช้วิธีนวดอย่างระมัดระวัง ให้กดนิ่งใช้ เวลากดเพียง ๕ วินาที ห้ามกดแรง ห้ามขยี้ ๒๕ ถึง ๒๘๖๑๏ชื่อบิ์งคลากลายเปนลมพหิ แลเมื่อมันจับมีพิศม์ดังงูทับ มิคลาขบปิงคลากลายเป็นลมพหิเริ่มนวดจากแนวชายโครง ๕ จุด ตั้งแต่จุดใต้ ลิ้นปี่ นวด (โกย) เข้าหาสะดือ ด้านแนวสีข้าง จากชายโครงสุดท้ายไปหาหัวตะคาก ๕ จุด นวด (โกย) เข้าหาสะดือ และแนวขอบกระดูก เชิงกรานเข้าหาสะดือ ๕ จุด นวดขึ้นไปหาสะดือ นวดทั้ง ๒ ข้าง
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 111 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๒๕ ถึง ๒๘๖๒๏แกมือตายแลมือตายนวดแนวแขนด้านหลัง ๑ เน้นที่จุดปลายแขน เหนือข้อมือ ๒๕ ถึง ๒๘๖๓๏เส้นนี้ชื่อพุทยักษก็ว่า สรรนิบาตก็ว่า เมื่อแรกจับ นั้นมีอาการดุจดังบิ์ศาจเข้า ประจ�ำตัวอยู่ผู้มิรู้ถึงว่าผีเข้า เที่ยงแท้ตายพุทธยักษ์สันนิบาตไม่มีจุดนวด ๒๕ ถึง ๒๘๖๔๏แก้กล่อนแห้งแล ๚ กล่อนแห้ง (ขวา)จุดที่ขอบกระดูกฝ่าเท้าด้านใน ๒ จุด ๑.ชิดข้อแรกของหัวแม่เท้า การนวดส่งแรงนวด ไปถึงส้นเท้า ๒.ต�่ำจากตาตุ่มลงมาเป็นแนวตรงส่งแรงไปที่ กลางฝ่าเท้ารอยบุ๋มตาตุ่มด้านใน ๒๕ ถึง ๒๘๖๕๏แก้กล่อนน�้ำแล ๚ กล่อนน�้ำ (ซ้าย) ๏กล่อนแห้ง กล่อนน�้ำ จับเอา ส้นเท้าทั้ง ๒ ดุจกันแล
112 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๒๕ ถึง ๒๘๖๖๏ลมจับให้ตาวิงกลางคืนก็ดี ะ แล เจบตาแลไข้จับแลเจบ หลังนักแลลมจับให้ตาวิงกลางคืนและเจ็บ ตาและไข้จับและเจ็บหลังจากจุดจอมประสาท เชื่อมโยงมาที่จุดใต้ไรผม กึ่งกลางหน้าผาก นวดต่อลงมาที่จุดหัวคิ้วทั้ง ซ้ายขวา และริมจมูกซ้ายและขวาและจุดใต้ริม ฝีปากซ้ายและขวา จุดเน้นริมจมูกซ้าย๒๕ ถึง ๒๘๖๗๏ชื่อจันทกลา จบนั้นให้บ์าก เบี้ยวแลตามืด มักให้เจบศีศะ เมื่อเวลาเยนนัก เปนเพื่อ ก�ำเดา แลบิ์ดรคนกันแล ะจันทกลา จับนั้นให้ปากเบี้ยวและ ตามืด มักให้เจ็บศีรษะ เมื่อเวลา เย็นนัก เป็นเพื่อก�ำเดา และปิตตะระคนกัน ๒๕ ถึง ๒๘๖๘๏แก้จุกอกทั้ง ๒ ข้างดุจกันแลจุกอกทั้ง ๒ ข้างนวดแนวแขนด้านหน้า ๑ จุดเน้นจุดตรงร่อง กล้ามเนื้อสามเหลี่ยม ๒๕ ถึง ๒๘๖๙๏แก้เจบสันหลังแลเจ็บสันหลังจุดใต้ลิ้นปี่ ๒๕ ถึง ๒๘๗๐๏ชื่ออิทากลายเปนลมพหิ เมื่อจับดังพิศม์งูลายสาบขบ นั้นแล ะอิทากลายเป็นลมพหิ แนวขอบกระดูกเชิงกราน ๕ จุด นวดขึ้นไปหา สะดือ นวดทั้ง ๒ ข้าง ๒๕ ถึง ๒๘๗๑๏แก้มือตายแลมือตายนวดแนวแขนด้านหลัง ๑ เน้นที่จุดปลายแขน เหนือข้อมือ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 113 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๒๕ ถึง ๒๘๗๒๏ เส้นนี้ชื่อฆานทวารี ลม สรรนิบาตก็ว่า ลมสหัศรังสีก็ ว่าเมื่อแรกจับนั้นให้นิ่งแน่ไป บมิรู้สึกสมปรฤดีแล ๚ฆานทวารี ลมสันนิบาต ลมสหัศรังสีจุดขอบตาตุ่ม ด้านข้อเท้าด้านหน้า และด้าน เอ็นร้อยหวาย ทั้ง ๒ ข้าง ๒๙ ถึง ๓๒แผนคว�่ำ ๒๙ ถึง ๓๒๗๓๏แก้จักษุเปนต้อให้วางชัลลุกะ ๕ ตัวจักษุเป็นต้อจุดกลางศีรษะตรงกระหม่อมด้านหลัง ๒๙ ถึง ๓๒๗๔๏เส้นป่วงหูทั้ง ๒ แก้หูหนัก เส้นป่วงหูทั้ง ๒ แก้หูหนักจุดหลังหู ๒๙ ถึง ๓๒๗๕๏แก้ลมให้จักษุมืดลมให้จักษุมืดจุดเหนือหูด้านหลัง ๑ นิ้วมือหู ๒๙ ถึง ๓๒๗๖๏ให้นับตั้งแต่โครงสุดขึ้นมา ๕ อัน อยู่ชิดกระดูกสันหลังนั้น ให้แก่เส้นราวชักหว่างกระดูก สันหลังต่อกันนั้นเอนย่อมชัก ในอกให้สทกแลเอ็นชักในอกจุดร่องระหว่างซี่โครง นับจากซี่โครงสุดท้าย ห่างจากกระดูกสันหลัง ๒ นิ้วมือ จุดต่อไปเลื่อน ขึ้นมาตามร่องซี่โครง เฉียงขึ้นไปหาสะบัก จุดสุดท้ายที่ปลายขอบสะบัก นวดทั้ง ๒ ข้าง
114 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๒๙ ถึง ๓๒๗๗๏ไข้จับแลไข้ตะเลียง ให้แก้หัว ตฆากตามเส้นริมกระดูกสัน หลังขึ้นไปไข้จับและไข้เจลียง นวดจากหัวตะคากไปตามขอบกระดูกเชิงกราน และตามแนวกระดูกสันหลังขึ้นไป จุดเน้น จุดเหนือกระดูกกระเบนเหน็บ๒๙ ถึง ๓๒๗๘๏แก้อันตฤทธิแลอันตฤทธิ์แนวขอบกระดูกเชิงกราน ๔ จุด แนวเกลียวข้าง เหนือกระดูกกระเบนเหน็บ แนวกระดูกกระเบน เหน็บ ทั้ง ๒ ข้าง๒๙ ถึง ๓๒๗๙๏แก้ลมวิไสยคุณที่เดียวรวมกัน กับลมอรรตพฤกนีแลให้ พิจารณาจงดีจึ่งจะเหนแจ้ง๚ลมวิสัยคุณ ๒๙ ถึง ๓๒๘๐๏แก้ลมวิไสยคุณที่เดียวรวมกัน กับลมอรรตพฤกนีแลให้ พิจารณาจงดีจึ่งจะเหนแจ้ง๚ลมอรรตพฤกษ์ ๒๙ ถึง ๓๒๘๑๏จักษุมืดเปนหมอกให้แก้เส้น ทั้งนี้จงเนืองๆ แล้วแลให้ ประกอบยานัด แลยาตาแก้ เมฆหมอกไสจักษุมืดเป็นหมอกจุดกลางศีรษะตรงกระหม่อมด้านหลัง
