งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

ต่อมา สปสช. ได้พัฒนาแนวทาง การสนับสนุนโดยจัดตั ้งเป็น “กองทุน พัฒนาระบบการแพทย์แผนไทย” ขึ ้นกองทุนนี ้มีวงเงินงบประมาณ ๒๘๗ ล้ านบาท ในปี พ.ศ. ๒๕๕๔ และ เ พิ่ ม เ ป็ น ๕ ๒ ๕ ล้ า น บ า ท ใ น ปี พ.ศ. ๒๕๕๙ โดยสิทธิประโยชน์ ในการรับบริการการแพทย์แผนไทย ในระบบหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า ครอบคลุมถึงบริ การนวด ประคบ อบสมนุไพรเพื่อการรักษาและฟื ้นฟู สภาพแก่ผู้ ป่ วยในหน่วยบริการและ บริการเชิงรุกในชุมชน บริการฟื ้นฟู สุขภาพมารดาหลังคลอดด้ วยการ แพทย์แผนไทย (นวด อบ ประคบ ทับ หม้อเกลือ แนะน�ำการดูแลหลังคลอด) และการสั่งจ่ายยาจากสมุนไพรในบัญชี ยาหลักแห่งชาติ การจัดบริการการแพทย์แผนไทย ในระบบหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า มีการขยายตัวอย่างมาก ผู้รับบริการ การนวดไทยมีจ�ำนวนเพิ่มขึ ้นจาก ๓๑๓,๓๕๒ คน ในปี พ.ศ. ๒๕๕๒ เ ป็ น ๑ , ๒ ๘ ๒ , ๑ ๗ ๐ ค น ใ น ปี พ.ศ. ๒๕๕๕ หรือเพิ่มขึ ้นประมาณ ๔ เ ท่ า ร า ย ง า น ข อ ง ส�ำนักงาน หลักประกันสุขภาพแห่งชาติ ในปี พ.ศ. ๒๕๕๙ พบว่ามีหน่วยบริการ สาธารณสุขของรัฐให้ บริ การด้ าน การนวดไทยและประคบสมุนไพร จ�ำนวน ๖,๒๗๒ แห่ง มีประชาชนมาใช้ บริการ จ�ำนวน ๑,๘๕๗,๔๓๐ คน คิ ด เ ป็ น จ�ำ น ว น ค รั ้ง ที่ ใ ช้ บ ริ ก า ร ๔,๖๔๘,๙๔๔ ครั ้ง (ยงศักดิ์, ๒๕๕๙) ความส�ำเร็จในการส่งเสริมการ บริการนวดไทยในระบบหลักประกัน สุขภาพแห่งชาติส่วนหนึ่งเป็นเพราะ ผู้ที่มีส่วนส�ำคัญในการผลักดันโครงการ นี ้ คือผู้ บริหารของ สปสช. ซึ่งเป็ น ผู้ ที่ เ ค ย เ ข้ า ร่ ว ม ใ น โ ค ร ง ก า ร วิ จัย เชิงปฏิบัติการเพื่อพัฒนาการนวดไทย เข้ าสู่ระบบสุขภาพในระดับอ�ำเภอ ซึ่งเป็นความร่วมมือระหว่างโครงการ ฟื ้นฟูการนวดไทยกับโรงพยาบาลชุมชน บางแห่งในยุคทศวรรษ ๒๕๓๐ 149 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

The acknowledgement of Nuad Thai in the 2001 ministerial announcement also energized the role of the state sector, which has since pursued a two-pronged approach to its development. Traditional Thai Massage u n d e r U n i v e r s a l H e a l t h Coverage Since 2006, Traditional Thai massage therapy has been vigorously promoted under the Universal Coverage Scheme (UCS), whose coverage benefits 75% of the country’s population. T h e r e h a v e b e e n n o t a b l e developments in this respect, as discussed below. DEVELOPMENT OF TRADITIONAL THAI MASSAGE BY THE STATE AND HEALTH BUSINESS SECTORS In 2006, the National Health Security Office (NHSO) began considering the extension of UCS coverage to TTM services to provide patients with treatment alternatives and fulfill the government’s policy to develop and integrate TTM into the country’s health service system. In 2007, the NHSO Board passed a resolution to approve in principle the reimbursement of TTM services, with an emphasis on Traditional Thai massage for therapeutic and rehabilitative purposes. Price adjustments for massage services were made to reflect the actual costs. A quality a s s u r a n c e p r o g r a m w a s established, encompassing standards of care, units of care, and participating TTM services facilities, and Thai Massage clinical practice guidelines for paresis, paralysis, and pain relieving. 150 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

By 2007 Traditional Thai massage therapy had been available at some 1,200 state health facilities at all levels: regional/ general (provincial) hospitals, community (district) hospitals, and (sub district) health promoting hospitals. Their personnel include TTM practitioners, Applied TTM practitioners, and TTM assistants, who completed TTM assistant training courses accredited by the Professional Commission of TTM. The last group perform their duties under the supervision of the first two. To encourage the provision of TTM services, the NHSO also established the Fund for Development of Thai Traditional Medicine to provide public health facilities with additional on-top funding for services including Thai massage, hot herbal compression, and herbal steam bath for therapeutic and rehabilitative purposes, postpartum care (Traditional Thai massage, hot herbal compression, hot salt pot compression and consultations), and prescription of herbal medicine products from the National List of Essential Drugs. The fund increased from 287 million baht in 2011 to 525 million baht in 2016. 151 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

As a result, the use of TTM services under the UCS has expanded dramatically. The number of Thai massage users soared from 313,352 in 2009 to 1,282,170 in 2012, a four-fold increase. The NHSO report in 2016 shows that there were 6,272 public health facilities providing Traditional Thai massage and hot herbal compression, with a total number of 1,857,430 users and 4,648,944 visits. (Yongsak, 2016) The success of the expansion of Thai massage under the Universal Health Coverage (UHC) could be partly attributed to the commitment of NHSO executives, some of whom were previously involved in the action research projects undertaken twenty years earlier by TMR and several district hospitals to promote the integration of Thai massage into the district-level health system. 152 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

บริการนวดในธุรกิจบริการ สุขภาพ จากการที่ธุรกิจนวดแผนโบราณ ไทยได้รับการประเมินว่าเป็นธุรกิจหนึ่ง ที่มีศักยภาพและได้ รับความนิยม จากชาวต่างประเทศ ในปี พ.ศ. ๒๕๔๒ ที่ประชุมคณะรัฐมนตรีด้านเศรษฐกิจ จึงเห็นชอบให้มีการเร่งรัดการส่งออก ธุรกิจบริการที่มีศักยภาพเพื่อน�ำรายได้ เ ข้ า สู่ ป ร ะ เ ท ศ โ ด ย ก ร ม ส่ ง เ ส ริ ม การส่งออกได้ ตั ้งคณะท�ำงานธุรกิจ นวดแผนไทยขึ ้นมาชุดหนึ่งเพื่อแก้ไข ปัญหาอุปสรรคต่างๆ และส่งเสริม พัฒนาการส่งออกธุรกิจนวดแผนไทย ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๕๔๗ ได้มี ป ร ะ ก า ศ ก ร ะ ท ร ว ง ส า ธ า ร ณ สุ ข เรื่ อง ก�ำหนดสถานที่เพื่อสุขภาพ หรื อเพื่อเสริ มสวย มาตรฐานของ ส ถ า น ที่ ก า ร บ ริ ก า ร ผู้ ใ ห้ บ ริ ก า ร หลักเกณฑ์และวิธี การตรวจสอบ เพื่อการรับรองให้เป็นไปตามมาตรฐาน ส�ำห รั บ ส ถ า น ที่ เ พื่ อ สุข ภ า พ ห รื อ เพื่อเสริมสวยตามพระราชบัญญัติ สถานบริการ พ.ศ. ๒๕๐๙ (แก้ไขเพิ่ม เติม ฉบับที่ ๔ พ.ศ. ๒๕๔๖) ซึ่งต่อมา มีการยกเลิกและออกประกาศฉบับใหม่ ในปี พ.ศ. ๒๕๕๑ ประกาศฉบับนี ้ ก�ำหนดให้มี “กิจการนวดเพื่อสุขภาพ” ซึ่งหมายความถึง การประกอบกิจการ 153 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

