หนังสือพระประวัติ 29 พระพุทธเจ้า และสรุปหลักธรรมที่สำคัญในพระพุทธศาสนา

๖

ทรงบรรลุปุ ฐมฌานตั้้�งแต่่ทรงพระเยาว์์

ขณะประทับั ใต้้ร่่มหว้า้ ในพิิธีีแรกนาขวััญ

ภาพนี้้�เป็น็ ตอนที่่�เจ้้าชายสิิทธััตถะโคตมะมีีพระชนมายุุ ๗ ปีี พระราชบิิดาตรััสให้้ขุดุ สระโบกขรณีี ๓ สระภายในพระ
ราชนิเิ วศน์ใ์ ห้้เป็น็ ที่่�สำำ�ราญพระทััยพระโอรส สระโบกขรณี ี คืือ สระที่่ป� ลููกดอกบััว ประทัับในสระแล้้วพระราชทานเครื่่อ� งทรง
คืือ จัันทน์์สำ�ำ หรัับทาผ้้าโพกพระเศียี รฉลองพระองค์์ ผ้า้ ทรงสะพััก พระภูษู าทั้้�งหมดเป็น็ ของมีชี ื่่�อมาจากเมืืองกาสีีทั้้�งนั้้�น
ตอนที่่�เห็น็ ในภาพนี้้� เป็น็ ตอนที่่�เจ้้าชายประทัับนั่่�งสมาธิิอยู่�ใต้ต้ ้้นไม้้ที่่�ภาษาปฐมสมโพธิเิ รีียกว่า่ ‘ชมพููพฤกษ์’์ ซึ่่ง� คนไทย
เราเรีียกต้้นหว่า่ นั่่�นเอง เหตุทุ ี่่�เจ้า้ ชายมาประทัับอยู่�ใต้ต้ ้น้ หว้า้ แห่ง่ นี้้� ก็เ็ พราะพระราชบิิดาทรงจััดให้ ้ มีพี ระราชพิธิ ีจี รดพระนัังคััล
แรกนาขวััญ ที่่ท�ุ่�งนานอกเมืืองกบิิลพััสดุ์์�ตาม พระราชประเพณีพี ระราชบิิดาซึ่�ง่ เสด็จ็ แรกนาด้ว้ ยพระองค์เ์ องหรืือจะเรียี ก ว่า่ ทรง
เป็น็ พระยาแรกนาเสีียเองก็็ได้้ ได้โ้ ปรดให้้เชิิญเสด็จ็ เจ้า้ ชายไปด้้วย
ภาพที่่�เห็็นนี้้อ� ีีกเหมืือนกััน จะเห็็นเจ้้าชายประทัับนั่่ง� ขััดสมาธิิอยู่่�ลำำ�พัังพระองค์์เดีียว ไม่่เห็็นพระสหายพระพี่่เ� ลี้�ยงและ
มหาดเล็็กอยู่�เฝ้้าเลย เพราะทั้้�งหมดไปชมพระราชพิิธีีแรกนากััน เจ้า้ ชายเสด็จ็ อยู่่�ลำ�ำ พัังพระองค์ภ์ ายใต้้ต้้นหว้้าที่่�กวีีท่่านพรรณา
ไว้ว้ ่่า “กอปรด้ว้ ยสาขาแลใบอัันมีพี รรณอัันเขียี ว ประหนึ่่�งอินิ ทนิิลคีีรีมี ีีปริิมณฑลร่่มเย็น็ เป็็นรมณีียสถาน.. .” พระทััยอัันบริิสุุทธิ์�
และอย่า่ งวิสิ ััยผู้้�จะสำำ�เร็็จเป็น็ พระพุทุ ธเจ้้าในภายหน้า้ ได้ร้ ัับความวิิเวกก็เ็ กิดิ เป็ส็ มาธิขิ ั้�้นแรกที่่�เรีียกว่่า “ปฐมฌาน”
แรกนาเสร็็จตอนบ่่าย พระพี่่�เลี้�ยงวิ่�งมาหาเจ้้าชาย ได้้เห็็นเงาไม้้ยัังอยู่�ที่�เดิิมเหมืือนเวลาเที่่�ยงวัันไม่่คล้้อยดวงตะวััน
ก็็เกิิดอััศจรรย์์ใจ จึึงนำ�ำ ความไปกราบพระเจ้้าสุุทโธนะให้้ทรงทราบ พระราชบิิดาเสด็็จมาทอดพระเนตรก็็เกิิดความอััศจรรย์์ใน
พระทััย แล้้วก็็ทรงออกพระโอษฐ์อ์ ุุทานว่า่ “กาลเมื่�่อวัันประสููติ ิ จะให้น้ ้อ้ มพระองค์์ลงถวายนมััสการพระกาฬเทวินิ ดาบสนั้้�น ก็็
ทำำ�ปาฎิหิ าริยิ ์์ ขึ้้�นไปยืืนเบื้้�องบนชฎาพระดาบส อาตมก็็ประณตเป็น็ ปฐมวัันทนาการครั้�ง้ หนึ่่�งแล้ว้ ครั้้ง� นี้้อ� าตมก็ถ็ วายอััญชลีเี ป็น็
ทุุติยิ วัันทนาการคำำ�รบสอง”
พระเจ้้าสุุทโธทนะทรงไหว้้พระพุุทธเจ้้าที่่�สำ�ำ คััญ ๓ ครั้้�งด้้วยกััน ครั้้�งแรกเมื่่�อภายหลัังประสููติิที่่�ดาบสมาเยี่�ยม เห็็น
ท่่านดาบสไหว้้ก็็เลยไหว้้ ครั้้�งที่่�สองก็็คืือครั้้�งทรงเห็็นปาฏิิหาริิย์์ ครั้�้งที่่�สามคืือภายหลัังพระพุุทธเจ้้าเสด็็จออกผนวชได้้สำำ�เร็็จ
พระพุุทธเจ้า้ แล้้วเสด็จ็ กลัับไปโปรดพระพุุทธบิิดาครั้�้งแรก

ดูกู รภารทวาชะ ...... เรามีีความคิิดเห็น็ ว่่า ก็็เราจำำ�ได้้อยู่� ในงานของท้้าวศากยะผู้้พ� ระบิดิ า เรานั่่�งอยู่�ที่�ร่่มไม้้หว้้ามีเี งาอััน
เย็็น สงััดจากกาม สงััดจากอกุุศลธรรม บรรลุุปฐมฌานอัันมีวี ิิตกวิจิ าร มีีปีีติิและสุุขเกิิดแต่ว่ ิเิ วกอยู่� ทางนี้้�กระมัังหนอ จะ
พึึงเป็็นทางเพื่่�อความตรััสรู้�. เราได้้มีีวิิญญาณ อัันแล่่นไปตามสติิว่่า ทางนี้้�แหละเป็็นทางเพื่่�อความตรััสรู้�. เรามีีความคิิด
เห็น็ ว่่า เรากลััวต่อ่ สุุขอันั เว้้นจากกาม เว้้นจากอกุุศลธรรมนั้้�นหรือื ? จึึงมีคี วามคิดิ เห็็นว่า่ เราไม่่กลัวั ต่่อสุขุ อัันเว้้นจากกาม
เว้้นจากอกุุศลธรรม.

(ม.ม. ๑๓/๗๕๓/๕๑๕)

99



๗

ทรงประลองศิลิ ปศาสตร์ย์ กศรอัันหนััก

ดีดี สายศรเสีียงสนั่่�นกระหึ่่ม� เมืือง

พอเจ้้าชายสิิทธััตถะทรงมีีพระชนมายุุพอสมควรแล้้ว พระราชบิิดาจึึงทรงส่่งไปศึึกษาศิิลปวิิทยาที่่�สำ�ำ นัักครููที่่�มีีชื่�่อว่่า
‘วิศิ วามิติ ร’ เจ้า้ ชายทรงศึึกษาการใช้้อาวุธุ และการปกครองได้ว้ ่อ่ งไวจนสิ้�นความรู้้�ของอาจารย์์
ภาพที่่�เห็็นนี้้� เป็็นตอนเจ้้าชายสิิทธุุตถะทรงมีีพระชนมายุุได้้ ๑๖ ปีีแล้้ว และทรงศึึกษาศิิลปวิิทยาจบแล้้ว พระราช
บิิดาจึงึ ตรััสสั่ง� ให้้สร้้างปราสาท ๓ ฤดูู เป็น็ จำ�ำ นวน ๓ หลััง ให้ป้ ระทัับเป็น็ ที่่�สำำ�ราญพระทััย ปราสาทหลัังที่่�หนึ่่�งเหมาะสำำ�หรัับ
ประทัับในฤดููหนาว หลัังที่่�สองสำ�ำ หรัับฤดููร้้อน ทั้้�งสองหลัังนี้้�จะมีีอะไรเป็็นเครื่่�องควบคุุมอุุณหภููมิิไม่่ทราบได้้ และหลัังที่่�สาม
สำำ�หรัับประทัับในฤดููฝน หลัังจากนั้้�น พระราชบิิดาได้้ทรงแจ้้งไปยัังพระญาติิวงศ์์ทั้้�งสอง คืือฝ่่ายพระมารดาและฝ่่ายพระบิิดา
ให้้จััดส่่งพระราชธิิดามาเพื่�่อคััดเลืือกสตรีีผู้�้สมควรจะอภิิเษกสมรสกัับเจ้้าชาย ทั้้�งนี้้�เพราะพระราชบิิดาทรงต้้องการจะผููกมััด
พระราชโอรสให้้เสด็็จอยู่่�ครองราชสมบััติิมากกว่า่ ที่่จ� ะให้้เสด็็จออกทรงผนวช แต่พ่ ระญาติวิ งศ์ท์ ั้ง้� ปวงเห็็นว่า่ ควรจะให้้เจ้้าชาย
ได้้แสดงความสามารถในศิิลปศาสตร์์ที่่�ทรงเล่่าเรีียนมาให้้เป็็นที่่�ประจัักษ์์แก่่หมู่่�พระญาติิก่่อน พระราชบิิดาจึึงอััญเชิิญพระญาติิ
วงศ์์มาประชุมุ กัันที่่ห� น้้าพระมณฑปที่่�ปลูกู สร้้างขึ้�นใหม่่ ณ ใจกลางเมืืองเพื่�อ่ ชมเจ้้าชายแสดงการยิิงธนูู
ธนููที่่�เจ้้าชายยิิงมีีชื่่�อว่่า ‘สหััสถามธนูู’ แปลว่่า ธนููที่่�มีีน้ำ�ำ� หนัักขนาดที่่�คนจำำ�นวนหนึ่่�งพัันคนจึึงจะยกขึ้�นได้้ แต่่เจ้้าชาย
ทรงยกธนููนั้้�นขึ้�นได้้ ปฐมสมโพธิิให้้คำ�ำ อุุปมาว่่า ‘ดัังสตรีีอัันยกขึ้�นซึ่่�งไม้้กงดีีดฝ้้าย’ บรรดาพระญาติิวงศ์์ทั้้�งปวงได้้เห็็นแล้้วต่่าง
ชื่่�นชมยิ่�งนััก แล้้วเจ้้าชายทรงลองดีีดสายธนููก่่อนยิิง เสีียงสายธนููดัังกระหึ่่�มครึ้้�มคราวไปทั้�้งกรุุงกบิิลพััสดุ์์� จนคนทั้้�งเมืืองที่่�ไม่่รู้�
และไม่ไ่ ด้้มาชมเจ้า้ ชายยิิงธนููต่่างถามกัันว่า่ นั่่น� เสีียงอะไร เป้า้ ที่่เ� จ้า้ ชายยิงิ ธนูวู ัันนั้น�้ คืือ ขนหางทรายจามรีีที่่�วางไว้้ในระยะหนึ่่�ง
โยชน์์ ปรากฏว่า่ เจ้า้ ชายทรงยิิงถูกู ขาดตรงกลางพอดีี ทั้ง้� นี้้ท� ่่านว่่า ‘ด้ว้ ยพระเนตรอัันผ่อ่ งใสพร้้อมด้้วยประสาททั้�้ง ๕ อัันบริสิ ุุทธิ์�
อัันปราศจากมลทิิน’ พระญาติิวงศ์์ทั้้�งปวงจึึงยอมถวายพระราชธิิดา ซึ่�่งมีีนางพิิมพายโสธรารวมอยู่่�ด้้วยเพื่่�อคััดเลืือกเป็็นพระ
ชายา

101



๘

พระบิดิ าทรงอภิิเษกสมรส

พระสิิทธัตั ถะกับั พระนางพิมิ พายโสธรา

ดัังได้้เคยบรรยายไว้้ ณ ที่่�นี้้�มาแล้้วว่่า พระญาติิวงศ์์ของพระพุุทธเจ้้านั้้�น มีีสองฝ่่าย คืือฝ่่ายพระมารดาและฝ่่ายบิิดา
ทั้้�งสองฝ่่ายอยู่่�คนละเมืืองมีีแม่่น้ำ��ำ โรหิิณีีไหลผ่่านเป็็นเขตกั้้�นพรมแดน พระญาติิวงศ์์ฝ่่ายมารดามีีชื่่�อว่่า ‘โกลิิยวงศ์์’ ครองเมืือง
เทวทหะ พระญาติวิ งศ์ฝ์ ่่ายพระบิดิ าชื่อ�่ ‘ศากยวงศ์’์ ครองเมืืองกบิิลพััสดุ์์� ทั้ง้� สองนครนี้้เ� กี่�ยวดองเป็็นพระญาติกิ ััน มีีความรัักกััน
ฉัันพี่่น� ้อ้ งร่ว่ มสายโลหิิตต่่างอภิิเษกสมรสกัันและกัันเสมอมา สมััยพระพุทุ ธเจ้้า ผู้ท้� รงอยู่�ในฐานะประมุขุ ครองเมืืองเทวทหะ คืือ
พระเจ้า้ สุปุ ปพุุทธะ ส่่วนผู้้�ครองเมืืองกบิลิ พััสดุ์์�ก็เ็ ป็น็ ที่่�ทราบอยู่�แล้ว้ คืือ พระเจ้้าสุทุ โธทนะ
พระชายาของพระเจ้้าสุุปปพุุทธะ มีีพระนามว่่าพระนางอมิิตาเป็็นกนิิษฐภคิินีี คืือ น้้องสาวคนเล็็กของพระเจ้้า
สุทุ โธทนะ กลัับกัันคืือ พระชายาของพระเจ้้าสุทุ โธทนะ หรืือพระมารดาของพระพุทุ ธเจ้้า มีีพระนามว่่าพระนางมายา พระนาง
เป็็นน้้องสาวของพระเจ้้าสุุปปพุุทธะ ทั้้�งสองทรงอภิิเษกสมรสกัับพระภคิินีีของกัันและกััน พระเจ้้าสุุปปพุุทธะมีีโอรสและพระ
ธิิดาอัันเกิิดกัับพระนางอมิติ าสองพระองค์์ พระโอรส คืือ เทวทััต พระธิดิ า คืือ พระนางพิิมพายโสธรา
ปฐมสมโพธิิว่่าพระนางพิิมพายโสธราเป็็นผู้้�หนึ่่�งในจำำ�นวน ๗ สหชาติ ิ ของพระพุุทธเจ้้า สหชาติ ิ คืือ สิ่่�งที่่เ� กิดิ พร้้อมกััน
กัับวัันที่่พ� ระพุุทธเจ้า้ เกิดิ ๗ สหชาตินิ ั้�น้ คืือ ๑. พระนางพิิมพายโสธรา ๒. พระอานนท์์ ๓. กาฬุุทายีี อำำ�มาตย์์ ๔. นายฉัันนะ
มหาดเล็็ก ๕. ม้้ากััณฐกะ ๖. ต้น้ พระศรีมี หาโพธิ์� ๗. ขุมุ ทองทั้้ง� ๔ (สัังขนิธิ ี,ี เอลนิธิ ี,ี อุุบลนิิธี,ี บุุณฑริิกนิิธีี)
พระญาติิวงศ์์ทั้�้งสองฝ่่ายทรงเห็็นพร้้อมกัันว่่า พระนางพิิมพายโสธราทรงพร้้อมด้้วยคุุณสมบััติิทุุกอย่่าง สมควรจะ
อภิเิ ษกสมรส กัับเจ้า้ ชายสิิทธััตถะ พระราชพิธิ ีอี ภิเิ ษกสมรสจึึงได้ม้ ีขีึ้น� ในสมััยที่่ท� ั้ง้� เจ้า้ ชายและเจ้า้ หญิิงทรงมีพี ระชนมายุไุ ด้้ ๑๖
ปีีพอดีี

103



๙

เสด็จ็ ประพาสสวน ทรงเห็น็ เทวทููต ๔

คืือ คนแก่่ คนเจ็บ็ คนตาย และบรรพชิิต

พระเจ้้าสุุทโธทนะผู้้�มีีพระราชบิิดา และพระญาติิวงศ์์ทั้้�งปวงปรารถนาที่่�จะให้้เจ้้าชายสิิทธััตถะเสด็็จอยู่่�ครองราช
สมบััติิมากกว่่าที่่�จะให้้เสด็็จออกบรรพชา อย่่างที่่�คำำ�ทำำ�นายของพราหมณ์์บางท่่านว่่าไว้้ จึึงพยายามหาวิิธีีผููกมััดพระโอรสให้้
เพลิิดเพลิินในกามสุุขทุุกอย่่าง แต่่เจ้้าชายสิิทธััตถะทรงมีีพระอััธยาศััยเป็็นนัักคิิดสมกัับที่่�ทรงเกิิดมาเป็็นพระศาสดาโปรดชาว
โลก จึึงทรงยิินดีใี นความสุขุ นั้น�้ ไม่่นาน พอพระชนมายุมุ ากขึ้�นจนถึงึ ๒๙ ก็ท็ รงเกิิดนิิพพิทิ า คืือ ความเบื่�่อหน่่าย ต้้นเหตุุสำ�ำ คััญ
ที่่�ทำำ�ให้้เกิดิ ความรู้้�สึกในพระทััยเช่น่ นั้้�น อยู่�ที่ท� รงเห็็นสิ่�งที่่�เรียี กว่า่ เทวฑููตทั้้ง� ๔ ระหว่า่ งทางในวัันเสด็จ็ ประพาสพระราชอุทุ ยาน
นอกเมืืองด้้วยรถม้้าพระที่่�นั่่ง� พร้้อมด้้วยสารถีคี นขัับ เทวฑูตู ทั้�ง้ ๔ คืือ คนแก่ ่ คนเจ็บ็ คนตาย และนัักบวช ทรงเห็น็ คนแก่่ก่่อน
ปฐมสมโพธิบิ รรยายลัักษณะของคนแก่ไ่ ว้ว้ ่่า “มีีเกศาอัันหงอก แลสีีข้้างก็ค็ ดค้้อม กายนั้�้นง้้อมเงื้อ� มไปในเบื้้�องหน้้า มืือ
ถืือไม้้เท้้าเดิินมาในระหว่่างมรรควิิถีี มีีอาการอัันไหวหวั่่�นสั่�นไปทั่่�วทั้้�งกายควรจะสัังเวช...” ก็็ทรงสัังเวชสลดพระทััย เช่่นเดีียว
กัับเมื่่อ� ทรงเห็็นคนเจ็บ็ และคนตายในครั้ง้� ที่่ส� องและที่่�สาม เมื่่�อเสด็จ็ ประพาสพระราชอุุทยาน ทรงปรารภถึงึ พระองค์์ว่า่ จะต้้อง
เป็็นอย่่าง นั้้�น ทรงพระดำำ�ริิว่่า สภาพธรรมดาในโลกนี้้�ย่่อมมีีสิ่�งตรงกัันข้้ามคู่�กั น คืือ มีีมืืดแล้้วมีีสว่่าง มีีร้้อนแล้้วมีีเย็็น เมื่�่อมีี
ทุกุ ข์์ ทางแก้้ทุุกข์์ก็็น่่าจะมีี ในคราวเสด็จ็ ประพาสพระราชอุุทยานครั้้�งที่่� ๔ ทรงเห็น็ นัักบวช “นุ่�ง ห่่มผ้า้ กาสาวพััสตร์ก์ อปรด้ว้ ย
อากััปกิิริิยาสำำ�รวม...” เมื่่�อทรงเห็็นนัักบวชก็็ทรงเกิิดพระทััยน้้อมไปในทางบรรพชา ทรงรำ�ำ พึึงในพระทััยที่่�เรีียกอีีกอย่่างหนึ่่�ง
ทรงเปล่่งอุุทานออกมาว่า่ “สาธุ ุ ปััพพชา” สองคำำ�นี้้�เป็น็ ภาษาบาลีี แปลให้ต้ รงกัับสำำ�นวนไทยว่า่ “บวชท่า่ จะดีีแน่”่ แล้ว้ ก็็ตััดสิิน
พระทััยว่า่ จะเสด็จ็ ออกบวชตั้�้งแต่่วัันนั้้�นเป็็นต้น้ มา