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 115 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๒๙ ถึง ๓๒๘๒๏แก้จักษุมืดแก้ปวดศีศะแล ๚ จักษุมืด ปวดศีรษะนวดแนวศีรษะ ทั้งหมด เน้นแนวก�ำด้น แนวใต้ ไรผม จุดกระหม่อมด้านหลัง ๒๙ ถึง ๓๒๘๓๏ให้นับแต่สีค่างสุดขึ้นมา ๕ อัน ให้แก้เส้นรองสีค่างทั้ง ๒ ดุจดังกันกับทั้ง ๒ ข้างดีแล ๚เส้นรองสีข้างทั้ง ๒ ข้างจุดขอบสะบัก นับลงมาตามร่องซี่โครงไปทาง แนวกระดูกสันหลัง เป็น ๕ จุด นวดลงมาที่จุด เดียวกันที่แนวสะเอว แก้เส้นรองสีข้าง นวดทั้ง ๒ ข้าง ๒๙ ถึง ๓๒๘๔๏กลหนึ่งให้นับแต่สีค่างสุดขึ้น มา ๓ อันหว่างสีค่างนั้น เส้น หอบพักเส้นเสียดแทงให้ยอก ขัดแลนอนมิหลับให้แก้ทั้ง ๔ ที่นั้นจึ่งจะคลายแล ๚เส้นหอบพัก เส้นเสียดแทงให้ ยอกขัดและนอนไม่หลับนับจากจุดขอบสะบักและจุดระหว่างร่องซี่โครง ๓ จุด (นับไปทางแนวกระดูกสันหลัง) นวดลงมา ที่จุดเดียวกันที่แนวสะเอว เส้นหอบพัก เส้นเสียด แทงให้ยอกขัดและนอนไม่หลับ ทั้ง ๒ ข้าง ๒๙ ถึง ๓๒๘๕๏แก้ตะโพกตายทั้งซ้ายขวา เหมือนกันแล ๚สะโพกตายทั้งซ้ายขวาเหนือกระดูกกระเบนเหน็บ แนวกระดูกกระเบน เหน็บ ทั้ง ๒ ข้าง ๒๙ ถึง ๓๒๘๖๏แก้คูดหนักออกจะให้ออก สดวก ๚ถ่ายให้ออกสะดวก (ลมคูถทวาร ปิดถ่ายหนักไม่ออก)เหนือกระดูกกระเบนเหน็บ แนวกระดูกกระเบน เหน็บ ทั้ง ๒ ข้าง
116 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๓๓ ถึง ๓๔แผนหงาย *ในคัมภีร์แผนนวด ในต�ำราเวชศาสตร์ ฯ ร.๕ มีเส้นไม่ครบ อ้างอิงจาก แผนนวดวัดสุวรรณาราม๓๓ ถึง ๓๔๘๗๏แก้ลมชักให้บ์ากเบี้ยวลมชักให้ปากเบี้ยวจุดหางตา๓๓ ถึง ๓๔๘๘๏แก้ฤษดวงให้ไอมิหยุดริดสีดวงให้ไอไม่หยุด*จุดร่องระหว่างกระดูกไหปลาร้า๓๓ ถึง ๓๔๘๙๏แก้ลมให้เจรจามิได้ลมให้เจรจาไม่ได้*จุดแนวคอ กึ่งกลางคอ๓๓ ถึง ๓๔๙๐๏แก้ลมให้กินข้าวมิได้ลมให้กินข้าวไม่ได้*จุดแนวคอใต้คาง ๓๓ ถึง ๓๔๙๑๏แก้ลมรัตคุณให้มือตาย ลมรัตนคุณ*จุดแนวรักแร้ห่างจากรักแร้ ๓ นิ้วมือ ข้างขวา ๓๓ ถึง ๓๔๙๒๏แก้ลมราทยักษลมราทธยักษ์*จุดชิดรักแร้และจุดห่างออกไปประมาณ ๒ นิ้ว ๓๓ ถึง ๓๔๙๓๏แก้ลมให้จุกเสียดลมให้จุกเสียด*จุดห่างจากรักแร้ลงมาทางหัวนม ๓ นิ้วมือ ๓๓ ถึง ๓๔๙๔๏แก้เส้นนี้ถึงสันหลังเส้นนี้ถึงสันหลัง*จุดใต้ลิ้นปี่ ๓๓ ถึง ๓๔๙๕๏แก้ลมปกังลมปะกัง*จุดหัวตะคากด้านขวา ๓๓ ถึง ๓๔๙๖๏แก้สลักเพชให้ลงท้องสลักเพชรให้ลงท้องจุดที่ส้นเท้า ขาด้านใน ๓๓ ถึง ๓๔๙๗๏แก้ลมอามพาธิแล ลมอัมพาตแนวต้นขา แนวขาด้านใน ๓๓ ถึง ๓๔๙๘๏แก้สรรนิบาตขึ้นสันนิบาตขึ้นจุดกลางหน้าผากระหว่างหัวคิ้ว
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 117 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๓๓ ถึง ๓๔๙๙๏แก้ลมให้คันกระหม่อมลมให้คันกระหม่อมจุดใต้หู ๓๓ ถึง ๓๔๑๐๐๏แก้มือตายแลจุกอกมือตายและจุกอกกล้ามเนื้อหน้าอกเหนือราวนม ๓ จุด นวดจาก จุดบนเรียงกัน ต่อด้วยจุดใต้ข้อพับศอกท่อนล่าง แนวนิ้วชี้ ๓๓ ถึง ๓๔๑๐๑๏แก้ลมปัตฆาฏแลลมปัตคาดกล้ามเนื้อหน้าอกเหนือราวนม ๓ จุด นวดจาก จุดบนเรียงกัน ต่อด้วยจุดใต้ข้อพับศอกท่อนล่าง แนวนิ้วชี้ ๓๓ ถึง ๓๔๑๐๒๏แก้ลมบิ์ดทวารทั้ง ๒ ก็ดีลมปิดทวารทั้ง ๒จุดเหนือหัวตะคาก สีข้างด้านใน ๓๓ ถึง ๓๔๑๐๓๏แก้ปัตฆาฏปัตคาดจุดพับศอก ๓๓ ถึง ๓๔๑๐๔๏แลแก้ลมกล่อนให้จุกอกลมกล่อนท�ำให้จุกอกจุดข้างหัวตะคากทางด้านใน นอนหงายกดเฉียง ไปทางหัวหน่าว ๓๓ ถึง ๓๔๑๐๕๏แก้ที่ตายให้รอดแลที่ตายท�ำให้รอดใต้ตาตุ่มด้านในมาทางส้นเท้า ๓๓ ถึง ๓๔๑๐๖๏แก้ลมชิวหาสดมด้วย ลมชิวหาสดมภ์จุดเหนือตาตุ่ม
