งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

กรมเจรจาการค้ าระหว่างประเทศ. (๒๕๕๔). ธุรกิจบริการ : สปาและ นวดไทย. นนทบุรี: กรมเจรจาการค้าระหว่างประเทศ. กระทรวงศึกษาธิการ. (๒๕๒๒). ต�ำรายาจารึกวัดราชโอรส และพระโอสถ พระนารายณ์. กรุงเทพฯ: โครงการเผยแพร่เอกลักษณ์ของไทยฯ. ชาญวิทย์ เกษตรศิริ.(บรรณาธิการ) ๒๕๔๗. ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโตโยต้าประเทศไทย และมูลนิธิโครงการต�ำราสังคมศาสตร์และ มนุษยศาสตร์. ท�ำเนียบนามภาคที่ ๒ ต�ำราต�ำแหน่งข้าราชการฝ่ ายพระราชวังบวรสถานมงคล. (๒๔๖๒). พระนคร:โสภณพิพรรฒธนากร. (มหาเสวกตรี พระยาเพ็ชรรัตน สงครามสมุหเทศาภิบาลมณฑลมหาราษฎร์ พิมพ์ในงานศพคุณหญิง พวงนรานุกิจมนตรี ผู้มารดา). พระยาพิษณุประสาทเวช. (๒๔๙๖). เวชศึกษา แพทย์ศาสตร์สังเขป เล่ม ๒. ธนบุรี: โรงพิมพ์พาณิชย์เจริญ. พิชาญ พัฒนา. (๒๕๐๙). ความเป็ นมาของการแพทย์เมืองไทย. พระนคร: โอเดียนสโตร์. พิศณุประสาทเวช, พระยา. (๒๔๕๑). แพทย์ศาสตร์สงเคราะห์ เล่ม ๑. กรุงเทพฯ: ศุภการจ�ำรูญ. มองซิเออร์ เดอ ลาลูแบร์. (๒๕๔๘). จดหมายเหตุ ลา ลแบร์ ราชอาณาจักรสยาม. ู แปลโดย สันต์ ท.โกมลบุตร. นนทบุรี: ส�ำนักพิมพ์ศรีปัญญา. ยงศักดิ ตันติปิฎก. (๒๕๕๙). ์ต�ำราการนวดไทย เล่ม ๑. ปรับปรุงครั ้งที่ ๕. กรุงเทพฯ: มูลนิธิสาธารณสุขกับการพัฒนา. ยงศักดิ ตันติปิฎก และรวงทิพย์ ตันติปิฎก. (๒๕๖๐). ์ต�ำราพื้นฐานวิชาชีพการแพทย์ แผนไทย เล่ม ๑. นนทบุรี: กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก. เอกสารอ้างอิง 249 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ราชกิจจานุเบกษา. (๒๔๖๖). เล่มที่ ๔๐, ๑๓๖ - ๑๕๒. พระราชบัญญัติ การแพทย์ พุทธศักราช ๒๔๖๖. ราชกิจจานุเบกษา. (๒๔๗๒). เล่มที่ ๔๖, ๕๐ - ๖๙. กฎเสนาบดีตามความใน มาตรา ๘ และมาตรา๑๖ แห่งพระราชบัญญัติการแพทย์ พ.ศ. ๒๔๖๖. ราชกิจจานุเบกษา. (๒๔๘๐). เล่มที่ ๕๔, ๑๖๐ - ๑๗๖. พระราชบัญญัติควบคุม การประกอบโรคศิลปะ พุทธศักราช ๒๔๗๙. ราชกิจจานุเบกษา. (๒๕๕๒). เล่มที่ ๑๒๖ ตอนพิเศษ ๑๖๙ ง, ๓๖ - ๔๓. ประกาศ คณะกรรมการส่งเสริมการพัฒนาฝีมือแรงงานเรื่อง มาตรฐานฝีมือแรงงาน แห่งชาติ สาขาอาชีพพนักงานนวดไทย. โรงเรียนแพทย์แผนโบราณ วัดพระเชตุพน. (๒๕๓๗). ต�ำราหมอนวดวัดโพธิ์ จารึกวัดพระเชตุพน. กรุงเทพฯ: น�ำอักษรการพิมพ์. ส.พลายน้อย. (๒๕๔๔). ลางเนื้อชอบลางยา. พิมพ์ครั ้งที่ ๓ กรุงเทพฯ: สายธาร. สยามแพทย์ศาสตร์นุเคราะห์. (๒๔๘๘). พิมพ์แจกเป็นที่ระลึกในการฌาปนกิจศพ ท่านขุนอุดมโอสถ (เพ็ชร์ แพทยานนท์). พระนคร: กรมแผนที่ทหาร. หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร. (๒๕๑๕). กฎหมายตราสามดวง. (พิมพ์ครั ้งที่ ๒). กรุงเทพฯ: องค์การค้าของคุรุสภา. สมาคมแพทย์แผนโบราณแห่งประเทศไทย. (๒๕๑๐). ต�ำราหลักวิชาเวชกรรม แผนโบราณ. กรุงเทพฯ: ดวงดีการพิมพ์. 250 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Publications in Thai Association of Ancient Medicine of Thailand (1967), Textbook of Ancient Thai Medicine, Bangkok: Duang Dee Karnpim. CharnwitKasetsiri (Ed.) (2004), Collections of Royal Announcements of King Rama IV, Bangkok: Toyota Thailand Foundation and Foundation for the Promotion of Social Sciences and Humanities Textbooks Project. Department of Trade Negotiations (2011), Service Business: Spa and Nuad Thai, Nonthaburi: Department of Trade Negotiations. DirectoryPart 2: The Civil Servant Positions of Phra Rajawang BovornSathanMongkol (1919), Bangkok: Sophon PipatThanakorn. (Published by MahaSawek Tri Phraya PetcharattanaSongkhram, Governor of MonthonMaharat, as the memorial book for the funeral of his mother, Khunying Puang Naranukijmontri.) Ministry of Education (1979), Wat RatchaOrasaram Inscriptions of Remedies and King Narai’s Medicines, Bangkok: Project for Propagation of Thai Identity. National Library of Thailand, Fine Arts Department (1972), The Three Seals Law, Reprint, Bangkok: Kurusapa Business Organization. PicharnPattana (1966), History of Medicine in Thailand, Bangkok: Odeon Store. REFERENCES 251 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