นวด โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อเป็ น การผ่อนคลายกล้ามเนื ้อ ความเมื่อยล้า ความเครียดด้วยวิธีการกด การคลึง การบีบ การจับ การดัด การดึง การประคบ การอบ หรือโดยวิธีการ อื่นใดตามศาสตร์ และศิลปะของ การนวดเพื่อสุขภาพทั ้งนี ้ต้ องไม่มี สถานที่อาบน� ้ำโดยมีผู้ให้บริการ การปรากฏขึ ้นของการนวด เพื่อสุขภาพเกิดขึ ้นในช่วงเดียวกับ การพัฒนาฝี มือแรงงานสาขาอาชีพ พนักงานนวดไทย ซึ่งเป็นความร่วมมือ ระหว่างกระทรวงแรงงานและกระทรวง สาธารณสุข มีรูปธรรมที่เกิดขึ ้นคือ มีประกาศคณะกรรมการส่งเสริมการ พัฒนาฝีมือแรงงานเรื่อง มาตรฐานฝีมือ แรงงานแห่งชาติ สาขาอาชีพพนักงาน นวดไทย พ.ศ. ๒๕๕๒ ซึ่งก�ำหนด มาตรฐานเป็น ๓ ระดับ คือ ระดับ ๑ เป็นผู้มีความรู้ ความสามารถในการ นวดไทยเพื่อผ่อนคลาย ระดับ ๒ เป็น ผู้มีความรู้ ความสามารถในการนวด ไทยเพื่อผ่อนคลาย บรรเทาอาการปวด เมื่อยทั่วไปได้อย่างน้อย ๑๐ อาการ ระดับ ๓ เป็นผู้มีความรู้ความสามารถ ในการนวดไทยเพื่อผ่อนคลาย บรรเทา อาการปวดเมื่อยทั่วไป สามารถวินิจฉัย บ�ำบัดรักษาโรคตามทฤษฎีการแพทย์ แผนไทย (ราชกิจจานุเบกษา, ๒๕๕๒) ส่วนกระทรวงสาธารณสุขได้ มีการ พัฒนามาตรฐานแรงงานด้ านการ นวดไทย โดยการพัฒนาหลักสูตรด้าน การนวดไทยและธุรกิจสุขภาพ จัดท�ำ เป็นหลักสูตรกลาง จ�ำนวน ๖ หลักสูตร ที่ เ กี่ ย ว ข้ อ ง กับ ก า ร น ว ด ไ ท ย แ ล ะ การแพทย์แผนไทยมี ๓ หลักสูตร คือ หลักสูตรนวดไทยเพื่อสุขภาพ ๘๐ ชั่วโมง หลักสูตรนวดไทยเพื่อสุขภาพ ๑๕๐ ชั่วโมง และหลักสูตรการดูแล สุขภาพและความงามของสตรีเรือนไฟ ๑๕๐ ชั่วโมง 154 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

ข้ อมูลของส�ำนักงานส่งเสริม ธุรกิจบริการกรมส่งเสริมการส่งออก พบว่า จ�ำนวนสถานประกอบการสปา จ�ำแนกตามลักษณะการให้ บริการ ณ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๔ มีกิจการนวด เพื่อสุขภาพทั ้งสิ ้น ๙๒๕ แห่ง คิดเป็น ร้อยละ ๖๔ ของกิจการสปาและบริการ สุขภาพทั ้งหมดแสดงให้เห็นถึงความ เฟื่ องฟูของธุรกิจบริการนวดเพื่อสุขภาพ หลังจากที่ได้รับการส่งเสริมจากภาครัฐ อย่างเต็มที่ ในช่วง พ.ศ. ๒๕๔๗-๒๕๕๗ ภาครัฐยังคงมุ่งส่งเสริมให้ “นวดแผน ไทยก้ าวสู่เศรษฐกิจใหม่” โดยให้ ความสนใจกับกลุ่มเป้าหมายใหม่ เพิ่มขึ ้นอันได้แก่ ตลาดนักท่องเที่ยว คุณภาพระดับบนที่มีก�ำลังซื ้อสูง เห็นได้จากในปี พ.ศ. ๒๕๔๗ รัฐบาล มีนโยบายพัฒนาประเทศให้ เป็ น “ศูนย์กลางสุขภาพของเอเชีย” มีการ จัดท�ำแผนยุทธศาสตร์ การพัฒนา ให้ประเทศไทยเป็นศูนย์กลางสุขภาพ 155 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

นานาชาติ ฉบับที่ ๑ (พ.ศ. ๒๕๔๗ - ๒๕๕๑) และต่อมาได้ผลักดันแผนยุทธศาสตร์ฯ ฉบับที่ ๒ (พ.ศ. ๒๕๕๓ - ๒๕๕๗) โดยก�ำหนดให้บริการแพทย์ แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก รวมถึงบริการส่งเสริมสุขภาพ ซึ่งมีการ นวดแผนไทยรวมอยู่ เป็ นแหล่ง น�ำรายได้หลักเข้าสู่ประเทศ การส่งเสริมสถานประกอบการ เพื่อสุขภาพมีความชัดเจนยิ่งขึ ้น เ มื่ อ มี ก า ร ต ร า พ ร ะ ร า ช บั ญ ญั ติ ส ถ า น ป ร ะ ก อ บ ก า ร เ พื่ อ สุข ภ า พ พ.ศ. ๒๕๕๙ พระราชบัญญัติฉบับนี ้ ก�ำหนดให้กิจการนวดเพื่อสุขภาพหรือ เพื่อการเสริมสวยเป็นบริการหนึ่งของ สถานประกอบการเพื่อสุขภาพ ซึ่งต้อง ข อ รั บ อ นุญ า ต ด�ำเ นิ น กิ จ ก า ร กับ กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ และ ก�ำ ห น ด คุ ณ ส ม บัติ ป ร ะ ก า ร ห นึ่ ง ข อ ง ผู้ ใ ห้ บ ริ ก า ร ว่า ไ ด้ รั บ วุฒิ บัต ร หรือประกาศนียบัตรด้านการบริการ เพื่อสุขภาพที่ได้ รับการรับรองจาก กรมสนับสนุนบริการสุขภาพซึ่งจะ ก�ำหนดในกฎกระทรวงต่อไป 156 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Traditional Thai Massage in Health Businesses Traditional Thai massage has been considered as one of the most promising businesses due to its growing popularity among Thais as well as foreigners. In 1999, the Meeting of committee on economic affairs gave a go-ahead to the acceleration of exporting potential service businesses in order to boost the country’s revenues. Consequently, a working committee on Traditional Thai massage businesses was set up to deal with the challenges and promotion of the export of Thai massage services. In 2004, the Ministry of P u b l i c H e a l t h i s s u e d a n announcement setting out the standards for health and beauty establishments, their services and service providers, including certification procedures for compliance with the Service Establishment Act B.E. 2509 (4th Amendment B.E. 2546). In 2008, the announcement was replaced by another, which defines a health massage enterprise as “a massage business operation for the relaxation of muscles, fatigue, and stress by means of pressing, rolling, kneading massage, pinching, twisting, pulling, hot herbal compression, herbal steam bath, or other methods in accordance with the art and science of health-promoting massage, provided that there are no bathhouses for bathing services performed personally by service providers.” These attempts to circumscribe commercial Traditional Thai massage and the development of the skills and competency of Thai massage service providers occurred in the same time. The development resulted from the coordination of the Ministry of Labour and the Ministry of Public Health. In 2006, the Commission of Promotion of Skill Development issued an announcement on 157 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

the National Skill Standards for Thai Massage Practitioners. The standards are categorized into 3 levels: Level 1 Standards for those qualified to practice massage for relaxation or foot massage for health, Level 2 Standards for those qualified to practice massage for relaxation, foot massage for health, and massage therapy for at least 10 common ailments, and Level 3 Standards for those qualified to practice Thai massage for treatment and diagnosis of diseases according to TTM theories. Meanwhile, the Ministry of Public Health developed six benchmark training programs in Nuad Thai and health businesses. Three of them related to Nuad Thai and TTM are 80 hour Nuad Thai for Health Training Course, 150-hour Nuad Thai for Health Training Course, and 150-hour Postpartum Health and Beauty Care Training Course. With the government’s full support and promotional efforts, the country soon saw an advancement in health massage businesses. According to the Office of Service Business Promotion, Department of Export Promotion, 158 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

as of February 2011, there were 925 health massage establishments, or 64% of all spa and health establishments in Thailand. Thai massage and TTM have also become vital components of the government’s scheme to attract quality tourists with greater purchasing power by turning Thailand into a medical hub. In 2005, it announced a policy to create the Medical Hub of Asia and outlined the roadmap in the 1st Strategic Plan for Developing Thailand as an International Medical Hub (2005 - 2009), and, later, the 2nd Strategic Plan (2010 - 2014). Under these plans, TTM, alternative medicines, and health-promoting services were designated as major revenue boosters, and the government promised to push “Nuad Thai as a New Engine of Growth” The latest clear move in that direction is the enactment of the Health Establishment Act B.E.2559 to tighten regulation of spa businesses and strengthen the standards and competency of Thai massage service providers. Under the law, health and beauty massage is defined as part of the services of health establishments. To be qualified to provide services at these establishments, a massage service provider must have a diploma or certificate in health service training from programs accredited by Department of Health Service Support, to be determined by the issuance of a ministerial regulation. 159 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