118 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๓๓ ถึง ๓๔๑๐๗๏แก้ลมอรรตฤทธิแล ลมอรรตฤทธิ์แนวขาด้านหลัง แนวเอ็นร้อยหวาย จุดปลาย ด้านล่างของกล้ามเนื้อน่อง ปลีน่อง๓๕ ถึง ๓๖แผนหงาย ๓๕ ถึง ๓๖๑๐๘๏หูหนวกกินยาแล้วมิฟังแค่นี้ หูหนวกกินยาแล้วไม่หายจุดเหนือหู ๔ นิ้วมือ๓๕ ถึง ๓๖๑๐๙๏แก้ฤษดวงไอหนักมิหยุด ริดสีดวงไอไม่หยุดจุดรอยบุ๋มเหนือกระดูกอก ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๐๏แก้ลมอันลุกนั่งเองมิได้ ลมท�ำให้ลุกนั่งไม่ได้แนวเส้นสุมนา ช่วงอกถึงคอ ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๑๏แก้ลมอรรตพฤก ลมอรรตพฤกษ์กึ่งกลางหน้าขา แนวหน้าขา ๑ วัดจากหัวตะคาก ลงมา ๕ นิ้วมือ (ตรงกับจุดนวดพระยาพิศนุ ประสาทเวช แก้ขาชา แนวกาลทารี) ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๒๏แก้ลมสคริว ลมตะคริว จุดต�่ำกว่าหัวตะคาก ๑ คืบ แนวขา ๒ ด้าน ต้นขา ห่างจุดอันตพฤกษ์ประมาณ ๒ นิ้วมือ อีก จุดหนึ่งเลื่อนเข้ามาทางแนวขาด้านใน ห่างกัน ประมาณ ๒ นิ้วมือ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 119 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๓๏แก้ลมเพื่อเสลดจับฅอให้ร้อน นัก ลมเพื่อเสลดจับคอให้ร้อนด้านข้างของกระดูกฝ่ามือด้านนิ้วก้อย (กึ่งกลาง ระหว่างโคนนิ้วก้อย) ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๔๏แก้ลมคุณแก้เสลด ลมคุณแก้เสลดต�่ำกว่าสะดือ ๓-๔ นิ้ว ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๕๏แก้จะโปงมันฝังอยู่ ลมจับโปงเหนือเข่า ๔ นิ้วมือ ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๖๏แก้สคริวแลจะโปงก็ได้ ตะคริวและจับโปงชิดกระดูกข้อต่อเข่าช่วงล่าง ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๗๏เผยลมอันมีพิศม์ออก จุดเปิดประตูลมจุดใต้ตาตุ่มเยื้องมาทางส้นเท้า ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๘๏แก้ปวดหัวนานหายยามิฟังปวดหัวเรื้อรังกินยาไม่หายจุดกลางหน้าผาก เหนือไรผม ๓๕ ถึง ๓๖๑๑๙๏แก้ลมให้สองหูตึงมิได้ยินลมให้หูตึงไม่ได้ยิน ทั้ง ๒ ข้างขอบไรผมด้านเหนือหู ๔ นิ้วมือ ๓๕ ถึง ๓๖๑๒๐๏แก้ลมจับให้ไหล่ตายยกมิได้ลมจับให้ไหล่ตาย ยกไม่ได้ชิดขอบกระดูกข้อต่อไหล่ด้านหน้าค่อนไปด้านบน ๓๕ ถึง ๓๖๑๒๑๏แก้ลมสคริวเจบในกระดูกลมตะคริวเจ็บในกระดูกจุดหัวตะคาก ๓๕ ถึง ๓๖๑๒๒๏แก้ลมอรรตพฤทธิแลให้ยอก สบักมักให้ตัวร้อนไหวตัวมิได้ เลยลมอรรตพฤกษ์ ท�ำให้ยอกสะบัก มักให้ตัวร้อนไหวตัวไม่ได้จุดใต้หัวตะคาก ๕ นิ้วมือ แนวขา ๒ ด้านต้นขา อีกจุดห่างมาทางหน้าขา ๒ นิ้วมือ
120 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๓๕ ถึง ๓๖๑๒๓๏แก้ลมกระไสกล่อนแลเจบ ท้องแลองคชาตแล ๚ะลมกระษัยกล่อนและเจ็บท้อง และองคชาตเหนือตาตุ่ม ๒ นิ้ว บนกระดูกหน้าแข้งด้านใน ใช้ ส้นมือดันลงไปทางตาตุ่ม๓๗ ถึง ๓๘แผนหงาย๓๗ ถึง ๓๘๑๒๔๏แก้ปวดหัวผู้ชายขวาปวดศีรษะผู้ชายปวดข้างขวาจุดเหนือหู ๔ นิ้วมือ๓๗ ถึง ๓๘๑๒๕๏แก้ปวดลมจับเบือนฅอมิได้ปวดคอหันคอไม่ได้เพราะลมจุดกึ่งกลางปล้องคอที่ ๑ (เหนือลูกกระเดือก) ๓๗ ถึง ๓๘๑๒๖๏แก้ก้มเงยมิได้แล ก้มเงยไม่ได้ จุดแรก ห่างจากข้างสะดือด้านขวาประมาณ ๓ นิ้วมือ จุดที่ ๒ ห่างจากจุดที่ ๑ ไปทางหัวตะคาก ประมาณ ๒ นิ้วมือจุดห่างสะดือ ๓ นิ้วมือ และ จุดในแนวเดียวกันที่สะเอว ๓๗ ถึง ๓๘๑๒๗๏แก้เปนเหนบหยิกมิเจบ เป็นเหน็บหยิกไม่เจ็บ แนวขาหนีบ วัดจากข้อสะโพกลงมา ๓ นิ้วมือ จุดที่ ๒ ห่างจากจุดที่ ๑ ไปทางต้นขาตอนบน (แนวขา ๑) จุดที่ ๓ กึ่งกลางแนวต้นขา ระหว่าง ข้อพับเข่ากับก้นย้อย (แนวเอ็นร้อยหวาย) ๓๗ ถึง ๓๘๑๒๘๏แก้กตุกกทกกะตุกแตก กตุกกทกกระตุกแตก จุดข้อต่อตรงกลางหลังข้อมือ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 121 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๓๗ ถึง ๓๘๑๒๙๏แก้ลมเปลี่ยวด�ำแลลมเปลี่ยวด�ำง่ามระหว่างนิ้วหัวแม่มือ กับนิ้วชี้ (กดดันส่งแรง เข้าไปทางข้อมือ) ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๐๏แก้ลมมักหาวนอนนักแลลมท�ำให้หาวนอนใต้พับเข่าลงมาประมาณ ๒ นิ้วมือ (น่องส่วนบน) ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๑๏แก้ลมมักให้ตัวร้อนลมท�ำให้ตัวร้อน (ไข้)เหนือตาตุ่ม ชิดสันหน้าแข้ง (ใช้ส้นมือให้ปลาย นิ้วหันไปทางส้นเท้า กดดันไปทางส้นเท้า) จุดที่ ๒ บนกระดูกส้นเท้า (ห้ามกดแรง) ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๒๏แก้ปวดศีศะเพื่อโลหิตปวดศีรษะเพื่อโลหิตกึ่งกลางหน้าผากชิดไรผม ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๓๏แก้ไข้นอนมิหลับหญิงซ้ายชาย ขวาไข้นอนไม่หลับขอบไรผมด้านเหนือหู ห่างจากเหนือหู ๕ นิ้วมือ หรือ ๑ ฝ่ามือ ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๔๏แก้ลมปัตฆาฏลมปัตคาดข้อต่อกระดูกไหปลาร้ากับหัวกระดูกต้นแขน ทั้งซ้าย ขวา (กดดันออกไปทางหลัง) ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๕๏แก้เจบสันหลังนักเจ็บสันหลัง*ต�่ำจากลิ้นปี่ ชิดชายโครงทั้งซ้าย-ขวา (แผน นวดฉบับวัดสุวรรณาราม)