Pitsanuprasartvej, Phraya (1908), Phaetsartsongkrohlemnung [Textbook of Medicine Volume 1], Bangkok: Supakarn Chamroon. ______ (1953), Vejjasartsuksaphaetsartsangkheplem 2 [Medical Studies Volume 2], Thon Buri: Panich Charoen. Royal Gazette (1923), Vol. 40, 136-152, The Medicine Act B.E. 2466. ______ (1929), Vol. 46, 50-69, The Ministrial Regulation Issued under Sections 8 and 16 of the Medicine Act B.E. 2466. ______ (1937), Vol. 54, 160-176, The Act for Control of the Practice of the Art of Healing B.E. 2479. Sant T. Komolbutra (trans.) (2005), Simon de la Loubère’s Historical Account of the Kingdom of Siam, Nonthaburi: Sri Panya. SayamPhaetsartNukroh (1945), Bangkok: Royal Thai Survey Department. [Published as the memorial book for the funeral of KhunUdomOsot (PhetPhaetthayanon).] SorPlainoi (2001), Lang nuachoblangya[Everyman to his taste], Reprint,Bangkok: Saitharn. Wat Po Thai Traditional Medical and Massage School (1994), Wat Po Text book of Thai Massage from WatPhraChetuphon Inscriptions, Bangkok: Nam AksornKarnpim. YongsakTantapidok (2016), Textbook of Thai Massage Volume 1, 5th Revised Edition, Bangkok: Health & Development Foundation. 252 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Thank you Health & Development Foundation (HDF) Folk Medicine and Thai Health Network Association Thai Spa Operators Association Doinumsub Thai Massage and Herbal Compress School ขอขอบคุณ มูลนิธิสาธารณสุขกับการพัฒนา สมาคมเครือข่ายการแพทย์พื ้นบ้านและสุขภาพวิถีไทย สมาคมผู้ประกอบการสปาไทย โรงเรียนสอนนวดแผนไทยและการประคบสมุนไพรดอยน� ้ำซับ 253 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ประวัติความเป็นมาและพัฒนาการของ โรงเรียนแพทย์แผนโบราณวัดโพธิ์ HISTORY AND DEVELOPMENT OF WATPO THAI TRADITIONAL MEDICAL SCHOOL 254 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

255 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ด้วยความชาญฉลาดอันแยบยล ของบรรพบุรุษชาติไทย ซึ่งถือได้ว่าเป็น ความอัจฉริยะอย่างมหัศจรรย์ที่ส่งทอด สืบสานพัฒนามาถึงรุ่ นลูกหลาน ในปั จจุบัน ภูมิปั ญญาการแพทย์ แผนไทย ในส่วนของสมุนไพรใบยา และมันสมองสองมือ นับว่าเป็นศาสตร์ ที่เห็นได้เชิงประจักษ์ในปัจจุบันว่ามี พัฒนาการที่โดดเด่น เป็นที่ยอมรับของ สังคมโลก ไม่ว่าจะศึกษาต�ำราเล่มไหน ของประวัติศาสตร์ ทุกท่านจะได้รับรู้ว่า วัดโพธิ์เป็นมหาวิทยาลัยเปิดแห่งแรก ของไทย เพราะสรรพวิชาต่างๆ ถูกจารึก ไว้ อย่างชัดเจนแสดงให้ ชนรุ่นหลัง ได้รู้ ว่า ในยุคก่อนนอกจากบ้านของ ครู บาอาจารย์ ที่สั่งสอนศิษย์ แล้ ว วัดยังเป็นอีกหนึ่งสถานที่ส�ำคัญที่ใช้ แลกเปลี่ยนการเรียนรู้ ถ่ายทอดสรรพวิชาหลากหลายแขนง โดยเฉพาะ วัดโพธิ์ ถือว่าเป็นแหล่งรวมภูมิปัญญา ก า ร แ พ ท ย์ แ ผ น ไ ท ย ที่ ค ร บ ถ้ ว น เปรียบเสมือนคลังข้อมูลของการแพทย์ แผนไทยทุกสาขา อันได้แก่ เวชกรรม ไทย เภสัชกรรมไทย การผดุงครรภ์ไทย และการนวดไทย นับว่าเป็นโรงพยาบาล หรื ออโรคยาศาลาที่มีผู้ เชี่ยวชาญ ในหลายสาขารวมกัน ณ สถานที่แห่งนี ้ ภูมิปั ญญาที่ กล่าวมาได้ รั บ การพัฒนาที่ก้าวหน้าดังที่เห็นกันทุกวัน นี ้ มีปัจจัยเอื ้อที่ส�ำคัญ อย่างยิ่งคือ ความใส่พระทัยของบูรพกษัตริย์ของ พสกนิกรไทย ดังประวัติศาสตร์ที่กล่าว กันไว้ว่า มีการน�ำภูมิปัญญาไทยใช้กัน มาตั ้งแต่ก่อนสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ มีการกล่าวถึงสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ เมื่อประมาณปี พ.ศ. ๑๗๒๕ - ๑๗๒๙ โดยพบศิลาจารึกของอาณาจักรขอม พบการสร้ างสถานพยาบาลที่เรียกว่า “อโรคยาศาลา” ทั ้งหมด ๑๐๒ แห่ง โดย ภก.ปรีดา ตั้งตรงจิตร ผ้อ�ูำนวยการโรงเรียนแพทย์แผนโบราณวัดโพธิ์ ประวัติความเป็นมาและพัฒนาการ ของโรงเรียนแพทย์แผนโบราณวัดโพธิ์ 256 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