105



๑๐

ทรงสรงสนานน้ำำ��ในสระ ราชบุรุ ุษุ ไปทูลู ว่่า

พระนางพิิมพาประสูตู ิิพระโอรสแล้้ว

ภายหลัังที่่�เจ้้าชายสิิทธััตถะทรงเห็น็ เทวฑููตที่่� ๔ คืือนัักบวช จนตััดสิินพระทััย ว่่าจะเสด็จ็ ออกบวชแน่น่ อนแล้้ว ก็็เสด็จ็
ด้้วยรถพระที่่�นั่่�ง ที่่�ปฐมสมโพธิิว่่า “เทียี ม ด้้วยมงคลวรสินิ ธพทั้ง�้ ๔ มีีสีีดัังดอกโกกนุทุ ปทุุมบุปุ ฝาชาติิ (ดอกบััวสีแี ดง)” เสด็จ็ ไป
ถึงึ พระราชอุทุ ยาน เมื่่อ� เสด็จ็ ไปถึึง เจ้า้ ชายสิทิ ธััตถะซึ่่�งแวดล้้อมไปด้ว้ ย คณานางอเนกนิิกรสุุรางคศัักยราชกััญญาก็็เสด็จ็ ลงสรง
สนานในสระโบกขรณีีที่่เ� รียี งรายระดาดาดด้้วยเบญจปทุมุ ชาติิ
เสด็็จอยู่�ที่�พระราชอุุทยานเกืือบทั้�้งวััน จนเกืือบเย็็นจึึงมีีเจ้้าพนัักงานจากราชสำ�ำ นัักผู้้�หนึ่่�ง ซึ่�่งพระเจ้้าสุุทโธทนะ
รัับสั่�งให้้นำ�ำ ข่่าวมาทููลให้้เจ้้าชายสิิทธััตถะทรงทราบ เจ้้าพนัักงานกราบทููลว่่าพระนางพิิมพายโสธราประสููติิพระโอรสแล้้ว
พระพุุทธโฆษาจารย์์ผู้้�แต่่งอรรถกถาธรรมบทได้้พรรณาความตอนนี้้�ไว้้ว่่า เมื่�่อเจ้้าชายสิิทธััตถะได้้ทรงทราบข่่าวว่่า พระชายา
ของพระองค์์ประสููติิพระโอรสแล้้ว ทรงเกิิดความรู้้�สึกอย่่างหนึ่่�งซึ่�่งไม่่เคยเกิิดกัับพระองค์์มาก่่อนเลย คืือ ความรัักลููกยิ่�งนััก
ความรัักนั้้�นเกิิดขึ้้�นแล้้ว หนัักหน่่วงในพระทััย ผููกมััดรััดรึึงพระทััยยิ่�งกว่่าสิ่�งใดในโลก จนทรงอุุทานออกมาว่่า “พัันธนััง ชาตััง
ราหุุลััง ชาตััง” แปลเป็็นภาษาไทยได้้ว่่า “ห่่วงเกิิดขึ้้�นเสีียแล้้ว” คำำ�ที่่�แปลว่่า “ห่่วง” ในพระอุุทานของเจ้้าชายสิิทธััตถะคืือ
ราหุุลััง หรืือ ราหุุล ต่่อมาคำำ�นี้้�ได้้ถวายเป็็นพระนามของราหุุลกุุมาร ที่่�เจ้้าชายสิิทธััตถะเปล่่งอุุทานขึ้�นมาว่่า “ห่่วงเกิิดขึ้้�นเสีีย
แล้้ว” นั้�้น หมายถึงึ ว่า่ พระองค์์กำ�ำ ลัังตััดสิินพระทััยจะเสด็จ็ ออกบวช กำ�ำ ลัังจะตััดห่ว่ งหาอาลััยในฆราวาสอย่า่ งอื่่น� ก็เ็ กิิดมีีห่ว่ ง
ใหม่่ขึ้ �นมาผููกมััดเสีียแล้ว้

107



๑๑

ทรงเปลื้ �องสัังวาลประทานนางกีีสาโคตมีี

ซึ่ง่� สดุดุ ีีพระคุณุ ขณะเสด็จ็ ขึ้้น� สู่�ปราสาท

เป็็นภาพตอนต่่อเนื่�่องมาจากตอนที่่�เจ้้าชายสิิทธััตถะเสด็็จประพาสพระราชอุุทยาน แต่่ตอนนี้้�เป็็นตอนเสด็็จกลัับเข้้า
เมืืองพร้้อมด้้วยราชบริิพารที่่�ตามเสด็็จ สตรีีที่่�ยืืนเยี่�ยมมองทางสิิงหบััญชรหรืือหน้้าต่่างพระตำำ�หนัักที่่�เห็็นอยู่่�นั้�้น ปฐมสมโพธิิ
บอกว่่าเป็น็ ‘นางขััตติิยราชกััญญาองค์์หนึ่่ง� แห่ง่ เมืืองกบิิลพััสดุ์�’ ทรงพระนามว่า่ ‘กีีสาโคตมีี’ เกี่�ยวข้้องกัับเจ้้าชายสิทิ ธััตถะใน
ทางพระญาติิวงศ์์อย่่างไรไม่่ได้้บอกไว้้ แต่่ในอรรถกถาธรรมบทที่่�พระพุุทธโฆษาจารย์์ชาวอิินเดีียรจนาไว้้บอกว่่า เธอเป็็นธิิดา
ของพระเจ้้าอา (หญิงิ ) ของพระพุทุ ธเจ้า้ ซึ่่�งหมายถึึงพระนางปมิติ า และพระนางอมิติ า ทั้้�งสองพระนางนี้้เ� ป็น็ พระกนิษิ ฐา หรืือ
น้อ้ งสาวของพระเจ้้าสุทุ โธทนะ แต่เ่ ป็็นธิิดาของพระเจ้า้ อาพระองค์์ไหนแน่่ ท่่านก็็ไม่่ได้้บอกไว้้
พระนางกีีสาโคตมีี ได้้ทรงเห็็นเจ้้าชายสิิทธััตถะเสด็็จกลัับจากสรงสนานในสระโบกขรณีีในพระราชอุุทยานผ่่านมา
และทรงเห็็นเจ้้าชายงามบริิบููรณ์์ด้้วยพระรููปศิิริิโสภาคย์์ก็็ทรงปีีติิโสมนััส จึึงตรััสพระคาถาชมเจ้้าชายสิิทธััตถะบทหนึ่่�ง พระ
คาถา คืือ คำ�ำ กลอนหรืือโศลกที่่�กวีีแต่่งร้อ้ งกรอง ความเดิิมเป็น็ ภาษาบาลีวี ่่า
“นิพิ พุุตา นูนู สา มาตา นิพิ พุุโต นููนโส ปิติ า
นิพิ พุุตา นููน สา นารี ี ยััสสายััง อีีทิโิ ส ปติิ”
ถอดเป็็นร้้อยแก้ว้ ในภาษาไทยว่า่ “ผู้ใ้� ดได้เ้ ป็น็ พระราชมารดาและพระราชบิดิ าของเจ้้าชายสิิทธััตถะ ผู้้�นั้�นจะมีีความสุุข
ดัับทุุกข์์เข็็ญ สตรีใี ดได้เ้ ป็็นพระชายา สตรีนี ั้้น� ก็จ็ ะมีคี วามสุขุ ดัับทุกุ ข์์เข็็ญ” เจ้า้ ชายสิิทธััตถะทรงได้ย้ ิินก็็ชอบพระทััย ที่่ท� รงชอบ
ที่่ส� ุดุ คืือคำ�ำ ว่า่ ‘ดัับ’ ซึ่ง่� พระองค์ท์ รงหมายพระทััยถึงึ ‘นิพิ พุตุ ’ หรืือนิพิ พาน จึึงทรงเปลื้�อง ‘แก้้วมุกุ ดาหาร’ เครื่�่องประดัับพระ
ศอราคาแสนกหาปณะ มอบให้้ราชบุุรุษุ นำ�ำ ไปมอบให้แ้ ก่่นางกีสี าโคตมีี พระนางสำำ�คััญหมายในพระทััยว่า่ เจ้้าชายทรงมีีพระทััย
ปฏิิพััทธ์เ์ สน่ห่ าในพระนาง ก็ท็ รงเกิดิ โสมนััสยิินดีเี ป็็นอัันมาก

109



๑๒

ตื่่�นบรรทมกลางดึึกเห็็นสาวสนมกรมใน

นอนระเกะระกะ ระอาพระทััยใคร่ผ่ นวช

ตั้้�งแต่่เจ้้าชายสิิทธััตถะทอดพระเนตรเห็็นเทวฑููตทั้�้งสี่�แล้้วทรงตััดสิินพระทััยแน่่วแน่่ว่่าจะเสด็็จออกบรรพชาเป็็นต้้น
มา แม้้ว่่าภายหลัังจากนั้�้นจะทรงเกิิดบ่่วงขึ้�นในพระทััย คืือทรงมีีพระโอรสและมีีความรััก แต่่ความที่่�ตั้้�งพระทััยไว้้ว่่า จะเสด็็จ
ออกบวชก็็ไม่เ่ ปลี่ย� นแปลง
ในคืืนวัันเสด็็จกลัับจากพระราชอุุทยาน ปฐมสมโพธิิพรรณาไว้้ตอนหนึ่่�งว่่า “...วัันนั้้�น สมเด็็จพระบรมโพธิิสััตว์์มีี
พระทััยยิินดีียิ่�งนัักในบรรพชา กอปรด้้วยพระปััญญาเป็็นปราชญ์์อัันประเสริิฐ ปราศจากอาลััยในเบญจกามคุุณ มิิได้้ยิินดีีใน
ฟ้อ้ นขัับแห่่งนางทั้้ง� หลาย อัันเป็็นที่่�เจริิญหฤทััยเห็น็ ปานดัังนั้น�้ ก็็หยั่่�งลงสู่่�นิทิ รารมณ์์ประมาณมุหุ ุตุ หนึ่่ง� ..” มุหุ ุตุ หนึ่่ง� คืือครู่่�หนึ่่ง�
ภายในปราสาทที่่�เจ้้าชายประทัับอยู่� สว่่างรุ่�งเรืืองด้้วยประทีีปโคมไฟที่่� “ตามด้้วยน้ำำ�� มัันหอมส่่งสว่่างกระจ่่างจัับแสง
แก้้วแสงทอง...” บรรดานางบำ�ำ เรอฟ้้อนรำำ�ขัับร้้องที่่�อยู่�เฝ้้า เมื่่�อเห็็นเจ้้าชายบรรทมหลัับแล้้ว ต่่างก็็เอนกายลงนอนทัับเครื่�่อง
ดนตรีี
มุุหุุตหนึ่่�งคืือครู่่�หนึ่่�ง เจ้้าชายตื่่�นบรรทมแล้้วก็็ทรงเห็็นอาการวิิปลาสของนางบำ�ำ เรอที่่�นอนหลัับไม่่สำ�ำ รวม ปฐมสมโพธิิ
พรรณาไว้้ว่า่ “แลนางบางจำ�ำ พวกก็น็ อนกลิ้�งเกลืือก มีเี ขฬะ (น้ำ��ำ ลาย) อัันหลั่่ง� ไหล นางบางเหล่่าก็น็ อนกรน สำ�ำ เนียี งดัังเสียี งกา
นางบางหมู่่�ก็็นอนเคี้�ยวทนต์์ นางบางพวกก็็นอนละเมอเพ้้อฝัันจำ�ำ นรรจาต่่างๆ บางหมู่่�ก็น็ อนโอษฐ์์อ้้าอาการวิปิ ลาส บางเหล่่า
นางก็็นอนมีีกายเปลืือยปราศจากวััตถาสำำ�แดงที่่ส� ััมพาธฐานให้้ปรากฏ..”
เจ้้าชายเสด็็จจากพระแท่่นที่่�บรรทม เสด็็จลุุกขึ้�นทอดพระเนตรภายในปราสาทที่่�ประทัับ แม้้จะสว่่างรุ่�งเรืืองด้้วยดวง
ประทีีปและงามตระการด้้วยเครื่�่องประดัับ แต่่ทรงเห็็นเป็็นที่่�มืืดและทรงเห็็นเป็็นดุุจป่่าช้้าผีีดิิบสิ่�งที่่�มีีชีีวิิตที่่�ยัังหายใจได้้ที่่�กำำ�ลััง
นอนระเนระนาดปราศจากอาการสำ�ำ รวมคืือ นางบำ�ำ เรอปรากฏแก่่พระองค์์เป็็นซากศพผีีดิิบในสุุสาน จึึงออกพระโอษฐ์์ลำำ�พััง
พระองค์์ว่่า “อาตมาจะออกสู่�มหาภิิเนษกรมณ์์ในสมััยราตรีีนี้้�” แล้้วเสด็็จไปยัังพระทวารปราสาท และตรััสเรีียกมหาดเล็็กเฝ้้า
พระทวารว่่า “ใครอยู่�ที่น� ั่่�น”

ดูกู รมหานาม แม้้เราเมื่่�อเป็็นโพธิสิ ััตว์์ ยัังมิิได้้ตรััสรู้� ก่อ่ นตรัสั รู้ท� ีีเดีียว ก็็เล็ง็ เห็น็ ด้้วย ปััญญาโดยชอบ ตามเป็็นจริงิ อย่า่ งนี้้�
ว่า่ กามให้้ความยินิ ดีีน้้อย มีีทุุกข์์มาก มีีความคัับแค้้นมาก โทษในกามนี้้ย�ิ่�งดัังนี้้� และเราก็็เว้้นจากกาม เว้้นจากอกุุศลธรรม
ไม่่บรรลุปุ ีตี ิิและสุขุ หรืือกุุศลธรรมอื่�นที่่ส� งบกว่่านั้้�น เราจึึงปฏิญิ าณว่า่ เป็็นผู้�้ไม่เ่ วีียนมาในกามมิไิ ด้้ก่่อน
แต่่เมื่่อ� ใด เราเล็ง็ เห็น็ ด้้วยปััญญาโดยชอบ ตามเป็น็ จริงิ อย่่างนี้้ว� ่า่ กามให้้ความยินิ ดีีน้้อย มีที ุุกข์์มาก มีีความคัับแค้้นมาก
โทษในกามนี้้ย�ิ่�งดังั นี้้� และเราก็็เว้้นจากกาม เว้้นจากอกุุศลธรรม บรรลุุปีตี ิแิ ละสุขุ และกุุศลอื่น� ที่่ส� งบกว่า่ นั้้�น เมื่่�อนั้้น� เราจึึง
ปฏิิญาณได้้ว่่า เป็น็ ผู้้�ไม่เ่ วีียนมาในกาม

(ม. มูู. ๑๒/๒๑๑/๑๒๓)

111



๑๓

เสด็จ็ ไปเยี่ย�่ มพระนางพิิมพา ซึ่่�งกำ�ำ ลัังหลับั สนิิท

เป็น็ นิมิ ิิตอำ�ำ ลาผนวช

พอสิ้�นพระดำำ�รััสถามของเจ้้าชายสิิทธััตถะ ก็็มีีเสีียงทููลขานรัับเจ้้าของเสีียง ระบุุชื่�่อตััวเองว่่า ‘ฉัันนะ’ นายฉัันนะ คืือ
มหาดเล็็กคนสนิทิ ของเจ้้าสิทิ ธััตถะและเป็็นสหชาติิ คืือเกิดิ วัันเดียี วกัับเจ้้าชายด้้วย
ถ้้าจะอุุปมาเรื่่�องราวของพระพุุทธเจ้้าเป็็นดุุจบทละคร นายฉัันนะก็็เป็็นตััวละครที่่�สำำ�คััญคนหนึ่่�งในเรื่่�อง ความสำำ�คััญ
นั้�้นคืือ เป็น็ ผู้้�มีส่่วนร่่วมในการเสด็จ็ ออกบวชของพระพุทุ ธเจ้้า อีกี อย่่างหนึ่่�งที่่�รู้�จักกัันดีคี ืือ เมื่�่อภายหลัังเจ้้าชายได้เ้ สด็จ็ ออกบวช
และได้้ตรััสรู้�เป็็นพระพุุทธเจ้้าแล้้ว นายฉัันนะได้้โดยเสด็็จออกบวชด้้วย พระฉัันนะกลายเป็็นพระหััวแข็็ง ใครว่่ากล่่าวไม่่ได้้
นอกจากพระพุุทธเจ้้าองค์์เดีียว เพราะพระฉัันนะถืือตััวว่่าเป็็นข้้าเก่่า เขาใช้้สรรพนามเรีียกเจ้้าชายสิิทธััตถะ หรืือพระพุุทธเจ้้า
ติิดปากมาจนกระทั่่�งบวชเป็็นพระอยู่�เดียี วว่่า ‘พระลูกู เจ้า้ ’
ในตอนที่่�กล่า่ วนี้้� นายฉัันนะนอนอยู่�ที่ภ� ายนอกห้อ้ งบรรทมของเจ้้าชาย ศีีรษะหนุนุ กัับธรณีีพระทวาร เมื่่�อเจ้้าชายรัับสั่ง�
ให้้ไปเตรีียมผููกม้า้ นายฉัันนะก็ร็ ัับพระบััญชา รีีบลงไปที่่โ� รงม้้า ส่่วนเจ้้าชายผู้�ท้ รงตััดสิินพระทััยแน่ว่ แน่แ่ ล้ว้ ว่า่ จะเสด็็จออกบวช
เสด็็จไปยัังห้้องบรรทมของพระนางพิิมพายโสธราผู้�้ชายาก่่อน เมื่�่อเสด็็จไปถึึงทรงเผยบานพระทวารออก ทรงเห็็นพระชายา
กำำ�ลัังหลัับสนิิท พระนางทอดพระกรไว้้เหนืือเศีียรราหุลุ โอรสผู้้�เพิ่่�งประสูตู ิิ พระองค์ท์ รงเกิิดความเสน่่หาอาลััยในพระชายาและ
พระโอรสที่่เ� พิ่่ง� ได้ท้ อดพระเนตรเห็น็ เป็็นครั้�ง้ แรกอย่า่ งหนััก
ทรงหมายพระทััยว่า่ “จะทรงยกพระหััตถ์น์ างผู้ช้� นนี ี จะอุ้�มเอาองค์์โอรส...” ก็ท็ รงเกรงพระนางจะตื่น่� บรรทม และจะ
เป็็นอุุปสรรคแก่่การเสด็็จออกบวช จึึงข่่มพระทััยเสีียได้้ว่่าอย่่าเลย เมื่่�อได้้สำ�ำ เร็็จเป็็นพระพุุทธเจ้้า “จะกลัับมาทััศนาการพระ
พัักตร์พ์ ระลูกู แก้ว้ เมื่่อ� ภายหลััง” แล้ว้ เสด็จ็ ออกจากที่่�นั้น้� ลงจากปราสาทไปยัังที่่�ที่่�นายฉัันนะเตรีียมผูกู ม้า้ ไว้เ้ รีียบร้อ้ ยแล้้ว