122 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๓๗ ถึง ๓๘๑๓๖๏แก้เจบบั้นเอวนักเจ็บบั้นเอวห่างจากหัวตะคากประมาณ ๒ นิ้วมือ จุดที่ ๒ ต�่ำกว่าจุดแรกลงมา ประมาณ ๒ นิ้วมือ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๗๏แก้เอนเคลดแคลงเอ็นเคล็ดแคลงรอยบุ๋มโคนนิ้วหัวแม่มือต่อกับข้อมือ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๘๏แก้เท้าตาย เท้าตายกึ่งกลางแนวต้นขา ระหว่างข้อพับเข่ากับก้นย้อย (แนวเอ็นร้อยหวาย) ๓๗ ถึง ๓๘๑๓๙๏แก้ลมให้น่องสั่นลมให้น่องสั่นใต้พับเข่าลงมาประมาณ ๒ นิ้วมือ (น่องส่วนบน) ด้านซ้าย ๓๗ ถึง ๓๘๑๔๐๏แก้ไข้มักให้หยากน�้ำนักไข้ ให้กระหายน�้ำมากมุมปลายส้นเท้า (ห้ามกดแรง) ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๑๏แก้นอนมิหลับจะให้หลับ นอนไม่หลับจะให้หลับหัวไหล่ จุดปลายไหปลาร้าต่อกับกระดูกต้นแขน ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๒๏แก้ฤษดวงไอ ริดสีดวงไอ จุดรอยบุ๋มเหนือกระดูกอก ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๓๏แก้ลมให้ปวดขึ้นไป (แผนนวด วัสุวรรณาราม แก้ลมให้ปะอก ขึ้นไป) ลมให้ปะอกขึ้นไป จากจุดระหว่างอกใต้ราวนมออกมาทางด้านข้าง ด้านขวา
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 123 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๔๏แก้ลมปัตฆาฏลมปัตคาดแก้ ๓ จุด เริ่มจุดกลางระหว่างอก จุดที่ ๒ ต�่ำ ลงมาประมาณ ๑ นิ้วมือ จุดที่ ๓ ต�่ำลงมา ประมาณ ๒ นิ้วมือ ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๕๏แก้ลมกล่อนเจบหลัง ลมกล่อนเจ็บหลัง แขนท่อนบนท่าคว�่ำมือ จุดเหนือพับศอกขึ้นไป ๒ นิ้วมือ แนวนิ้วนาง ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๖๏แก้ลมปักลมเสียดให้แก้หว่าง อกต่อราวนมทั้ง ๒ ข้าง ต่อ ราวนมแก้เหมือนกันแลลมปักอกลมเสียดอก ระหว่างอกต่อราวนมทั้ง ๒ ข้าง ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๗๏แก้ลมปัตฆาฏกับทั้งลมราทยักษ รวมกัน ลมปัตคาดกับทั้งลมราทธยักษ์ รวมกัน เท้าข้างขวา เริ่มจากร่องนิ้วเท้า ข้างขวา นวด ร่องนิ้วเท้า ๔ ร่อง ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๘๏แก้ให้นอนหลับให้นอนหลับหัวไหล่ จุดปลายไหปลาร้าต่อกับกระดูกต้นแขน ๓๙ ถึง ๔๐๑๔๙๏แก้ให้รากออกหัวอกต่อกันกับ ราวนมนั้นแลอาเจียนจากจุดระหว่างอกใต้ราวนมออกมาทางด้านข้าง ด้านซ้าย ๓๙ ถึง ๔๐๑๕๐๏แก้ลมให้เสียดข้างลมให้เสียดข้างแขนท่อนบน คว�่ำมือ แนวนิ้วหัวแม่มือ และนิ้วชี้ (ด้านข้างกล้ามเนื้อสามเหลี่ยม)
124 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๓๙ ถึง ๔๐๑๕๑๏แก้ที่ตายให้อยู่ที่ตายท�ำให้อยู่ข้างสะดือด้านซ้าย ประมาณ ๓ นิ้วมือ๓๙ ถึง ๔๐๑๕๒๏แก้ให้นอนหลับเหมือนกันทั้ง ซ้ายขวานอนไม่หลับแก้ให้นอนหลับจุดร่องง่ามนิ้วหัวแม่มือ๓๙ ถึง ๔๐๑๕๓๏แก้ลมให้เสียดตะโพกลมให้เสียดสะโพกเท้าข้างซ้าย เริ่มจากร่องนิ้วเท้า จุดสุดท้าย ที่ บั้นเอวเหนือหัวตะคาก ๔๑ ถึง ๔๒แผนหงาย ๔๑ ถึง ๔๒ ๑๕๔๏แก้กลางกระหม่อมปกังปวด ศีศะลมปะกังปวดศีรษะจุดจอมประสาท ๔๑ ถึง ๔๒ ๑๕๕๏แก้ลมชิวหาสดมสองหูข้างบน ๏แก้สลักเพชทั้ง ๒ ข้าง ถ้า ผู้หญิงซ้ายผู้ชายขวาแล (แผน นวดวัดสุวรรณาราม แก้ลม ชื่อหัสดมสองหูข้างบนแก้ สลักเพชทังสองข้างถ้าหญิง ซ้ายถ้าชายขวา) ลมชื่อชิวหาสดมภ์สองหูข้างบน แก้สลักเพชรทังสองข้างถ้าหญิง ซ้ายชายขวานวด ๒ จุด จุดแรก ทัดดอกไม้ (ควรระวังการ นวดให้คลึงเบาๆ ) จุดที่ ๒ จุดร่องกระดูกซี่โครง ระหว่างซี่โครงที่ ๓ และ ๔ ห่างจากกระดูกอก ๑ นิ้วมือ (ข้อควรระวังลงน�้ำหนักปานกลาง)