ตั ้งอยู่บริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และพื ้นที่ใกล้ เคียงของไทย ซึ่งมี เจ้ าหน้ าที่ประกอบไปด้ วย หมอ พยาบาล และเภสัชกรที่ท�ำหน้ าที่ จ่ายยารวมทั ้งหมด ๙๒ คน อีกทั ้งยังมี การท�ำพิธี “ไภสัชยคุรุไวฑูรย์” ว่าด้วย อาหารและยา ในยุคนั ้นยังมีการขุด ค้ นพบแท่งบดยาซึ่งเป็ นแท่งหินมี ปลายกลมมน พบว่าอยู่ในยุคสมัย ทวารวดี โดยหลักฐานทางประวัติศาสตร์ นี ้ถูกบันทึกลงในศิลาจารึกพ่อขุนรามค�ำแหงเกี่ ยวกับการปลูกพื ช สมุนไพรบริ เวณเขาสรรพยาหรื อ เขาหลวง เป็นประโยชน์แก่ชาวบ้าน ให้สามารถเข้ามาเก็บเกี่ยวเพื่อน�ำไป ใช้ ในการรักษาและบ�ำรุ งร่ างกาย ในยามจ�ำเป็น ต่ อ ม า ใ น ส มัย ส ม เ ด็ จ พ ร ะ - นารายณ์มหาราชแห่งกรุงศรีอยุธยา เริ่มมีการจัดยาให้แก่ชาวบ้านที่เข้ามา ท�ำการรักษาได้ถูกต้องมากขึ ้น จากเดิม ที่ชาวบ้ านต้ องหาเก็บเกี่ยวเอาเอง ตามสภาพความรู้ ที่มี เริ่มปรากฏ ให้เห็นแหล่งจ่ายยาที่ชัดเจนมากขึ ้น ร้านขายยาสมุนไพรเริ่มกระจายตัวเข้า ใกล้ แหล่งชุมชน ไม่ว่าจะเป็ นพื ้นที่ ด้ านในหรื อด้ านนอกก�ำแพงเมือง ท�ำให้การซื ้อหายาสมุนไพรได้ตรงกับ โรคที่เป็น (ซึ่งคล้ายคลึงกับนโยบาย ของกระทรวงสาธารณสุขในปัจจุบัน ที่มีการส่งเสริมให้รับยาจากร้านขายยา ในชุมชน ตามใบสั่งแพทย์ ไม่ต้องไป แออัดเสียเวลาในโรงพยาบาล ประหยัด ค่าใช้จ่ายในการเดินทาง) และมีการ รวบรวมข้อมูลที่เกี่ยวข้องกับต�ำรับยา โบราณเป็นครั ้งแรกในประวัติศาสตร์ การแพทย์ บันทึกเป็น “ต�ำราพระโอสถ พระนารายณ์” ที่ยังคงมีการใช้สืบเนื่อง มาจนถึงปัจจุบัน แม้บางส่วนคลาด เคลื่อนไม่สมบูรณ์ไปบ้าง ในยุคนั ้นผู้คนเริ่มให้ความสนใจ กับการรักษา อย่างการนวดกดจุดเพื่อ ช่วยลดอาการเจ็บปวดที่เกี่ยวข้องกับ ก ล้ า ม เ นื ้อ แ ล ะ ก ร ะ ดู ก ที่ ไ ด้ รั บ ความนิยม ซึ่งถือว่าเป็ นยุคแรกเริ่ม ที่การรักษาภูมิปัญญาโบราณรุ่งเรือง เป็นอย่างมาก ส่วนการแพทย์แผนตะวัน ตกที่เริ่มเข้ามามีบทบาท ยังไม่ค่อยได้ รับความนิยม ในที่สุดก็ต้องถูกยกเลิกไป ซึ่งในต�ำรามีการบันทึกต�ำรับยาเอาไว้ 257 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

มากถึง ๘๑ ต�ำรับ ซึ่งบางต�ำรับยังมี การจดบันทึกวันเดือนปี ที่ใช้ ในการ ปรุงยาถ้ วยในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช จากที่ได้ กล่าวแล้ วเบื ้องต้ น เ พื่ อ เ ป็ น ก า ร ฉ า ย ภ า พ ใ ห้ เ ห็ น ว่ า บูรพกษัตริย์หลายพระองค์ยุคก่อน ส มัย รั ต น โ ก สิ น ท ร์ แ ล ะ ส มัย ก รุ ง - รัตนโกสินทร์ ทรงให้ความส�ำคัญต่อ ภูมิปัญญาของชาติ เห็นได้จากองค์ ความรู้ ด้านการแพทย์แผนไทยปรากฏ ให้เห็นบนศาลารายทุกมุมของวัดโพธิ์ ไม่ว่าจะเป็นหลักฐานด้านการแพทย์ ต�ำรายา หลักการนวดไทย รวมถึงรูป หล่อฤๅษี ดัดตนท่าต่างๆ เป็ นต้ น ในสมัยรัตนโกสินทร์ กษัตริย์ทุกพระองค์ ท ร ง เ ล็ ง เ ห็ น ถึ ง ค ว า ม ส�ำคัญของ ภูมิปัญญาไทย มีการบูรณะปฏิสังขรณ์ วัดวาอารามที่เป็นแหล่งรวมสรรพวิชา อย่างสม�่ำเสมอ จวบจนปัจจุบัน มีการเก็บรวบรวมและถ่ายทอด ภูมิปั ญญาจากจารึกบนฝาผนังมา บันทึกเป็ นรูปเล่มหนังสือและไฟล์ อิเล็กทรอนิกส์ได้ อย่างเหมาะสม และเป็นการอ�ำนวยความสะดวกในการ เข้ าถึงข้ อมูลตามยุคสมัย ตลอดจน พัฒนาการของโรงเรียนแพทย์แผนโบราณวัดโพธิ์ สิ่งเหล่านี ้จะเกิดขึ ้นไม่ได้ เลยหากไม่ได้รับพระราชทานแนวทาง ตามพระราชด�ำริของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบิตร เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๙๓ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบิตร เสด็จพระราชด�ำเนินวัดพระเชตุพนวิมล มังคลาราม (วัดโพธิ์) ในครั ้งนั ้นพระองค์ ทรงมีพระราชปรารภว่า วัดโพธิ์เป็น แหล่งรวมต�ำราแพทย์แผนโบราณ อยู่แล้ว เหตุใดจึงไม่จัดให้มีโรงเรียน สอนการแพทย์แผนโบราณในวิชา เวชกรรม เภสัชกรรม ผดุงครรภ์ และ หัตถเวช ดังนั ้นสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (ปุ่ น ปุณฺณสิริ) องค์ที่ ๑๗ เมื่อครั ้ง ด�ำรงสมณศักดิ์ สมเด็จพระวันรัต อธิบดีสงฆ์วัดโพธิ์ จึงได้จัดตั ้งสมาคม แพทย์แผนโบราณ และโรงเรียนแพทย์ แผนโบราณวัดพระเชตุพน (วัดโพธิ์) 258 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