160 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Thai massage is not only for farmers, labours or patients having problems relating to their bodies but also for body relaxation, which is an alternative for modern health services. Therefore, Thai massage has a growth potential in health service especially spa and massage businesses for health, which is one of the country economic targets. ORIGINS OF BELIEFS, ETHICS AND KNOWLEDGE รากฐานความเชือ่ จริยธรรม และความรู้ ...การนวดไทยมิได้ จ�ำกัดเฉพาะในหมู่ประชาชน ที่เป็นเกษตรกรและผู้ใช้แรงงาน รวมทั ้งผู้ป่ วยที่มีปัญหา เกี่ยวกับระบบโครงสร้างร่างกายเท่านั ้น ...การนวดไทยยังมีประโยชน์ในการผ่อนคลายร่างกาย เป็นทางเลือกส�ำหรับผู้ต้องการบริการสุขภาพในรูปลักษณ์ สมัยใหม่ จึงมีศักยภาพที่จะเติบโตในตลาดธุรกิจบริการ สุขภาพ โดยเฉพาะสปาและสถานบริการนวดเพื่อสุขภาพ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของเป้าหมายทางเศรษฐกิจของประเทศ 161 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

162 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

การนวดไทยเป็นสาขาหนึ่งของ การบ�ำบัดเยียวยาของการแพทย์แผน ไทยซึ่งเป็นการแพทย์ดั ้งเดิมของชนชาติ ไทย ครูบาอาจารย์แพทย์แผนไทยได้ ถ่ายทอดสืบต่อกันมาว่า การแพทย์แผน ไทยสืบทอดมาจากบรมครูชีวกโกมาร ภัจจ์ซึ่งเป็ นแพทย์ประจ�ำพระองค์ สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า รวมถึง พระมหาเถระ และฤๅษี หลายตน ท่านเหล่านี ้เป็นผู้ประสิทธิ์ ประสาทวิชา ค้ นพบสรรพคุณของว่านยาต่างๆ รวมทั ้งรจนาคัมภีร์เพื่อเป็นหลักในการ เรียนรู้และปฏิบัติสืบต่อกันมา จึงถือว่า เป็นบูรพาจารย์หรือต้นธารแห่งความรู้ ของการแพทย์แผนไทย จากการสืบค้นในคัมภีร์ต�ำราการ แ พ ท ย์ แ ผ น ไ ท ย ที่ เ ป็ น ที่ ย อ ม รั บ ใ น ปั จ จุ บั น พ บ ว่ า ใ น พ ร ะ คั ม ภี ร์ ปฐมจินดา (พิษณุประสาทเวช, ๒๔๕๑ : ๘๕) ได้กล่าวถึง พระมหาเถระผู้มี สมญาว่า ต�ำแย ซึ่งพระอาจารย์ ชีวกโกมารภัจจ์ได้สดับความรู้เกี่ยวกับ ลักษณะครรภ์วาระก�ำเนิด แล้วน�ำมา ร้อยกรองเรียบเรียงเป็นเนื ้อหาส่วนหนึ่ง ในพระคัมภีร์ ปฐมจินดา (ชื่อของ พระมหาเถรต�ำแยนี ้เองที่ท�ำให้ต่อมา ภายหลังผู้คนมักเรียกหมอที่ท�ำคลอด ว่า หมอต�ำแย) ในค�ำกล่าวไหว้ครูของ แพทย์แผนไทย (สมาคมแพทย์แผน โบราณแห่งประเทศไทย, ๒๕๑๐) มักอาราธนาพระมหาเถรต�ำแยมาเป็น ประธานในพิธีพร้ อมด้วยพระอาจารย์ โรคามฤตินทร์ พระอาจารย์ฤทธิยาธร พระอาจารย์ชีวกโกมารภัจจ์และ พระอาจารย์ฤๅษีต่างๆ ได้แก่ พระฤๅษี อมรสิทธิ ดาบส พระฤๅษี นารอด พระฤๅษี สัชนาลัย พระฤๅษี ตาวัว พระฤๅษี ตาไฟ พระฤๅษี กัศยะปะ พระฤๅษีสิงขะ พระฤๅษีประลัยโกฏ ในคัมภี ร์ ฉันทศาสตร์ ซึ่งแต่งโดย พระยาวิชยาธิบดี (กล่อม) เจ้าเมือง จันทบูรในสมัยรัชกาลที่ ๑ เริ่มต้นคัมภีร์ ด้วยการบูชาพระรัตนตรัย สิ่งศักดิ์ สิทธิ์ และครู บาอาจารย์แพทย์ (พิ ษณุ ประสาทเวช, ๒๔๕๑ : ๓) เช่นเดียวกับ ที่พบในค�ำกล่าวไหว้ครูแพทย์แผนไทย การกล่าวถึงนี ้มีวัตถุประสงค์เพื่อระลึก ถึงพระคุณของพระรัตนตรัยสิ่งศักดิสิทธ์์ ิ และครูบาอาจารย์ ก่อนจะท�ำกิจต่างๆ เพื่ออ�ำนวยอวยชัยให้ประสบความส�ำเร็จดังตัวอย่างต่อไปนี ้ รากฐานความเชือและจริยธรรม่ 163 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ข้าขอประนมหัตถ์ พระไตรรัตนนาถา ตรีโลกอมรมา อภิวาทนาการ อนึ่งข้า อัญชลี พระฤๅษี ผู้ทรงญาณ แปดองค์เธอมีฌาน โดยรอบรู้ในโรคา ไหว้คุณอิศวเรศ ทั้งพรหมเมศ ทุกชั้นฟ้า สาปสรรค์ ซึ่งหว้านยา ประทานทั่วโลกธาตรี ไหว้ครู กุมารภัจ ผู้เจนจัดในคัมภีร์ เวชศาสตรบรรดา มีให้ทานทั่วแก่นรชน ไหว้ครูผู้สั่งสอน แต่ปางก่อนเจริญผล ล่วงลุนิพพานดล ส�ำเร็จกิจประสิทธิ์พร (พิษณุประสาทเวช, ๒๔๕๑: ๓) 164 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

ค�ำถวายอัญเชิญผ้ศักดิู์ สิทธิ์ ข้าพเจ้า (ออกนามผู้ประกอบพิธี) ขอประณตศิระน้อม พร้อมด้วยกาย วาจา ใจระลึกสักการะ พระคุณของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า คุณพระธรรมเจ้า คุณพระสังฆเจ้า ปิ่ นเกล้าแห่งไตรสรณคม คุณท้าวพกาพรหม ท้าวทักษาประชาบดี เทวะเมธีแพทย์อัศวิน องค์เทพบดินทร์อิศวรสิทธิศักดิ์ ทวยเทพารักษ์ ทุกสถาน คุณพระอุปัชฌาย์อาจารย์ คุณท่านบิดามารดา และผู้มีอุปการะคุณอนันต์ ขอเชิญมาชุมนุมโดยญาณจิต เพื่อสถิตย์เป็นองค์สักขีพยาน ในพิธีการเคารพแพทย์ อาจารย์ไทย ตามนัยจารีตโบราณ ณ กาลบัดนี้ 165 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