ดููกรภิิกษุุทั้้�งหลาย แม้้เราก่่อนตรััสรู้� ยัังไม่่ได้้ตรััสรู้� เป็็นโพธิิสััตว์์อยู่�ทีีเดีียว โดยตนเองเป็็นผู้้�มีีชาติิเป็็นธรรมดา ก็็ยััง
แสวงหาสิ่�งมีีชาติิเป็็นธรรมดานั่่�นแล เป็น็ ผู้�ม้ ีีชราเป็็นธรรมดา ก็็ยัังแสวงหาสิ่ง� มีีชราเป็็นธรรมดานั่่�นแล เป็็น ผู้้ม� ีพี ยาธิิเป็น็
ธรรมดา ก็็ยัังแสวงหาสิ่�งมีีพยาธิิเป็็นธรรมดานั่่�นแล เป็็นผู้�้มีีมรณะเป็็นธรรมดา ก็็ยัังแสวงหาสิ่�งมีี มรณะเป็็นธรรมดานั่่�น
แล เป็น็ ผู้�ม้ ีีโศกเป็็นธรรมดา ก็็ยัังแสวงหาสิ่�งมีคี วามโศกเป็น็ ธรรมดานั่่น� แล เป็็นผู้้�มีสี ังั กิิเลสเป็น็ ธรรมดา ก็็ยัังแสวงหาสิ่�ง
มีีสังั กิเิ ลสเป็็นธรรมดานั้้น� แล เราจึึงคิิดดัังนี้้ว� ่่า เราเป็น็ ผู้้ม� ีีชาติิเป็็นธรรมดา ไฉนจึึงยังั แสวงหาสิ่ง� มีชี าติิเป็็นธรรมดาอยู่�เล่่า
เป็็นผู้ม�้ ีชี ราเป็็นธรรมดา ไฉนจึึงยังั แสวงหาสิ่�งมีีชราเป็็นธรรมดาอยู่�เล่่า เป็น็ ผู้ม�้ ีีพยาธิิเป็็นธรรมดา ไฉนจึึงยัังแสวงหาสิ่�ง
มีีพยาธิิเป็็นธรรมดาอยู่�เล่่า เป็็นผู้�้มีีมรณะเป็็นธรรมดา ไฉนจึึงยัังแสวงหาสิ่�งมีีมรณะเป็็นธรรมดาอยู่�เล่่า เป็็นผู้้�มีีโศกเป็็น
ธรรมดา ไฉนจึึงยังั แสวงหาสิ่ง� มีีโศกเป็็น ธรรมดาอยู่�เล่่า เป็็นผู้้�มีีสัังกิิเลสเป็็นธรรมดา ไฉนจึึงยังั แสวงหาสิ่�งมีสี ังั กิิเลสเป็น็
ธรรมดาอยู่�เล่่า ไฉนหนอ เราเมื่่�อเป็็นผู้�้มีีชาติิเป็็นธรรมดา ก็็ควรทราบชััดโทษในสิ่�งมีีชาติิเป็็นธรรมดา แล้้วแสวงหาพระ
นิพิ พาน ที่่�ไม่เ่ กิิด หาธรรมอื่น� ยิ่ง� กว่่ามิไิ ด้้ เกษมจากโยคะ เมื่่�อเป็็นผู้�ม้ ีชี ราเป็็นธรรมดา ก็็ควรทราบชัดั โทษในสิ่�งมีชี ราเป็น็
ธรรมดา แล้้วแสวงหาพระนิพิ พาน ที่่�ไม่่แก่่ หาธรรมอื่�นยิ่ง� กว่า่ มิิได้้ เกษมจากโยคะ เมื่่อ� เป็น็ ผู้�ม้ ีีพยาธิิเป็น็ ธรรมดา ก็ค็ วร
ทราบชัดั โทษในสิ่�งมีพี ยาธิเิ ป็น็ ธรรมดา แล้้วแสวงหาพระนิิพพานที่่ห� าพยาธิิมิไิ ด้้ หาธรรมอื่น� ยิ่�งกว่า่ มิไิ ด้้ เกษม จากโยคะ
เมื่่อ� เป็็นผู้้�มีมี รณะเป็็นธรรมดา ก็ค็ วรทราบชัดั โทษในสิ่ง� มีมี รณะเป็น็ ธรรมดา แล้้วแสวงหาพระนิพิ พาน ที่่ไ� ม่ต่ าย หาธรรม
อื่น� ยิ่ง� กว่า่ มิิได้้ เกษมจากโยคะ เมื่่�อเป็็นผู้�ม้ ีโี ศกเป็็นธรรมดา ก็ค็ วรทราบชัดั โทษในสิ่ง� มีีโศกเป็น็ ธรรมดา แล้้วแสวงหาพระ
นิพิ พาน ที่่�หาโศกไม่่ได้้ หาธรรมอื่�นยิ่ง� กว่า่ มิิได้้ เกษมจากโยคะ เมื่่อ� เป็น็ ผู้�ม้ ีสี ัังกิิเลสเป็็นธรรมดา ก็ค็ วรทราบชััดโทษในสิ่�ง
มีีสัังกิเิ ลสเป็็นธรรมดา แล้้วแสวงหาพระนิิพพานที่่�ไม่่เศร้้าหมอง หาธรรมอื่น� ยิ่�งกว่า่ มิิได้้ เกษมจากโยคะ...

(ม. มูู. ๑๒/๓๑๖/๒๒๒)

113



๑๔

ทรงปลุกุ นายฉัันนะให้้ผููกม้า้ กัณั ฐกะ

เพื่อ�่ ประทัับเป็น็ พาหนะเสด็จ็ ออกบรรพชา

ม้้าพระที่่�นั่่�งที่่�เจ้้าชายเสด็็จขึ้้�นทรง เพื่่�อเสด็็จออกบวชครั้�้งนี้้�มีีชื่�่อว่่า ‘กััณฐกะ’ เป็็นสหชาติิคืือเกิิดวัันเดีียวกัับเจ้้าชาย
หนัังสืือปฐมสมโพธิบิ อกส่ว่ นยาวของม้า้ นี้้�ไว้ว้ ่า่ “ยาวตั้ง�้ แต่่คอจดท้า้ ยมีีประมาณ ๑๘ ศอก” แต่่ส่่วนสูงู กี่ศ� อกไม่ไ่ ด้้บอกไว้บ้ อก
แต่่ว่่า “โดยสููงก็็สมควรกัับกายอัันยาว” และแจ้้งถึึงลัักษณะอย่่างอื่่�นไว้้ว่่า “สีีขาวบริิสุุทธิ์�ดุุจสัังข์์อัันขััดใหม่่ ศีีรษะนั้�้นดำ�ำ ดุุจสีี
แห่่งกา มีีเกศาในมุุขประเทศ (หน้้า) ขาวผ่่องดุุจไส้้หญ้้าปล้้องงามสะอาด กอปรด้้วยพหลกำำ�ลัังมาก แลยืืนประดิิษฐานอยู่�บน
แท่่นแก้้วมณีี”
ความที่่ว� ่่านั้้น� เป็น็ ม้า้ ในวรรณคดีที ี่่�กวีพี รรณาให้เ้ ขื่อ�่ ง และให้้เป็น็ ม้้าพิิเศษกว่่าม้้าสามััญ ถ้า้ ถอดความเป็็นอย่่างธรรมดา
ก็็ว่่ากััณฐกะสููงใหญ่่สีีขาวเหมืือนม้้าทรงของจอมจัักรพรรดิิ หรืือบุุคคลผู้้�ทรงความเป็็นเอกในเรื่�่อง เมื่�่อเจ้้าชายเสด็็จเข้้าใกล้้ม้้า
ทรงยกพระหััตถ์์ขวาลููบหลัังกััณฐกะ ท่่านว่่าม้้ากััณฐกะมีีความยิินดีี ก็็เปล่่งเสีียงร้้องดัังกึึกก้้องสนั่่�นไปทั่่�วกรุุงกบิิลพััสดิ์ � ดัังไป
ไกลถึึงหนึ่่�งโยชน์์ (ประมาณ ๔๐๐ เส้้น) โดยรอบ ถ้า้ เป็็นไปตามนี้้� ทำ�ำ ไมคนทั้้�งเมืืองจึงึ ไม่่ตื่น�่ กััน ท่่านผู้ร้� จนาวรรณคดีเี รื่�่องนี้้�ท่า่ น
บอกว่่า “เทพยดาก็็กำ�ำ บัังเสีียซึ่่ง� เสีียงนั้้�นให้้อัันตรธานหายไป...” ท่่านใช้้เทวดาเป็็นเครื่่�องเก็็บเสีียงม้้านั่่�นเอง ถ้้าถอดความจาก
เรื่อ�่ งราวของ วรรณคดีดี ัังกล่่าวออกมาก็ค็ ืือ เจ้า้ ชายทรงชำ�ำ นาญในเรื่่อ� งม้้ามาก ทรงสามารถสะกดม้้าไม่่ให้ส้ ่่งเสีียงร้้องได้้
จากนั้้�นก็็เสด็็จขึ้้�นหลัังกััณฐกะ บ่่ายพระพัักตร์์ออกไปทางประตููเมืืองที่่�ชื่่�อ ‘พระยาบาลทวาร’ โดยมีีนายฉัันนะ
มหาดเล็็กตามเสด็จ็ ไปข้้างหลััง วัันที่่เ� สด็จ็ ออกบวชนั้�น้ หนัังสืือปฐมสมโพธิบิ อกว่า่ เป็็นวัันเพ็็ญเดืือน ๘ ท่า่ นว่่า “พระจัันทร์แ์ จ่ม่
ในท่่ามกลางคััคนาดลประเทศ (ท้อ้ งฟ้้า) ปราศจากเมฆ ภายในห้้องจัักรวาลก็ข็ าวผ่่องโอภาสด้ว้ ยนิศิ ากรรัังสีี” นิิศากรรัังสีี คืือ
แสงจัันทร์ใ์ นวัันเพ็ญ็

ดููกรภารทวาชะ ในโลกนี้้� ก่่อนแต่่การตรััสรู้� เรายัังไม่่ได้้ตรััสรู้� ยัังเป็็นโพธิิสััตว์์อยู่� ได้้มีีความคิิดเห็็นว่่า ฆราวาสคัับแคบ
เป็็นทางมาแห่่งธุุลีี บรรพชาเป็็นทางปลอดโปร่่ง การที่่�บุุคคลผู้้�ครองเรืือนจะประพฤติิพรหมจรรย์์ให้้บริิบููรณ์์ ให้้บริิสุุทธิ์์�
โดยส่ว่ นเดีียวดุุจสังั ข์ข์ ััด ไม่ใ่ ช่่ทำ�ำ ได้้ง่า่ ย ถ้้ากระไร เราพึึงปลงผมและหนวด นุ่�งห่่มผ้้ากาสาวพััตร์์ออกจากเรืือน บวชเป็น็
บรรพชิิตเถิิด สมัยั ต่่อมา เรานั้้�นยังั เป็็นหนุ่่�ม ผมดำ�ำ สนิทิ ประกอบด้้วยวััยกำ�ำ ลังั เจริิญ เป็น็ ปฐมวััย เมื่่อ� พระมารดาและพระ
บิิดาไม่่ปรารถนา (จะให้้บวช) ทรงกัันแสงพระเนตรนองด้้วยอััสสุุชล เราปลงผมและหนวด นุ่�งผ้้ากาสาวพััตร์์ออกจาก
เรือื น บวชเป็็นบรรพชิติ .

(ม.ม. ๑๓/๗๓๘/๕๐๖)

115



๑๕

พระยามารห้า้ มบรรพชา ว่่าอีีก ๗ วันั

จะได้้เสวยสมบัตั ิิบรมจัักร แต่่ไม่ท่ รงฟังั

เมื่่�อเจ้้าชายสิิทธััตถะเสด็็จทรงม้้าพระที่่�นั่่�งผ่่านประเทศออกมาในเวลาราตรีีที่่�มีีแสงจัันทร์์กระจ่่าง ก็็มีีเสีียงคล้้ายเสีียง
ดนตรีีขึ้�นที่่�ข้้างประตูนู อกเมืือง เสีียงนั้น�้ ร้อ้ งห้า้ มเจ้า้ ชายมิิให้เ้ สด็จ็ ออกบวช
เจ้้าชายสิทิ ธััตถะ “ท่่านนี้้ม� ีีนามชื่�่อใด”
เจ้า้ ของเสียี ง “เราชื่�่อวััสสวดีีมาร”
พระยามารแจ้้งข่า่ วให้เ้ จ้า้ ชายทรงทราบว่่า อีีกเจ็ด็ วัันในเบื้้�องหน้า้ นัับแต่ว่ ัันนี้้�เป็น็ ต้้นไป จัักรแก้้วจัักเกิิดขึ้้�น ผู้้�จะได้้เป็น็
เจ้า้ ของจัักรแก้ว้ นั้�้นคืือเจ้้าชาย จัักรแก้้ว ตามความหมายของพระยามารในที่่น� ี้้ค� ืือ ความเป็น็ พระเจ้า้ จัักรพรรดิิ
เจ้้าชาย “เรื่่อ� งนี้้เ� ราทราบแล้ว้ ”
พระยามาร “ถ้้าเช่น่ นั้�้น ท่า่ นจะเสด็จ็ ออกบวชเพื่่อ� ประโยชน์อ์ ัันใด”
เจ้า้ ชาย “เพื่่�อสััพพััญญุุตญาณ”
สััพพััญญุุตญาณตามความหมายในพระดำ�ำ รััสของเจ้้าชาย คืือ ความได้้สำ�ำ เร็็จเป็็นพระพุุทธเจ้้า ความที่่�บรรยายมา
ทั้้�งหมดนั้้�น บรรยายตามความในวรรณคดีีที่่�กวีีท่่านแต่่ไว้้ในปฐมสมโพธิิ และที่่�พระพุุทธโฆษาจารย์์รจนาไว้้ในอรรถกถาธรรม-
บท โดยท่า่ นสาธกให้้เห็็นเป็น็ ปุคุ คลาธิิษฐาน
ปุุคคลาธิิษฐาน คืือ การแปลสิ่�งที่่�มองไม่่เห็็นด้้วยตาหรืือสััมผััสไม่่ได้ด้ ้ว้ ย ประสาททั้�้ง ๕ ที่่�เรีียกว่่า ‘นามธรรม’ แปล
ออกมาให้้เป็น็ ฉาก เป็น็ บุคุ คลซึ่่ง� เป็น็ ตััวแสดงในเรื่่อ� ง เหมืือนนัักเขีียนนวนิิยายที่่ถ� ่า่ ยทอดความรู้้�สึกออกมาตััวละคร ถ้้าไม่ส่ าธก
อย่่างนี้้�คนก็็จะไม่่เข้้าใจ และท้้องเรื่อ�่ งก็จ็ ะจืืด

117



๑๖

ทรงตัดั โมลีีถืือเพศบรรพชา ณ ฝั่�ง่ น้ำ��ำ อโนมา

ฆฏิกิ ารพรหมถวายอัฐั บริขิ าร

เจ้้าชายสิิทธััตถะ พร้้อมด้้วยนายฉัันนะที่่�ตามเสด็็จ ทรงขัับม้้าพระที่่�นั่่�งไปตลอดคืืน ไปสว่่างเอาที่่�แม่่น้ำำ��แห่่งหนึ่่�งซึ่่�ง
เป็็นเขตแดนกั้้�นเมืืองทั้้�ง ๓ คืือ กบิิลพััสดุ์์� สาวััตถีี และไพศาลีี ทรงถามนามแม่่น้ำำ�� นี้้�กัับนายฉัันนะ นายฉัันนะกราบทููล ว่่า
“พระลููกเจ้้า! แม่น่ ้ำ��ำ นี้้�มีชี ื่อ�่ ว่่า อโนมานทีี พระเจ้้าข้้า” ทรงพาม้้าและมหาดเล็ก็ ข้า้ มแม่่น้ำ�ำ� แล้ว้ เสด็จ็ ลงจากหลัังม้า้ ประทัับนั่่�งบน
หาดทราย อัันขาวดุจุ แผ่น่ เงิิน พระหััตถ์ข์ วาจัับพระขรรค์แ์ สงดาบ พระหััตถ์ซ์ ้้ายจัับพระจุุฬา คืือ ยอดหรืือปลายพระเกศากัับ
พระโมฬีี คืือ มุ่่�นพระเกศา หรืือผมที่่ม�ุ่�นเป็น็ มวย แล้ว้ ทรงตััดด้้วยพระขรรค์แ์ สงดาบเหลืือพระเกศาไว้้ยาวประมาณ ๒ นิ้้�ว เป็น็
วงกลมเวีียนไป ทางขวา
เสร็็จแล้้วทรงเปลื้�องพระภููษาทรงออก แล้้วทรงครองผ้้ากาสาวพััสตร์์ที่่�ฆฏิิการพรหมนำ�ำ มาถวายพร้้อมด้้วยเครื่่�อง
บริิขารอย่่างอื่่�นของนัักบวช แล้้วทรงอธิิษฐานเพศเป็็นนัักบวชที่่�บนหาดทรายริิมฝั่�งแม่่น้ำำ��อโนมานั่่�นเอง ทรงมอบพระภููษาทรง
และม้้าพระที่่น� ั่่�งให้้นายฉัันนะนำ�ำ กลัับไปกราบทูลู แจ้้งข่า่ วแก่่พระราชบิดิ าให้ท้ รงทราบ นายฉัันนะมีคี วามอาลััยรัักองค์์ผู้้เ� ป็น็ เจ้้า
นาย ถึึงร้้องไห้ก้ ลิ้ง� เกลืือกแทบพระ บาทไม่่อยากกลัับไป แต่่ขััดรัับสั่�งไม่่ได้ด้ ้ว้ ยเกรงพระอาญา
เจ้้าชายหรืือตั้�ง้ แต่น่ ี้้เ� ป็็นต้น้ ไป หนัังสืือพุทุ ธประวััติิเรีียกว่า่ ‘พระมหาบุุรุุษ’ ทรงลููบหลัังม้้าที่่�กำำ�ลัังจะจากพระองค์ก์ ลัับ
เมืือง ม้้าน้ำำ�� ตาไหลอาบหน้้าแล้้วแลบชิิวหา ออกเลีียพื้้�นฝ่่าพระบาทของพระองค์์ผู้้�เคยทรงเป็็นเจ้้าของ ทั้้�งม้้าทั้้�งคนคืือนายฉััน
นะน้ำำ�� ตาอาบหน้้า ข้้ามน้ำ��ำ กลัับมาเมืือง แต่่พอลัับพระเนตรพระมหาบุุรุุษ ม้้ากััณฐกะก็็หััวใจแตกออก ๗ ภาค หรืือหััวใจวาย
ตาย นายฉัันนะจึงึ ปลดเครื่อ่� งม้้าออก แล้้วนำำ�ดอกไม้ป้ ่่ามาบูชู าศพพญาสินิ ธพ แล้้วฉัันนะก็ห็ อบพระภููษาทรงและเครื่่อ� งม้้าเดิิน
ร้อ้ งไห้ก้ ลัับเมืืองคนเดียี ว