ขึ ้น โดยมี คณาจารย์ ของวัดโพธิ์ ร่วมสานภารกิจ มีนายก�ำธร ตั ้งตรงจิตร เป็ นแกนน�ำในการด�ำเนินการจาก พระราชปรารภและพระราชกระแส ของพระองค์ นับเป็ นประกายแห่ง ขุมพลังของการพัฒนาภูมิปั ญญา การแพทย์ แผนไทยและสมุนไพร ของชาติไทยตั ้งแต่อดีตถึงปั จจุบัน ก่อให้เกิดโครงการสมุนไพรอันเนื่องมาจากพระราชด�ำริ ทั ้งการแพทย์ แผนไทยและสมุนไพร ซึ่งได้ สร้ าง คุณประโยชน์อเนกอนันต์แก่ประเทศ ชาติอย่างมหาศาล สร้างคุณภาพชีวิต ที่ดีแก่คนทั่วโลกในทุกมิติ พัฒนาการของโรงเรียนแพทย์ แผนโบราณฯ วัดโพธิ์ ในฐานะเป็ น สถานศึกษาของประเทศที่สืบทอด รากเหง้ าจากภูมิปั ญญาของชาติ ผ่านระบบของการฝากตัวเป็ นศิษย์ และการเรียนการสอนนวดไทยตามรูป แบบมาตรฐานของสากล ได้ มีการ จัดการระบบการเรี ยน การสอนที่ มาตรฐาน ปรับปรุงเปลี่ยนแปลงให้ได้ ตามมาตรฐานสากล ด้วยกระบวนการ ตามแบบโบราณ ผสมผสานกับวิธีการ แ บ บ ส มั ย ใ ห ม่ โ ด ย น้ อ ม น�ำเอา พ ร ะ ร า ช ป ณิ ธ า น ข อ ง พ ร ะ บ า ท - สมเด็จพระเจ้ าอยู่หัวทุกพระองค์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬา โลกมหาราช ผู้ทรงริเริ่มให้น�ำรูปสลัก ฤาษีดัดตน ทั ้ง ๘๐ ท่า มาไว้ในวัดโพธิ์ เพื่อให้ประชาชน เห็นเป็นแบบอย่าง ในการออกก�ำลังกาย หรือยืดเส้นยืด สายตามอย่างฤาษี ผู้ บ�ำเพ็ญตบะ ในพงไพร พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้ าอยู่หัว ได้ทรงรวบรวมสรรพวิชา ทั ้งปวง ไว้ ในวัดโพธิ์ แห่งนี ้ เพื่อให้ ประชาชนได้มีโอกาสเข้าถึงต�ำราการ แพทย์ไทยที่มีมาแต่โบราณ โดยไม่ เลือกชั ้นวรรณะ เชื ้อชาติ ศาสนา อีกทั ้ง ยังรับสั่งให้ ปลูกสมุนไพรไว้ รายรอบ ตามเขามอต่างๆ ภายในบริเวณวัดโพธิ์ เ พื่ อ เ ป็ น ดัง เ ข า ส ร ร พ ย า เ ฉ ก เ ช่ น โบราณกาล หมอยาสามารถเก็บน�ำไป ปรุงเป็นยาได้อย่างอิสระ 259 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

พ ร ะ บ า ท ส ม เ ด็ จ พ ร ะ บ ร ม - ชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดช มหาราช บรมนาถบิตร ผู้ทรงมีพระวาจา อันศักดิ์ สิทธิ์ รับสั่งชุบชีวิตการแพทย์ แผนไทยและนวดแผนไทย ขึ ้นที่ วัดพระเชตุพนฯ แห่งนี ้ อธิบดีสงฆ์วัดพระเชตุพนฯ และ พระราชาคณะทุกรูป ตลอดจนผู้ที่มี ส่วนเกี่ยวข้องทุกท่านช่วยส่งเสริมและ สนับสนุนให้แพทย์แผนไทยและนวด ไทย ทั ้งทางตรงและทางอ้อม ให้เจริญ ก้าวหน้า เติบโตเป็นที่ยอมรับในระดับ สากล เริ่มตั ้งแต่พระลิขิตของสมเด็จ พระวันรัต สมัยนั ้น ต่อมาได้รับการ สถาปนาเป็นสมเด็จพระอริยวงศาคต ญาณ สมเด็จพระสังฆราชองค์ที่ ๑๗ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ทรงรับสั่งให้ รวบรวมต�ำราเก่าๆ ทั ้งหลาย ที่ไม่มีใคร สนใจ เพื่ออนุรักษ์ และธ�ำรงให้คงอยู่ต่อ ไปโดยไม่มีการดัดแปลงหรือตีความ ตามความเข้าใจของผู้พิมพ์ แต่คงรูป แบบ เนื ้อหาและความหมายเดิมทุก อย่าง เพื่อให้ ชนรุ่นหลังได้ มีโอกาส ศึกษาและเป็นเอกสารอ้างอิงได้ เช่น ๑) ต�ำราประมวลหลักเภสัช ๒) คู่มือการศึกษา วิชาเวชกรรม ๓) เวชศึกษา แพทย์ศาสตร์ สังเขป เล่ม ๑, เล่ม ๒, เล่ม ๓ ของ พระยาพิศณุประสาทเวช ๔) ประมวลสรรพคุณยาไทย (ภาคหนึ่ง, ภาคสอง, ภาคสาม) ๕) คู่มือผดุงครรภ์แผนโบราณ ๖) แพทย์ศาสตร์ สงเคราะห์ เล่ม ๑, เล่ม ๒, เล่ม ๓ ๗) ต�ำราฤาษี ดัดตนวัดโพธิ์ ๘๐ ท่า (ต้ นฉบับรูปปั ้นฤาษีดัดตน วัดพระเชตุพน) ๘) ต�ำร า ห ม อ น ว ด วั ด โ พ ธิ์ (จารึกวัดพระเชตุพน) หลังจากการรวบรวมต�ำราต่างๆ แล้ ว ได้ เชิญผู้ เชี่ยวชาญการสอน ให้แก่ศิษย์ตามแบบโบราณ กล่าวคือ เมื่อผู้เรียนต้องการจะฝากตัวเป็นศิษย์ น�ำดอกไม้ธูปเทียนมาฝากตัวเป็นศิษย์ กับอาจารย์เป็นปัจเจกบุคคล จากนั ้น อยู่รับใช้ครู และเรียนรู้ วิชาทุกอย่างที่ ครูจะท�ำถ่ายทอดให้ วิธีการนี ้ใช้เวลา นานจึงเป็นการทดสอบความอดทน ของผู้เรียนอย่างมาก ต่อมาได้ท�ำการ 260 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