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 125 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๔๑ ถึง ๔๒ ๑๕๖๏แก้ลมปัตฆาฏ ลมปัตคาดใต้สะดือลงมาประมาณ ๑ ฝ่ามือ ๔๑ ถึง ๔๒ ๑๕๗๏แก้ลมสรรนิบาตพุทยักษ์ลมสันนิบาตพุทธยักษ์แนวต้นขาด้านใน ห่างจากขาหนีบประมาณ ๒ นิ้วมือ นวด ๓ จุด ๔๑ ถึง ๔๒ ๑๕๘๏แก้นอนมิหลับนั้นให้แก้แต่ตา เท้าขึ้นมา ถึงน่าแค่งทั้ง ๒ ข้างแล นอนไม่หลับเริ่มจากจุดเหนือตาตุ่มด้านใน แล้วนวดขึ้นมา ตลอดแนวชิดกระดูกหน้าแข้งด้านใน ๔๑ ถึง ๔๒ ๑๕๙๏แก้สรรนิบาตเพื่อโลหิตย่อมให้ พุพองสันนิบาตเพื่อโลหิตนวด ๓ จุด ๑.จุดร่องระหว่างกระดูกไหปลาร้ากับส่วนยื่น แหลมของขอบกระดูกสะบัก ๒.จุดเหนือรอยหนีบรักแร้ ๓.จุดเหนือกระดูกอก กึ่งกลางระหว่างกระดูก ไหปลาร้า นวดทั้ง ๒ ข้าง ๔๑ ถึง ๔๒ ๑๖๐๏แก้ลมพุทยักษจับให้ตานั้นแฃง ดังตาเนื้อให้เปนแต่รากขวัน ทั้งคือไหปลาร้าแลลมพุทธยักษ์นวด ๓ จุด ๑ จุดร่องระหว่างกระดูกไหปลาร้า กับส่วนยื่นแหลมของขอบกระดูกสะบัก ๒ จุด เหนือรอยหนีบรักแร้ จุดที่ ๓ จุดเหนือกระดูกอก กึ่งกลางระหว่างกระดูกไหปลาร้า นวดทั้ง ๒ ข้าง
126 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๔๑ ถึง ๔๒ ๑๖๑๏แก้ปวดท้องตลอดไปถึงสัน หลังแลปวดท้องตลอดไปถึงสันหลังแนวต้นขาด้านใน ห่างจากขาหนีบประมาณ ๒ นิ้วมือ นวด ๓ จุด๔๑ ถึง ๔๒ ๑๖๒๏แก้ลมชักให้บ์ากเบี้ยวลมชักให้ปากเบี้ยวกึ่งกลางสันมือแนวนิ้วก้อย กดใต้กระดูกฝ่ามือ ดันเข้าหาฝ่ามือ๔๑ ถึง ๔๒ ๑๖๓๏แก้ลมเสียดให้ตันอกแลไหล่ให้ ปวดสลักให้ไหวตัวมิได้ก็ดีถ้า แก้ถูกเข้าคลายลมเสียดให้ตันอกและไหล่ ให้ ปวดสลักให้ไหวตัวไม่ได้แนวขาด้านใน นวดจากจุดเหนือตาตุ่มขึ้นไป ๕ จุด แต่ละจุดห่างกัน ๑ นิ้วมือ ๔๓ ถึง ๔๔แผนหงาย ๔๓ ถึง ๔๔๑๖๔๏แก้ลมอินทวารีก็ว่าชื่ออัศดมก็ ว่า (แผนนวดวัดสุวรรณาราม แก้ลมทะวารีก็ว่า ชื่ออัศดมก็ ว่า จุดนวดที่หางตาข้างขวา)ลมทวารี หรือลมอัศดมภ์จุดเหนือหู ร่องใบหู (แง่หู) ๔๓ ถึง ๔๔๑๖๕แก้สอึกเส้นต่อล�ำฅอสะอึกเส้นต่อล�ำคอนวดจุดเส้นล�ำคอ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 127 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๔๓ ถึง ๔๔๑๖๖๏แก้ให้รากออกมาหญิงข้าง ซ้ายชายแก้ขวาแก้เหมือนกัน ให้รากออกมา หญิงข้างซ้ายชาย ขวา แก้เหมือนกันนวดให้อาเจียน นวด ๒ จุด ๑.เส้นล�ำคอ ๒.จุดใต้รากขวัญชิดหัวไหล่ ๔๓ ถึง ๔๔๑๖๗๏แก้ลมขไสยดาน ลมกระษัยดานจุดใต้ลิ้นปี่ ๔๓ ถึง ๔๔๑๖๘๏แก้ท้องขึ้นท้องพอง ท้องขึ้นท้องพองต้นขาด้านใน ใต้ขาหนีบ ๒ นิ้วมือ ๔๓ ถึง ๔๔๑๖๙๏แก้ปัตฆาฏ ปัตคาดกึ่งกลางต้นขาด้านใน ๒ จุดกึ่งกลางสันหน้าแข้ง ๔๓ ถึง ๔๔๑๗๐๏แก้ลมชิวหาสดมเปนให้ ลล�่ำลลัก อยู่นั้นแก้เส้นต้น ส้นเท้านั้นทุกเส้นคลายดังใจ แล ลมชิวหาสดมภ์นวด ๔ จุด จากเส้นส้นเท้าใต้ตาตุ่ม แล้วนวด เหนือตาตุ่มด้านในแนวชิดกระดูกหน้าแข้งด้าน ใน นวดเรียงต่อจุดกันไป ๓ จุด ๔๓ ถึง ๔๔๑๗๑๏นอนมิหลับนอนไม่หลับจุดชิดกระดูกหน้าแข้งด้านใน ใต้ปัตคาด ๑ นิ้วมือ ๔๓ ถึง ๔๔๑๗๒๏แก้ลมปกังปวดศีศะนักลมปะกังปวดศีรษะนักขอบไรผมด้านเหนือหู ห่างจากเหนือหู ๕ นิ้วมือ หรือ ๑ ฝ่ามือ ทั้ง ๒ ข้าง
128 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๔๓ ถึง ๔๔๑๗๓๏แก้ลมพุทยักษเมื่อจับให้ตานั้น แฃงดังตาเนื้อลมพุทธยักษ์๑.จุดเส้นล�ำคอ๒.จุดร่องกล้ามเนื้อสามเหลี่ยมด้านหน้า๔๓ ถึง ๔๔๑๗๔๏แก้ลมให้ยอกอกแลลมให้ยอกอกกล้ามเนื้อลูกหนู๔๓ ถึง ๔๔๑๗๕๏แก้ลมให้ปวดมวนท้อง แก้จุก เสียดแกให้รากลมให้ปวดมวนท้อง แก้จุกเสียด แก้ให้รากต้นขาด้านใน ใต้ขาหนีบ ๒ นิ้วมือ จุดที่ ๑ ต้นขา ด้านในใต้ขาหนีบ ๒ นิ้วมือ จุดที่ ๒ จุดกึ่งกลาง ต้นขา จุดที่ ๓ ต้นขาด้านในใต้ขาหนีบ ๒ นิ้วมือ ๔๓ ถึง ๔๔๑๗๖๏แก้สรรนิบาตขึ้นสันนิบาตขึ้นใต้ข้อพับเข่า แนวขาด้านใน ๒ ๔๓ ถึง ๔๔๑๗๗๏แก้เจบท้องจุกเสียดเจ็บท้องจุกเสียดใต้ข้อพับเข่า ๕ นิ้วมือ แนวขาด้านใน ๒ ๔๓ ถึง ๔๔๑๗๘๏ขไสยดานนั้นแก้ก้นกบคลาย แล ๚ะกระษัยดานนวดกล่อมท้อง และ โกยท้อง คลายท้องบริเวณ ท้องน้อยด้านซ้าย คลายท้องให้หายตึง แล้วจึง ไปนวดที่กระดูกสันหลังช่วงกระเบนเหน็บ จุด เน้นที่บริเวณก้นกบ ใช้วิธีนวดคลึง จบหน้าต้น ขึ้นหน้าปลาย