ดูกู รสุุภัทั ทะ เราโดยวัยั ได้้ ๒๙ ปีี บวชแล้้ว ตามแสวงหาว่่าอะไรเป็็นกุุศล ตั้้�งแต่เ่ ราบวชแล้้ว นัับได้้ ๕๑ ปีี แม้้สมณะผู้้เ� ป็น็
ไปในประเทศแห่่งธรรมเป็็นเครื่อ� งนำ�ำ ออก ไม่ม่ ีใี นภายนอก แต่ธ่ รรมวินิ ัยั นี้้� ฯ

(ทีี. มหา. ๑๐/๑๓๙/๑๔๕)

119



๑๗

เสด็็จจาริิกผ่า่ นกรุงุ ราชคฤห์์

มหาชนเห็น็ แล้้วโจษจันั กัันทั่่ว� เมืือง

เมื่่�อนายฉัันนะ มหาดเล็็กผู้้�ซื่�อสััตย์์กลัับคืืนไปแจ้้งข่่าวทางเมืืองกบิิลพััสดุ์�แล้้ว พระมหาบุุรุุษหรืือก่่อนแต่่นี้้�คืือ
เจ้า้ ชายสิทิ ธััตถะเสด็จ็ จากหาดทรายชายฝั่ง� แม่น่ ้ำำ��อโนมาไปยัังตำำ�บลที่่ม� ีปี ่่ามะม่ว่ งมากแห่ง่ หนึ่่ง� ที่่เ� รียี กโดยชื่อ่� ว่า่ ‘อนุปุ ิยิ อััมพวััน’
ตำ�ำ บลนี้้�อยู่�ในเขตแขวงมััลลชนบท ประทัับอยู่�ที่�นี่่�หนึ่่�งสััปดาห์์ ในวัันที่่� ๘ จึึงเสด็็จจาริิกเข้้าแคว้้นมคธไปโดยลำ�ำ ดัับจนถึึงกรุุง
ราชคฤห์์ ซึ่ง่� เป็น็ เมืืองหลวงของแคว้้นนี้้�ในสมััยนั้้�น
แคว้้นมคธเป็็นแคว้้นใหญ่่มั่�งคั่�ง มากด้้วยพลเมืืองและมีีอำ�ำ นาจมากเท่่าเทีียบกัับอีีกแคว้้นหนึ่่�ง ในสมััยเดีียวกัันนี้้�คืือ
แคว้้นโกศล ซึ่่�งมีีกรุุงสาวััตถีีเป็็นเมืืองหลวง กษััตริิย์์ผู้�้เป็็นใหญ่่ของกรุุงราชคฤห์์แห่่งแคว้้นมคธในสมััยที่่�กล่่าวนี้้�ทรงพระนามว่่า
พระเจ้้าพิิมพิสิ าร ทรงมีีพระชนมายุุรุ่�นราวคราวเดียี วกัับพระมหาบุรุ ุุษ ขณะที่่�กล่่าวนี้้�จึงึ ทรงเป็น็ กษััตริยิ ์ห์ นุ่่�ม
เวลาเช้้า พระมหาบุุรุุษเสด็็จเข้้าเมืือง ชาวเมืืองเกิิดอาการที่่�ปฐมสมโพธิิรายงานไว้้ว่่า “ตื่่�นเอิิกเกริิกโกลาหลทั่่�ว
พระนคร” เพราะได้เ้ ห็น็ นัักบวชที่่�ทรงรูปู สิิริลิ ัักษณะเลิศิ บุรุ ุุษ จะว่า่ เป็็นเทวดา หรืือ นาคสุุบรรณ (ครุฑุ ) คนธรรพ์์ทานพ (อสููร
จำำ�พวกหนึ่่�งในนิิยาย) ประการใดก็ม็ ิไิ ด้รู้้�เข้้ามาสู่�พระนคร เที่่�ยวโคจรบิิณฑบาตประหลาดนััก ต่า่ งก็็โจษจัันกัันทั่่ว� เมืือง
เจ้้าชายสิิทธััตถะ หรืือขณะนี้้�คืือพระมหาบุรุ ุุษ และต่่อมาคืือพระพุทุ ธเจ้้า ทรงเกิดิ ในขััตติิยสกุลุ คืือสกุุลกษััตริิย์์ ทรง
เป็น็ อุุภโตสุชุ าต คืือ ทรงมีีพระชาติิกำ�ำ เนิิดเป็็นกษััตริยิ ์บ์ ริสิ ุุทธิ์�ทั้�้งฝ่่ายพระบิดิ าและฝ่่ายมารดา ทรงมีผี ิวิ พรรณที่่ภ� าษาบาลีีเรียี ก
ว่่า ‘กาญจนวััณโณ’ แปลตามตััวว่่าผิิวทอง ความหมายก็็คืือผิวิ เหลืือง ขาว ทรงมีพี ระรููปโฉมสง่า่ งาม ถึึงแม้จ้ ะทรงปลงพระเกศา
และพระมััสสุุ และทรงนุ่�มห่่มผ้้ากาสาวพััสดุ์�อย่่างนัักบวชผู้้�สละทิ้้�งความงาม ทางฆราวาสวิิสััยแล้้วก็็ตาม แต่่พระอาการกิิริิยา
เวลาเสด็็จดำ�ำ เนิินก็ย็ ัังคงลีีลาของกษััตริิย์ช์ ััดเจน คืือ สง่า่ งามผิิดแผกสามััญชน เพราะเหตุุนี้้�เมื่อ�่ ชาวเมืืองราชคฤห์ไ์ ด้เ้ ห็็นจึึงแตก
ตื่น�่ กัันจนความทราบไปถึงึ พระเจ้้าพิิมพิสิ าร ผู้�เ้ ป็็นพระราชาธิิบดีแี ห่่งกรุงุ ราชคฤห์์

121



๑๘

พระเจ้า้ พิิมพิสิ ารเสด็็จไปเฝ้้า

ทููลขอปฏิญิ าณว่่าถ้า้ ตรัสั รู้�แล้ว้ ขอให้้มาโปรดก่่อน

พระเจ้้าพิิมพิิสารได้้ทราบความที่่�ชาวเมืืองต่่างโจษจัันกัันถึึงเรื่่�องนัักบวชหนุ่่�ม ผู้�้ทรงความสง่่างามผิิดจากนัักบวชอื่�่นๆ
เข้้ามาในเมืือง จึึงทรงสั่ �งเจ้้าพนัักงานไปสืืบความดูู หนัังสืือปฐมสมโพธิิเรีียบเรีียงพระดำำ�รััสสั่ �งของพระเจ้้าพิิมพิิสารตอนนี้้�ไว้้ว่่า
“ท่า่ นจงสะกดตามบทจรไปดูู ให้ร้ ู้้�ตระหนัักแน่่ แม้้เป็น็ เทพยดาก็จ็ ะเหาะไปในอากาศ ผิิว่่าเป็็นพญานาคก็็ชำ�ำ แรกปฐพีไี ปเป็็นแท้้
แม้้ว่า่ เป็็นมนุุษย์์ ก็็จะไปนั่่ง� บริิโภคภััตตาหารโดยควรประมาณแก่ต่ นได้้ จงไปพิิจารณาดููให้รู้้�เหตุุประจัักษ์์”
ฝ่่ายมหาบุุรุุษเมื่�่อทรงรัับอาหารบิิณฑบาตพอควรจากชาวเมืืองแล้้ว ก็็เสด็็จออกจากเมืืองไปที่่�เงื้�อมภููเขานอกเมืืองแห่ง่
หนึ่่ง� แล้้วทรงตั้�้งสติพิ ิจิ ารณาปรารภที่่จ� ะเสวยอาหารที่่ท� รงได้้มาจากการเสด็จ็ บิิณฑบาต อาหารที่่ว� ่่าเป็็นจำ�ำ พวกที่่เ� รีียกว่่า ‘มิิสก
ภััตร’ คืือ อาหารที่่ค� ละระคนปนกัันทุกุ ชนิดิ ทั้ง้� ดีีและเลวทั้ง�้ น้ำ��ำ และแห้้ง ทั้้ง� คาวและหวาน
พระมหาบุุรุุษทรงเห็็นแล้้ว ทรงเกิิดพระอาการอย่า่ งหนึ่่�ง ซึ่ง�่ ปฐมสมโพธิิพรรณาไว้ว้ ่า่ “ปานประหนึ่่�งลำ�ำ ไส้้ใหญ่่จะกลัับ
ออกทางพระโอษฐ์์ เหตุุพระองค์์เคยเสวยประณีีตโภชนาหารปานประดุุจทิิพย์์สุุธาโภชน์์...” แต่่ทรงข่่มพระทััยด้้วยคุุณธรรม
ของนัักบวชเสีียได้้ จึงึ เสวยอาหารนั้้น� อย่า่ งปกติิ
พระเจ้้าพิิมพิิสารกัับพระมหาบุุรุุษทรงเป็็น ‘อทิิฏฐสหาย’ กััน แปลว่่า ทรงเป็็นพระสหายที่่�เคยแต่่ได้้ยิินพระนามกััน
มาก่่อนแต่่ไม่่เคยเห็็นกัันและกัันเมื่�่อทรงทราบเรื่�่องจากเจ้้าพนัักงานกราบทููลให้้ทรงทราบแล้้ว พระเจ้้าพิิมพิิสารจึึงเสด็็จไปเฝ้้า
พระมหาบุุรุุษ ทรงทราบว่่าเป็น็ เจ้้าชายจากศากยสกุลุ จึงึ ตรััสเชิญิ พระมหาบุรุ ุุษให้้เสด็จ็ อยู่่�ครองเมืืองด้ว้ ยกััน พระมหาบุุรุุษทรง
ปฏิเิ สธ และทรงแจ้ง้ ถึึงความแน่ว่ แน่่ในพระทััยที่่�จะแสวงหาความตรััสรู้� พระเจ้า้ พิมิ พิิสารจึึงตรััสขอปฏิญิ าณว่่า ถ้า้ ได้้ตรััสรู้�แล้้ว
ขอให้เ้ สด็็จมาโปรด พระมหาบุรุ ุุษทรงรัับปฏิิญาณนั้น้�

ครั้ง� ก่่อน เมื่่อ� หม่่อมฉัันยัังเป็็นราชกุุมาร ได้้มีีความปรารถนา ๕ อย่า่ ง บัดั นี้้� ความปรารถนา ๕ อย่่างนั้้น� ของ หม่่อมฉััน
สำำ�เร็จ็ แล้้ว.

๑. ครั้�งก่่อน เมื่่�อหม่่อมฉัันยัังเป็็นราชกุุมาร ได้้มีีความปรารถนาว่่า ไฉนหนอ ชนทั้้�งหลายพึึงอภิิเษกเราในราช
สมบััติดิ ัังนี้้� นี้้เ� ป็็นความปรารถนาของหม่่อมฉัันประการที่่� ๑ บัดั นี้้ค� วามปรารถนานั้้�น ของหม่อ่ มฉันั สำำ�เร็็จแล้้ว
พระพุทุ ธเจ้้าข้้า
๒. ขอพระอรหันั ตสัมั มาสััมพุทุ ธเจ้้า พึึงเสด็็จมาสู่�แว่่นแคว้้นของหม่่อมฉันั นั้้�น นี้้�เป็็นความปรารถนาของหม่่อมฉััน
ประการที่่� ๒ บัดั นี้้� ความปรารถนานั้้�นของหม่่อมฉันั สำ�ำ เร็จ็ แล้้วพระพุทุ ธเจ้้าข้้า
๓. ขอหม่่อมฉัันพึึงได้้เข้้าเฝ้้าพระผู้้�มีีพระภาคพระองค์์นั้้�น นี้้�เป็็นความปรารถนาของหม่่อมฉัันประการที่่� ๓ บััดนี้้�
ความปรารถนานั้้�น ของหม่อ่ มฉัันสำ�ำ เร็จ็ แล้้ว พระพุุทธเจ้้าข้้า
๔. ขอพระผู้้�มีีพระภาคพระองค์์นั้้�นพึึงแสดงธรรมแก่่หม่่อมฉััน นี้้�เป็็นความปรารถนาของหม่่อมฉัันประการที่่� ๔
บัดั นี้้ค� วามปรารถนานั้้�น ของหม่่อมฉัันสำำ�เร็จ็ แล้้ว พระพุทุ ธเจ้้าข้้า
๕. ขอหม่อ่ มฉันั พึึงรู้ท� ั่่ว� ถึึงธรรมของพระผู้้ม� ีพี ระภาคพระองค์์นั้้�น นี้้�เป็็นความปรารถนาของหม่่อมฉัันประการที่่� ๕
บััดนี้้� ความปรารถนานั้้�น ของหม่อ่ มฉันั สำ�ำ เร็็จแล้้ว พระพุุทธเจ้้าข้้า

(ความปรารถนา ๕ อย่่างของพระเจ้า้ พิิมพิสิ าร : วิ.ิ มหา. ๔/๕๙/๕๒)

123



๑๙

เสด็จ็ ไปศึกึ ษาลััทธิิฤาษีีชีีป่่ากับั อาฬารดาบส

เห็น็ ว่่าไม่่ใช่่ทางตรัสั รู้�

ในสมััยที่่ก� ล่า่ วนี้้� แคว้้นมคธมีนี ัักบวชที่่�ตั้ง�้ ตนเป็็นคณาจารย์ต์ ่่างๆ ที่่�มีีชื่่อ� เสีียงมาก คณะด้ว้ ยกััน แต่ล่ ะคณะต่่างก็็มีศี ิษิ ย์์
สาวกและมีีคนนัับถืือมาก กรุุงราชคฤห์์ก็็เป็็นที่่�สััญจรจาริิกผ่่านไปมาของเจ้้าลััทธิิต่่างๆ เพื่่�อเผยแพร่่ลััทธิิของตนให้้คนเลื่�่อมใส
คณาจารย์์ที่่ม� ีชี ื่�่อเสียี งมากที่่ส� ุุด ตอนเจ้า้ ชายสิิทธััตถะเสด็จ็ ออกบวชซึ่�่งอยู่�ในแคว้้นนี้้ม� ีสี องคณะด้ว้ ยกัันคืือ คณะอาฬารดาบสกา
ลามโคตร และคณะอุุทกดาบสรามบุตุ ร ทั้�้งสองคณะนี้้ต� ั้้ง� อาศรมสอนศิิษย์์อยู่�ในป่่านอกเมืือง พระมหาบุุรุษุ จึงึ เสด็็จไปยัังที่่น� ี่่�เพื่อ่�
ทรงศึษึ าเล่า่ เรียี นและทดลองดูวู ่า่ จะเป็็นทางตรััสรู้้�หรืือไม่่ เสด็็จไปทรงศึึกษาที่่�สำ�ำ นัักแรกก่อ่ น ทรงศึึกษาจนสิ้น� ความรู้้�ของท่่าน
คณาจารย์เ์ จ้้าสำำ�นัักแล้ว้ ทรงเห็น็ ว่า่ ยัังมิิใช่่ทางตรััสรู้้� จึึงเสด็จ็ ไปทรงศึึกษาในสำำ�นัักคณาจารย์์ที่่ส� อง ทรงได้้ความรู้�เพิ่่ม� เติมิ ขึ้�นนิิด
หน่อ่ ย แต่่ก็็ได้เ้ พีียงสมาบััติแิ ปด
‘สมาบััติ’ิ หมายถึงึ ฌาณ คืือวิิธีที ำ�ำ จิติ ให้้เป็น็ สมาธิ ิ มีตี ั้ง�้ แต่่อย่่างหยาบขึ้น� ไปจนถึึงละเอีียดที่่ส� ุดุ ทั้ง�้ หมดมีีแปดขั้น�้ ด้ว้ ย
กััน ทรงเห็น็ ว่่าจิิตใจในระดัับนี้้�ก็ย็ ัังอยู่�ในชั้น�้ ของโลกียี ์์ปุถุ ุุชนสามารถมีีได้้ แต่่มีแี ล้้วยัังเสื่่�อมได้ ้ ยัังไม่่ใช่่โลกุตุ ตระคืือทางหลุุดพ้น้
ท่่านคณาจารย์์ทั้้�งสองสำ�ำ นัักชวนพระมหาบุุรุุษให้้อยู่่�ด้้วยกััน เพื่่�อช่่วยสั่�งสอนศิิษย์์สาวกต่่อไป ทั้้�งสองท่่านสรรเสริิญ
พระมหาบุุรุุษว่่า ทรงมีีความรู้�ยอดเยี่�ยมเทีียบกัับตน แต่่พระมหาบุุรุุษทรงปฏิิเสธคำำ�เชิิญชวนนั้้�นเสีีย เมื่่�อทรงทดลองลััทธิิของ
คณาจารย์์ที่่�มหาชนยกย่่องนัับถืือว่่ามีีความรู้้�สููงสุุด แต่่ทรงเห็็นว่่ามิิใช่่ทางตรััสรู้�ได้้ด้้วยพระปรีีชาญาณของพระองค์์ พระมหา
บุุรุุษจึงึ ทรงดำ�ำ ริจิ ะลองทดลองสิ่�งที่่น� ัักบวชนัักพรตจำ�ำ นวนมากสมััยนั้้�นนิยิ มปฏิบิ ััติกิ ััน ที่่ห� มายถึงึ การบำ�ำ เพ็ญ็ เพีียรที่่�เข้ม้ งวด เกินิ
ที่่�วิสิ ััยสามััญมนุษุ ย์จ์ ะทำ�ำ ได้ ้ ที่่ค� นทั่่�วไปเรีียกว่า่ ทรมานตนให้้ได้้รัับความลำ�ำ บากนั่่น� เอง