พัฒนารูปแบบให้กระชับโดยก�ำหนด ร ะ ย ะ เ ว ล า ชัด เ จ น ไ ม่ เ รี ย น เ ป็ น การเฉพาะกับครู ท่านใดท่านหนึ่ง แต่จะเรี ยนวิชากับครู ที่เชี่ยวชาญ ด้านนั ้น ท�ำให้ได้หลักสูตร และหนังสือ ต่างๆ ออกมาตามจุดประสงค์ของ ผู้ เรียนและเป็นที่ต้องการของตลาด และธุรกิจที่ต้องการหมอนวดที่ท�ำงาน เ ฉ พ า ะ ด้ า น จ น เ ป็ น ต้ น แ บ บ ใ ห้ หน่วยงานต่างๆ เชิญอาจารย์จาก โรงเรียนฯ ไปร่วมท�ำหลักสูตรทั ้งแพทย์- แผนไทยและนวดแผนไทยอยู่เสมอ เช่น • หลักสูตรกลาง ของส�ำนักงาน การศึกษาเอกชนนอกระบบ กระทรวงศึกษาธิการ • งานวิจัยร่วมเกี่ยวกับการนวด เ ด็ ก อ อ ทิ ส ติ ก ที่ ส ว า ง ค นิ ว า ส น์ สภากาชาดไทย ๒ ปี ได้ รับรางวัล ผลงานวิจัยระดับดีมาก จุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย เมื่อวันที่ ๒ มีนาคม ๒๕๕๖ • ห ลัก สูต ร แ พ ท ย์ แ ผ น ไ ท ย ในระดับอุดมศึกษา มหาวิทยาลัย สุโขทัยธรรมาธิราช • ห ลัก สูต ร แ พ ท ย์ แ ผ น ไ ท ย มหาวิทยาลัยรังสิต • ห ลัก สูต ร แ พ ท ย์ แ ผ น ไ ท ย วิทยาลัยสาธารณสุขสิรินธร จังหวัดพิษณุโลก • หลักสูตรวิชาหัตถเวชเบื ้องต้น ส�ำหรับนักเรียนชั ้นประถมศึกษาปีที่ ๖ บัณฑิตศึกษา คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง เป็นต้น หลังจากนั ้นมีการผลิตหนังสือชุด นวดแผนโบราณและความรู้ ด้านต่างๆ ที่จ�ำเป็ นส�ำหรับหมอนวดแผนไทย ได้แก่ ๑) คู่มือการนวดแผนโบราณ ๒) คู่มือการนวดบ�ำบัดและรักษา ๓) คู่มือการนวดเท้า ๔) วิชาพื ้นฐานเกี่ยวกับการ นวดไทย ๕) คู่มือการนวดน� ้ำมันและ น� ้ำมันหอมระเหย ๖) คู่มือการนวดทารกและเด็ก ๗) คู่มือการนวดผู้หญิง ๘) ฤาษีดัดตนเพื่อการบริหาร ร่างกายส�ำหรับบุคคลทั่วไป ๑๘ ท่า ๙) คู่ มื อ ก า ร น ว ด เ ท้ า เ พื่ อ สุขภาพ ๑๕๐ ชั่วโมง 261 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

๑๐) ฤาษีดัดตนเพื่อการบริหาร ร่างกาย ๑๘ ท่า (๔ ภาษา พร้ อมภาพ เคลื่อนไหว) ส่วนความรู้ ที่ใช้ ส�ำหรับคนไข้ เฉพาะกลุ่ม เช่น การนวดและดูแล สุขภาพเท้า ส�ำหรับผู้ป่ วยโรคเบาหวาน, การนวดกระตุ้นน� ้ำนม ส�ำหรับคุณแม่ มือใหม่, การนวด ส�ำหรับอาการเทนนิส เอลโบว์ หรื อ กอล์ฟเฟอซินโดรม ซึ่งบรรดาหมอนวดน�ำมาสอนกัน เพื่อใช้ดูแลลูกค้าที่มีอาการดังกล่าว งานด้ านการเผยแพร่ความรู้ ด้านแพทย์แผนไทย และนวดแผนไทย เหล่านี ้ เป็ นความภูมิใจอย่างยิ่งที่ วัดโพธิ์ ได้เผยแพร่ความรู้ ที่บุคลากร ได้ รับการถ่ายทอดมาจากอาจารย์ เพื่อความรู้ เหล่านี ้อยู่เคียงข้างสังคม ไทยสืบไป สมดังเจตนารมณ์ของ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬา โลกมหาราช พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระผู้ทรงชุบชีวิต การแพทย์แผนไทยและนวดแผนไทย พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศรม ห า ภู มิ พ ล อ ดุล ย เ ด ช ม ห า ร า ช - บรมนาถบิตร ผู้ มีพระประสงค์ให้ ภูมิปัญญานี ้เป็ นรากฐานของสังคม โดยไม่แบ่งชั ้นวรรณะ ไม่แบ่งเชื ้อชาติ ไ ม่ แ บ่ ง ศ า ส น า ห รื อ ค ว า ม เ ชื่ อ เป็ นภูมิปัญญาที่มุ่งดูแลมนุษยชาติ ให้อยู่ดีมีสุข ตามอัตภาพของตนเองและ สมดังค�ำว่า วัดโพธิ์ เป็นมหาวิทยาลัยเปิดแห่งแรกของไทย 262 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