นอกจากนี ้ ยังพบว่าในคัมภีร์ ฉันทศาสตร์ส่วนที่ว่าด้วยจรรยาแพทย์ ต�ำราเวชศึกษาในหัวข้อ “แพทยาลังการ ว่าด้วยคุณธรรมอันเป็นเครื่องประดับ ของหมอ” และพระคัมภีร์วรโยคสาร ส่วนที่เกี่ยวกับคุณสมบัติของแพทย์ที่ดี และจรรยาแพทย์ได้กล่าวถึงคุณธรรม ต่างๆ ที่ผู้เป็นแพทย์พึงยึดถือและความ ประพฤติที่ควรงดเว้น เพราะจะน�ำมาซึ่ง ความเสื่อมเสีย คุณธรรมเหล่านี ้ ส่วนใหญ่ เป็ นข้ อธรรมค�ำสอนใน พุทธศาสนาที่ส�ำคัญคือ อกุศลเจตสิก ๑ ๔ ป ร ะ ก า ร ต า ม ที่ ก ล่า ว ไ ว้ ใ น พระอภิธรรมปิ ฎก (ยงศักดิ์และ รวงทิพย์, ๒๕๖๐) พระพุทธศาสนานอกจากจะเป็น รากฐานทางความเชื่อ และให้หลักธรรม เพื่อเป็นกรอบของความประพฤติอันดี งามของแพทย์แล้ว ยังให้ความรู้ และ หลักธรรมที่เป็นรากฐานขององค์ความ รู้ การแพทย์แผนไทยและการนวดไทย ด้วย ที่ส�ำคัญคือ ๑) หลักทฤษฎีธาตุ ซึ่งเป็นหลักที่เกี่ยวข้องกับธาตุซึ่งเป็น องค์ประกอบพื ้นฐานของสรรพสิ่ง โดยในสิ่งมีชีวิตปรากฏอยู่ในมหาภูต รูป อันได้ แก่ ปถวี (ธาตุดิน) อาโป (ธาตุน� ้ำ) เตโช (ธาตุไฟ) วาโย (ธาตุลม) ๒) หลักไตรลักษณ์ คือ หลักความจริง ของสรรพสิ่งที่มีลักษณะ ๓ ประการ ได้แก่ อนิจจังคือ ไม่เที่ยง เปลี่ยนแปลง ค�ำถวายอาราธนาพระอาจารย์เจ้า ข้าพเจ้าขออาราธนาพระอาจารย์เจ้า อันมีท่านมหาเถรต�ำแย จงมาเป็น ประธาน พร้อมด้วย พระอาจารย์ฤทธิยาธร พระอาจารย์ฤๅษีอมรสิทธิดาบส พระฤๅษีนารต พระฤๅษีสัชนาลัย พระฤๅษีตาวัว พระฤๅษีตาไฟ พระฤๅษีกัศยปะ พระฤๅษีสิงขะ พระฤๅษีประลัยโกฏ พระอาจารย์โรคามฤตินทร์ พระอาจารย์ ชีวะกะโกมารภัจจ์ อาจารย์.....(ออกนามอาจารย์โดยตรงของท่าน) และอาจารย์ ทางแพทย์ศาสตร์ทุกสาขา ขออาราธนามารับสังเวยกระยาบวช อันมีเครื่องหอม จุลจันทน์ บายศรี ภัตตะพลี พฤกษะพลาหาร ขอน้อมถวายอาจารย์ทุกทิศา ซึ่งประสิทธิ์เวชศาสตร์วิทยา ข้าพเจ้าจ�ำนงเจตนา จักสักการะบู ชาเป็นประจ�ำทุกปี อันเป็นคารวะเวชพิธี ตามประเพณีของแพทย์ไทยแต่โบราณกาล (สมาคมแพทย์ แผนโบราณแห่งประเทศไทย, ๒๕๑๐: ช- ซ) 166 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

อยู่ตลอดเวลา ทุกขัง คือ ทนอยู่ได้ยาก อนัตตา คือ ไม่ใช่ตัวไม่ใช่ตน ๓) หลัก อิทัปปัจจยตา คือ หลักความจริงว่าด้วย การเกิดขึ ้นและตั ้งอยู่ของสิ่งต่างๆ ที่ต้องอาศัยเหตุปัจจัยหนุนเนื่องให้เกิด ขึ ้น ความรู้ และหลักธรรมเหล่านี ้ เป็ นรากฐานของทฤษฎีการแพทย์ แผนไทยและการนวดไทย หลักทฤษฎีธาตุ หลักไตรลักษณ์ และหลักอิทัปปั จจยตาท�ำให้ การ พิจารณาสุขภาพและความเจ็บป่ วย อยู่บนฐานความจริงที่เกิดขึ ้นมองเห็น การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ ้นตามที่เป็นจริง เข้าใจว่าความเจ็บป่ วยสามารถเปลี่ยนแปลงไปได้ตามเหตุปัจจัย ไม่สามารถ ทนอยู่ในสภาพเดิมได้ และความ เจ็บป่ วยนั ้นสักแต่เป็นสิ่งที่เกิดขึ ้นกับ ธาตุในร่างกาย ซึ่งต้องด�ำเนินไปตาม ธรรมชาติของมัน ความเจ็บป่ วยไม่ใช่ ตัวตนของเรา ไม่สมควรที่จะยึดมั่นถือ มั่นให้เกิดความทุกข์ทางใจ เป็นต้นการ พิจารณาตามหลักนี ้ท�ำให้เกิดความ ตระหนักว่าสิ่งต่างๆ มิได้เกิดขึ ้นจากการ สวดไหว้ อ้ อนวอนแต่เกิดจากการ ประกอบเหตุและปัจจัยให้ ถึงพร้ อม ดังนั ้น การดูแลสุขภาพและการบ�ำบัด เ ยี ย ว ย า ต า ม ห ลั ก ก า ร นี ้ จึ ง ใ ห้ ความส�ำคัญกับการป้องกันเหตุปัจจัย ที่จะท�ำให้เกิดความเจ็บป่ วยเป็นอันดับ แรกและเมื่อเจ็บป่วยแล้วก็ต้องประกอบ เหตุปั จจัยที่จะท�ำให้ หายจากการ เจ็บป่ วยให้ครบถ้วนด้วย การแพทย์แผนไทยได้รับเอาหลัก ธรรมชาติของสรรพสิ่งนี ้มาใช้ในการ พิจารณาสิ่งต่างๆ ที่เกี่ยวข้ องกับ กระบวนการบ�ำบัดเยียวยา กล่าวคือ หมอต้ องเข้ าใจธรรมชาติของผู้ ป่ วย แต่ละคน ได้แก่ ปรกติลักษณะ เพศ อายุ อารมณ์ อุปนิสัย ธรรมชาติของร่างกาย คือ รูปร่าง ต�ำแหน่งแห่งที่ การท�ำงาน 167 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ตามปกติและผิดปกติของอวัยวะ ส่วนของร่างกายและระบบโดยรวม ของร่างกาย ธรรมชาติของความเจ็บ ป่ วย ตลอดจนธรรมชาติของสิ่งต่างๆ ที่จะน�ำมาใช้ ในกระบวนการบ�ำบัด รักษา (ยงศักดิ์, ๒๕๕๙: ๑๗๕ - ๑๗๖) การนวดไทยเป็นวิธีการหนึ่งของ การบ�ำบัดเยียวยาตามหลักการนี ้ การนวดเป็นการแก้ไขความผิดปกติของ ธาตุลมภายในร่างกาย โดยเฉพาะลม ที่แล่นอยู่ในเส้นตามส่วนต่างๆ ของ ร่างกายเมื่อลมในเส้นเกิดความผิดปกติ ในลักษณะก�ำเริบหย่อน หรือพิการ จะกระทบต่อธาตุลมอื่นๆ ในร่างกาย และส่งผลกระทบท�ำให้ ธาตุน� ้ำและ ธาตุไฟผิดปกติตามไปด้ วย หากไม่ บ�ำบัดรักษาจะกระทบต่อธาตุดิน คืออวัยวะต่างๆ ในที่สุดการท�ำให้ลม ในเส้นเป็นปกติท�ำให้เลือดไหลเวียน ได้เป็นปกติด้วยเช่นกัน การนวดไทย จึ ง มุ่ ง ไ ป ที่ ล ม แ ล ะ เ ลื อ ด ซึ่ง เ ป็ น องค์ประกอบส�ำคัญของร่างกายมนุษย์ 168 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Nuad Thai is a branch of Thai traditional medicine (TTM), the ancient system of medicine of the Thai people. Legendary accounts passed down through generations of traditional medicine teachers have ascribed the knowledge and practice of TTM to Jivaka Komara Bhaccha, a great guru and the personal physician of the Buddha, and certain venerable Buddhist monks and ruesis. These sages are believed to discover the healing properties of various herbs, compose texts to teach others to practice, and hand down the knowledge. Thus, they have been regarded as the first teachers and wellspring of the wisdom. References to these ancient teachers can be found in officially - recognized traditional medical texts. For example, Khamphi Pathom Chinda (Pitsanuprasatvej, 1908: 85), the Thai Book of ORIGINS OF BELIEFS AND ETHICS Genesis, contains a description of the stages of pregnancy from conception to birth and attributes this knowledge to the verse composed by Jivaka Komara Bhaccha, who was said to gain the information from a venerable Buddhist monk named Phra Maha Thera Tam Yae. [Hence, midwives in Thailand are known as mor 169 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

(doctor in Thai) tam-yae after the monk.] Therefore, the opening prayer of the waikhru ceremony of TTM practitioners to pay respect to their teachers (Association of Medicine of Thailand, 1967) invokes the presence of Phra Maha Thera Tam Yae as the presiding figure, accompanied by Phra Ajahn Rokhamarutin, Phra Ajahn Rittiyathorn PhraAjahn Jivaka Komara Bhaccha, and other ruesis including Phra Ruesi Amorn Sitti Dabos, Phra Ruesi With my hands joined, I pay homage to the Buddhist Three Gems, which rises above the Three Worlds. I salute the Eight Hermit Sages, whose insight and knowledge of health and illness are boundless. I invoke Lord Shiva and all celestial sages, who endowed the Earth with healing herbs from the Heaven. I revere Guru Kumar Bhaccha, who was well-versed in all medical books and whose generosity extended to all humanity, and other teachers in former times. Please bless me with prosperity, enlightenment, and success in all my endeavors. (Pitsanuprasartvej, 1908: 3). The opening prayers of the Wai khru ceremony of traditional healers, as quoted below, also call on the Triple Gem, sacred entities, and the ancient teachers for their blessings for success in performing healing and other endeavors. Narod, Phra Ruesi Satchanalai, Phra Ruesi Ta Wua, Phra Ruesi Ta Fai, Phra Ruesi Kassayapa, Phra Ruesi Singa, and Phra Ruesi Pralaikote. Moreover, Khamphi Chanthasat, written by Phraya Witchayathibodi (Klom), the governor of Chanthaboon during the reign of King Rama I, commences with the following invocation to the Triple Gem, sacred entities, and the ancient teachers of traditional medicine (Pitsanuprasartvej, 1908: 3). 170 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Invocation to Sacred Beings I, (say one’s own name), humbly join my hands and bow my head down with respectful body, speech and mind to the Three Refuges of the Buddha, the Dhamma and the Sangha. I invoke Thao Baka Bhrama; Thao Taksa Prachabodi; the Ashvins, the doctors of the Devas; the Almighty Isuan; and guardian devas everywhere. I pay respect to my ordainer, teachers, parents and mentors. May all grant spiritual presence in this ceremony to witness the time-honored tradition of expressing reverence to the teachers of Thai traditional medicine at this moment. 171 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

TTM practitioners have also drawn on Buddhist teachings for moral and ethical guidance. The ethical tenets of traditional doctors were laid down in traditional texts, notably Khamphi Chanthasat; Tamra Vejasuksa (Textbook of Medical Studies), under the topic of “Virtues That Are Adornments for Doctors”); and Khamphi Vorayokasarn, which also spells out the qualities that define a good doctor. These tenets are basically about virtues and character traits Invocation to the Past Venerable Teachers I now call upon the presence of the venerable teachers, namely Maha Thera Tam Yae to preside over this ceremony, together with Phra Ajahn Rittiyadhorn, Phra Ruesi Amorn Sitti Dabos, Phra Ruesi Narot, Phra Ruesi Satchanalai, Phra Ruesi Ta Wua, Phra Ruesi Ta Fai, Phra Ruesi Kassayapa, Phra Ruesi Singa, Phra Ruesi Pralaikote, Phra Ajahn Rokhamarutin, Phra Ajahn Jivaka Komara Bhaccha, Ajahn...(say the name of one’s own teacher), and teachers in all medical fields . Please accept these offerings, namely fragrances, sandalwood, Bai Sri floral tribute, foods, and fruits. To teachers of medicine in all directions, I humbly offer this tribute and declare my intention to conduct this worshiping ceremony every year in accordance with Thai ancient tradition. (Association of Thai Traditional Medicine of Thailand, 1967: chor-sor [ ช-ช]) that traditional doctors should cultivate, and unworthy conduct to avoid. Most of them are based on Buddhist teachings, especially Akusalacetasika 14 (14 unwholesome mental factors) as expounded in the Abhidhamma Pitaka, the last of the three collections of Buddhist scriptures constituting the Pali Canon. Buddhism has also lent its worldview and principles to the theoretical and practical 172 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

foundations of TTM and Nuad Thai. There are three most notable teachings and principles in this respect. The first, the Theory of Elements, which is about basic elements that make up everything in nature, holds that the body of any living being consists of the combination of the Four Great Elements: pathawi (earth), apo (water), techo (fire), and wayo (wind). The second, Trilakṣaṇa or the Three Marks of Existence is a natural law that refers to the three fundamental characteristics of all existence and beings, namely anicca (impermanence or change) dukkha (unbearableness), and anatta (non-self). The third is Idappaccayata, the principle of conditionality - that all things arise, persist and cease due to an endless stream of everchanging causes or conditions. A Buddhist view informed by these three principles holds that health and illness are phenomena that arise, change and disappear, being dependent on causes and conditions that are in a state of constant flux. Illness is simply something wrought by the elements that constitute the body as nature takes its course. If we cling to illness as ours, it would only add mental suffering. This awareness led to the realization that things are determined by causes and conditions, not by one’s craving or gods’ blessings. From this perspective, healthcare and healing should concentrate first on avoiding causes and conditions that could give rise to diseases. But if illnesses have already occurred, the focus would be to create causes and conditions favorable for healing and recovery. TTM has embraced these Buddhist natural laws in all aspects of its healing and treatment process. Traditional doctors are trained to understand the unique nature of each individual patient, specifically his or her basic characteristics, gender, age, 173 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

temperament, character traits, physical characteristics including body shape, positions of organs, their normal functioning or irregularities, the body’s different parts and overall system, the basic nature of illnesses, remedies and treatments to be prescribed (Yongsak, 2016 : 175-176). As part of TTM, Nuad Thai takes this holistic approach to health and healing, but its main aim is to redress imbalances in the wind element in the body, especially lom (wind) that is carried through sen lines or energy channels through the body. When lom in sen is imbalanced, whether being agitated, weakened or deranged, it will affect lom in the entire body and have repercussions on the water and fire elements. Unless being treated, the abnormalities will eventually spread to the earth element, which constitutes the body organs. Restoring balance to the wind in sen simultaneously improves blood circulation. Therefore, the focus of Thai massage therapy is on the wind and blood, two of the most vital elements of human body, according to TTM. 174 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

ในอดีต การนวดไทยปรากฏตัว อยู่ทั ้งในราชส�ำนักและมีการใช้กันโดย ทั่วไปทั ้งในบ้านและวัดต่างๆ การนวด ของหมอในราชส�ำนักและการนวดของ หมอเชลยศักดิ์ ซึ่งหมายถึงหมอที่มิได้ อยู่ในราชส�ำนัก มีความแตกต่างกัน กล่าวคือ การนวดโดยหมอในราชส�ำนัก เป็ นการนวดที่มีแบบแผน พิธีรีตอง ซึ่งเหมาะกับการนวดถวายแก่พระมหา กษัตริย์ เชื ้อพระวงศ์และเจ้านายชั ้นสูง ส่วนการนวดของหมอเชลยศักดิ์ เป็นการนวดของสามัญชน ซึ่งมีการ สืบทอดฝึกฝนมาตามสายตระกูลหมอ ประเภทของการนวดไทย หรือตามส�ำนักต่างๆ เมื่อกรมหมอหลวง ซึ่งท�ำหน้ าที่ในการดูแลรักษาความ เจ็บป่ วยให้ แก่เจ้ านายในราชส�ำนัก ถูกยกเลิกไป ท�ำให้ผู้ที่เป็นหมอหลวง ในราชส�ำนักแบบดั ้งเดิมหมดหน้ าที่ ไปด้วย และเนื่องจากการนวดมีการ สืบทอดมาอย่างหลากหลายการแบ่ง ประเภทการนวดไทยในยุคปัจจุบันจึง ควรแบ่งตามสายการสืบทอดกับการ นวดไทยในชุมชนซึ่งเป็ นการนวด ที่แตกต่างตามวัฒนธรรมของแต่ละ ภูมิภาคของประเทศ 175 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

การนวดไทยส�ำนักต่างๆ ภ า ย ห ลัง ก า ร เ ป ลี่ ย น แ ป ล ง การปกครองในปี พ.ศ. ๒๔๗๕ ได้มี การก่อตั ้งสมาคมแพทย์แผนโบราณ แห่งประเทศไทยขึ ้นเป็นครั ้งแรกและ ต่อมาจึงมีสมาคมต่างๆ ตั ้งขึ ้นตามมา ในวัดอีกหลายแห่ง เพื่อจัดการเรียน ก า ร ส อ น ก า ร แ พ ท ย์ แ ผ น โ บ ร า ณ ในสมาคมเหล่านี ้ โดยมากจัดสอน กันในวันเสาร์และอาทิตย์ เป็นการสอน แ บ บ ตัว ต่ อ ตัว ค รู ผู้ ส อ น ก า ร น ว ด ใ น ส ม า ค ม เ ห ล่า นี ้มี ทั ้ง ที่ สื บ ท อ ด การนวดมาจากหมอหลวงในราชส�ำนัก และการนวดโดยหมอเชลยศักดิ์ การนวดไทยซึ่งสืบทอดผ่าน สมาคมแพทย์แผนโบราณมีหลายส�ำนัก และแบบแผน ที่ส�ำคัญได้แก่ การนวด ข อ ง ส ม า ค ม แ พ ท ย์ แ ผ น โ บ ร า ณ แห่งประเทศไทย การนวดของสมาคม เ ภ สั ช แ ล ะ อ า ยุ ร เ ว ช โ บ ร า ณ แห่งประเทศไทย (เดิมอยู่ที่วัดสามพระยา) และการนวดของโรงเรียน แพทย์แผนโบราณ วัดพระเชตุพน (วัดโพธิ์) เป็นต้น แบบแผนการนวด ของสมาคมเหล่านี ้ในยุคแรกมีทั ้งที่ คล้ายคลึงและแตกต่างกัน แต่ส่วนใหญ่ ยังคงเป็ นการนวดกดตามจุดและ แนวนวดต่างๆ บนร่างกาย เพื่อให้ส่งผล ต่อเส้นประธาน ความแตกต่างของ ส�ำนักเหล่านี ้อยู่ที่เทคนิคการวางมือ ท่ า ท า ง ใ น ก า ร น ว ด แ ล ะ ล�ำ ดับ ในการนวด ภายหลังได้ ผสมผสาน เ อ า ก า ร น ว ด แ บ บ ดั ด ดึ ง เ ข้ า ม า ในแบบแผนการนวดของบางส�ำนัก ในปี พ.ศ. ๒๕๒๕ มีการก่อตั ้ง อายุรเวทวิทยาลัย (ชีวกโกมารภัจจ์) ขึ ้น เพื่อเปิดสอนวิชาการแพทย์ไทยเดิม ในสถาบันการศึกษาแบบเต็มเวลา เนื ้อหาหลักสูตรเป็ นการผสมผสาน ระหว่างความรู้ ของการแพทย์แผน ตะวันตกและการแพทย์แผนไทย ส�ำหรับวิชาที่เกี่ยวกับการนวดไทย (หรือที่วิทยาลัยเรียกว่าวิชาหัตถเวช) เน้ นที่การมีกิริยามารยาทเรียบร้ อย เมื่อเริ่มนวดต้องเดินเข่าเข้าหาผู้ป่ วย ไม่หายใจรดผู้ ป่ วยขณะท�ำการนวด จะใช้ เฉพาะมื อคือ นิ ้วหัวแม่มื อ ปลายนิ ้วอื่น และอุ้ งมือในการนวด เท่านั ้น เน้ นการจัดท่าทาง องศา และการลงน� ้ำหนักจะไม่เริ่มนวดฝ่าเท้า 176 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

ก่อน โดยมากจะเริ่มนวดตั ้งแต่ใต้เข่ามา ข้อเท้า หรือจากต้นขาลงมาถึงข้อเท้า ก่อน ท�ำการนวดผู้ป่ วยในท่านั่งท่านอน หงาย หรือท่านอนตะแคงเท่านั ้นไม่นวด ผู้ป่ วยในท่านอนคว�่ำ ไม่ใช้การดัดข้อ หรือส่วนหนึ่งส่วนใดของร่างกายผู้ป่ วย ด้วยก�ำลังที่รุนแรง การนวดไทยในชุมชน การนวดไทยในชุมชน หรือที่มัก เรียกกันว่าการนวดพื ้นบ้าน เป็นการ นวดที่พบได้ตามท้องถิ่นต่างๆ ซึ่งอาจ เรียกชื่อแตกต่างกัน เช่น เอาเอ็นตอก เส้ น ย�่ำขาง (ล้ านนา) นวดขิดเส้ น (อีสาน) จับเส้น แกะเส้น เขี่ยเส้น เป็นต้น ซึ่งเทคนิควิธีการนวดที่ใช้มีความหลาก หลายมาก เช่น ใช้ การบีบ การกด การคล�ำ การขย�ำ การรีด การดึง การดัด การเหยียบ การทุบ การสับ เป็นต้น ท่าทางในการนวดของหมอพื ้นบ้าน ในชุมชน มีความแตกต่างกันได้มาก และเนื่องจากเป็นการนวดในหมู่คน ที่รู้จักคุ้นเคยกันในชุมชน จึงไม่เคร่งครัด ว่ า จ ะ ต้ อ ง น ว ด ด้ ว ย ค ว า ม สุภ า พ เรียบร้ อยจนเกินไป หมอนวดพื ้นบ้าน ส่วนใหญ่มักเป็นหมอในชุมชนท้องถิ่น นวดอยู่ที่บ้านของตนเอง หรืออาจไป นวดผู้ป่ วยตามบ้านมักมีการตั ้งขันครู ก่อนการรักษา และค่าสมนาคุณมักเป็น ไปตามความสมัครใจของผู้ ป่ วย หมอบางคนอาจมีต�ำราสมุดข่อยแสดง จุดนวดซึ่งบันทึกสืบต่อกันมาจาก บรรพบุรุ ษ แต่การเรี ยนการสอน ส่วนใหญ่เป็นการเรียนรู้ ผ่านตัวบุคคล และเรียนรู้ จากประสบการณ์ในการ รักษาผู้ป่ วย 177 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

178 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

The practice of massage in the royal court, on the one hand, and at home and Buddhist temples by common people, on the other, has given rise to two distinctive styles of Traditional Thai massage: ratchasamnak (court massage) and chaloeysak (independent massage). The former, developed in response to the need to be more respectful of the bodies of the members of royalty and nobility, is more formal, limiting physical contact between the practitioner and the client and following specific protocols. In contrast, the latter style, whose practitioners were usually those who were members of the family lineages of Traditional Thai massage masters or students of reputable massage schools, takes more relaxed approach with regard to contact between the practitioner and the client. Refer to the historical fact that Krom Mor Luang closed TYPES AND STYLES OF TRADITIONAL THAI MASSAGE down and the practice of court masseurs is no longer relevant, any categorization of Traditional Thai massage should be based on major lineages or schools and on a diversity of regional styles of community-based massage to truly reflect a wide variety of Nuad Thai practices. Traditional Thai Massage Schools The Association of Ancient Medicine of Thailand, the first of such societies, was established shortly after the 1932 revolution, which ended the absolute monarchy in Siam. Over the years that followed, a number of similar associations, most of which located at Buddhist temples, were formed to offer TTM training including Thai massage. Classes w e r e h e l d o n w e e k e n d s . Instructions on were hands-on and given by teachers who practiced in either the ratchasamnak (royal 179 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

court) tradition of court massagers or the folk style of chaloeysak. A m o n g w e l l - k n o w n Thai massage schools were the Thai Traditional Medical Association of Thailand (TTMA), the Ayurvedic Association of Thailand (originally located at Wat Sam Phraya), and WATPO Thai Traditional Medical School. Their massage patterns were fundamentally similar in respect of sen lines and massage points to stimulate senprathansib or the ten main energy lines. But there w e r e v a r i a t i o n s i n h a n d techniques, massage positions, and sequencesof body parts to be massaged. Twisting and pulling massage were later incorporated into the patterns. In 1982, Ayurveda Vidhayalai (Jivaka Komara Bhaccha) was created as a full-time school offering a diploma program which combined TTM with Western medical knowledge. Its Thai massage training (referred to as Hatthavej or manual therapy) emphasized polite manner and etiquette while massaging. For instance, the masseurs must approach the patient on the knees at the start of a session, avoid exhaling too hard on him or her, and massage with the thumbs, the tips of other fingers and palms only. Other concerns included proper body positioning, the angles and amount of pressure to apply. The school departed from a typical practice of starting with the feet, preferring to work the thighs or legs just below the knees first and move down to the ankles. Massage was performed when the patient was in one of the following positions: sitting, lying on one’s back or side. Never with the patient lying face down. It was forbidden to perform too forceful joint mobilization and manipulation on any parts of the body. 180 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

C o m m u n i t y - b a s e d Traditional Thai Massage Another form of Nuad Thai can be found in communities throughout all regions of Thailand. Though generally referred to as folk massage, these practices are known by their vernacular names such as au-en, toksen, yam khang (northern language), nuad kid sen (northeastern language), jab sen, kaesen, kiasen. They involve an eclectic mix of massage techniques including squeezing pressing, kneading, pinching, rubbing, pulling, twisting, treading, pounding, and chopping. The folk massage postures also vary vastly. Since healers and patients usually belong to the same communities or know each other, being courteous is not so much a concern. Most folk massage healers live in rural towns and villages, practicing at their own homes or offering house calls. It is customary that before treating a patient, the healer would pay respect to the teachers with a tray of offerings. The patient would give khakhru, a nominal amount of money as part of the offerings. No fees are charged for treatment, and healers accept whatever amounts patients voluntarily pay them. Some healers have in their possession old manuscripts with illustrations of massage points they inherited from their ancestral teachers. But most of their knowledge and skills are gained from one-to-one instruction and hands-on experience in treating patients. 181 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ที่มาขององค์ความรู้ ดั ง ที่ ไ ด้ ก ล่ า ว ม า แ ล้ ว ว่ า องค์ความรู้ การนวดไทยเป็นความรู้ เชิงปฏิบัติที่เรียนรู้ ผ่านการกระท�ำต่อ ร่างกายมนุษย์ เพื่อแก้ไขความผิดปกติ ในการท�ำหน้าที่ของอวัยวะหรือส่วนของ ร่างกาย โดยใช้ วิธีการกด คลึง บีบ จับ ดัด ดึง ฯลฯ ตามแนวเส้นและจุดแก้ ที่เรียนสืบต่อกันมา โดยมีสมุฏฐาน โรคเกี่ ยวกับเลือดและลมในเส้ น แหล่งที่มาของความรู้ มาจากครูบาอาจารย์แล้วถ่ายทอดต่อกันมาจาก รุ่นสู่รุ่นและมาจากคัมภีร์ต�ำราที่คัดลอก สืบต่อกันมาจนเป็นส่วนหนึ่งของคัมภีร์ ต�ำราการแพทย์แผนไทยในยุคปัจจุบัน ค ว า ม รู้ ก า ร น ว ด ไ ท ย ที่ มี อ ยู่ ในปั จจุบันเป็ นผลรวมของความรู้ ที่ถ่ายทอดผ่านการสอนแบบตัวต่อตัว และการเรียนรู้จากต�ำรา ซึ่งผู้เรียนต้อง ฝึกฝนทักษะหาความรู้ ความช�ำนาญ ด้วยตนเองบ้าง ด้วยการชี ้แนะของครู หรือผู้รู้บ้างรวมทั ้งต้องหาประสบการณ์ ในทางปฏิบัติผ่านการทดลองกับตนเอง สถานภาพขององค์ความรู้ และการบ�ำบัดผู้ป่ วยจนเกิดความรู้เชิง ประจักษ์ขึ ้น การแลกเปลี่ยนความรู้กัน ในหมู่หมอและการเรียนรู้จากการแพทย์ แผนอื่นก็มีส่วนท�ำให้เกิดการผสมผสาน ความรู้จากแหล่งต่างๆ เข้าด้วยกัน อย่างไรก็ตาม ยังมีความรู้ อีกประเภทหนึ่งที่ควรกล่าวถึงคือ ความรู้ที่ถือกันตามวัฒนธรรมดั ้งเดิมว่า เป็นความรู้ในระดับที่สูงขึ ้น ต้องเรียนรู้ ผ่านการฝึกฝนทางจิต เพื่อให้สามารถ รับรู้ถึงสภาวะขององค์ประกอบพื ้นฐาน ที่เรียกว่า “ธาตุ” ตามที่เป็นจริง และ รับรู้ ได้ถึงการมีอยู่ของโครงสร้ างของ การรับความรู้ สึกซึ่งสัมพันธ์กับทวาร หรืออินทรีย์ที่เป็นเครื่องรับรู้โลกที่เรียก กันว่า เส้นประธาน ในแง่นี ้แหล่งของ ความรู้ จึงพิจารณาได้ ว่ามาจากจิต ที่ได้รับการพัฒนาให้เข้าถึงสภาวะต่างๆ ได้ตามความเป็นจริง โดยไปพ้นการ นึกคิดและประสบการณ์ตามปกติ กล่าวโดยสรุปก็คือ องค์ความรู้ ของการนวดไทยประกอบด้วย 182 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

๑) ความรู้จากประสบการณ์ในทางปฏิบัติที่อยู่ในตัวหมอ ๒) ความรู้ที่มาจากการถอดบทเรียนประสบการณ์แล้วถ่ายทอดให้คนรุ่นถัดไป ๓) ความรู้ในคัมภีร์ต�ำราที่มีการบันทึกไว้ ๔) ความรู้ที่เกิดจากการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ข้ามการแพทย์และข้ามวัฒนธรรม ๕) ความรู้ที่เกิดขึ ้นจากจิตผู้รู้ ซึ่งเข้าถึงสภาวะต่างๆ ตามที่เป็นจริง คัมภีร์ต�ำราการนวดไทย ดังที่ได้กล่าวมาแล้วว่า คัมภีร์ ต�ำราดั ้งเดิมของการแพทย์แผนไทยมา จากการบันทึกของครูบาอาจารย์แต่ครั ้ง โบราณสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน และ มักมีการเชื่อมโยงคัมภีร์ต�ำรากับพระ อาจารย์ชีวกโกมารภัจจ์ พระอาจารย์ และพระฤๅษี คัมภีร์แพทย์ดั ้งเดิมจึงเป็น ของครูบาอาจารย์ จึงเป็ นของที่มี สถานะสูงคนรุ่นหลังควรให้ความเคารพ ไม่ควรแก้ ไขปรับปรุ งคัมภีร์ สิ่งที่ นิยมท�ำกันมากกว่าคือช�ำระความ ค ล า ด เ ค ลื่ อ น ใ ห้ ถู ก ต้ อ ง โ ด ย ผู้ รู้ เพราะความรู้ ที่บันทึกในคัมภีร์ที่ยัง ไ ม่ ส า ม า ร ถ เ ข้ า ใ จ ไ ด้ ใ น ปั จ จุ บัน อาจมิได้หมายความว่าจะไม่ถูกต้อง หมอไทยจึงนิยมให้ ลูกหลานหรื อ สามเณรคัดลอกคัมภีร์ ต่อๆ กันมา แม้ยังไม่สามารถเข้าใจคัมภีร์ได้ทั ้งหมด ก็ตาม 183 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

คัมภีร์ต�ำราดั ้งเดิมที่เป็นหลักของ องค์ความรู้การนวดไทย ที่เป็นที่ยอมรับ ของครู บาอาจารย์หมอนวดไทยมี ๗ รายการ (เรียงตามล�ำดับความเก่าแก่ ของการสร้างขึ ้นเท่าที่ค้นพบในปัจจุบัน) คือ ๑) ต�ำราโรคนิทานค�ำฉันท์ ๑๑ ของพระยาวิชยาธิบดี (กล่อม) เจ้าเมือง จันทบูร ในสมัยรัชกาลที่ ๑ โดยมีเนื ้อหา ที่เกี่ยวข้องในหัวข้อปัตฆาฏ กล่อน และ กล่าวเส้นสิบ ยังไม่ทราบปีที่สร้ างขึ ้น ของต้นฉบับเดิม แต่จัดพิมพ์เป็นหนังสือ ในปี พ.ศ. ๒๔๕๖ ๒ ) จ า รึ ก ต�ำรายาวัดราชโอรสาราม สมัยรัชกาลที่ ๒ สร้ างขึ ้น พ.ศ. ๒๓๖๔ มีแผ่นจารึกที่ ๔๕ เป็น แผนนวด ๓) ศิลาจารึกคัมภีร์แผนนวด วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) สมัยรัชกาลที่ ๓ สร้ างขึ ้น พ.ศ. ๒๓๗๕ จ�ำนวน ๖๐ ภาพ เป็นภาพ แผนหงาย ๓๐ ภาพ แผนคว�่ำ ๓๐ ภาพ ๔) สมุดไทยด�ำแสดงภาพและ โคลงฤๅษีดัดตนแก้โรคต่างๆ ๘๐ ภาพ สมัยรัชกาลที่ ๓ สร้างขึ ้น พ.ศ. ๒๓๘๑ ๕) คัมภีร์แผนนวด เล่ม ๑ และ เล่ม ๒ ในต�ำราเวชศาสตร์ฉบับหลวง สมัยรัชกาลที่ ๕ สร้างขึ ้น พ.ศ. ๒๔๑๔ เป็ นแผนนวด จ�ำนวน ๒๙ ภาพ แผนหงาย จ�ำนวน ๒๑ ภาพ แผนคว�่ำ จ�ำนวน ๘ ภาพ และมีค�ำบรรยาย เส้นประธานและลมที่เกี่ยวข้อง ๖) คัมภีร์แผนนวด ฉบับปีกุน สปตศก ๑๒๓๗ สร้างขึ ้น พ.ศ. ๒๔๑๘ เป็ นแผนนวด จ�ำนวน ๓๖ ภาพ แผนหงาย จ�ำนวน ๑๘ ภาพ แผนคว�่ำ จ�ำนวน ๑๘ ภาพ ๗ ) คัม ภี ร์ แ ผ น น ว ด ฉ บับ วัดสุวรรณาราม (พระสมุห์ต่วน มอบให้ หอสมุดแห่งชาติ พ.ศ. ๒๔๕๖) ยังไม่ ทราบปี ที่สร้ างขึ ้น เป็ นแผนนวด จ�ำนวน ๕๕ ภาพ แผนหงาย จ�ำนวน ๓๖ ภาพแผนคว�่ำ จ�ำนวน ๑๙ ภาพ มี ค�ำบ ร ร ย า ย เ ส้ น ป ร ะ ธ า น แ ล ะ ล ม ที่เกี่ยวข้อง รวมทั ้งแผนปลิง (หมายเหตุ คัมภีร์ต�ำราดั ้งเดิม รายการ ๒ ถึง ๕ ได้รับการประกาศขึ ้น ทะเบียนเป็นต�ำราการแพทย์แผนไทย ของชาติ ตามพระราชบัญญัติคุ้มครอง และส่งเสริ มภูมิปั ญญาการแพทย์ แผนไทย พ.ศ. ๒๕๔๒) 184 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Sources of knowledge Traditional Thai massage is practical knowledge of bodywork to treat abnormalities in the functioning of organs or parts of the body caused by stagnant wind and blood in sen lines. Manipulation techniques such as pressing, circling, squeezing, pinching, stretching, pulling, etc. are employed to work pressure points along sen lines to redress imbalances. This knowledge has been transmitted orally from teachers to pupils through generations and by ancient texts that were copied, passed down, and used as the basis of Thai traditional medicine textbooks available today. The body of knowledge of Nuad Thai may be regarded as the sum of knowledge gained from different modes of learning: apprenticeship with teachers, traditional texts, hands-on THE STATE OF KNOWLEDGE experience on one’s own or under the teacher’s guidance, practicing on oneself and real patients, exchange with other massage healers and those of other medical traditions. It should also be noted that, according to traditional beliefs, higher knowledge can be attained by one with a higher state of consciousness arising from spiritual development. Thus, the mind can see all things are nothing other than the aggregates of dhatus, or basic elements. Such insight makes possible an awareness of the existence of the invisible senprathansib, a system of sensory pathways that are linked to dwara, or sense organs, by which the mind experience the physical world. In this respect, a well developed mind that can see beyond the ordinar and understand the true nature of all phenomena is another source of knowledge. 185 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

To sum up, the body of knowledge of Nuad Thai comprises the following: 1) personal knowledge of individual practitioners gained from their practical experiences 2) knowledge extracted from those experiences and transmitted from generation to generation 3) knowledge from traditional texts 4) knowledge from exchange with other medical systems and cultures 5) knowledge that comes to a mind being aware of the true state of all existence and beings. Ancient texts of Traditional Thai Massage Thai traditional medical texts, because of their being composed by ancient teachers and often associated with Jivaka Komara Bhaccha and other first teachers, are held sacred by practitioners of later generations. Out of this respect, it has been a tradition to copy and pass them on without changes. It is more preferable to have scholars and experts compare different copies of the same texts and weed out mistakes by the copyists. The rationale for maintaining the authenticity of the texts is that even if any or parts of them are incomprehensible to readers at the present time, they may still contain truth that has yet to be fathomed. In view of this, Thai traditional doctors would assign the task of copying texts to their children or Buddhist novices even though they may not fully understand what was written. The ancient texts on Traditional Thai massage that are generally acknowledged by Nuad Thai teachers are as follows (from the earliest to latest times of creation). 1) Tamra Rok Nithan Kham chan11 by Phraya Witchayathibodi (Klom), the governor of Chanthaboon during the reign of 186 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

King Rama I, contains parts that describe the so-called pattakhat and klon conditions, and sen sib, the ten main lines. The year of its creation is unknown, but it was printed in book form in 1913. 2) Wat Ratcha Orasaram Inscriptions of Remedies, created in 1821 during the reign of King Rama II, contain a diagram of massage points on 45 plaque. 3) Wat Pho Inscriptions of Thai massage, created in 1832 during the reign of King Rama III, contain 60 illustrations 30 frontal and back views each of the human body with massage points. 4) The Illustrated Black Folding Books of Ruesi Dadton in Yoga Postures for Relieving Various Ailments, created in 1838 during the reign of King Rama III; contain 80 illustrations of exercises, along with instructions written in poems. 5) Khamphi Phaen Nuad (Textbook of Massage Diagrams) Volume 1 and 2 in The Royal Textbook of Medicine of King Rama V, compiled in 1871, contain 29 illustrations (21 frontal and 8 back views) and descriptions of senprathan sib and the conditions caused by stagnant wind in each of them. 6) Khamphi Phaen Nuad (Textbook of Massage Diagrams): Edition of the Year of Pig, Minor Era 1237, compiled in1875, contains 36 illustrations (18 frontal and back views each). 7) Khamphi Phaen Nuad (Textbook of Massage Diagrams): Wat Suwannaram Edition, whose year of creation is unknown and a copy of which was donated by PhraSamuTua to the National Library in 1913, contains 55 illustrations (36 frontal and 19 back views) and descriptions of senprathansib and ailments caused by stagnant wind in each of them. (Note: 2 to 5 have been registered as National Texts of Thai Traditional Medicine under the Protection and Promotion of Thai Traditional Medical Wisdom Act B.E. 2542.) 187 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

188 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

STONE INSCRIPTIONS OF TEXTBOOK OF MASSAGE DIAGRAMS, WAT PHO Wat Pho (Wat Phra Chetuphon Wimonmangklalaram Ratchaworamahawihan Inscriptions of Thai Massage, created in 1832 during the reign of King Rama III, contain 60 illustrations frontal and back views each of the human body with massage points. ศิลาจารึกคัมภีร์แผนนวดวัดโพธิ์ เป็นภาพแสดงหลักวิชาการนวดไทย ๖๐ ภาพ พระบาทสมเด็จ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จารึกบนแผ่นศิลา ประดับไว้ตามศาลารายของวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) ในช่วงบูรณะวัด พ.ศ. ๒๓๗๕ 189 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ภาพเส้นประธานสิบ จากศิลาจารึกคัมภีร์แผนนวดวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร (วัดโพธิ์) พ.ศ. ๒๓๗๕ 190 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Senprathansib (sensory neurons or ten significant sen lines), Stone inscriptions of Textbook of Message Diagrams, Wat Phra Chetuphon Vimonmangklaram Rajwaramahawihan (Wat Pho) in 1832. 191 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ภาพเส้นอิทา, เส้นประธานสิบ จากศิลาจารึกคัมภีร์แผนนวดวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร (วัดโพธิ์) พ.ศ. ๒๓๗๕ 192 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Ida line, Senprathansib (sensory neurons or ten significant sen lines), Stone inscriptions of Textbook of Message Diagrams, Wat Phra Chetuphon Vimonmangklaram Rajwaramahawihan (Wat Pho) in 1832. 193 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ภาพเส้นปิ งคลา, เส้นประธานสิบ จากศิลาจารึกคัมภีร์แผนนวดวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร (วัดโพธิ์) พ.ศ. ๒๓๗๕ 194 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Pingala line, Senprathansib (sensory neurons or ten significantsen lines), Stone inscriptions of Textbook of Message Diagrams, Wat Phra Chetuphon Vimonmangklaram Rajwaramahawihan (Wat Pho) in 1832. 195 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ภาพเส้นสุมนา, เส้นประธานสิบ จากศิลาจารึกคัมภีร์แผนนวดวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร (วัดโพธิ์) พ.ศ. ๒๓๗๕ 196 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้

Sushumna line, Senprathansib (sensory neurons or ten significantsen lines), Stone inscriptions of Textbook of Message Diagrams, Wat Phra Chetuphon Vimonmangklaram Rajwaramahawihan (Wat Pho) in 1832. 197 NUAD THAI CELEBRATION, THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

ภาพเส้นกาลทารี, เส้นประธานสิบ จากศิลาจารึกคัมภีร์แผนนวดวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร (วัดโพธิ์) พ.ศ. ๒๓๗๕ 198 งานฉลองนวดไทย มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้