...เมื่่อ� เราบวชแล้้วอย่า่ งนี้้� แสวงหาสิ่ง� ไรจะเป็็นกุุศล ค้้นหาสันั ติวิ รบทอัันไม่ม่ ีสีิ่ง� อื่�นยิ่ง� กว่่าอยู่� จึึงเข้้าไปหาอาฬารดาบสกา
ลามโคตรถึึงสำ�ำ นัักแล้้วได้้กล่่าวว่่า ดููกรท่่านกาลามะ ข้้าพเจ้้าปรารถนาจะประพฤติิพรหมจรรย์์ในธรรมวิินััยนี้้�. ดููกรภาร
ทวาชะ เมื่่อ� เรากล่่าวอย่่างนี้้�แล้้ว อาฬารดาบสกาลามโคตรได้้กล่า่ วว่า่ อยู่�เถิดิ ท่่าน วิญิ ญููบุรุ ุุษทำ�ำ ลัทั ธิขิ องอาจารย์์ตนให้้
แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งโดยไม่่ช้้า ในธรรมใดแล้้วเข้้าถึึงอยู่� ธรรมนี้้�ก็็เช่่นนั้้�น. เรานั้้�นเล่่า เรีียนธรรมนั้้�นได้้โดยฉัับพลััน
ไม่น่ านเลย. เรากล่า่ วญาณวาทและเถรวาทได้้ด้้วยอาการเพียี งหุบุ ปากเจรจา เพีียงชั่่�วกาลที่่�พููดตอบเท่่านั้้�น อนึ่่�ง ทั้้ง� เรา
และผู้้อ�ื่�นปฏิิญาณได้้ว่า่ เรารู้� เราเห็น็ . เรามีคี วามคิดิ เห็น็ ว่า่ อาฬารดาบสกาลามโคตรจะประกาศว่า่ เราทำำ�ธรรมนี้้�ให้้แจ้้ง
ชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเองด้้วยเข้้าถึึงธรรมนี้้�ด้้วยเหตุุเพีียงศรััทธาอย่่างเดีียว ดัังนี้้�หามิิได้้ ที่่�แท้้อาฬารดาบสกาลามโคตร
รู้�เห็น็ ธรรมนี้้�อยู่�. ครั้�งนั้้น� เราจึึงเข้้าไปหาอาฬารดาบสกาลามโคตร ได้้ถามว่า่ ท่า่ นกาลามะ ท่่านทำ�ำ ธรรมนี้้�ให้้แจ้้งชัดั ด้้วย
ปัญั ญาอันั ยิ่ง� เองบรรลุุแล้้ว ประกาศให้้ทราบด้้วยเหตุเุ พีียงเท่า่ ไรหนอ? เมื่่�อเราถามอย่่างนี้้� อาฬารดาบสกาลามโคตร ได้้
ประกาศอากิิญจััญญายตนะ. เราได้้มีีความคิิดเห็็นว่่า มิิใช่่อาฬารดาบสกาลามโคตรเท่่านั้้�นมีีศรััทธา แม้้เราก็็มีีศรััทธา มิิ
ใช่่อาฬารดาบสกาลามโคตรเท่า่ นั้้�นมีคี วามเพียี ร มีสี ติิ มีีสมาธิิ มีีปัญั ญา แม้้เราก็ม็ ีคี วามเพีียร มีีสติิ มีีสมาธิิ มีปี ัญั ญา ถ้้า
กระไร เราพึึงตั้้ง� ความเพียี ร เพื่่�อจะทำ�ำ ให้้แจ้้งชัดั ซึ่�ง่ ธรรมที่่�อาฬารดาบสกาลามโคตรประกาศว่่า ทำ�ำ ให้้แจ้้งชัดั ด้้วยปััญญา

125

อันั ยิ่ง� เองแล้้วเข้้าถึึงอยู่�นั้�นเถิดิ . เรานั้้น� ได้้ทำำ�ธรรมนั้้�นให้้แจ้้งชัดั ด้้วยปััญญาอัันยิ่ง� เองแล้้วเข้้าถึึงอยู่�โดยฉัับพลัันไม่่นานเลย.
ลำำ�ดัับนั้้�น เราได้้เข้้าไปหาอาฬารดาบสกาลามโคตร แล้้วได้้ถามว่า่ ท่า่ นกาลามะ ท่่านทำำ�ธรรมนี้้�ให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอััน
ยิ่�งเองบรรลุุแล้้ว ประกาศให้้ทราบด้้วยเหตุุเพีียงเท่่านี้้�หรืือหนอ? อาฬารดาบสกาลามโคตรตอบว่่า อาวุุโส เราทำำ�ธรรม
นี้้�ให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญา อัันยิ่�งเองบรรลุุแล้้ว ประกาศให้้ทราบด้้วยเหตุุเพีียงเท่่านี้้�. เราได้้กล่่าวว่่า แม้้เราก็็ทำ�ำ ธรรมนี้้�ให้้
แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเองแล้้ว เข้้าถึึงอยู่�ด้วยเหตุุเพีียงเท่่านี้้�. อาฬารดาบสกาลามโคตรกล่่าวว่่า อาวุุโส เป็็นลาภของ
พวกเรา พวกเราได้้ดีีแล้้ว ที่่�พวกเราพบเพื่่�อนพรหมจรรย์์ผู้้�มีีอายุุเช่่นท่่าน เราทำำ�ธรรมใดให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเอง
บรรลุุแล้้วประกาศให้้ทราบ ท่่านก็็ทำ�ำ ธรรมนั้้�นให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเองแล้้วเข้้าถึึงอยู่� ท่่านทำำ�ธรรมใดให้้แจ้้งชััด
ด้้วยปััญญาอันั ยิ่�งเองแล้้วเข้้าถึึงอยู่� เราก็็ทำ�ำ ธรรมนั้้�นให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอันั ยิ่�งเองบรรลุแุ ล้้วประกาศให้้ทราบ ดังั นี้้� เรารู้�
ธรรมใด ท่่านก็ร็ู้ธ� รรมนั้้�น ท่า่ นรู้ธ� รรมใด เราก็็รู้ธ� รรมนั้้น� ดัังนี้้� เราเช่น่ ใด ท่่านก็เ็ ช่น่ นั้้น� ท่่านเช่่นใด เราก็็เช่่นนั้้น� ดังั นี้้� ดููกร
อาวุุโส บััดนี้้�เราทั้้ง� สองจงมาอยู่่�ช่่วยกันั บริหิ ารหมู่่�คณะนี้้เ� ถิิด. ดููกรภารทวาชะ อาฬารดาบสกาลามโคตร เป็็นอาจารย์์ของ
เรา ได้้ตั้้�งเราผู้�้เป็น็ ศิษิ ย์์ไว้้เสมอกับั ตน และบูชู าเราด้้วยการบููชาอย่่างยิ่�ง เรามีีความคิิดเห็น็ ว่่า ธรรมนี้้ไ� ม่่เป็็นไปเพื่่�อความ
เบื่่�อหน่่าย เพื่่�อคลายกำำ�หนััด เพื่่�อดัับสนิิท เพื่่�อสงบระงัับ เพื่่�อความรู้�ยิ่�ง เพื่่�อนิิพพาน ย่่อมเป็็นไปเพีียงเพื่่�ออุุบััติิในอา
กิญิ จัญั ญายตนพรหมเท่่านั้้น� . เราไม่่พอใจธรรมนั้้น� เบื่่อ� จากธรรมนั้้น� หลีีกไป.
ดููกรภารทวาชะ เราเป็็นผู้�้แสวงหาอยู่่�ว่่าอะไรจะเป็็นกุุศล ค้้นหาสัันติิวรบทอัันไม่่มีีธรรมอื่�นยิ่�งกว่่าอยู่� จึึงเข้้าไปหาอุุทก
ดาบสรามบุุตรถึึงสำำ�นัักแล้้วกล่่าวว่่า ดููกรท่่านรามะ ข้้าพเจ้้าปรารถนาจะประพฤติิพรหมจรรย์์ในธรรมวิินััยนี้้�. เมื่่�อเรา
กล่่าวอย่่างนี้้�แล้้ว อุุทกดาบสรามบุุตรได้้กล่่าวว่่า อยู่�เถิิดท่่าน วิิญญููบุุรุุษทำำ�ลััทธิิของอาจารย์์ตนให้้แจ้้งชััด ด้้วยปััญญา
อัันยิ่ง� โดยไม่ช่ ้้า ในธรรมใดแล้้วเข้้าถึึงอยู่� ธรรมนี้้�ก็เ็ ช่น่ นั้้น� . เรานั้้�นเล่า่ เรีียนธรรมนั้้�นได้้โดยฉัับพลันั ไม่่นานเลย. ย่่อมกล่า่ ว
ญาณวาทและเถรวาทได้้ด้้วยอาการเพีียงหุุบปากเจรจา เพีียงชั่่�วกาลที่่�พููดตอบเท่่านั้้�น อนึ่่�ง เราและผู้้�อื่�นปฏิิญาณได้้ว่่า

126

เรารู้� เราเห็็น. เรามีีความคิิดเห็็นว่่า รามะจะได้้ประกาศธรรมนี้้�ว่่า เราทำำ�ให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเอง ด้้วยเหตุุเพีียง
ศรััทธาอย่่างเดีียวแล้้วเข้้าถึึงอยู่� ดัังนี้้�หามิิได้้ ที่่�แท้้รามะรู้�เห็็นธรรมนี้้�อยู่�. ครั้�งนั้้�น เราเข้้าไปหาอุุทกดาบสรามบุุตรแล้้วได้้
ถามว่่า ดููกรท่่านรามะ ท่่านทำ�ำ ธรรมนี้้�ให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเอง บรรลุุแล้้ว ประกาศให้้ทราบด้้วยเหตุุเพีียงเท่่าไร
หนอ? เมื่่อ� เราถามอย่า่ งนี้้แ� ล้้ว อุุทกดาบสรามบุตุ รได้้ประกาศเนวสัญั ญานาสัญั ญายตนะ. เรานั้้น� ได้้มีีความคิดิ เห็็นว่า่ มิิใช่่
ท่่านรามบุุตรเท่่านั้้�นมีีศรััทธา แม้้เราก็็มีีศรััทธา มิิใช่่ท่่านรามบุุตรเท่่านั้้�นมีีความเพีียร มีีสติิ มีีสมาธิิ มีีปััญญา แม้้เราก็็มีี
ความเพียี ร มีสี ติิ มีสี มาธิิ มีีปััญญา ถ้้ากระไร เราพึึงตั้้�งความเพียี รเพื่่�อทำ�ำ ให้้แจ้้งชัดั ซึ่่ง� ธรรมที่่�ท่่านรามบุตุ รประกาศว่า่ เรา
ทำ�ำ ให้้แจ้้งด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเองแล้้วเข้้าถึึงอยู่�นั้�นเถิิด. เรานั้้�นได้้ทำ�ำ ธรรมนั้้�นให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเองแล้้ว เข้้าถึึงอยู่�
โดยฉัับพลัันไม่่นานเลย. ลำ�ำ ดับั นั้้น� เราได้้เข้้าไปหาอุทุ กดาบสรามบุตุ รแล้้วได้้ถามว่า่ ท่่านรามะ ท่่านทำ�ำ ธรรมนี้้ใ� ห้้ แจ้้งชัดั
ด้้วยปััญญาอันั ยิ่�งเองแล้้วเข้้าถึึงอยู่� ด้้วยเหตุุเพีียงเท่า่ นี้้ห� รือื หนอ? อุทุ กดาบสรามบุตุ รตอบว่่า อาวุโุ ส เราทำำ�ธรรมนี้้�ให้้แจ้้ง
ชััดด้้วยปัญั ญาอันั ยิ่�งเอง บรรลุแุ ล้้ว ประกาศด้้วยเหตุุเพียี งเท่า่ นี้้�แล. เรากล่่าวว่า่ อาวุุโส แม้้เราก็ท็ ำ�ำ ธรรมให้้แจ้้งชััดด้้วย
ปัญั ญาอันั ยิ่ง� เองแล้้ว เข้้าถึึงอยู่�ด้วยเหตุุเพียี งเท่่านี้้�. อุทุ กดาบสรามบุตุ รกล่า่ วว่่า อาวุโุ สเป็็นลาภของพวกเรา พวกเราได้้
ดีีแล้้ว ที่่พ� วกเราพบ เพื่่�อนพรหมจรรย์์ผู้�้มีีอายุุเช่่นท่่าน เราทำำ�ธรรมใดให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอัันยิ่�งเองบรรลุแุ ล้้ว ประกาศ
ให้้ทราบ ท่่านก็็ทำ�ำ ธรรมนั้้�นให้้แจ้้งชััด ด้้วยปััญญาอันั ยิ่ง� เองแล้้วเข้้าถึึงอยู่� เราก็ท็ ำ�ำ ธรรมนั้้�นให้้แจ้้งชััดด้้วยปััญญาอันั ยิ่ง� เอง
บรรลุุแล้้ว ประกาศให้้ทราบดังั นี้้� เรารู้� ธรรมใด ท่า่ นก็ร็ู้�ธรรมนั้้น� ท่า่ นรู้ธ� รรมใด เราก็ร็ู้�ธรรมนั้้�น ดังั นี้้� เราเช่่นใด ท่า่ นก็็เช่น่
นั้้น� ท่า่ นเช่่นใด เราก็เ็ ช่น่ นั้้�น ดังั นี้้� ดููกรอาวุุโส บัดั นี้้� เชิญิ ท่่านมาบริิหารหมู่่�คณะนี้้เ� ถิดิ . ดูกู รภารทวาชะ อุทุ กดาบสรามบุุตร
เป็น็ เพื่่�อนพรหมจรรย์ข์ องเรา ได้้ตั้้�งเราไว้้ในฐานะอาจารย์์ และบูชู าเราด้้วยการบููชาอย่า่ งยิ่�ง. เรามีคี วาม คิดิ เห็น็ ว่่า ธรรม
นี้้ไ� ม่เ่ ป็น็ ไปเพื่่อ� ความเบื่่อ� หน่า่ ย เพื่่�อคลายกำ�ำ หนััด เพื่่�อดับั สนิิท เพื่่อ� สงบระงัับ เพื่่�อความรู้ย�ิ่�ง เพื่่อ� ตรััสรู้� เพื่่�อนิิพพาน ย่่อม
เป็น็ ไปเพีียงเพื่่�ออุุบัตั ิใิ นเนวสัญั ญานาสัญั ญายตนพรหมเท่า่ นั้้น� . เราจึึงไม่่พอใจธรรมนั้้�น เบื่่�อจากธรรมนั้้�น หลีกี ไป.

(ม.ม. ๑๓/๗๓๘-๗๓๙/๕๐๖-๕๐๘)

127



๒๐

เสด็็จถึึงอุุรุเุ วลาเสนานิิคมอัันสงััดเงียี บ

ทรงพอพระทััยประทัับบำำ�เพ็็ญเพียี รที่่�นั่่�น

พระมหาบุุรุุษทรงอำ�ำ ลาท่่านคณาจารย์์ทั้�้งสองแล้้วออกจากที่่�นั่่�น แล้้วเสด็็จจาริิกแสวงหาที่่�สำ�ำ หรัับทรงบำำ�เพ็็ญเพีียร
เพื่่�อทดลองทุุกกรกิิริิยาที่่�คนสมััยนั้�้นนิิยมทำำ�กัันดัังกล่่าวแล้้ว เสด็็จไปถึึงตำ�ำ บลแห่่งหนึ่่�ง ซึ่่�งอยู่�ในเขตแขวงมคธเหมืือนกัันมีีนาม
ว่่า ‘อุรุ ุุเวลาเสนานิคิ ม’ อุรุ ุเุ วลา แปลว่า่ กองทราย เสนานิิคม แปลว่า่ ตำำ�บล หมู่่�บ้า้ น พื้้น� ที่่ต� ำ�ำ บลแห่่งนี้้�เป็น็ ที่่ร� าบรื่�่นมีแี นวป่่า
เขีียวสด เป็็นที่่�น่่าเบิิกบานใจ มีีแม่่น้ำำ�� เนรััญชรา น้ำำ�� ไหลใสสะอาด มีีท่่าสำ�ำ หรัับลงอาบ มีีหมู่่�บ้้านตั้้�งอยู่�โดยรอบ ไม่่ใกล้้เกิินไป
และไม่ไ่ กลเกิินไป เหมาะสำำ�หรัับเป็็นที่่อ� าศััยเที่่ย� วบิณิ ฑบาตของนัักบวชบำำ�เพ็ญ็ พรต
อุุรุุเวลาเสนานิิคม ถ้า้ จะเรียี กอย่่างไทยเราก็ค็ งจะเรีียกได้้ว่่า ‘หมู่่�บ้า้ นกองทราย’ หรืือหมู่่�บ้้านทรายงาม อะไรอย่า่ งนั้น�้
คััมภีีร์์อรรถกถาชื่่�อ ‘สมัันตปสาทิิกา’ เล่่ม ๓ ซึ่�่งพระพุุทธโฆษาจารย์์ชาวอิินเดีีย สมััยหลัังพระพุุทธเจ้้านิิพพานแล้้วเป็็นผู้�้แต่่ง
ได้เ้ ล่่าประวััติิของกองทรายที่่�ตำ�ำ บลนี้้ไ� ว้ว้ ่า่ ในอดีีตสมััย ที่่�นี่่�เคยเป็น็ ที่่บ� ำ�ำ เพ็ญ็ เพีียรของพวกนัักพรตจำำ�นวนมาก นัักพรตที่่ม� าตั้�้ง
อยู่�ที่�นี่่�ตั้้�งระเบีียบข้้อบัังคัับ ปกครองกัันเองไว้้ว่่า ความผิิดของคนที่่�แสดงออกทางกายและวาจานั้้�นพอมองเห็็นได้้ ส่่วนทางใจ
ไม่่มีใี ครมองเห็็นเลย ใครจะคิิดผิิดคิิดชั่่�วอย่่างไรก็็มองไม่เ่ ห็็น ลงโทษว่า่ กล่า่ วกัันก็็ไม่ไ่ ด้้ เพราะฉะนั้�น้ ถ้า้ ใครเกิิดคิิดชั่่ว� เช่่น เกิดิ
อารมณ์์ความใคร่่ขึ้�นมาเมื่�่อใดละก็็ ขอให้้ผู้้�นั้�นลงโทษตััวเอง โดยวิิธีีนำำ�บาตรไปตัักเอาทรายมาเทกองไว้้ หนึ่่�งคนหนึ่่�งครั้�้ง ครั้�้ง
ละหนึ่่�งบาตร เป็็นการประจานตััวเองให้้คนอื่่�นรู้้� ด้้วยเหตุุนี้้�ภููเขากองทราย หรืืออุุรุุเวลา ซึ่่�งเสมืือนหนึ่่�งอนุุสรณ์์แห่่งกองกิิเลส
ของพระฤาษีเี ก่า่ ก่อ่ นจึงึ เกิิดขึ้้�น สมััยพระพุทุ ธเจ้า้ บริิเวณตำำ�บลบ้้านแห่่งนี้้�ยัังเรียี กว่่า ‘อุุรุุเวลาเสนานิคิ ม’ แต่ม่ าสมััยหลััง กระทั่่ง�
ทุุกวัันนี้้�เรีียกบริิเวณตำ�ำ บลแห่่งนี้้�ว่่า ‘พุุทธคยา’ ซึ่่�งปััจจุุบัันวััดไทยพุุทธคยาก็็ตั้้�งอยู่�ที่�นั่่�น พระมหาบุุรุุษทรงเลืือกตำำ�บลนี้้�เป็็นที่่�
บำำ�เพ็ญ็ ทุกุ กรกิริ ิิยา ซึ่�่งเป็น็ บททดลองอีกี บทหนึ่่�งว่า่ จะ เป็็นทางตรััสรู้้�หรืือไม่่