263 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

Thanks to the wisdom of the wondrous geniuses that were our Thai ancestors, the Thai traditional medicine, in terms of herbs, intelligence, and practices, has now been proved to have distinct development and is accepted internationally. From any historical account, Wat Pho is acknowledged as the first open university of Thailand where several fields of knowledge were evidently inscribed. This reflects that in the past, other than be used as teachers’ residences, a temple was a crucial place where to teach and learn knowledge of various fields. This is especially true for Wat Pho where the complete corpus of knowledge of Thai traditional medicine was accumulated, like a data bank of every branch of Thai traditional medicine ranging from Thai medical practice, pharmacy, midwifery, to traditional Thai massage. Therefore, Wat Pho was considered as a hospital or ‘arokaya sala’ (illness-free pavilion) where experts from various fields were gathered. The factor enabling the advancement of the wisdom of Thai traditional medicine is the care and attention of the kings and the people of Thailand. According to history, the wisdom of Thai traditional medicine had been in practice even before the Rattanakosin Period. There is a reference to King Jayavarman VII during the year 1182-1186 on a Khmer stone inscription stating that 102 sites of ‘arokaya sala’ were established around the HISTORY AND DEVELOPMENT OF WATPO THAI TRADITIONAL MEDICAL SCHOOL By Preeda Tangtrongchit (Pharmacist) Director of WATPO Thai Traditional Medical School 264 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

north-eastern area and the nearby precinct of Thailand. There were altogether 92 physicians, nurses, a n d p h a r m a c i s t s w o r k i n g there. Moreover, the ritual of ‘Paisatchayakuruwaitul’ (a ritual performed for the Medicine Buddha) related to food and m e d i c i n e w a s s a i d t o b e performed. During that period, a Dhavaravati stone mortar with pestle, shaped like a stone bar with a round end for grinding medicine, was also discovered. The reference to this historical evidence was recorded on the inscription of King Ramkamhaeng the Great, regarding the cultivation of herbal plants around Mount Sapphaya, or another name Khao Luang, for people to use for treatment of illness as well as body nourishment when needed. During the reign of King Narai the Great of Ayutthaya K i n g d o m , a m o r e p r o p e r prescription of medicine for general people was available. Before that time, people had to find herbal medicine by t h e m s e l v e s w i t h l i m i t e d knowledge. Later more herbal medicine distributing centers started to be founded; shops selling herbs were established near the communities both inside and outside the city wall. This allowed people to buy herbal medicines suitable for the treatment of each kind of illness. (This is quite similar to the policy of the Ministry of Public Health at present which encourages people to receive medicine from pharmacy in their communities, instead of being crowded in a hospital and wasting travelling expenses). Furthermore, the accumulation of information related to ancient pharmacopoeia was performed for the first time in the history of Thai traditional medicine. This was recorded in ‘The Medicine Handbook of King Narai the Great’ which is still being in use until present despite some incorrectness or incompleteness in certain parts. 265 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

In those days, people started to be more interested in therapies like reflexology, a popular therapy that helps reduce pain associated with muscles and bones. This is considered to be the very first era in which the ancient wisdom preservation was very prosperous. At that time, Western medicine began to spread but it wasn’t very popular and it was eventually abolished. There are as many as 81 drug recipes recorded in the traditional medical textbooks, some of which had been recorded during on the date of using brewing medicines duringthe reign of King Narai the Great. This demonstrates how various Kings in the periods prior to and during the Rattanakosin period valued this knowledge. This can be seen from the inscriptions of Thai traditional medicine presented in Sala Rai, the pavilions surrounding at every corner of Wat Pho, which includes some medical evidences, drug formulas, Thai massage principles as well as the statues of Ruesi Dadton, the “contorted hermits” in Yoga postures, etc. During the Rattanakosin period, all Kings have recognized the importance to preserve this Thai wisdom and there have been regular renovations to the temples as sources of various sciences up to these days. The knowledge has been collected and transcribed from the inscriptions on the walls and saved in form of books and electronic files to facilitate the access to the information along with the development of WATPO Traditional Medical School. This would not have happened without the Royal Guidelines of His Majesty King Bhumibol Adulyadej the Great (Phra Bat Somdej Phra Borom Chanaka Tibet Maha BhumibolAdulyadej Borommanat Bitra). In 1950 (B.E. 2493), HM King Bhumibol Adulyadej the Great visited Phra Chetuphon 266 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Vimonmangklararam Temple (Wat Pho) and once mentioned that Wat Pho was already a collection of traditional medicine texts, but there was no school for traditional medicine teaching medication, pharmacy, midwifery a n d t r a d i t i o n a l m e d i c i n e . Therefore, originally based on HM the King’s speech, His Holiness the 17th Supreme Patriarch Somdet PhraAriyavaṃsāgatañāṇa Somdet Phra Saṅgharāja (Pun Puṇṇasiri), at that time holding the title of Somdej Phra Wannarat, the abbot of Wat Pho, established the Traditional Medical Association and the WATPO Traditional Medical School which were administered by Head Mr. Kamthorn Tangtrongjit and other teachers. Moreover, the development of Thai traditional medicine and national herbal study from the past to the present led to the establishment of the Thai Herbs Project under the Royal Initiative of HM King Rama IV for both Thai Traditional Medicine and Herbs. The project has been a great benefit to increase the quality of life for the Nation and the people around the world. The WATPO Thai Traditional Medical School has been founded as a national institute, inheriting the root of national wisdom, through the disciple system and Thai traditional massage learning and teaching according to the international standard. The school organizes a standardized learning and teaching system, which is adaptable to the international standard with the combination between the traditional practices and modern methods by inducing royal aspirations of all Kings of the Chakri dynasty. King Rama I initially ordered the statues of the contorted hermit figures, Ruesi Dadton, practicing 80 yoga postures, to be positioned in Wat Pho to exemplify the hermit-like physical exercising techniques to 267 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