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 129 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๑ ถึง ๒แผนหงาย ๑ ถึง ๒๑๗๙๏ แก้ลมปกังให้ปวดศีศะนักลมปะกังท�ำให้ปวดศีรษะมากบริเวณไรผมด้านหน้า ด้านขวา ๑ ถึง ๒๑๘๐๏ แก้ลมชิวหาสดมลมชิวหาสดมภ์ บริเวณล�ำคอ ช่วงใต้คาง ใต้โคนลิ้น ดันขึ้นไป ทางใต้โคนลิ้น (ต้องกดด้วยความระมัดระวัง) ๑ ถึง ๒๑๘๑๏ แก้ลมพุทยักษจับให้ตาแขง ดังตาเนื้อนั้นแลลมพุทธยักษ์ ท�ำให้ตาแข็งดังตาเนื้อหัวไหล่ด้านขวา ต้นแขนด้านหน้า จุดที่หัวไหล่ ร่องระหว่างกระดูกต้นแขนกับกระดูกสะบัก ๑ ถึง ๒๑๘๒๏ ถ้าลมนั้นจับให้นอนมิหลับก็ดี ให้แก้เส้นแต่ตาเท้าขึ้นมาตาม สันน่าแค่งทั้ง๒นอนหลับลมพุทธยักษ์ ท�ำให้นอนไม่หลับ ให้แก้เส้นตั้งแต่ตาตุ่มขึ้นมาตาม สันหน้าแข้งทั้ง ๒ ข้าง เท้าขวา เริ่มจากจุดใต้ตาตุ่มค่อนมาทางส้นเท้า ต่อด้วยจุดเหนือตาตุ่ม นวดขึ้นไปตามแนวสัน หน้าแข้งด้านในทั้ง ๒ ข้าง ๑ ถึง ๒๑๘๓๏ แก้ไข้ตะเลียงแก้สลักเพชทั้ง ๒แก้ปัตฆาฏทั้ง๒ข้างนั้นแล (แผนนวดวัดสุวรรณาราม แก้ไข้เจลียงแก้สลักเพชรทั้ง สองแก้ตะคากทั้งสองข้าง)ไข้เจลียง แก้สลักเพชรทั้ง ๒ แก้ ปัตคาดทั้ง ๒ ข้าง๑.ใต้ชายโครงทั้ง ๒ และจุดใต้ลิ้นปี่๒.จุดข้างสะดือด้านขวา ห่างจากสะดือ ๓ นิ้วมือ ใกล้หัวตะคาก เยื้องลงมาทางหัวหน่าว
130 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๑ ถึง ๒๑๘๔๏ แก้เส้นเท้าลมชิวหาสดมลมชิวหาสดมภ์ขาขวา แนวขาด้านหลัง เหนือพับเข่า ๒ นิ้วมือ ๑ ถึง ๒๑๘๕๏ แก้นอนมิหลับนอนไม่หลับแนวเหนือตาตุ่ม แนวกลางสันหน้าแข้งด้านใน ด้านซ้ายช่วงกลางน่อง ๔ จุด (นวดทั้ง ๒ ข้าง)๑ ถึง ๒๑๘๖๏แก้รากขวันให้หาวออกแลรากขวัญท�ำให้หาวออกจุดร่องเหนือกระดูกอก กึ่งกลางระหว่างหัว กระดูกไหปลาร้า ๑ ถึง ๒๑๘๗๏ แก้ปวดท้องแก้จุกอกแล ตลอดไปสันหลังแลปวดท้อง จุกอก และปวดตลอด แนวสันหลังนวดกดจุดใต้ชายโครง ด้านซ้าย ส่งแรงให้แล่น ขึ้นไปถึงหัวนม ๑ ถึง ๒๑๘๘๏ แก้เมื่อยต้นสอกไหล่แลเข่าแก้ ต่อสันหลังนั้นเมื่อยต้นศอก และไหล่ ทั้ง ๒ ข้าง คว�่ำแขน นวดแนวร่องกล้ามเนื้อสามเหลี่ยม ด้านใน นวดต่อจุดเรียงกัน ๔ จุดทั้ง ๒ ข้าง (แนวเส้นกาลทารี) ๑ ถึง ๒๑๘๙๏ แก้สรรนิบาตลมพุทยักษลมสันนิบาตพุทธยักษ์ข้างสะดือด้านซ้าย ห่างจากสะดือ ๓ นิ้วมือ มา ทางหัวตะคาก ๑ ถึง ๒๑๙๐๏ แก้ลมตีขึ้นแลเจบบ์้างลมตีขึ้น และเจ็บป้างข้างสะดือด้านซ้าย ห่างจากสะดือ ๓ นิ้วมือ เยื้องลงมาทางหัวหน่าว ต�่ำลงมาจากจุดแก้ สันนิบาตลมพุทธยักษ์ ๒ นิ้วมือ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 131 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๑ ถึง ๒๑๙๑๏ แก้เจบท้องแลสลักอกกระไส ดานเปนบ์้างให้แก้ต่อริมสดือ นั้นรวมกันกระษัยดาน เจ็บท้อง และสลัก อก เป็นป้างให้แก้ต่อริมสะดือ ด้วย ขาซ้าย เหนือพับเข่าแนวขาด้านใน ๒ นิ้วมือ ถ้า เป็นป้างให้นวดต่อที่จุดข้างสะดือด้านขวา ๓ นิ้วมือเยื้องลงมาทางหัวหน่าว ๑ ถึง ๒๑๙๒๏ แกชักให้บ์ากเบี้ยวก็ดี สรรนิบาตก็ดีให้พุพองชักให้ปากเบี้ยวเพื่อสันนิบาต เหนือตาตุ่มด้านใน (ตาเท้า) ขาข้างซ้าย ๓ ถึง ๔แผนหงาย ๓ ถึง ๔๑๙๓๏ ต�ำรับนี้บอกเส้นสูญทกลาดังนี้ แลเส้นสูญทกลาจุดระหว่างหัวคิ้ว ๓ ถึง ๔๑๙๔๏ ลมชื่อทิพจักษุจับให้ตานั้น พร่างลมทิพจักษุจุดใต้ตาค่อนไปทางหางตาขวา ๓ ถึง ๔๑๙๕๏ อันนี้สลักเพชแก้ยากนักแลสลักเพชรที่ไหล่หัวไหล่ข้างขวา ต้นแขนด้านหน้าจุดที่หัวไหล่ ร่อง ระหว่างกระดูกต้นแขนกับกระดูกสะบัก ๓ ถึง ๔๑๙๖๏ ลมจับพวกนี้จับแต่นมถึงหัวใจลมจับแต่นมถึงหัวใจ ลมอาตนวาตเหนือนมด้านขวา ร่องกระดูกซี่โครงระหว่าง ซี่ที่ ๔-๕ (ระวังไม่นวดบนซี่โครง)
132 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๓ ถึง ๔๑๙๗๏ ลมจ�ำพวกนี้ชื่อวาสุดเปนแต่ สองเดือนแลตายแล(แผนนวดวัดสุวรรณาราม ลมจ�ำพวกนี้ชื่อวาสูตเป็น๖เดือนตาย)ลมวาสุต เป็นถึง ๒ เดือนตายจุดใต้ชายโครงด้านขวา ๓ ถึง ๔๑๙๘๏ ลมจ�ำพวกนี้ชื่อทักษินคุณ (แผนนวดวัดสุวรรณาราม ลมจ�ำพวกนี้ชื่อทักขิณคุณ)ลมทักษินคุณ หรือลมทักขิณคุณจุดห่างจากหัวตะคากด้านขวา ๒ นิ้วมือ ๓ ถึง ๔๑๙๙๏ ชื่อรัตคุณจับเหนือสดือลมรัตนคุณจับเหนือสะดือ จุดเหนือสะดือประมาณ ๒ นิ้วมือ ๓ ถึง ๔๒๐๐๏ ชื่อปัตฆาฏจับให้สลักลมปัตคาด จับให้สลัก (ขัด)เท้าขวา จุดเหนือตาตุ่มด้านในใกล้จุดข้อเท้า และ จุดร่องข้อเท้า ๓ ถึง ๔๒๐๑๏ ชื่ออัมพาธิจับให้ตามืดลมอัมพาตเท้าขวา แนวขอบกระดูกฝ่าเท้าด้านใน แนวนิ้ว โป้ง ห่างจากจุดข้อเท้า ๒ นิ้วมือ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 133 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๓ ถึง ๔๒๐๒๏ ราทยักษจับให้สั่นทั่วกายลมราทธยักษ์ จับให้สั่นทั่วกายเท้าขวา แนวขอบกระดูกฝ่าเท้าด้านใน แนวนิ้ว โป้ง ห่างจากจุดข้อเท้า ๔ นิ้วมือ (หรือห่างจาก จุดอัมพาต ๒ นิ้วมือ มาทางนิ้วเท้า) ๓ ถึง ๔๒๐๓๏ ทิพจักษุขึ้นเอาศีศะจับให้มืดลมทิพจักษุ ขึ้นที่ศีรษะท�ำให้ตา มืดมองไม่เห็น เท้าขวา แนวขอบกระดูกฝ่าเท้าด้านใน แนวนิ้ว โป้ง บริเวณห่างจากข้อนิ้วโป้ง ๑ นิ้วมือ ๓ ถึง ๔๒๐๔๏ เปี่ยวด�ำจับตลอดหัวใจครั้นแก่ ขึ้นให้ชักงอทั้งตัวถ้าแก้ช้า ตายแลนวดมิได้เลย ลมเปี่ยวด�ำ จับตลอดหัวใจ เมื่อ อาการหนักขึ้นให้ชักงอทั้งตัว ถ้า แก้ช้าตาย และนวดไม่ได้เลย เท้าขวา นวด ๔ จุด แนวขอบกระดูกฝ่าเท้าด้าน ใน และจุดนิ้วโป้ง และจุดต่อขึ้นไป ๒ นิ้วมือ จุด เนินนิ้วหัวแม่เท้า และจุดส้นเท้า ๓ ถึง ๔๒๐๕๏ เส้นจันทกลาดังนี้เข้าสันนิบาต ค�ำรบถึง๗วันจักกาลกิริยาแลเส้นจันทกลาเข้าสันนิบาตครบ ๗ วัน ตายเหนือไรผมจุดกลางหน้าผาก ๓ ถึง ๔๒๐๖๏ ลมชิวหาสดมจับต้นลิ้นเจรจา มิได้ลมชิวหาสดมภ์จับที่ต้นลิ้นท�ำให้พูดไม่ได้จุดปลายคาง ๓ ถึง ๔๒๐๗๏ สลักเพชถ้าจับมิตลอดแก้ได้สลักเพชรที่หัวไหล่ ถ้าจับ (ลมจับ) ไม่ตลอดแนวแก้ได้กดจุดกลางข้อต่อไหล่ด้านหน้า ด้านซ้าย
134 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๓ ถึง ๔๒๐๘๏ ไหล่ถ้าจับตลอดเอาหัวใจแก้ มิได้ไหล่ถ้าจับตลอดทั้งไหล่และลม เข้าหัวใจแก้ไม่ได้คลึง นวดบริเวณร่องซี่โครงเหนือนมใต้รักแร้ (บริเวณเหนือหัวใจ)๓ ถึง ๔๒๐๙๏ ลมนีชื่อทศคุณมักจับกบอกตา ซ้ายขวานักจะยามิได้หาย ก�ำหนดเดือน๑จะถึงแก่มรณ แล(แผนนวดวัดสุวรรณาราม “ลมนี้ชื่อทศคุณมักจับกบอก ตาซ้ายนักอยามิหายก�ำหนด เดือนหนึ่งจะถึงมรณภาพ) ลมทศคุณ จับกระบอกตาซ้าย ถ้าเป็นหนักรักษาไม่หายก�ำหนด เดือน ๑ ถึงแก่ความตาย จุดห่างจากหัวตะคากด้านขวา ๒ นิ้วมือ ด้านซ้าย ๓ ถึง ๔๒๑๐๏ ชื่อว่าลมวาตคุณอย่าให้ผิงไฟ ให้เอาโลหิตออกเสียอย่าให้ ปล่อยปลิงแลลมวาตคุณ อย่าให้ผิงไฟให้เอา เลือดออก อย่าให้ปล่อยปลิง (ดูดเลือด)ขาซ้าย จุดต้นขาด้านใน ต�่ำกว่าขาหนีบประมาณ ๓ นิ้วมือ ๓ ถึง ๔๒๑๑๏ ลมอันเกี่ย วนอกสดือชื่อ อุดมพยุหะ(แผนนวดวัด สุวรรณาราม“ลมอนึ่งเกี่ยว รอบสดือนั้นชื่ออุดมพยุหะ”) ลมเกี่ยวรอบสะดือ ชื่อ “ลมอุดม พยุห”จุดรอบสะดือ
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 135 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๓ ถึง ๔๒๑๒๏ ลมใต้สดือชื่อบิ์ตคุณครั้นมัน ขึ้นให้แก้จึ่งคลายถ้านานไป กลายเปนลมเปลี่ยวด�ำขึ้นดัง มืดค�่ำนั้นแล๚ะ ลมปิตตะคุณ ลมใต้สะดือชื่อ ปิตคุณถ้าพัดขึ้นให้แก้ ถ้าเป็น นานไปกลายเป็นลมเปลี่ยวด�ำขึ้น ดังมีดคม ใต้สะดือ ๓ นิ้วมือ ๓ ถึง ๔๒๑๒๏ ลมใต้สดือชื่อบิ์ตคุณครั้นมัน ขึ้นให้แก้จึ่งคลายถ้านานไป กลายเปนลมเปลี่ยวด�ำขึ้นดัง มืดค�่ำนั้นแล๚ะ ลมเปลี่ยวด�ำ ขึ้นดังมีดคม (แผน นวดฉบับวัดสุวรรณาราม)ใต้สะดือ ๓ นิ้วมือ ๕ ถึง ๖แผนหงาย ๕ ถึง ๖๒๑๓๏ แก้เส้นนี้ห้ามรากทั้งปวงเส้นนี้ห้ามรากทั้งปวงนวด ๒ จุด คือ ๑.จุดใต้ลิ้นปี่ ๒.หัวไหล่ขวา จุดร่องระหว่างกระดูกไหปลาร้า กับส่วนยื่นแหลมของขอบกระดูกสะบักข้าง ขวา
136 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด๕ ถึง ๖๒๑๔๏ แก้เส้นใต้รักแร้แก้ลมจับมักให้รากเหียนแลลมจับ มักท�ำให้อาเจียนต้นแขนขวา จุดเหนือรอยหนีบรักแร้ และ จุดต้น แขนด้านในร่องกล้ามเนื้อสามเหลี่ยมใกล้ เส้นใต้ รักแร้ กดเข้าหารักแร้๕ ถึง ๖๒๑๕๏ แก้เสลดปะอกขึ้นมาเสมหะปะอกจุดใต้ลิ้นปี่ (แนวเส้นสุมนา)๕ ถึง ๖๒๑๖๏ เส้นนี้แก้ลมจับจะให้ถึงความ มรณานั้นลมจับจะให้ถึงความตายจุดใต้ลิ้นปี่ นวดแนวเส้นสุมนาแล่นขึ้นภายในอก ตามล�ำคอ (สัมพันธ์กันอุระ และศอเสมหะ) และ จุดฝีเย็บ (สัมพันธ์กับคูถเสมหะ) ๕ ถึง ๖๒๑๗๏ แก้มหาสนุกนี้ถ้าหนึ่งมหาสนุก๑.ขาขวา แนวขาด้านใน เหนือตาตุ่ม ๔ นิ้วมือ และร่องแนวเอ็นร้อยหวายกับกระดูกสัน หน้าแข้ง ๒.เท้าขวา ขอบกระดูกฝ่าเท้าด้านใน ใต้ข้อต่อ โคนนิ้วหัวแม่เท้า ๕ ถึง ๖๒๑๘๏ เส้นนี้แก้ลมให้รากแลลมท�ำให้อาเจียนจุดเหนือรอยหนีบรักแร้ ด้านซ้าย ๕ ถึง ๖๒๑๙๏ เส้นนี้แลแก้ตะโพกถึงสันหลังปวดสะโพกถึงสันหลังจุดห่างจากหัวตะคาก ๒ นิ้ว ด้านซ้าย