ดููกรภารทวาชะ เรานั้้�นเป็็นผู้้�แสวงหาว่า่ อะไรเป็็นกุุศล ค้้นหาสันั ติวิ รบท อัันไม่่มีสีิ่�งอื่�นยิ่�งขึ้�้นไปกว่า่ อยู่� จึึงเที่่�ยวจาริกิ ไปใน
มคธชนบทโดยลำำ�ดับั บรรลุุถึึงอุรุ ุเุ วลาเสนานิคิ ม. ณ ที่่น� ั้้�น เราได้้เห็็นภููมิภิ าคน่า่ รื่�นรมย์์ มีไี พรสณฑ์์ น่า่ เลื่�อมใส มีแี ม่่น้ำ�ำ�
ไหลอยู่� น้ำำ��เย็็นจืดื สนิทิ มีีท่า่ น้ำ�ำ� ราบเรียี บน่า่ รื่�นรมย์์ มีีโคจรคามโดยรอบ. เรานั้้น� มีีความคิดิ เห็็น ว่า่ ภูมู ิภิ าคน่า่ รื่�นรมย์์หนอ
ไพรสณฑ์์น่่าเลื่อ� มใส แม่่น้ำ��ำ ไหลอยู่� น้ำำ�� เย็็นจืดื สนิทิ มีีท่า่ ราบเรียี บน่่ารื่�นรมย์์ ทั้้ง� โคจรคามมีอี ยู่�โดยรอบ สถานที่่�นี้้ส� มควร
เป็น็ ที่่ต� ั้้�งความเพียี รของกุุลบุุตรผู้้ต� ้้องการความเพีียรหนอ. เราจึึงนั่่�งอยู่� ณ ที่่น� ั้้�นเอง ด้้วยคิดิ เห็็นว่า่ สถานที่่�นี้้�สมควรเป็็น
ที่่�ทำ�ำ ความเพีียร.

(ม.ม. ๑๓/๗๔๐/๕๐๙)

129



๒๑

ทรงบำำ�เพ็็ญทุกุ กรกิิริิยา

ปัญั จวัคั คีีย์์เฝ้้าปฏิิบัตั ิิ พระอิินทร์ด์ ีีดพิณิ ถวายข้้ออุุปมา

ตอนนี้้�เป็็นตอนที่่�พระมหาบุุรุุษบำำ�เพ็็ญทุุกกรกิิริิยา กลุ่�มคนที่่�นั่่�งอยู่�เบื้้�องหน้้าพระพัักตร์์นั้�้นคืือคณะปััญจวััคคีีย์์ มีี ๕
คนด้้วยกััน คืือ โกณฑััญญะ วััปปะ ภััททิิยะ มหานามะ และอััสสชิิ ทั้�้งหมดตามเสด็็จพระมหาบุุรุุษออกมาเพื่�่อเฝ้้าอุุปััฏฐาก
ส่่วนผู้้�ที่�ถืือพิิณอยู่�บนอากาศนั้้�นคืือพระอิินทร์์ คนหััวหน้้าคืือโกณฑััญญะ เป็็นคนหนึ่่�งในจำำ�นวนพราหมณ์์ ๘ คน ที่่�เคยทำำ�นายพระ
ลัักษณะของเจ้้าชายสิทิ ธััตถะ ตอนนั้น้� ยัังหนุ่่�ม แต่ต่ อนนี้้แ� ก่ม่ ากแล้้ว อีีก ๔ คน เป็น็ ลูกู ของพราหมณ์์ ที่่เ� หลืือคืือในจำ�ำ นวน พราหมณ์์ ๗
คนนั้�น้
ทุกุ กรกิิริยิ าเป็็นพรตอย่่างหนึ่่ง� ซึ่�ง่ นัักบวชสมััยนั้น้� นิยิ มทำำ�กััน มีตี ั้�้งแต่อ่ ย่่างต่ำำ��ธรรมดาจนถึงึ ขั้น้� อาการปางตายที่่เ� กินิ วิิสััยสามััญ
มนุุษย์์จะทำ�ำ ได้้อย่่างยิ่�งยวด ปาง ตาย คืือ กััดฟััน กลั้้น� ลมหายใจเข้า้ ออกและอดอาหาร
พระมหาบุุรุุษทรงทดลองดูทู ุกุ อย่า่ ง จนบางครั้�้ง เช่่น คราวลดเสวยอาหารน้้อย ลงๆ จนถึงึ งดเสวยเลยแทบสิ้น� พระชนม์์ พระ
กายซููบผอม พระโลมา (ขน) รากเน่า่ หลุุดออกมา เหลืือแต่่หนัังหุ้�มกระดูกู เวลาเสด็จ็ ดำำ�เนินิ ถึงึ กัับซวนเซล้้มลง ทรงทดลองดููแล้้วก็ท็ รง
ประจัักษ์์ความจริิง ความจริงิ ที่่ว� ่า่ นี้้� กวีีท่่านแต่่งเป็น็ ปุคุ คลาธิษิ ฐาน คืือ พระอินิ ทร์์ถืือพิิณสามสายมาทรงดีีดให้ฟ้ ััง สายพิิณที่่�หนึ่่ง� ลวด
ขึึงตึงึ เกินิ ไปเลยขาด สายที่่�สองหย่่อนเกินิ ไปดีดี ไม่ด่ ััง สายที่่ส� ามไม่่หย่่อนไม่่ตึงึ นัักดีีดดัังเพราะ
พระอิินทร์์ดีีดพิิณสายที่่�สาม (มััชฌิิมาปฏิิปทา) ดัังออกมาเป็็นความว่่า ไม้้สดแช่่อยู่�ในน้ำำ�� ทำ�ำ อย่่างไรก็็สีีให้้เกิิดไฟไม่่ได้้ ถึึงอยู่�
บนบก แต่่ยัังสดก็็สีีให้้เกิิดไฟไม่่ได้้ ส่่วนไม้้แห้้งและอยู่�บนบกจึึงสีีให้้เกิิดไฟได้้ อย่่างแรกเหมืือนคนยัังมีีกิิเลสและอยู่่�ครองเรืือน อย่่างที่่�
สองเหมืือนคนออกบวชแล้้ว แต่่ใจยัังสดด้้วยกิิเลส อย่่างที่่�สามเหมืือนคนออกบวชแล้้วใจเหี่่�ยวจากกิิเลส พอทรงเห็็นหรืือได้้ยิินเช่่นนั้�้น
พระมหาบุุรุุษจึึงทรงเลิิกบำำ�เพ็็ญทุุกกรกิิริิยา ซึ่�่งเป็็นความเพีียรทางกาย แล้้วเริ่�มกลัับเสวยอาหารเพื่�่อบำ�ำ เพ็็ญความเพีียรทางใจ พวก
ปััญจวััคคีีย์์ทราบเข้้าก็็เกิิดเสื่่�อมศรััทธา หาว่่าพระมหาบุุรุุษคลายความเพีียร เวีียนมาเพื่�่อกลัับเป็็นผู้้�มักมากเสีียแล้้ว เลยพากัันละทิ้้�ง
หน้า้ ที่่�อุุปัฏั ฐากหนีไี ปอยู่�ที่อ� ื่�น่

ดูกู รภารทวาชะ เรานั้้น� มีีความคิดิ เห็น็ ว่า่ สมณะหรือื พราหมณ์์เหล่่าใดเหล่า่ หนึ่่ง� ในอดีีต ได้้เสวยทุกุ ขเวทนาอันั กล้้า เผ็ด็
ร้้อนที่่�เกิิดเพราะความเพีียรอย่่างยิ่�งก็็เพีียงเท่่านี้้� ไม่่ยิ่�งไปกว่่านี้้� แม้้สมณะหรืือพราหมณ์์เหล่่าใดเหล่่าหนึ่่�งในอนาคต จััก
เสวยทุกุ ขเวทนาอันั กล้้าเผ็ด็ ร้้อนที่่�เกิิดเพราะความเพีียรอย่่างยิ่�งก็เ็ พียี งเท่่านี้้� ไม่่ยิ่ง� ไปกว่า่ นี้้�. ถึึงสมณะหรืือพราหมณ์์เหล่่า
ใดเหล่่าหนึ่่�งในบัดั นี้้� ได้้เสวยทุุกขเวทนาอัันกล้้าเผ็็ดร้้อนที่่�เกิิดเพราะความเพีียรอย่่างยิ่�งก็็เพีียง เท่่านี้้� ไม่่ยิ่�งไปกว่่านี้้�. ถึึง
เช่่นนั้้�น เราก็ไ็ ม่่ได้้บรรลุญุ าณทััศนะอันั วิเิ ศษของพระอริยิ ะอย่า่ งสามารถ ยิ่�งกว่า่ ธรรมของมนุษุ ย์์ ด้้วยทุุกกรกิริ ิิยาอัันเผ็ด็
ร้้อนนี้้� จะพึึงมีีทางอื่�นเพื่่�อความตรััสรู้�กระมัังหนอ. เรามีีความคิิดเห็็นว่่า ก็็เราจำำ�ได้้อยู่� ในงานของท้้าวศากยะผู้�้พระบิิดา
เรานั่่�งอยู่�ที่�ร่่มไม้้หว้้ามีีเงาอัันเย็็น สงััดจากกาม สงััดจากอกุุศลธรรม บรรลุุปฐมฌานอัันมีีวิิตกวิิจาร มีีปีีติิและสุุขเกิิดแต่่
วิเิ วกอยู่� ทางนี้้�กระมัังหนอ จะพึึงเป็็นทางเพื่่�อความตรัสั รู้�. เราได้้มีวี ิิญญาณ อัันแล่่นไปตามสติิว่า่ ทางนี้้�แหละเป็็นทางเพื่่อ�
ความตรััสรู้�. เรามีีความคิิดเห็น็ ว่่า เรากลััวต่อ่ สุขุ อัันเว้้นจากกาม เว้้นจากอกุุศลธรรมนั้้�นหรืือ? จึึงมีคี วามคิดิ เห็น็ ว่่า เราไม่่
กลัวั ต่่อสุุขอัันเว้้นจากกาม เว้้นจากอกุุศลธรรม.
ดููกรภารทวาชะ เรานั้้�นมีีความคิิดเห็็นว่่า อัันบุุคคลผู้�้มีีกายอัันถึึงความซููบผอมเหลืือทนอย่่างนี้้� จะบรรลุุถึึงความสุุข นั้้�น
ไม่ใ่ ช่ท่ ำ�ำ ได้้ง่า่ ย ถ้้ากระไร เราพึึงกิินอาหารหยาบ คือื ข้้าวสุกุ ขนมกุุมมาสเถิิด. เราจึึงกิินอาหารหยาบ คือื ข้้าวสุกุ ขนมกุุม
มาส. สมััยนั้้�น ภิิกษุ(ุ ปััญจวััคคียี ์)์ ๕ รููป บำำ�รุงุ เราอยู่�ด้วยหวัังใจว่่า พระสมณโคดมจักั บรรลุธุ รรมใด จัักบอกธรรมนั้้�นแก่่เรา
ทั้้ง� หลาย. แต่เ่ มื่่�อเรากินิ อาหารหยาบ คือื ข้้าวสุุกและขนมกุมุ มาส. พวกภิิกษุุ (ปัญั จวัคั คียี ์)์ ๕ รููปนั้้น� เบื่่�อหน่า่ ยเราหลีกี ไป
ด้้วยความเข้้าใจว่า่ พระสมณโคดมเป็็นผู้้�มักั มาก คลายความเพียี รเวียี นมาเพื่่อ� ความเป็น็ ผู้ม�้ ักั มาก.

(ม.ม. ๑๓/๗๕๒-๗๕๓/๕๑๔-๕๑๕)

131



๒๒

เช้า้ วันั ตรััสรู้้� นางสุุชาดากัับทาสีี

มาถวายข้า้ วมธุปุ ายาส โดยสำ�ำ คััญว่่าเป็น็ เทวดา

นัับตั้้ง� แต่่พระมหาเสด็จ็ ออกบวชเป็็นต้น้ มาจนถึงึ วัันที่่�เห็็นอยู่�ในภาพนี้้� เป็็นเวลาย่่างเข้า้ ปีที ี่่� ๖ ตอนนี้้พ� ระมหาบุุรุษุ เริ่�ม
เสวยอาหารจนพระวรกาย มีกี ำ�ำ ลัังเป็น็ ปกติิ แล้ว้ และวัันนี้้�เป็น็ วัันขึ้�น ๑๕ ค่ำำ�� เดืือน ๖ ก่่อนพระพุุทธเจ้้านิิพพาน ๔๕ ปีี สตรีที ี่่�
กำำ�ลัังถวายของแด่พ่ ระมหาบุรุ ุษุ คืือนางสุชุ าดา เป็็นธิดิ าของคหบดีีผู้้�หนึ่่ง� ในหมู่่�บ้้าน ตำำ�บลอุรุ ุเุ วลาเสนานิิคม ของที่่�นางถวายคืือ
ข้า้ วมธุุปายาส คืือ ข้้าวที่่ห� ุงุ ด้ว้ ยนมโคล้้วน เป็็นอาหารจำ�ำ พวกมัังสวิิรััติิ ไม่่ปนเนื้้�อ ไม่่เจืือปลา ใช้ส้ ำ�ำ หรัับบวงสรวงเทพเจ้้าโดย
เฉพาะ
ปฐมสมโพธิิเล่่าว่่า นางสุุชาดาเคยบนเทพเจ้้าไว้้ที่่�ต้้นไทรเพื่่�อให้้ได้้สามีีผู้้�มีชาติิสกุุลเสมอกัันและได้้ลููกที่่�มีีบุุญ เมื่�่อนาง
ได้้สมปรารถนาแล้้ว จึึงหุุงข้้าวมธุุปายาสเพื่่�อแก้้บน ก่่อนถึึงวัันหุุง นางสุุชาดาสั่�งคนงานให้้ไล่่ต้้อนฝููงโคนมจำำ�นวนหนึ่่�งพัันตััว
เข้้าไปเลี้�ยงในป่่าชะเอมเครืือ ให้้แม่่โคกิินชะเอมเครืือกิินอิ่�มแล้้วไล่่ต้้อนออกมา แล้้วแบ่่งแม่่โคนมออกเป็็นสองฝููงๆ ละ ๕๐๐
ตััว แล้้วรีีดเอานมจากแม่่โคนมฝููงหนึ่่�งมาให้แ้ ม่โ่ คนมอีกี ฝูงู หนึ่่�งกินิ แบ่ง่ และคััดแม่่โคนมอย่่างนี้้เ� รื่�่อยๆ ไปจนเหลืือ แม่โ่ คนม ๘
ตััว เสร็็จแล้้วจึึงรีีดน้ำำ�� นมจากแม่่โคนมทั้�้ง ๘ มาหุุงข้้าวมธุุปายาส หุุงเสร็็จแล้้วนางสุุชาดาสั่�งให้้นางทาสีีหญิิงรัับใช้้ไปทำ�ำ ความ
สะอาดปััดกวาดบริิเวณต้้นไทร นางทาสีีไปแล้้วกลัับมารายงานให้้นางสุุชาดาทราบว่่า เวลานี้้�รุุกขเทพเจ้้าที่่�จะรัับเครื่่�องสัังเวย
ได้้สำำ�แดงกายให้ป้ รากฏ นั่่ง� รออยู่�ที่�โคนต้้นไทรแล้้ว นางสุชุ าดาดีีใจเป็น็ กำำ�ลััง จึงึ ยกถาดข้า้ วมธุุปายาสขึ้�นทูนู หััวเดิินมาที่่ต� ้น้ ไทร
พร้้อมกัับนางทาสี ี ก็็ได้เ้ ห็น็ จริิงอย่า่ งนางทาสีเี ล่่า นางจึงึ น้อ้ มถาดข้้าวมธุปุ ายาสเข้า้ ไปถวาย พระมหาบุรุ ุุษทรงรัับแล้ว้ พระเนตร
ดููนาง นางทราบพระอาการกิิริิยาว่่า พระมหาบุุรุุษไม่่มีีบาตรหรืือภาชนะอย่่างอื่่�นรัับอาหาร นางจึึงกล่่าวคำำ�มอบถวายข้้าวมธุุ
ปายาสพร้้อมทั้้�งถาดนั้�้น ถวายเสร็จ็ แล้ว้ ก็็ไหว้้ แล้ว้ เดิินกลัับบ้้านด้้วยความยินิ ดีี และด้้วยความสำ�ำ คััญหมายว่่า พระมหาบุุรุุษนั้น้�
เป็็นรุกุ ขเทพเจ้้า

133



๒๓

ทรงลอยถาด ถาดจมลงไปกระทบกัับถาดเดิิม ๓ ใบ

พญานาคก็ร็ู้�ว่า พระพุทุ ธเจ้า้ จะมาตรััสรู้�

เมื่่�อนางสุชุ าดากลัับไปบ้้านแล้ว้ พระมหาบุรุ ุษุ เสด็จ็ ลุกุ ขึ้�นจากอาสนะ ทรงถืือถาดทองข้า้ วมธุุปายาส เสด็็จไปยัังริมิ ฝั่�ง
แม่่น้ำ�ำ� เนรััญชรา เสด็จ็ ลงสรงน้ำ�ำ� แล้้วขึ้้�นมาประทัับนั่่�งริิมฝั่�ง ทรงปั้้น� ข้า้ วมธุุปายาสออกเป็น็ ปั้้�นรวม ได้้ ๔๙ ปั้้�น แล้้วเสวยจนหมด
ปฐมสมโพธิิว่่า ‘เป็น็ อาหารที่่ค�ุ้�มไปได้้ ๗ วััน ๗ หน’ เสร็จ็ แล้้วทรงลอยถาดและทรงอธิษิ ฐานว่า่ ถ้า้ จะได้ส้ ำำ�เร็็จเป็น็ พระพุทุ ธเจ้้า
ขอให้้ถาดจงลอยทวนกระแสน้ำ�ำ� ขึ้้�นไปไกลถึึง ๘๐ ศอกไปจนถึึงวัังน้ำ�ำ�วนแห่่งหนึ่่�ง ถาดนั้�้นจึึงจมดิ่�งหายไปจนถึึงพิิภพของกาฬ
นาคราช กระทบกัับถาดสามใบของพระพุุทธเจ้้าในอดีตี สามพระองค์์เสีียงดัังกริ๊�ก พระพุทุ ธเจ้า้ ในอดีตี สามพระองค์น์ ั้�้น คืือ พระ
กกุุสัันธะ พระโกนาคมน์์ และพระกััสสปะ พระมหาบุุรุุษกำ�ำ ลัังจะเป็็นองค์ท์ ี่่� ๔
กาฬนาคราชหลัับมาตั่�งแต่่สมััยพระพุุทธเจ้้าในอดีีต จะตื่�่นทุุกครั้�้งที่่�ได้้ยิินเสีียงถาด พอได้้ยิินก็็รู้�ได้้ว่่าพระพุุทธเจ้้าองค์์
ใหม่่เกิิดในโลกแล้ว้ คราวนี้้�ก็เ็ หมืือนกััน เมื่่อ� ได้้ยินิ เสีียงถาดของพระมหาบุรุ ุษุ ก็ง็ ััวเงียี ขึ้�นแล้ว้ งึึมงำ��ว่่า “เมื่�่อวานนี้้พ� ระชิินสีีห์์ (
หมายถึึงพระกััสสปพุทุ ธเจ้้า) อุุบััติิในโลก พระองค์์หนึ่่ง� แล้ว้ ซ้ำ�ำ�บัังเกิดิ อีีกพระองค์ห์ นึ่่ง� เล่า่ ” ลุุกขึ้�นมาไหว้พ้ ระพุทุ ธเจ้า้ เกิิดใหม่่
แล้้วก็็หลัับต่่อไปอีีก
ความที่่�กล่่าวมาถึึงตอนพระมหาบุุรุุษทรงลอยถาด แล้้วถาดลอยทวนกระแสน้ำ�ำ� จนถึึงกาฬนาคราชใต้้บาดาลได้้ยิิน
เสียี งถาดตกลงนั้้น� ท่า่ น พรรณาเป็็นปุคุ คลาธิิษฐาน ถ้า้ ถอดความเป็น็ ธรรมาธิิษฐาน ก็ไ็ ด้้ความอย่่างนี้้�คืือ ถาดนั้�น้ คืือพระศาสนา
ของพระพุุทธเจ้้า แม่่น้ำำ��คืือ โลกหรืือคนในโลก คำ�ำ สั่่�งสอนหรืือพระศาสนาของพระพุุทธเจ้้า พาคน ไหลทวนกระแส โลกไปสู่�
กระแสนิิพพาน คืือความพ้น้ ทุกุ ข์ท์ ี่่�ไม่ม่ ีเี กิดิ แก่่ เจ็บ็ และตาย ส่ว่ นกระแสโลกไหลไปสู่่�ความเกิดิ แก่่ เจ็็บ และตาย พญานาคใต้้
บาดาลผู้้�หลัับใหล คืือสััตวโลกที่่�หนาแน่น่ ด้ว้ ยกิิเลส เมื่อ�่ พระพุทุ ธเจ้า้ ทรงอุบุ ััติบิ ัังเกิดิ ขึ้้�นมาในโลกก็็รู้�ว่าเป็็น พระพุุทธเจ้้า รู้�แล้ว้
ก็็หลัับใหลไปด้ว้ ยอำ�ำ นาจแห่่งกิเิ ลสต่่อไปอีกี

135



๒๔

เสด็็จกลัับจากลอยถาด ทรงรัับหญ้า้ คา

ซึ่ง่� โสตถิิยะพราหมณ์ถ์ วายในระหว่่างทาง

เสร็็จจากทรงลอยถาดอธิิษฐานแล้ว้ เวลาสายขึ้น� แดดเริ่ม� จััด พระมหาบุุรุษุ จึงึ เสด็จ็ จากชายฝั่ง� แม่่น้ำ��ำ เนรััญชราเข้้าไปยััง
ดงไม้ส้ าละ ซึ่่�งอยู่�ไม่่ไกลจากแม่น่ ้ำ��ำ แห่ง่ นี้้� ประทัับอยู่�ที่�นี่่ต� ลอดเวลากลางวััน เวลาบ่า่ ยเกืือบเย็็นจึงึ เสด็จ็ ไปยัังต้น้ พระศรีมี หาโพธิ์�
พระศรีีมหาโพธิ์�เป็็นต้้นไม้้ประเภทต้้นโพธิ์�ที่่�เราเห็็นอยู่�ในเมืืองไทย ในป่่าก็็มีีแต่่ส่่วนมากมีีตามวััด ก่่อนพระพุุทธเจ้้า
ตรััสรู้�ไม่ไ่ ด้เ้ รีียกว่่า พระศรีมี หาโพธิ์� แต่เ่ รีียกโดยชื่�่อตามภาษาพื้้�นเมืือง ๒ อย่่าง อย่่างหนึ่่�งเป็็นภาษาชาวบ้้านเรียี กว่า่ ‘ต้้นปีีบปันั ’
อีกี อย่า่ งหนึ่่ง� เป็น็ ภาษาหนัังสืือเรียี กว่่า ‘ต้น้ อััสสถะ’ หรืือ ‘อััสสััตถพฤกษ์’์ เมื่่อ� พระพุทุ ธเจ้้าตรััสรู้�แล้ว้ จึงึ เรียี กว่่า ‘โพธิ์’� แปลว่่า
ต้้นไม้้เป็็นที่่�อาศััยตรััสรู้้�ของพระพุุทธเจ้้า ต่่อมาเพิ่่�มคำ�ำ นำ�ำ หน้้าขึ้�นอีีกเป็็น มหาโพธิ์�บ้้าง พระศรีีมหาโพธิ์�บ้้าง และว่่าเป็็นต้้นไม้้
สหชาติิของพระพุุทธเจ้า้ คืือ เกิดิ พร้้อมกัันในวัันที่่�พระพุุทธเจ้้าสมััยที่่�เป็น็ เจ้า้ ชายสิิทธััตถะประสูตู ิิดัังได้้เคยเล่่าไว้แ้ ล้้ว
ระหว่่างทางเสด็็จไปยัังโคนต้้นพระศรีีมหาโพธิ์� พระมหาบุุรุุษได้้สวนทางกัับชายผู้้�หนึ่่�ง ซึ่�่งอยู่�ในวรรณะพราหมณ์์ ชื่�่อ
โสตถิิยะพราหมณ์์ โสตถิิยะเดิินถืือกำ�ำ หญ้้าคามา ๘ กำ�ำ ได้้ถวายหญ้้าคาทั้้�ง ๘ กำ�ำ แก่่พระมหาบุุรุุษ พระมหาบุุรุุษทรงรัับแล้้ว
ทรงนำ�ำ ไปปููเป็็นอาสนะสำำ�หรัับประทัับ นั่่�งที่่�โคนต้้นพระศรีีมหาโพธิ์� พระมหาบุุรุุษประทัับนั่่�งขััดสมาธิิพระบาทขวาวางทัับ
พระบาทซ้้ายและพระหััตถ์์ขวาทัับพระหััตถ์์ซ้้าย ผิินพระพัักตร์์ไปทางทิศิ ตะวัันออก ผินิ พระปฤษฎางค์ ์ คืือ หลัังไปทางต้น้ พระ
ศรีีมหาโพธิ์� แล้้วทรงตั้้�งพระทััยเป็็นสััจจะแน่่วแน่่ว่่า “ถ้้าเรายัังไม่่ได้้บรรลุุพระสััมมาสััมโพธิิญาณตราบใด เราจัักไม่่ยอมลุุกขึ้�น
ตราบนั้�้น แม้ว้ ่า่ เนื้้�อและเลืือดจะเหืือดแห้ง้ ไปเหลืือแต่ห่ นััง เอ็น็ และกระดููกก็ต็ ามที”ี

ดูกู รภิิกษุุทั้้ง� หลาย ได้้ยิินว่า่ เราเริ่ม� ตั้้�งความเพียี รอันั ไม่ย่ ่่อหย่่อนว่า่ จะเหลือื อยู่�แต่่หนััง เอ็็น และกระดููก ก็ต็ ามทีี เนื้้อ� และ
เลือื ดในสรีรี ะจงเหืือดแห้้งไปเถิดิ ยัังไม่่บรรลุุผลที่่บ� ุคุ คลพึึงบรรลุไุ ด้้ด้้วยเรี่�ยวแรงของบุรุ ุุษ ด้้วยความเพีียรของบุรุ ุษุ ด้้วย
ความบากบั่่�นของบุุรุุษแล้้ว จัักไม่่หยุุดความเพีียรเสีีย ดููกรภิิกษุุทั้้�งหลาย โพธิิญาณอัันเรานั้้�นได้้บรรลุุแล้้วด้้วยความไม่่
ประมาท ธรรมอัันเป็น็ แดนเกษมจากโยคะ อันั ยอดเยี่�ยม อันั เรานั้้น� ได้้บรรลุแุ ล้้วด้้วยความไม่ป่ ระมาท ดููกรภิกิ ษุุทั้้�งหลาย
ถ้้าแม้้เธอทั้้�งหลายจะพึึงเริ่�มตั้้�งความเพีียรอัันไม่่ย่่อหย่่อนว่่า จะเหลืืออยู่�แต่่หนัังเอ็็นและกระดููกก็็ตามทีี เนื้้�อและเลืือดใน
สรีีระจงเหืือดแห้้งไปเถิิด ยัังไม่่บรรลุุผลที่่�บุุคคลพึึงบรรลุุได้้ด้้วยเรี่�ยวแรงของบุุรุุษ ด้้วยความเพีียรของบุุรุุษ ด้้วยความ
บากบั่่น� ของบุุรุุษแล้้ว จักั ไม่ห่ ยุุดความเพียี รเสีีย ดูกู รภิิกษุทุ ั้้�งหลาย แม้้เธอทั้้�งหลายก็จ็ ัักทำำ�ให้้แจ้้งซึ่่�งที่่�สุดุ แห่ง่ พรหมจรรย์์
อัันยอดเยี่�ยม ที่่�กุุลบุุตรทั้้�งหลาย ออกจากเรืือนบวชเป็็นบรรพชิิตต้้องการนั้้�น ด้้วยความรู้�ยิ่�งเองในปััจจุุบััน เข้้าถึึงอยู่่�ต่่อ
กาลไม่น่ านเลย ดููกรภิิกษุุทั้้ง� หลาย เพราะเหตุนุ ั้้�นแล เธอทั้้�งหลาย พึึงศึึกษาอย่า่ งนี้้�ว่่า จัักเริ่�มตั้้ง� ความเพีียรอัันไม่ย่ ่่อหย่อ่ น
ว่า่ จะเหลืืออยู่�แต่่หนังั เอ็็นและกระดููกก็็ตามทีี เนื้้อ� และเลืือดในสรีรี ะจงเหืือดแห้้งไปเถิดิ ยัังไม่บ่ รรลุุผลที่่บ� ุุคคลพึึงบรรลุุ
ได้้ด้้วยเรี่�ยวแรงของบุุรุุษ ด้้วยความเพีียรของบุุรุุษ ด้้วยความบากบั่่�นของบุุรุุษแล้้ว จัักไม่่หยุุดความเพีียรเสีีย ดููกรภิิกษุุ
ทั้้ง� หลาย เธอทั้้ง� หลายพึึงศึึกษาอย่่างนี้้แ� ล ฯ

(องฺฺ. ทุุก. ๒๐/๒๕๑/๕๘)

137



๒๕

ทรงลาดหญ้้าประทับั เป็็นโพธิบิ ัลั ลังั ก์์

ตกเย็น็ พระยามารก็ก็ รีฑี าพลมาขัับไล่่

เหตุุการณ์์ที่่�เกิิดกัับพระมหาบุุรุุษตอนนี้้�เรีียกว่่า ‘มารผจญ’ ซึ่่�งเกิิดขึ้้�นในวัันเพ็็ญเดืือนหก ก่่อนตรััสรู้�ไม่่กี่�ชั่�งโมง
พระอาทิิตย์์กำำ�ลัังอััสดงลงลัับทิวิ ไม้ ้ สััตว์ส์ี่�เท้้าที่่�กำ�ำ ลัังจะใช้ง้ าทิ่่ม� แทงพระมหาบุุรุษุ นั้น้� มีชี ื่อ�่ ว่่า ‘นาราคีรี ีีเมขล์์’ เป็น็ ช้้างทรงของ
พระยาวััสสวดีีมารซึ่�่งเป็็นจอมทััพสตรีีที่่ก� ำ�ำ ลัังบีีบมวยผมนั้้�น คืือ พระนางธรณีี มีชี ื่่อ� จริิงว่่า ‘สุนุ ธรีีวนิดิ า’
พระยามารตนนี้้�เคยผจญพระมหาบุรุ ุษุ มาครั้้ง� หนึ่่ง� แล้้ว คืือ เมื่�อ่ คราวเสด็จ็ ออกจากเมืือง แต่ค่ ราวนี้้�เป็น็ การผจญชิิงชััย
กัับพระมหาบุุรุุษยิ่ �งใหญ่่กว่่าทุุกคราว กำำ�ลัังพลที่่�พระยามารยกมาครั้้�งนี้้�มืืดฟ้้ามััวดิินมาทั้�้งบนเวหาบนดิินและใต้้บาดาล ขนาด
เทพเจ้้าที่่ม� าเฝ้้ารัักษาพระมหาบุุรุุษ ต่า่ งเผ่่นหนีกี ลัับวิมิ านกัันหมดเพราะเกรงกลััวมาร
ปฐมสมโพธิิพรรณนาภาพพลมารตอนนี้้ไ� ว้้ว่า่ “...บางจำ�ำ พวกก็็หน้้าแดงกายเขีียว บางจำ�ำ พวกก็ห็ น้้าเขีียวกายแดง ลาง
เหล่่าจำำ�แลงกายขาวหน้า้ เหลืือง... บางหมู่่�กายลายพร้อ้ ยหน้า้ ดำำ�... ลางพวกกายท่อ่ นล่่างเป็น็ นาค กายท่อ่ นต่ำ�ำ� หลากเป็็นมนุษุ ย์์
...” ส่่วนตััวพระยามารเนรมิติ พาหา คืือแขนซ้า้ ยและขวาข้า้ งละหนึ่่�งพัันแขน แต่่ละแขนถืืออาวุธุ ต่า่ งๆ เช่น่ ดาบ หอก ธนูู ศร
โตมร (หอกซััด) จัักรสัังข์์ อัังกััส (ของ้า้ ว เหล็็ก) คทา ก้้อนศิลิ า หลาวเหล็ก็ ครกเหล็็ก ขวานถาก ขวานผ่า่ ตรีศี ูลู (หลาวสามง่่าม)
ฯลฯ
เหตุุที่่�พระยามารมาผจญพระมหาบุุรุุษทุุกครั้้�ง เพราะพระยามารมีีนิิสััยไม่่อยากเห็็นใครดีีเกิินหน้้าตน เมื่�่อพระมหา
บุุรุุษจะทรงพยายามเพื่�่อเป็็นคนดีีที่่�สุุดในโลก จึึงขััดขวางไว้้แต่่ก็็พ่่ายแพ้้พระ มหาบุุรุุษทุุกครั้้�ง ครั้้�งนี้้�เมื่่�อเริ่�มยกแรกก็็แพ้้ แพ้้
แล้้วก็ใ็ ช้้เล่ห่ ์ ์ คืือ กล่า่ วตู่่�พระมหาบุรุ ุษุ ว่า่ มายึดึ เอาโพธิบิ ััลลัังก์ ์ คืือตรงที่่�พระมหาบุุรุุษประทัับนั่่�ง ซึ่�ง่ พระยามารตู่�เป็น็ ที่่�ของตน
พระยามารอ้้างพยานบุุคคลคืือพวกพ้้องของตน ฝ่่ายพระมหาบุุรุุษทรงมองหาใครเป็็นพยานไม่ไ่ ด้้ เทพเจ้้าเล่่าก็็เปิิดหนีีกัันหมด
จึึงทรงเหยียี ดพระหััตถ์ข์ วาออกจากชายจีวี ร แล้ว้ ทรงชี้�พระดััชนีลี งยัังพื้้�นพระธรณีี พระนางธรณีจี ึงึ ผุุดขึ้้�นตอนนี้้เ� พื่่�อเป็น็ พยาน

139



๒๖

แม่่พระธรณีีบิดิ พระเกศา เกิิดเป็น็ สมุทุ รธารา

พระยามารก็พ็ ่า่ ยแพ้แ้ ก่พ่ ระบารมีี

สถานที่่�ที่่�พระมหาบุุรุุษประทัับนั่่�งพื่�่อทรงบำำ�เพ็็ญเพีียรทางใจ แสวงหาทางตรััสรู้�ซึ่�่งอยู่�ที่�โคนต้้นพระศรีีมหาโพธิ์�นั้�้น
เรีียกว่่า ‘โพธิิบััลลัังก์์’ พระยามารกล่่าวตู่่�ว่่าเป็็นสมบััติิของตน ส่่วนพระมหาบุุรุุษทรงกล่่าวแก้้ว่่า บัังเกิิดขึ้้�นด้้วยผลแห่่งบุุญ
บารมีีที่่�พระองค์์ทรงบำ�ำ เพ็ญ็ มาแต่ช่ าติปิ างก่อ่ น แล้ว้ ทรงอ้้างพระนางธรณีเี ป็็นพยาน
ปฐมสมโพธิิว่่า “พระธรณีีก็็มิิอาจดำำ�รงกายอยู่�ได้้...ก็็อุุบััติิบัันดาลเป็็นรููปนารีีผุุดขึ้้�นจากพื้้�นปฐพีี...” แล้้วกล่่าวเป็็น
พยานมหาบุุรุุษ พร้้อมกัับบีีบน้ำำ��ออกจากมวยผม น้ำำ��นั้�น้ คืือสิ่ง� ที่่�เรียี กว่า่ ‘ทัักษิโิ ณทก’ อัันได้้แก่ ่ น้ำ�ำ� ที่่�พระมหาบุรุ ุษุ ทรงกรวดทุกุ
ครั้้�งที่่�ทรงบำำ�เพ็ญ็ บุุญบารมีแี ต่่ชาติิปางก่อ่ นเป็น็ ลำำ�ดัับมา ซึ่่ง� แม่พ่ ระธรณีเี ก็็บไว้ท้ ี่่�มวยผม เมื่�อ่ นางบีีบก็็หลั่่ง� ไหลออกมา
ปฐมสมโพธิิว่า่ “เป็็นท่อ่ ธารมหามหรรณพ นองท่่วมไปในประเทศทั้้ง� ปวงประดุุจห้ว้ งมหาสาครสมุทุ ร... หมู่่�มารเสนา
ทั้้�งหลายมิิอาจดำ�ำ รงกายอยู่�ได้ ้ ก็ล็ อยไปตามกระแสน้ำำ�� ลาสนาการไปสิ้�น ส่ว่ นคิริ ีเี มขลคชิินทร ที่่�นั่่�งทรงองค์พ์ ระยาวััสสวดีี ก็ม็ ีี
บาทาอัันพลาด มิิอาจตั้ง�้ กายตรงอยู่�ได้ ้ ก็็ลอยตามชลธารไปตราบเท่่าถึึงมหาสาคร... พระยามารก็พ็ ่า่ ยแพ้้ไปในที่่�สุุด”
บารมีนี ั้น�้ คืือความดีีพระมหาบุรุ ุษุ ท่า่ นทรงรำำ�พึงึ ว่า่ ชีวี ิติ ดวงหทััย นััยน์เ์ นตรที่่ท� ่า่ นทรงบริจิ าคให้เ้ ป็น็ กุศุ ลผลทานมาก่อ่ นนั้น�้
ถ้า้ จะเก็็บรวมไว้ก้ ็็จะมากกว่่าผลาผลไม้้ในป่่า มากกว่า่ ดวงดาราในท้อ้ งฟ้้า ความดีีที่่�ทำำ�ไว้้นั้น�้ ไม่ห่ นีีไปไหน ถึึงใครไม่เ่ ห็็นฟ้า้ ดิินก็็
เห็น็ ดินิ คืือแม่พ่ ระธรณีี

141



๒๗

พอรุ่�งอรุณุ ก็็ตรัสั รู้้�เป็็นพระพุุทธเจ้้า

เทวดาฝ่่ายฟ้อ้ นร่่อนรำ�ำ ถวายเป็น็ พุุทธบููชา

เมื่่�อพระมหาบุุรุุษทรงชนะมารแล้้วนั้�้นพระอาทิิตย์์กำ�ำ ลัังจะอััสดงราตรีีเริ่�มย่่างเข้้ามา พระมหาบุุรุุษยัังคงประทัับนั่่�ง
ไม่่หวั่่�นไหวที่่�โพธิิบััลลัังก์์ใต้้ต้้นพระศรีีมหาโพธิ์� ทรงเริ่�มบำ�ำ เพ็็ญสมาธิิให้้เกิิดในพระทััยด้้วยวิิธีีที่่�เรีียกว่่าเข้้าฌาน แล้้วทรงบรรลุุ
ญาณ
ฌาน คืือ วิิธีีทำ�ำ จิิตให้เ้ ป็็นสมาธิ ิ คืือให้้จิิตแน่่วแน่่ ไม่่ฟุ้�งซ่า่ นคิดิ โน่่นคิดิ นี่่อ� ย่า่ งปุุถุุชนธรรมดา ส่ว่ นญาณ คืือปัญั ญาความ
รู้�แจ้้ง เปรีียบให้้เห็็นความง่่ายเข้้าก็็คืือ แสงเทีียนที่่�นิ่่�งไม่่มีีลมพััด คืือ ‘ฌาน’ แสงสว่่างอัันเกิิดจากแสงเทีียนเท่่ากัับปััญญา
(ญาณ)
พระมหาบุุรุษุ ทรงบรรลุุญาณที่่ห� นึ่่�งในตอนปฐมยาม (ประมาณ ๓ ทุ่่�ม) ญาณที่่�หนึ่่�งนี้้เ� รีียกว่่า ‘บุุพเพนิวิ าสานุสุ ติิญาณ’
หมายถึงึ ความรู้�แจ้ง้ ถึึงอดีีตชาติหิ นหลัังทั้ง้� ของตนและของคนอื่�่น พอถึงึ มััชฌิมิ ยาม (ประมาณ เที่่�ยงคืืน) ทรงบรรลุุญาณที่่�สอง
ที่่�เรียี กว่่า ‘จุตุ ูปู ปาตญาณ’ หมายถึงึ ความรู้�แจ้้งถึึงความจุตุ ิิ คืือ ดัับและเกิดิ ของสััตวโลก ตลอดถึึงความแตกต่่างกัันที่่เ� รียี กว่า่
‘กรรม’ พอถึึงปััจฉิมิ ยาม (หลัังเที่่�ยงคืืนล่ว่ งแล้ว้ ) ทรงบรรลุุญาณที่่�สามคืือ ‘อาสวัักขยญาณ’ หมายถึึงความรู้�แจ้ง้ ถึงึ ความสิ้�น ไป
ของกิเิ ลส และอริิยสััจ ๔ คืือ ความทุุกข์์ เหตุุเกิดิ ของความทุกุ ข์ ์ ความดัับทุุกข์์ และวิธิ ีดี ัับทุกุ ข์์
การได้้บรรลุุญาณทั้้�งสามของพระมหาบุุรุุษนั้้�นเรีียกว่่า ตรััสรู้้�ความเป็็นพระพุุทธเจ้้า ซึ่�่งเกิิดขึ้้�นในคืืนวัันขึ้�น ๑๕ ค่ำ�ำ�
เดืือน ๖ หลัังจากนั้น�้ พระนามว่่า สิิทธััตถะก็็ดีี พระโพธิิสััตว์ก์ ็็ดี ี ที่่�เกิดิ ใหม่ ่ ตอนก่อ่ นตรััสรู้�ว่า พระมหาบุุรุษุ ก็ด็ ีี ได้ก้ ลายเป็็น
พระนามในอดีีตหนหลััง เพราะตั้�้งแต่่นี้้ต� ่่อไปทรงมีีพระนามใหม่่ว่่า ‘อรหัันตสััมมาสััมพุุทธเจ้้า’ แปลว่่าพระผู้้�ตรััสรู้�ธรรมเครื่่�อง
หลุุดพ้้นจากกิเิ ลสโดยชอบด้้วยพระองค์เ์ อง เหตุกุ ารณ์ค์ รั้้�งนี้้จ� ึงึ เป็น็ ที่่�มหััศจรรย์์เป็็นอย่่างยิ่�ง กวีจี ึงึ แต่่งความเป็น็ ปุุคคลาธิษิ ฐาน
เฉลิมิ พระเกียี รติิพระพุทุ ธเจ้้าว่า่ นำำ�สััตว์์ มนุุษย์์นิกิ ร และทวยเทพใน หมื่่น� โลกธาตุ ุ หายทุกุ ข์ ์ หายโศก สิ้้�นวิปิ โยคจากผองภััย
สััตว์์ทั้้ง� หลายต่า่ งมีเี มตตาจิติ ต่่อกัันทุกุ ถ้้วนหน้า้ เว้้นจากเวรานุเุ วรอาฆาตมาดร้า้ ยแก่่กััน ทวยเทพต่่างบรรเลงดนตรีสี วรรค์์ ร่า่ ย
รำำ� ขัับร้อ้ ง แซ่ซ่ ้้องถวายเป็็นพุุทธบูชู าและกล่า่ วสรรเสริิญพระพุุทธคุุณกัันทั่่ว� หน้า้
 

เรานั้้�น เมื่่�อจิติ เป็น็ สมาธิิ บริสิ ุทุ ธิ์์� ผ่่องแผ้้ว ไม่ม่ ีีกิเิ ลส ปราศจากอุปุ กิิเลสอ่่อน ควรแก่่การงาน ตั้้ง� มั่่น� ไม่ห่ วั่่น� ไหว
อย่่างนี้้� ได้้โน้้มจิติ ไปเพื่่�อปุพุ เพนิวิ าสานุุสสติิญาณ. เราย่อ่ มระลึึกถึึงชาติกิ ่อ่ นได้้เป็น็ อัันมาก คืือ ระลึึกได้้ชาติิหนึ่่ง� บ้้าง ฯลฯ
เราย่่อมระลึึกถึึงชาติกิ ่่อนได้้เป็็นอันั มาก พร้้อมทั้้�งอาการ พร้้อมทั้้�งอุุเทศ ด้้วยประการฉะนี้้�. ดูกู รภารทวาชะ นี้้�เป็น็ วิิชชา
ข้้อที่่� ๑ เราได้้บรรลุแุ ล้้วในปฐมยามแห่่งราตรีี อวิชิ ชาเรากำ�ำ จััดได้้แล้้ว วิิชชาเกิิดขึ้้�นแล้้ว ความมืดื เรากำ�ำ จัดั ได้้แล้้ว แสง
สว่่างเกิิดขึ้้�นแล้้วแก่่เราผู้้ไ� ม่ป่ ระมาท มีีความเพีียร มีีใจแน่ว่ แน่่อยู่�.
เรานั้้น� เมื่่อ� จิติ เป็น็ สมาธิิ บริิสุุทธิ์์� ผ่อ่ งแผ้้ว ไม่ม่ ีีกิเิ ลส ปราศจากอุุปกิเิ ลสอ่่อน ควรแก่่การงาน ตั้้�งมั่่น� ไม่่หวั่่น� ไหว
อย่่างนี้้� ได้้โน้้มน้้อมจิิตไปเพื่่อ� รู้�จุตุ ิแิ ละอุปุ บัตั ิิของสัตั ว์ท์ ั้้�งหลาย. เราเห็็นหมู่่�สััตว์ท์ ี่่�กำ�ำ ลัังจุตุ ิิ กำ�ำ ลังั อุบุ ััติิ เลว ประณีีต มีีผิิว
พรรณดีี มีีผิวิ พรรณทราม ได้้ดีี ตกยาก ด้้วยทิิพยจัักษุอุ ันั บริิสุุทธิ์์� ล่่วงจัักษุขุ องมนุุษย์์ ฯลฯ ย่อ่ มรู้�ชััดซึ่�่งหมู่่�สัตั ว์์ผู้�เ้ ป็น็ ไป

143

ตามกรรม ดูกู รภารทวาชะ นี้้�เป็็นวิชิ ชาข้้อที่่� ๒ เราบรรลุแุ ล้้วใน มััชฌิิมยามแห่ง่ ราตรีี อวิิชชาเรากำ�ำ จััดได้้แล้้ว วิิชชาเกิดิ
ขึ้น้� แล้้ว ความมืดื เรากำำ�จัดั ได้้แล้้ว แสงสว่่างเกิดิ ขึ้้น� แล้้วแก่่เราผู้�้ไม่่ประมาท มีคี วามเพียี ร มีีใจแน่ว่ แน่่อยู่�.
เรานั้้น� เมื่่�อจิิตเป็น็ สมาธิิ บริสิ ุุทธิ์์� ผ่อ่ งแผ้้ว ไม่่มีกี ิิเลส ปราศจากอุปุ กิเิ ลสอ่่อน ควรแก่่การงาน ตั้้ง� มั่่น� ไม่ห่ วั่่น� ไหว
อย่่างนี้้� ได้้โน้้มน้้อมจิิตไปเพื่่�ออาสวัักขยญาณ. เรานั้้�นได้้รู้้�ชััดตามความเป็็นจริิงว่่า นี้้�ทุุกข์์ นี้้�เหตุุให้้เกิิดทุุกข์์ นี้้�ความดัับ
ทุุกข์์ นี้้ข� ้้อปฏิบิ ัตั ิิให้้ถึึงความดัับทุกุ ข์์ เหล่่านี้้�อาสวะ นี้้�เหตุุให้้เกิดิ อาสวะ นี้้ข� ้้อปฏิิบัตั ิิให้้ถึึงความดับั อาสวะ. เมื่่�อเรานั้้�นรู้เ� ห็น็
อย่่างนี้้� จิติ หลุุดพ้้นแล้้วแม้้จากกามาสวะ แม้้จากภวาสวะ แม้้จากอวิิชชาสวะ เมื่่�อจิติ หลุุดพ้้นแล้้ว ก็ม็ ีีญาณหยั่่ง� รู้ว� ่า่ หลุดุ
พ้้นแล้้ว รู้�ชัดั ว่า่ ชาติิสิ้�นแล้้ว พรหมจรรย์์อยู่่�จบแล้้ว กิจิ ที่่�ควรทำ�ำ ได้้ทำำ�เสร็จ็ แล้้ว กิจิ อื่่น� เพื่่�อความเป็น็ อย่่างนี้้ม� ิิได้้มีี. ดููกร
ภารทวาชะ นี้้เ� ป็็นวิชิ ชาข้้อที่่� ๓ เราบรรลุุแล้้วในปัจั ฉิมิ ยามแห่ง่ ราตรีี อวิิชชาเรากำ�ำ จัดั ได้้แล้้ว วิชิ ชาเกิดิ ขึ้น�้ แล้้ว ความมืืด
เรากำำ�จัดั แล้้ว แสงสว่่างเกิดิ ขึ้�น้ แล้้วแก่เ่ ราผู้�้ไม่ป่ ระมาท มีีความเพีียร มีีใจแน่่วแน่่อยู่�.

(องฺ.ฺ ทุกุ . ๒๐/๒๕๑/๕๘)

144

ตรสั รู

โส อทิ ํ ทกุ ฺขนตฺ ิ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ อยํ ทกุ ขฺ สมทุ โยติ ยถาภูตํ อพภฺ ฺาสึ
อยํ ทกุ ขฺ นโิ รโธติ ยถาภูตํ อพฺภฺ าสึ อยํ ทกุ ขฺ นโิ รธคามินี ปฏปิ ทา.

เราน้นั ไดร ูชดั ตามเปน จริงวา นี้ทุกข ไดร ชู ัดตามเปนจริงวา นีเ้ หตุใหเ กดิ ทกุ ข ไดรชู ัดตามเปน จรงิ วา
นี้ความดบั ทุกข ไดรูช ดั ตามเปน จริงวา น้ขี อปฏบิ ตั ิใหถึงความดับทุกข

ว.ิ มหาว.ิ ๑/๓/๘



๒๘

เสด็็จประทัับโคนต้น้ ไทร

สามธิิดามารมาประโลมล่่อให้้หลง ก็็ไม่่ทรงยินิ ดีี

ตรััสรู้�แล้ว้ พระพุทุ ธเจ้้าเสด็จ็ ประทัับเสวยวิมิ ุุติิสุขุ อยู่่�ภายใต้ต้ ้้นพระศรีมี หาโพธิ์� เป็็นเวลา ๗ วััน คำำ�ว่่า ‘เสวยวิมิ ุุติิสุุข’
เป็็นภาษาที่่�ใช้้สำำ�หรัับ ท่่านผู้�้ทรงหลุุดพ้้นแล้้ว เทีียบกัับภาษาสามััญชนคนมีีกิิเลส ก็็คืือพัักผ่่อน ภายหลัังที่่�ตรากตรำำ�งานมา
นั่่น� เอง หลัังจากนั้้�นจึงึ เสด็็จไปยัังต้้นอชปาลนิโิ ครธ ซึ่่ง� อยู่�ทางทิิศตะวัันออกของต้้นศรีีมหาโพธิ์ � ต้น้ นิโิ ครธคืือต้้นไทร ส่ว่ นคำำ�หน้า้
คืือ ‘อชปาล’ แปลว่า่ เป็็นที่่เ� ลี้�ยงแพะ ตามตำำ�นานบอกว่า่ ที่่�ใต้้ต้น้ ไทรแห่ง่ นี้้� เคยเป็็นที่่�อาศััยของคนเลี้�ยงแพะมานานคนเลี้ย� ง
แพะ ที่่ต� ำำ�บลแห่ง่ นี้้ไ� ด้้เข้้ามาอาศััยร่่มเงาต้้นไทรเป็็นที่่�เลี้�ยงแพะเสมอมา
ระหว่า่ งที่่�พระพุุทธเจ้้าประทัับอยู่�ที่�นี่่ � นัักแต่่งเรื่อ่� งในยุุคอรรถกถาจารย์์ ยุุคนี้้เ� กิดิ ขึ้้�นภายหลััง พระพุุทธเจ้า้ นิิพพานแล้้ว
หลายร้้อยปีี ได้้แต่่งเรื่่�องขึ้�นเฉลิิมพระเกีียรติิของพระพุุทธเจ้้าว่่า ลููกสาวพระยามารซึ่�่งเคยยกทััพมาผจญพระพุุทธเจ้้าเมื่�่อตอน
ก่่อนตรััสรู้�เล็็กน้้อย แต่่ก็็พ่่ายแพ้้ไปได้้ขัันอาสาพระยามารผู้้�บิิดาเพื่่�อประโลมล่่อพระพุุทธเจ้้าให้้ตกอยู่�ในอำำ�นาจของพระยามาร
ให้้จงได้้ ลูกู สาวพระยามารมีี ๓ คน คืือ นางตััณหา นาง ราคา และนางอรดี ี ทั้ง�้ สามนางเข้้าไปประเล้า้ ประโลมพระพุทุ ธเจ้้า
ด้้วยกลวิธิ ีที างกามารมณ์ต์ ่า่ งๆ เช่น่ เปลื้�องภููษาอาภรณ์์ทรงออกแปลงร่่างเป็น็ สาวรุ่่�นบ้า้ ง เป็น็ สาวใหญ่่บ้้าง เป็็นสตรีีในวััยต่า่ งๆ
บ้า้ ง แต่่พระพุุทธเจ้า้ ผู้้ท� รงบริิสุุทธิ์�สิ้�นเชิงิ แล้ว้ ไม่่ทรงแสดงพระอาการผิดิ ปกติิแม้้แต่่ลืืมพระ เนตรแลมอง
เรื่อ�่ งธิดิ าพระยามารประโลมพระพุุทธเจ้า้ ก็เ็ ป็็นปุุคคลาธิิษฐาน ถอดความได้้ว่า่ ทั้ง�้ สามธิดิ าพระยามารนั้�้น ล้้วนหมาย
ถึึงกิิเลสทั้้�งนั้้�น อย่่างหนึ่่�งคืือความยิินดีี อีีกอย่่างหนึ่่�งคืือความยิินร้้ายหรืือความเกลีียดชััง ความยิินดีีส่่วนหนึ่่�งแยกออกเป็็น
ตััณหา คืือความอยากได้้ไม่่มีีที่่�สิ้ �นสุุด อีีกส่่วนหนึ่่�งเป็็นราคา หรืือราคะ คืือความใคร่่หรืือกำำ�หนััด ความเกลีียดชัังหรืือยิินร้้าย
ออกมาในรูปู ของอรดีี อรดีีในที่่�นี้้ค� ืือ ความริิษยา ความที่่�ว่า่ พระพุุทธเจ้้าไม่ท่ รงแสดงพระอาการผิดิ ปกติิ แม้แ้ ต่่ทรงลืืมพระเนตร
นั้�้นก็็หมายถึึงว่่า พระพุทุ ธเจ้้าอยู่�ห่่างไกลจากกิิเลสดัังกล่า่ วมาโดยสิ้น� เชิงิ นั่่�นเอง

147