the public. Later, King Rama III, King Nanglao, compiled holistic knowledge to be preserved at Wat Pho in order for the public to have access to the old Thai traditional medical inscriptions, regardless of social class, race and religion. Additionally, he also ordered herbal planting around Khao Mo (small stone hills) within the temple compound to represent the medicinal hills where the physicians could freely collect herbs to make medicines in the ancient time. King Rama IX, with his holy speech, instructed to revive Thai traditional medicine and massage at the temple. All the abbots of Wat Phra Chetuphon and every ecclesiastical leader have worked directly and indirectly to promote and support Thai traditional medicine and massage to be internationally recognized. According to the letter of Somdej Phra Wannarat, later appointed to the 17th Supreme P a t r i a r c h o f t h e C h a k r i dynasty, he instructed that the neglected ancient inscriptions be compiled and preserved with the maintenance of their original messages, not to be changed or interpreted by any publishers. In doing so, the next generations could study and use them as references such as: 1. Pharmacopoeia 2. A Handbook of Medical Studies 3. A B r i e f Ve r s i o n o f Medical Education in Medical Science (volumes 1, 2 and 3) by Phraya Pisanuprasasvej 4. Thai Pharmacopoeia (parts 1, 2 and 3) 5. Handbook of traditional midwifery 6. Medical Aid (volumes 1, 2 and 3) 7. Textbook of 80 Wat Pho contorted hermits (Original text of Ruesi Dadton; statues of hermit figures practicing yoga like 268 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

postures at Wat Phra Chetuphon) 8. Textbook of Wat Pho masseurs (Wat Phra Chetuphon inscriptions) A f t e r t h e w o r k w a s completed, specialists were invited to teach students according to the traditional process; that is, if a person wanted to be accepted as a student, he had to offer flowers, incenses and candles to a teacher in person. He then had to serve his teacher and learn every subject the teacher would instruct. This traditional model of learning was time consuming, and it was a great test of endurance. Later, the model was developed to be concise with a clear timeframe. The learners did not have to study in person with only a particular teacher, but they studied subjects, each taught by a teacher who specialized in it. This resulted in producing various courses and books that answer different purposes of learners, the market, and businesses that need specialized masseuses. The model has become a prototype, and many organizations have invited teachers from the school to assist in constructing their own Thai traditional medicine and Thai massage courses. Below are some examples of such works. • Central syllabus of the Office of the Private Education C o m m i s s i o n . M i n i s t r y o f Education • Joint research on massage for children with autism at Sawangkhanivas Rehabilitation Center, Thai Red Cross Society, done in 2 years, and received a research award in a very good level from Chulalongkorn University on 2 March, 2013 • Thai Traditional Medicine Program for higher education, Sukhothai Thammathirat Open University • Thai Traditional Medicine Program, Rangsit University • Thai Traditional Medicine Program, Sirindhorn College of Public Health, Phitsanulok Province 269 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

• Basic Therapeutic Massage Program for grade 6 students, made by the graduate studies, Faculty of Education, Ramkhamhaeng University After that, a few series of books regarding traditional massage and knowledge essential for Thai masseuses were published as follows: 1) A Handbook of Traditional Massage 2) A Handbook of Massage Therapy and Treatment 3) A Handbook of Foot Massage 4) Fundamental Courses on Thai Massage 5) A H a n d b o o k o f O i l Massage and Aroma Massage 6) A Handbook of Infant and Child massage 7) A Handbook of Female Massage 8) Eighteen Postures of Ruesi Dadton Exercise for the general public 9) A Handbook of 150-hour Foot Massage for Health 10) Eighteen Postures of Ruesi Dadton Exercise (in 4 languages with video) For specific groups of patients, the applied knowledge such as massage and foot care for diabetics, stimulating milk massage for new mothers, and massage for tennis elbow symptom or golfer syndrome are shared among the masseuses to take care of clients with such conditions or symptoms. Due to the purposes of King Rama I, King Rama III, and King Rama IX for once again reviving the knowledge of Thai traditional medicine and Thai massage and allowing it to spread to the people with no regards of their status, race, religion, or belief. In this regard, Wat Pho, the first open university of Thailand, is very proud to be part of distribution and preservation 270 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

of the knowledge on Thai traditional medicine and massage. We hope that such wisdom will adhere to the Thai society and will continue to benefit its people. 271 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

Wat Phra Chetuphon 20 March 1962 Subject: Publishing medical texts and Thai massage textsRuesi Dadton To: Teachers and deputy head of Traditional Massage School I have considered that medical texts, Thai massage texts including Ruesi Dadton, the contorted hermits, created and kept at Wat Phra Chetuphon since the great restoration of the temple during the reign of King Rama III, totaling over 130 years, have been worn out because they are old as a lot of time passed by. Therefore, I think they all should be recollected and repaired to preserve the original texts. The informants who provided the medical texts had to make an oath to confirm that the texts are true and the therapies have been tested and useful. All the recipes must be disclosed and certified by the head of medical school at that time, namely Doctor Phraya Bumreu Rajabhadhya. Then I would like the WATPO Traditional Medical School to manage the publication and preserve the original documents not to be lost. The management should be implemented step by step depending on the funding for publication as follows: 1. The traditional pharmaceutical recipes should be published first because they are useful for the people who live in rural and remote areas. The traditional medicines can be used as household medicines when conventional medicines are inaccessible. When necessary, traditional medicines can help, so let’s consider the priority of this publication. 272 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