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 137 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๕ ถึง ๖๒๒๐๏ เส้นนี้แก้ลมจับให้ฅอนั้นตาย เปนเหนบแลลมจับท�ำให้คอแข็งเคลื่อนไหวไม่ ได้ และเป็นเหน็บชาจุดเหนือสะดือ ๒ นิ้วมือ แนวเส้นสุมนาแล่นขึ้น ภายในอกตามล�ำคอ ๕ ถึง ๖๒๒๑๏ เส้นนี้แก้ลึงตายอวัยวะเพศชายตายใต้สะดือ ๔ นิ้วมือ ๕ ถึง ๖๒๒๒๏ แก้ลมจับทั้งปวงแลลมจับทั้งปวงนวด ๒ แนว แนวที่ ๑ จุดในแนวต้นขาด้านในจุด เหนือเข่า ๔ นิ้วมือ และนวดต�่ำลงมา ๒ นิ้วมือ แนวที่ ๒ จุดเหนือพับเข่า จุดชิดข้อสะบ้า ๔ จุด (นวดขยับ คลึงเบาๆ เพื่อให้เลือดลมไหลเวียน ได้ดี ระวังไม่ขยับแรง) ๕ ถึง ๖๒๒๓๏ แ ก้ ใ ห้ น อ น ห ลั บ ทั้ ง ซ้ า ย ทั้งขวาเหมือนกันแลจุดนวดท�ำให้นอนหลับแนวขาด้านใน ชิดกระดูกสันหน้าแข้ง เริ่มจาก เหนือตาตุ่ม ถึงกึ่งกลางน่อง ๗ ถึง ๘แผนหงาย ๗ ถึง ๘๒๒๔๏ แก้ลมท้องขึ้นท้องพองลมท้องขึ้นท้องพองข้างราวนม มาทางรักแร้ ด้านขวา (จุดเดียว กับแก้น�้ำนมไม่ออก) ๗ ถึง ๘๒๒๕๏ แก้ขไสยแลกระไสดานกระษัย และกระษัยดานจุดท้องน้อย ใต้สะดือเยื้องมาทางขวา ๓ นิ้ว
138 ชุดการสังคายนาภูมิปัญญาการนวดไทย: ๔หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่สังคายนาเบื้องต้นค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๗ ถึง ๘๒๒๖๏ แก้ลมปัตฆาฏลมปัตคาด แนวขาด้านใน ๑ แนวชิดสันกระดูกหน้าแข้ง เริ่ม จากเหนือข้อเท้า ไปถึงขาหนีบ ๗ ถึง ๘๒๒๗๏ แก้เสลดให้ตกให้เสลดออกเหนือจุดร่องกึ่งกลางระหว่างหัวกระดูก ไหปลาร้า ๗ ถึง ๘๒๒๘๏ แก้ให้รากตกแก้ให้อาเจียนออกเหนือเนื้อหัวนม ๓ นิ้วมือ (นวดท่านอนหงาย) ๗ ถึง ๘๒๒๙๏ แก้ลมเสียดข้างลมเสียดข้าง เสียดชายโครงจุดที่สีข้าง แนวฐานนมด้านซ้าย ร่องซี่โครงช่วง อกด้านสีข้างชิ้นที่ ๖-๗ ๗ ถึง ๘๒๓๐๏ แก้ให้รู้จักที่ตายให้รู้จักที่ตาย๓ จุด จุดกลางใต้ลิ้นปี่แนวเส้นสุมนา และแนว เดียวกัน ด้านซ้ายแนวเส้นอิทา ด้านขวาแนวเส้น ปิงคลา ๗ ถึง ๘๒๓๑๏ แก้ลมจับให้ตะโพกสั่นลมจับให้สะโพกสั่นขาซ้าย แนวขาด้านใน ๒ เริ่มจากจุดใต้ตาตุ่มขึ้น มาถึงจุดใต้เข่า กลางเข่า จุดเหนือเข่า ๔ นิ้วมือ และจุดใต้พับเข่า (นอนคว�่ำกดใต้ข้อพับเข่ายกขา ขึ้น ๔๕ องศา)
คำ�อธิบายคัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑-๒ ในตำ�ราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เล่ม ๒ 139 หน้าต้น/ หน้าปลายที่ล�ำดับค�ำที่ สังคายนาเบื้องต้น ค�ำ/ข้อความเดิมค�ำชื่อโรค/อาการ/เส้น/ลม/ สมุฏฐานค�ำอธิบายจุดในแผนนวด ๙ ถึง ๑๐แผนหงาย ๙ ถึง ๑๐๒๓๒๏ เส้นปกังอยู่หน้าผากเส้นปะกังอยู่หน้าผากจุดกึ่งกลางหน้าผาก ๙ ถึง ๑๐๒๓๓๏ เส้นปวดศีศะอยู ่จงอยหูทั้ง สอง๒ปวดศีรษะอยู่จงอยหูทั้งสองจุดชิดใบหูด้านบน (ให้กดคลึงเบาๆ ตรงรอยบุ๋ม (แผนนวดวัดสุวรรณารามเรียกว่า “แง่หู”) ๙ ถึง ๑๐ ๒๓๔๏ เส้นชิวหาสดมอยู่ต้นฅอแล๓เส้นชิวหาสดมภ์อยู่ต้นคอจุดที่ต้นคอ ใต้คาง (จุดโคนลิ้น กดดันขึ้นไปทาง โคนลิ้น) ๙ ถึง ๑๐๒๓๕๏ เส้นใต้ไหล่แก้แขนตาย๔เส้นใต้ไหล่แก้แขนตายเส้นใต้ไหล่ จุดเหนือรักแร้ด้านใน ๙ ถึง ๑๐๒๓๖๏ เส้นใต้สอกชื่อพลายวาท๕พลายวาต เส้นใต้ศอกชื่อ พลายวาตจุดเหนือพับศอก ๙ ถึง ๑๐๒๓๗๏ เส้นถัดไหล่ชื่อราทยักษ์๖ราทธยักษ์ เส้นถัดไหล่ชื่อราทธยักษ์เส้นถัดไหล่ จุดข้อต่อต้นแขน ๙ ถึง ๑๐๒๓๘๏ เส้นปัตฆาฏน้อยแล๘เส้นปัตคาดน้อยจุดใต้ลิ้นปี่ประมาณ ๑ นิ้วมือ การกด ต้องกด ลึกแก้อาการเฉพาะที่ คือแน่นอก ๙ ถึง ๑๐๒๓๙๏ เส้นปตฆาฏใหญ่๙เส้นปัตคาดใหญ่ใต้ลิ้นปี่ ๓ นิ้วมือ ลงมาล่างเป็นบริเวณกว้างกว่า ๙ ถึง ๑๐๒๔๐๏เส้นกุมพกันแล๑๐ (****ไม่พบเส้น) เส้นกุมภัณฑ์เส้นที่จุดกลางสะดือ