2. The handbook of Thai massage should be the second to be published. It should be copied and printed in the same way as the original copy. Also check the accuracy. This handbook may be disappeared as it’s difficult to find traditional masseurs. If it disappears, the knowledge of our ancestors will also disappear. In fact, the people are interested to get massage service. If the masseurs excel at how to massage, they can help patients who suffer from illness. Therefore, it is important to publish this handbook before it will get out of sight. 3. The drawings of Ruesi Dadton or contorted hermits in Yoga postures are very interesting for all kinds of people, especially foreigners. The postures of the contorted hermits teach how to heal illnesses and diseases. I don’t have enough knowledge about this but I think they are definitely helpful. I think it’s worth casting the statues of contorted hermits in correspondence with the whole number of their postures. Due to the significance of the above-mentioned three points, I would like the WATPO Traditional Medical School to administer the publication in a priority sequence. I hope and believe this will be beneficial to all the people. Best regards, Venerable Somdej Phra Wanarat 273 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ค�ำสั่งวัดพระเชตุพนแต่งตั ้ ง คณะกรรมการอ�ำนวยการและด�ำเนินการ WAT PHRA CHETUPHON APPOINTMENT OF THE BOARD OF ADMINISTRATIVE MANAGEMENT 274 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

275 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

276 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

277 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

278 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

279 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

280 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

281 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

282 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

283 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

284 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

285 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

286 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

287 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

288 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

289 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

290 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

291 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

โรงเรียนแพทย์แผนโบราณวัดโพธิ์ วัดพระเชตุพน, วัดโพธิ์ งานฉลองนวดไทย มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ อโรคยาศาลา ไภสัชยคุรุไวฑูรย์ ต�ำราพระโอสถพระนารายณ์ ฤาษีดัดตน คณะสงฆ์วัดพระเชตุพน พระธรรมรัตนากร นวดไทย กองคุ้มครองและส่งเสริมภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์พื ้นบ้านไทย มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้- ของมนุษยชาติ WATPO Thai TraditionalMedical School Wat Phra Chetuphon, Wat Pho Nuad Thai Celebration, the Intangible Cultural Heritage ‘arokaya sala’ (illness-free pavilion) Paisatchayakuruwaitul’ (a ritual performed for the Medicine Buddha) The Medicine Handbook of KingNarai the Great Ruesi Dadton, Ruesi Dudton The Sangha Assembly of Wat PhraChetuphon Phra Thammaratanakorn Nuad Thai, the traditionalThai massage Division of Protection and Promotion of Thai Traditional and Indigenous Medicine Intangible Cultural Heritage of Humanity อภิธานศัพท์ / GLOSSARY 292 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

อภิธานศัพท์ / GLOSSARY กรมการแพทย์แผนไทยและ การแพทย์ทางเลือก กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กรมแพทยา โรงพระโอสถ กรมหมอนวด กรมหมอยา กรมหมอกุมาร กรมหมอฝรั่ง กรมหมอยาตา กรมหมอวรรณโรค เส้นประธานสิบ Department of Thai Traditional and Alternative Medicine Department of Cultural Promotion Krom-Phaettaya [Department of MedicalStaff Coordination] Krom- Phaettaya Rong Phra Osot [Department of Medical Services and Dispensary] Krom Mor Nuad [Department of Massage] Krom Mor Ya [Department of Pharmacy] Krom Mor Kumara [Department of Pediatrics] Krom Mor Farang [Department of Western Medicine] Krom Mor Ya Ta [Department of Eye Diseases] Krom MorWannarok (Department of Skin Diseases] Senprathansib, or sen lines, the ten primary senlines 293 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ต�ำรานวด ต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ ราชแพทยาลัย, โรงเรียนแพทยาลัย การนวดเหยียบเหล็กแดง สมาคมแพทย์แผนโบราณแห่งประเทศไทย มูลนิธิสาธารณสุขกับการพัฒนา (มสพ.) มูลนิธิหมอชาวบ้าน สมาคมแพทย์แผนไทยแห่งประเทศไทย สมาพันธ์แพทย์แผนไทยแห่งประเทศไทย หมายเหตุ : ชื่อปัจจุบัน หมอพื ้นบ้าน แผนโบราณ แผนไทย Textbook of massage The Royal Textbook of Medicine of King Rama V Royal Medical College Nuadyiablekdaeng, a type of folk massage in which the healer running his foot over a red-hot iron plate and using it to work on the patient’s body Thai Traditional Medical Association of Thailand (TTMA) Health & Development Foundation (HDF) Folk Doctor Foundation The Union of Thai TraditionalMedicine Society Federation of Traditional Thai Medicine of Thailand (FTM) Folk doctor ancient; traditional healing Thai; conventional healing อภิธานศัพท์ / GLOSSARY 294 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

หมอนวด หลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า หลักประกันสุขภาพแห่งชาติ นวด อบ ประคบ ทับหม้อเกลือ ชีวกโกมารภัจจ์ หมอต�ำแย คัมภีร์ฉันทศาสตร์ หมอเชลยศักดิ์ สมาคมเภสัชและอายุรเวชโบราณแห่งประเทศไทย วิชาหัตถเวช อายุรเวทวิทยาลัย masseur, massage healer, massage practitioner Universal Coverage Scheme (UCS) Universal Health Coverage (UHC) massage, Thai steam bath, herbal compression Jivaka Komara Bhaccha Tam Yae (midwife) Khamphi Chanthasat, a textbook of tradional medicine Chaloeysak doctor, folk-style masseur, folk-style massage healer Ayurvedic Association of Thailand Hatthavej or manual therapy Ayurveda Vidhayalai (Jivaka Komara Bhaccha) อภิธานศัพท์ / GLOSSARY 295 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE