ธรรมะปฏิบัติเพื่อความหลุดพ้น

ถาจิตไมเผลอตัวไปสูอารมณอื่นในระหวางเสียกอน
ผูภาวนาตองหวังไดครองความสุขใจในขณะน้ันหรือขณะใด
ขณะหนึ่งแนนอน ขอน้ีกรุณาเชื่อไวกอนก็ไดวา พระพุทธเจา
และครูอาจารยท่ีทานสอนจริงๆ ดวยความเมตตาอนุเคราะห
ทานไมโกหกใหเสียเวลาและเปลาประโยชนแนนอน กอนทาน
จะไดธรรมมาสัง่ สอนประชาชน ทา นกค็ ือผลู มลกุ คลุกคลานมา
ดว ยความลำบากทรมานผหู นงึ่ กอนเราผูกำลังฝก หัด จึงไมควร
สงสยั ทา นวา เปน ผลู างมอื คอยเปบมากอ นทาเดียวโดยไมล งทุน
ลงรอนมากอน

ทุนของพระพุทธเจาก็คือความสลบไสลไปสามหน
ทุนของพระสาวกบางองคก็คือฝาเทาแตกและเสียจักษุไปก็มี
ตางๆ กัน แตไ ดผ ลทพี่ ึงใจท้ังเลศิ ทั้งประเสรฐิ ท้ังอศั จรรยเ หนอื
โลกเปน เคร่ืองสนองตอบแทนส่ิงท่ีเสยี ไป เพราะความเพยี รอนั
แรงกลานั้นๆ ทานขามโลกไปไดโดยตลอดปลอดภัยไรทุกขทั้ง
มวล ...

ควรฝกหัดคิดอานตัวเองบางในขณะที่พอคิดไดอานได
เมอ่ื เขา สทู คี่ บั ขนั และสดุ ความสามารถจะดน้ิ รนไดแ ลว ไมม ใี คร
สามารถเขาไปนั่งทำบุญใหทานรักษาศีลทำสมาธิภาวนาอยูใน
กองฟน กองฟอนในเตาแหงเมรุได เห็นมแี ตไฟทำงานแตผูเดียว
จนรางกายเปนเถาเปนถานไปถายเดียวเทานั้น เราเคยเห็นอยู
ตอ หนาตอตาดวยกัน ซึ่งควรสลดสงั เวชและนาฝงใจไปนาน

16

การเดนิ จงกรมนง่ั สมาธภิ าวนา คอื การกลน่ั กรองหาสงิ่
ทเ่ี ปน สารคณุ ในตวั เรา ซงึ่ เปน งานสำคญั และมผี ลเกนิ คาดยงิ่
กวา งานอน่ื ใด จึงไมยอมใหก เิ ลสตณั หาอวชิ ชามาหลอกเลน
ใหเ ห็นเปน งานลอ ลวงลมจมปนปไมมชี ิ้นดี ...

การกลนั่ กรองจติ ดว ยสมาธภิ าวนากค็ อื การกลน่ั กรอง
ตัวเราออกเปนสัดเปนสวน เพ่ือทราบวาอันไหนจริงอันไหน
ปลอม อันไหนจะพาใหเกิดทุกข อันไหนจะพาใหเกิดสุข
อนั ไหนจะพาไปนรก อนั ไหนจะพาไปสวรรค และอนั ไหนจะ
พาไปนพิ พานสน้ิ ทุกขท ง้ั มวลนนั่ เอง

การกำหนดจิตต้ังสติในเวลาเดินจงกรม กรุณาทำเปน
ล่ำเปนสันสมท่ีเจตนา มุงหนาหาของดี การเดินจงกรมภาวนา
เปนการแสวงหาของดีที่ถูกทางไมมีขอควรตำหนิ นักปราชญ
ชมเชยกนั ท่วั โลก ควรพยายามทำจติ ใจใหสงบในเวลานั้นจนได
อยาสกั แตว าทำ จะเห็นความประเสรฐิ อัศจรรยข องตวั เอง ...

การเดินจงกรมจึงเปนวิธีหนึ่งที่จะสามารถทำกิเลสให
หลุดลอยออกจากใจไดเชนวีธีทั้งหลาย มีการน่ังสมาธิภาวนา
เปนตน จึงควรสนใจฝกหดั ทำแตบดั นี้เปน ตน ไป ...

วิธเี ดนิ จงกรมภาวนา : 17





วธิ นี ง่ั สมาธภิ าวนา ทา น (พระอาจารยม นั่ ) สอนไวว า

พึงน่ังขัดสมาธิ คือนั่งขัดสมาธิ์ตามแบบพระพุทธรูป
องคแ ทนศาสดา เอาขาขวาทบั ขาซาย มือขวาทับมือ
ซา ย วางมอื ทงั้ สองไวบ นตกั หรอื บนสมาธ์ิ ตงั้ กายใหต รง
ธรรมดาอยาใหกมนักเงยนัก อยาใหเอียงซายเอียงขวา
จนผดิ ธรรมดา ไมก ดหรือเกรง็ อวยั วะสว นใดสวนหน่งึ
อันเปนการบังคับกายใหลำบาก ปลอยวางอวัยวะทุก
สว นไวต ามปกติธรรมดา

การเร่ิมตนทางจิตภาวนา พึงตั้งความรูสึกคือจิตลง
เฉพาะหนาท่ีเรียกวาปจจุบันธรรม อันเปนทางรูความ
เคลื่อนไหวของจิตของธรรมารมณตางๆ ดีช่ัวไดดีใน
เวลานน้ั มากกวา เวลาอน่ื ๆ คอื ตง้ั จติ ลงเฉพาะหนา มสี ติ
คือความระลึกรูอยูกับใจอันเปนการเตือนตนใหรูวา
จะเร่มิ ทำงานในขณะน้ัน กรณุ าระวังไมใ หจิตสง ออกไป
สูอารมณต างๆ ท้งั อดีต อนาคต ทัง้ ดแี ละชัว่ ท่ีนอกจาก
งานบรกิ รรมภาวนาซ่งึ กำลังทำอยใู นเวลาน้ัน

20

พอเริ่มตนทางจิตภาวนาแลว ไมควรเปนกังวลกับ
ทางกาย ตง้ั หนา ทำงานทางจติ ตอไปจนถึงวาระสุดทาย
แหงการออกจากท่ีสมาธิภาวนา... กรณุ าทำความสนใจ
กับหนาท่ีนั้นอยางเดียว ไมพึงกลับมาทำความกังวล
รักษาทาสมาธิที่กำหนดไวเดิม โดยเกรงทาน่ังน้ันจะ
เคลอื่ นจากอาการเดมิ เปน การกม เกนิ ไปหรอื เงยเกนิ ไป
เอียงซายเกินไป เอียงขวาเกินไป ซึ่งเปนการกังวลกับ
อาการทางกายมากกวาทางจิต สมาธิภาวนาจะดำเนิน
ไปไมสะดวก

วิธีต้ังสติเฉพาะหนา จิตเปนผูรูโดยธรรมชาติเทาน้ัน
ไมมีความแยบคายใครครวญในตัวเอง เปนเพียงรูคิด
รนู กึ รูเ ยน็ รูรอน จากสิง่ สัมผัสตา งๆ เทา น้ัน ไมม คี วาม
แยบคายใครครวญ ไมรูการพินิจพิจารณาและตัดสิน
วาอะไรถูกอะไรผิดลงไปได คือ ไมรูจักผิดถูกช่ัวดีโดย
ลำพังตนเอง จงึ ตอ งอาศัยสตแิ ละปญญาตัวรูตวั วนิ ิจฉัย
ใครค รวญกำกบั รกั ษา เพราะสตปิ ญ ญามอี ำนาจเหนอื จติ
สามารถรูเ ทาทนั จิตทคี่ ิดไปในอารมณตา งๆ ไดดี ฉะนัน้
พึงกำหนดเอาสติคือความระลึกรูชนิดหน่ึงที่มีอำนาจ
เหนือจิตนั้นมาไวเฉพาะหนา ทำหนาท่ีกำหนดรูและ
รักษาจติ ไมใหสงไปที่อ่นื จากอารมณทภี่ าวนา การมีสติ

วิธีน่งั สมาธภิ าวนา : 21

รกั ษาจติ อยทู กุ ระยะนน้ั สตสิ มั ปชญั ญะจะพงึ เปน สมบตั ิ
ท่คี วรไดรับในวาระน้นั หรือวาระตอไปแนนอน

การภาวนาดวยบริกรรมกับธรรมบทใดบทหน่ึง นั้น
พึงใหเปนไปตามจริต ไมควรฝน ธรรมบทใดเปนท่ี
สบายใจในเวลานนั้ พงึ นำธรรมบทนนั้ มาบรกิ รรมภาวนา
สบื ตอ ไปดงั ทเ่ี คยอธบิ ายมาแลว

วธิ นี กึ คำบรกิ รรมภาวนา การนกึ คำบรกิ รรมภาวนานน้ั
จะนกึ กับธรรมบทใดบทหนึ่งตามนิสัยชอบดังกลาวแลว
กไ็ ด เชน พุทโธ ธัมโม สังโฆ ๆ ๆ ๓ จบแลว กำหนดเอา
เพียงบทเดียวติดตอกันไปดว ยความมสี ติ แตจะกำหนด
ธรรมบทใดกต็ ามนอกจากสามบทน้ี กอ นจะเจรญิ ธรรม
บทน้นั ๆ ทกุ คร้งั ...

ควรเจริญรำลึกธรรมสามบท คือ พุทโธ ธมั โม สังโฆ
๓ ครั้ง อันเปนองคพระรัตนตรัยกอน จากน้ันคอย
บรกิ รรมบททต่ี นตอ งการตอ ไป เชน อานาปานสตฯิ หรอื
อฐั ฯิ หรอื ตะโจฯ เปนตน

22

ทานใหมคี ำบรกิ รรมภาวนาเปนบทๆ กำกับใจในเวลา
น้ันหรือเวลาอ่ืน ก็เพ่ือเปนอารมณเคร่ืองยึดของใจใน
เวลาตองการความสงบ เพราะใจเปนของละเอียดตาม
ธรรมชาติ ทั้งยงั ไมส ามารถพง่ึ ตวั เองได เนือ่ งจากจิตยัง
ไมเปนตัวของตัวโดยสมบูรณดังพระพุทธเจาและพระ
อรหันตทานจำตองมีบทเปนคำบริกรรมเพ่ือผูกใจหรือ
เพือ่ เปนอารมณของใจเวลานั้น

อยาคาดหมายผลท่ีจะพึงเกิดข้ึนในเวลาน้ัน การ
บริกรรมภาวนาในธรรมบทใดก็ตาม กรุณาอยาคาด
หมายผลที่จะพึงเกิดขึ้นในเวลานั้น เชน ความสงบจะ
เกดิ ขึ้นในลกั ษณะนน้ั นมิ ิตตา ง ๆ จะเกดิ ข้ึนในเวลานน้ั
หรืออาจจะเห็นนรกสวรรคขุมใดหรือช้ันใดในเวลานั้น
เปนตน น้ันเปนการคาดคะเนหรือดนเดาซ่ึงเปนการ
กอความไมสงบใหแกใจเปลาๆ ไมเกิดประโยชนอะไร
จากการวาดภาพนั้นเลย และอาจทำใจใหทอถอยหรือ
หวาดกลัวไปตางๆ ซ่ึงผิดจากความมุงหมายของการ
ภาวนาโดยถูกทางที่ทานสอนไว

วธิ ีน่ังสมาธภิ าวนา : 23

ต้ังจิตกับสติไวเฉพาะหนา มีคำบริกรรมเปนอารมณ
ของใจ เพยี งอยา งเดยี วเทาน้ัน โดยมีใจกับสตสิ ืบตออยู
กับคำบริกรรมเชน พุทโธ ๆ สืบเนื่องกันไปดวยความ
มสี ตแิ ละพยายามทำความรสู กึ ตวั อยกู บั คำบรกิ รรมนน้ั ๆ
อยาใหจิตเผลอตัวไปสูอารมณอ่ืน ระหวางจิตสติกับคำ
บริกรรมมีความสืบตอกลมกลืนกันไดเพียงไร ยิ่งเปน
ความมงุ หมายของการภาวนาเพยี งนน้ั ผลคอื ความสงบ
เยน็ หรืออ่นื ๆ ทีแ่ ปลกประหลาดไมเคยพบเคยเหน็ อนั
จะพงึ เกดิ ขน้ึ ใหช มตามนสิ ยั วาสนาในเวลานน้ั จะเกดิ ขน้ึ
เองเพราะอำนาจของการรักษาจิตกับคำบริกรรมไวได
ดวยสตนิ ั่นแล จะมอี ะไรมาบนั ดาลใหเ ปน ขน้ึ ไมได

ทต่ี งั้ ฐานสูงต่ำแหง อารมณข องจติ

กรรมฐานบางประเภทอนั เปน อารมณข องจติ ยอ มมฐี าน
เปน ตวั อยแู ลว เชน ผม ขน เล็บ ฟน มีฐานเปนของตวั อยูโ ดย
เฉพาะ สวนหนงั บางสว นท่ถี กู กำหนดเปน ฐาน ยอมทราบวา อยู
ในทเ่ี ชน ไร สงิ่ ทถ่ี กู กำหนดนนั้ ๆ พงึ ทราบไวว า มอี ยู อารมณแ หง
กรรมฐานในทเี่ ชน นน้ั ๆ สงู หรอื ตำ่ ประการใด สงิ่ นน้ั ๆ มฐี านของ
ตนทเี่ ปน อยตู ายตวั ฟน หนงั ผม ขน เอน็ กระดกู มอี ยใู นทท่ี วั่ ไป

24

ตามแตจะกำหนดเอาอาการใดเปนอารมณแหง กรรมฐาน และ
อาการน้ันๆ ตง้ั อยูใ นทเ่ี ชน ไร เวลากำหนดส่งิ น้นั ๆ เปนอารมณ
ตามฐานของตนทตี่ ง้ั อยสู งู หรอื ตำ่ ประการใด กรณุ าทราบไวต าม
ฐานของสิ่งนนั้ ๆ

เวลากำหนดอาการใดอาการหนง่ึ ทกี่ ลา วมาเปน อารมณ
ในขณะภาวนา พงึ กำหนดเฉพาะอาการนนั้ เปน สำคญั กวา ความ
สูงหรือต่ำท่ีกำหนดไวเดิม เชนเดียวกับทาน่ังสมาธิท่ีเอนเอียง
ไปบางไมสำคัญ ความสูงหรือต่ำท่ีเรากำหนดไวเดิมอยางไร ก็
ปลอยตามสภาพเดิม อยายกกรรมฐานท่ีเคยกำหนดแลววา
อยใู นทเ่ี ชน นน้ั มาตงั้ ใหมเ รอื่ ยๆ โดยเขา ใจวา เคลอ่ื นจากทเ่ี ดมิ
ถา ยกมาตง้ั ใหมต ามความสำคญั ของใจ จะทำใหเ ปน กงั วลไป
กับฐานน้นั ๆ ไมเปนอันกำหนดภาวนากบั กรรมฐานบทนัน้ ได
อยา งถนัดชัดเจน เชน กำหนดกระดกู ศีรษะและเพงส่ิงน้ันเปน
อารมณจ นปรากฏเหน็ เปน ภาพชดั เจนเหมอื นกบั ดดู ว ยตาเนอ้ื ...
ท่ีถูกควรกำหนดอาการน้ัน ๆ ใหอยูในความรูสึกหรือความ
เห็นภาพแหงอาการน้ัน ๆ ดวยความรูสึกทางสติไปตลอดสาย
แมภ าพของอาการนนั้ ๆ จะแสดงอาการใหญข น้ึ หรอื เลก็ ลงหรอื
แสดงอาการแตกสลายไป กค็ วรกำหนดรูไปตามอาการของมัน
โดยไมคำนึงถึงความสูงต่ำที่เคยกำหนดไวเดิม การทำอยางน้ี
จะทำใหจิตแนบสนิทและเกิดความสลดสังเวชไปกับอาการท่ี
กำหนดซ่ึงแสดงอาการแปรสภาพใหเหน็ อยา งเตม็ ใจ

วธิ นี ง่ั สมาธภิ าวนา : 25

อานาปานสติ

การกำหนดลมหายใจและฐานท่ีต้ังของลมก็เหมือนกัน
เม่ือกำหนดลมทีแรกไดกำหนดไวในท่ีเชนไร เชน กำหนดที่
ดงั้ จมกู เปนตน เวลาดลู มเพลินไปดว ยความสนใจอาจเกิดความ
สงสัยขึ้นมาในเวลาน้ันไดวา ลมไดเคล่ือนจากดั้งจมูกไปอยูใน
ฐานอนื่ เปน ตน แลว ตงั้ ลมทด่ี ง้ั จมกู ใหมด งั น้ี เรยี กวา กอ กวนตวั
เองดว ยความสำคญั จะไมเ กดิ ผลไดเ ลยเพราะความสงสยั มาแยง
เอาไปเสยี หมด เพ่ือความถูกตอ งและหายกังวลในฐานตา งๆ จงึ
ควรปฏิบัตติ ามทก่ี ลา วมาในอาการอ่ืน ๆ คอื พึงทำความรชู ดั ใน
กองลมทผ่ี า นเขา ผา นออกดวยสตทิ ุกระยะไปจนถึงทส่ี ุดของลม
แมฐ านของลมจะปรากฏวาสูงต่ำ หรือผดิ ฐานเดมิ ไปตามความ
เขาใจก็ตาม จะไมทำใหการกำหนดนั้นเสียไปแมแตนอยเลย
ย่ิงจะทำใหจิตกับลมสนิทแนบตอกันไปตลอดที่สุดของการ
ภาวนาหรอื ท่สี ดุ ของลม

ลมหายใจดับไปในความรูสึกขณะภาวนาอานาปานสติ
ในบางครั้ง ทส่ี ดุ ของลมคอื ดับไป ท่สี ุดของใจคอื รวมลงสนิท
หมดความรับผิดชอบกับลม ต้ังอยูเปนเอกจิตคือ มีอารมณ
เดียว เพียงรูอยางเดียวไมเก่ียวกับส่ิงใดตอไปอีก ท่ีเรียกวา
จิตรวมสนิททางสมาธิภาวนา แตผูภาวนาอานาปานสติ เม่ือ

26

เขาถงึ ลมละเอยี ดและลมดับไปในความรูสึกขณะนัน้ เกิดตกใจ
ดว ยความคิดหลอกตวั เองวา “ลมดับตองตาย” เพยี งเทานล้ี มก็
กลบั มมี าและกลายเปน ลมหยาบไปตามเดมิ จติ กห็ ยาบ สดุ ทา ย
การภาวนากไ็ มก า วไปถงึ ไหน คงไดเ พยี งขนั้ กลวั ตายแลว ถอยจติ
ถอยลมขนึ้ มาหาท่ีทตี่ นเขาใจวา จะไมตายนี้เทาน้นั ...

ขณะเจริญอานาปานสติไปถึงลมละเอียดและลมดับไป
ในความรสู กึ ขณะนนั้ โปรดทำความเขา ใจวา แมล มจะดบั ไปจรงิ ๆ
ก็ตาม เมื่อความรูสึกคือใจยังครองตัวอยูในรางน้ี อยางไรก็ไม
ตายแนนอน ลมจะดบั กจ็ งดับไป หรืออะไร ๆ ในกายจะดบั ไป
ตามลมกจ็ งดบั ไปตามธรรมชาตขิ องตน สำหรบั ใจผไู มด บั ไมต าย
ไปกบั ส่งิ เหลา น้ัน จะกำหนดดใู หรทู ุกอยาง บรรดาที่ผานเขา มา
ในความรสู กึ ขณะน้ี แตจ ะไมเ ปน กงั วลกบั อะไรทเ่ี ปน สภาพเกดิ ๆ
ดับๆ เพยี งเทานจี้ ิตจะตัดความกลัวและกงั วลตา งๆ ทเี่ คยสงั่ สม
ไวออกไดอยางไมคาดฝน และสงบลงถึงฐานของสมาธิโดยไมมี
อะไรมากีดขวางไดเลย ส่ิงท่ีเปนอุปสรรคกีดขวางขณะลมจะ
ดับหรือขณะลมดับไปก็มีเฉพาะความกลัวตายเทาน้ันเอง พอ
ผานอุปสรรคน้ีไปไดดวยอุบายดังกลาวเพียงคร้ังเดียวเทานั้น
ครั้งตอไปความกลัวหายหนาไปเลยไมอาจกลับมาหลอกไดอีก
เราจึงพอมองเห็นเลหเหล่ยี มของกิเลสไดชัดตอนนแ้ี ล ...

วิธนี ั่งสมาธิภาวนา : 27

ภวังคจติ

คำวา จติ ตกภวงั ค บางทา นอาจไมเ ขา ใจ จงึ ขออธบิ ายไว
บา งเลก็ นอย คำวา ภวงั ค แปลอยางปา ๆ ตามนสิ ยั ท่ถี นัดใจ จึง
ขอแปลวา องคแหงภพ หรือเรือนพักเรือนนอนของอวิชชามา
ต้ังแตดึกดำบรรพแสนกัปนับไมถวน คำวา จิตตกภวังค คือ
อวิชชารวมตัวเขาไปอยูในท่ีแหงเดียว ไมทำงานและไมใชสมุน
ใหอ อกเทยี่ วลา เมอื งขน้ึ ตามสายทางตา งๆ นนั่ แลทางออกทางเขา
ของสมนุ อวชิ ชา คอื ตา หู จมกู ลนิ้ กาย เมอื งขนึ้ ของอวชิ ชา คอื
รูปรอ ยแปด เสยี งรอ ยแปด กล่ินรอยแปด รสรอยแปด เครอื่ ง
สัมผัสรอยแปด ซึ่งลวนเปนท่ีรักชอบของอวิชชาท้ังสิ้น สมุน
ของอวชิ ชา คือราคะตณั หา โดยอาศยั สัญญา สงั ขาร วญิ ญาณ
เหลา นเ้ี ปน เครอ่ื งมอื ชว ยจดั การงานตา งๆ ใหเ ปน ไปตามความหวงั
ขณะที่จิตตกภวังคดวยกำลังของสมาธิ อวิชชาก็พักงานไป
ช่ัวระยะหน่ึง พอจิตถอนขึ้นมาก็เร่ิมทำงานอีกตามหนาท่ี
ของตน แตไมรุนแรงเหมือนท่ียังไมถูกหักแขงหักขาจากสมาธิ
ภาวนา ดังนั้น สมาธิภาวนาจึงเปนเคร่ืองมือตัดกำลังของ
อวิชชาไดดีเพื่อปญญาจะไดทำการกวาดลางไปโดยลำดับ
จนไมมีอวิชชาเหลืออยภู ายในใจ

28

คำวาภวังคจิตน้ี เริม่ ทราบไดจ ากการภาวนาเม่ือจิตรวม
สงบตัวลงไป พอถอนออกมาเรียกวาจิตออกจากภวังค และ
เร่ิมยุงไปกับเรื่องรอยแปดที่อวิชชาเปนผูบงการ ไมมีวันสำเร็จ
เสรจ็ สิน้ ลงไป ... ผูมธี รรมในใจเชนผมู สี มาธิปญ ญาบา ง จงึ พอ
เห็นโทษของอวิชชาท่ีพาทำงานไมหยุด ดังนั้น เมื่อจิตรวมลง
สูภวังคที่เรียกวาอวิชชาพักงานช่ัวคราว จึงปรากฏมีความสุข
สบายหายหวงไปพักหน่ึง ตอนที่จิตพักงานนี้แลท่ีพอเห็นโทษ
แหงความหมุนของตนที่มีอวิชชาอยูหลังฉาก ซึ่งความหมุนนั้น
ผิดธรรมดาท่ีอยูในภวังคมากมาย ขณะที่จิตถอนข้ึนมาใหมๆ
ใจก็ยังมีความสงบเย็นอยูดวยกำลังของสมาธิหลอเลี้ยง จิตมี
ความสงบเพราะสมาธิมากเพียงไร ก็เห็นโทษแหงความวุนวาย
ของอวิชชาเปนเหตุมากเพียงนั้น ดวยเหตุน้ี ผูปฏิบัติจึงมักติด
สมาธจิ นไมส นใจจะแกด ว ยวธิ ใี ดๆ เพราะเปน ความสงบเยน็ มาก
พอใหติดได สุดทายจิตกลับเห็นโทษแหงความวุนวายเพราะ
อวิชชา แตก็ติดในสมาธิซึ่งเปนบานพักเรือนนอนของอวิชชา
จนได เพราะไมม ที างออกซงึ่ เหน็ วา ดกี วา นี้ นแี่ ล ผปู ฏบิ ตั จิ ะเหน็
คุณของสติปญญาอยางถึงใจ ก็มาเห็นตอนพยายามถอดถอน
ทำลายอวิชชานี่แล เพราะนอกจากสติกับปญญาแลว ไมมี
เครื่องมอื ใดสามารถทำลายได

วิธนี ่งั สมาธภิ าวนา : 29

ภวงั คจติ จะสญู สนิ้ ไปไดเ มอ่ื ไร ภวงั คจติ ไมม วี นั สญู สน้ิ ไป
โดยลำพงั เพราะเปน แหลงสรา งภพสรางชาตสิ รางกิเลสตัณหา
มานาน และทางเดนิ ของอวชิ ชากค็ อื การสรา งภพชาตบิ นหวั ใจ
สตั วโลกอยูตลอดไป ไมม ีวนั เกียจครา นและอิ่มพอ ผูป ฏบิ ัตถิ า
ยังรักสงวนภวังคจิตและรักฐานแหงสมาธิของตนอยู ไมคิด
หาทางขยบั ตวั เขา สปู ญ ญาเพอ่ื สอดสอ งดตู วั อวชิ ชาทเ่ี ปรยี บ
เหมอื นนางบังเงาอยใู นจติ หรอื ในภวังคจติ ในสมาธิ ก็เทา กับ
เปนสมุนของภพชาติอยูเร่ือยไปไมมีวันพนไปได ถาตองการ
หลดุ พน กต็ อ งสรา งสตปิ ญ ญาขน้ึ กบั ใจจนคลอ งแคลว แกลว กลา
สามารถทำลายภวังคจิตอันเปนตัวภพชาติน้ันเสีย ภวังคจิต
ก็สลายหายซากไปเอง ผูจะทราบภวังคจิตไดตองเปนผูมี
สมาธิอันมั่นคง และมีสติปญญาอันแหลมหลัก เขาเขตขาย
แหงมหาสติมหาปญญาน่ันแล นอกนั้นไมสามารถทราบได ...
มหาสตมิ หาปญ ญานแ่ี ล เปน เครอ่ื งสงั หารทำลายภวงั คจติ ภวงั ค
อวิชชา ...

30

จึงขอสรุปวิธีการทงั้ สองลงวา

“ ถา เหน็ วา การเดนิ จงกรมเหมาะกบั นสิ ยั และได
รบั ความสงบหรอื เกดิ อบุ ายตา งๆ ขน้ึ มากกวา วธิ นี งั่ สมาธิ
ก็ควรเดินมากกวานั่ง ถาการนั่งจิตไดรับผลมากกวาก็
ควรน่ังมากกวาเดิน แตไมควรปดทางของการเปล่ียน
อิริยาบถซ่ึงเปนความสำคัญสำหรับกายท่ีเปนเครื่องมือ
ทำงาน ”

ท่ีอธิบายวิธีเดินจงกรมและน่ังสมาธิภาวนาท่ีผานมาน้ี
อธบิ ายเปนกลางๆ นำไปปฏบิ ัตไิ ดทง้ั พระและฆราวาส สวนผล
คือความเปนของจิตที่เกิดจากการเดินจงกรมหรือนั่งสมาธินั้น
สวนใหญคือความสงบของจิต เวลารวมลงไปถึงที่แลว จิตเปน
หนงึ่ มอี ารมณเ ดยี วกนั สว นยอ ยทอี่ าจเปน ไปตามนสิ ยั นน้ั ผดิ กนั
ผูปฏิบัติจึงไมควรเปนกังวลเม่ือไดทราบจากเพ่ือนฝูงเลาใหฟง
วา จติ เขาเปนอยา งนัน้ รอู ยา งน้นั เหน็ อยา งนนั้ และรเู หน็ นมิ ิต
ตางๆ อยางนั้น โปรดถือหลักใหญคือความสงบขณะที่จิตรวม
ลงเปนสำคญั น้เี ปนหลกั รบั รองผลของสมาธโิ ดยทัว่ ไป ทานทีม่ ี
ความเพยี รพยายามอยแู ลว ไมนิยมวา เปนนักบวชหรอื สาธุชน
ยอมจะเห็นความอัศจรรยของจิตจากสมาธิภาวนาในวันหนึ่ง
แนน อน ...

วธิ นี ่ังสมาธิภาวนา : 31





เวลาจะออกจากที่ภาวนา พึงออกดวยความมีสติ
ประคองใจ ถาจิตยังสงบอยูในภวังคนั้นมิใชฐานะจะบังคับให
ถอนขึ้นมาแลวออกจากท่ีภาวนา แมถึงเวลาจะตองไปทำงาน
การหรือออกบิณฑบาตก็ไมควรรบกวน ปลอยใหรวมสงบอยู
จนกวาจะถอนขึ้นมาเอง งานภายนอกแมจำเปนก็ควรพักไว
กอนในเวลาเชน นน้ั เพราะงานของภวงั คจิตสำคญั กวา มากมาย
จนนำมาเทยี บกนั ไมไ ด หากไปบงั คบั ใหถ อนขน้ึ มาทงั้ ทจ่ี ติ ยงั ไม
ชำนาญในการเขาการออก จะเปน ความเสียหายแกจ ิตในวาระ
ตอไป คือจิตจะไมรวมสงบลงไดอีกดังท่ีเคยเปน แลวจะเสียใจ
ภายหลงั ...

การออก ถาจิตรวมสงบอยูก็ตองออกในเวลาที่จิตถอน
ข้ึนมาแลว หรือเวลาที่รูสึกเหนื่อยขณะออกก็ควรมีสติ ไมควร
ออกแบบพรวดพราดไรสติสัมปชัญญะซ่ึงเปนธรรมประดับตัว
ตามกิริยาทเี่ คลือ่ นไหว

กอนออก ควรนึกถึงวิธีทำที่ตนเคยไดผลในขณะที่ทำ
สมาธิกอน วา ไดต ง้ั สติกำหนดจิตอยา งไร นกึ คำบริกรรมบทใด
ชา หรอื เรว็ ขนาดใด ใจจงึ รวมสงบลงได หรอื เราพจิ ารณาอยา งไร
ดวยวิธีใดใจจึงมีความแยบคายไดอยางน้ี เมื่อกำหนดจดจำท้ัง
เหตแุ ละผลท่ีตนทำผานมาไดทกุ ระยะแลว คอ ยออกจากสมาธิ

34

ภาวนา การที่กำหนดอยา งน้เี พอ่ื วาระหรือคราวตอไป จะทำให
ถูกตองตามรอยเดิมและงา ยขน้ึ

แมออกจากสมาธิมาแลว สติท่ีเคยประคองจิตก็ไม
ควรปลอ ยวางในอริ ิยาบถตาง ๆ คอื ยืน เดิน นง่ั นอน และทำ
ขอวัตรหรือทำงานอะไรอยูก็ควรมีสติกำกับคำบริกรรม หรือ
มีสติสัมปชัญญะอยูกับตัว ไมปลอยใจใหสายแสไปตาม
อารมณต า งๆ ตามนสิ ยั ของจติ ท่เี คยตออารมณ การมสี ติอยูกับ
คำบริกรรมหรือมีสติอยูกับตัว กิริยาท่ีเคยแสดงออกตางๆ
ทางกายวาจายอมไมผิดพลาด และเปนความงามไมแสลงหู
แสลงตาผูอ่ืน แมจะมีนิสัยเช่ืองชาหรือรวดเร็วประการใด
ก็อยูในกรอบแหงความนาดูนาฟงและงามตา ขณะทำสมาธิ
ภาวนา จิตก็สงบลงไดเร็ว เพราะสติเคร่ืองควบคุมใจและงาน
ท่ีตนกระทำอยกู ับตวั ...

การออกจากสมาธิภาวนา : 35





สติ เปนธรรมจำเปน ทกุ ระยะ

... ทีว่ า “สตจิ ำตอ งปรารถนาในท่ที ้งั ปวง” น้นั ถกู ตอ ง
เหมาะสมอยา งยงิ่ หาทค่ี ดั คา นไมไ ด ทง้ั นี้ เราจะเหน็ ความจำเปน
ของสตใิ นเวลาทำสมาธภิ าวนาหรอื การพจิ ารณาธรรมภาคทว่ั ไป
สติจำตองตามกิจการนั้นๆ อยูทุกระยะ จึงจะทราบเรื่องราว
ของจติ ของธรรมไดล ะเอยี ดลออ สมความมงุ หมาย ยงิ่ ผมู ภี มู จิ ติ
ภูมิธรรมสูงมากเพียงไร สติก็ยังเปนธรรมจำเปนทุกระยะโดย
ปราศจากไมไดเลย ปญญาจะคมกลาสามารถเพียงไร ยอม
ขึ้นอยูกับสติเปนเครื่องพยุงสงเสริม แมปญญาจะกาวข้ึนสูภูมิ
มหาปญ ญากเ็ ปน การแสดงถงึ สตวิ า ตอ งกา วขนึ้ สภู มู มิ หาสตเิ ชน
เดียวกนั

ปฏปิ ทาของพระธุดงคกรรมฐานสายทานพระอาจารยม น่ั ภูริทัตตะ

38 : กำหนดลม บริกรรม พจิ ารณาธรรม

กำหนดลม-บริกรรมธรรม สำคัญทจี่ ริต

ถากำหนดเฉพาะลมหายใจเปนอารมณอยางเดียว
ไมส นทิ ใจ จะตามดว ยการบรกิ รรมพทุ โธกไ็ ดไ มผ ดิ ผชู อบบรกิ รรม
เฉพาะธรรมบทใดบทหน่ึง เชนพุทโธก็ไดตามอัธยาศัยชอบ
ไมขัดแยง กนั สำคญั ที่ใหเหมาะกบั จริต และขณะภาวนาขอให
มีสติรักษา อยาปลอยใหใจสงไปตามอารมณตางๆ ก็เปนอัน
ถกู ตองในการภาวนา

วิธีพสิ ูจนจ ิตและพระพทุ ธศาสนา - เทศนอบรมพระนวกะ
ณ วดั บวรนเิ วศวิหาร วันที่ ๒๐ กรกฎาคม ๒๕๑๔

39

บรกิ รรมหรือกำหนดลม ก็ยังไมใ ชตวั จริง

กำหนดบริกรรมคำวาพุทโธเปนตน ใหมีความรูอยูกับ
คำวาพุทโธ ๆ ประหนึ่งวาโลกอันนี้ไมมีอะไรเหลืออยูเลยพอที่
จะเปนสองกับส่ิงนั้นเปนสามกับส่ิงน้ี มีอยูอันเดียวเทาน้ัน คือ
คำวา พทุ โธกบั ความรู กลมกลนื กนั อยโู ดยลำดบั ลำดา คำวา พทุ โธ
ทีเ่ รานำบรกิ รรมนัน้ เมอ่ื จิตสงบเขา ไป ๆ ละเอียดเขา ไปๆ คำวา
พทุ โธกบั ความรนู นั้ จะกลมกลนื เปน อนั เดยี วกนั ทนี่ คี่ ำวา พทุ โธ ๆ
เลยหายเงยี บไปกลายเปน ความรทู เี่ ดน ชดั ขนึ้ มา นนั่ ถงึ ตวั จติ แลว
ถา เปน ตามรอยโคกถ็ งึ ตวั โคแลว ปลอ ยรอยมนั ได นกี่ ถ็ งึ ตวั พทุ ธะ
ซ่งึ เปรียบเหมือนตัวโคแลว ปลอ ยคำบรกิ รรมนั้นไดใ นเวลาน้นั

ผูกำหนดอานาปานสติก็เชนเดียวกัน ลมจะหยาบจะ
ละเอยี ดกใ็ หร อู ยตู ามธรรมดา อยา ไปคาดไปหมาย อยา ไปบงั คบั
บัญชาลมใหเปนอยางนั้นใหเปนอยางน้ี ใหมีความรูอยูกับลม
เพราะการภาวนาโดยถือลมหายใจเปนอารมณน้ันเราไมได
เอาลม แตล มนัน้ เปน เครือ่ งยึดของใจเพ่อื ใหถงึ ตวั จริงเชนเดยี ว
กับตามรอยโค เราไมไดหมายจะเอารอยโค แตจะใหถึงตัวโค
จึงตามรอยมันไป นี่เราตามลม กำหนดดูลมก็เพ่ือจะถึงตัวจริง

40 : กำหนดลม บรกิ รรม พิจารณาธรรม

คอื ความรู หากวา เราจะยดึ เอาความรอู ยา งเดียวนน้ั มันไมไดผล
เชน คนไปตามหาโคไมแ นใ จวา จะพบโค แตเ มอื่ ไดต ามรอยมนั ไป
แลวก็แนใจวาตองถึงตัวโคแน คำบริกรรมจึงตองไดขยับเขาไป
ท่ีเรยี กวา ตามรอยโคไปโดยลำดบั จนถงึ ตัวโคคอื ผูรู ไดแกจติ

คำบริกรรมเหมอื นรอยโค - เทศนอ บรมพระ
ณ วดั ปาบานตาด วนั ที่ ๖ กรกฎาคม ๒๕๒๕

41

รลู มแตไ มตองตามลม

ขณะทกี่ ำหนดอานาปานสตคิ อื ลมหายใจ เวลาลมหยาบ
ก็เหมือนกับของหนัก ยอมมีความอึดอัดเปนธรรมดา อยาถือ
เปนอารมณ อดึ อัดกใ็ หร ูอยกู ับลมหายใจเขาออกนน้ั เปนสำคญั
ตอ ไปลมหายใจน้ีกจ็ ะคอ ยละเอยี ดเขา ไป ๆ เพราะสติจดจออยู
กบั ลมไมใ หเ คลอ่ื นยา ยไปไหน ลมเขา กร็ ลู มออกกร็ ู แตไ มจ ำเปน
ตองตามลมเขาไป จะเปนการเพ่ิมภาระใหตนมากขึ้น ดีไมดี
กเ็ ผลอไปได จงึ ใหก ำหนดอยเู ฉพาะปากประตคู อื ลมเขา ลมออก
สวนมากทีด่ ั้งจมูกเปน ทก่ี ำหนดลม ดอู ยูนั้น รูอยูน้ัน ผลจะเกดิ
ขึ้นอยางไรอยาไปคาดไปหมายใหเสียเวล่ำเวลา จิตจะหนีจาก
หลักของเหตุอนั เปน ทจ่ี ะใหเกดิ ผลน้นั ไปเสีย ใหพ งึ กำหนดเหตุ
คือการกระทำนั้นดวยดี ลมหายใจจะละเอียดเขาไป ๆ

เมื่อลมละเอียดเขาไปก็แสดงวาจิตน้ันละเอียด ลม
ละเอยี ดเขาไปจนลมหายใจหมดไปกต็ าม ทงั้ ทร่ี วู า ลมละเอยี ดๆ
ไปโดยลำดบั แลว ลมหายไปในขณะนน้ั ไมป รากฏลมเลยกไ็ มต อ ง
กลวั ลมหายไปความรไู มไ ดห าย เราภาวนานไี้ มไ ดภ าวนาเอาลม
เราภาวนาเอาความรูตางหาก ใหอยูกับความรูน้ัน ไมตอง

42 : กำหนดลม บริกรรม พจิ ารณาธรรม

วิตกวิจารณกลัวจะลมจะตาย เม่ือใจยังครองรางอยูแลวลม
จะหายไปก็หายไปเถอะจะไมตาย จิตจะอยูดวยความอิสระ
อยดู ว ยความไมห วนั่ ไหว อยดู ว ยความไมเ ปน กงั วลและกลวั อะไร
ทงั้ น้ัน น่ีคอื การกำหนดลมกำหนดอยางนนั้

คำบรกิ รรมเหมอื นรอยโค - เทศนอบรมพระ
ณ วัดปา บา นตาด วันท่ี ๖ กรกฎาคม ๒๕๒๕

43

การต้งั ลม

ขอใหจิตใจมีความสงบดวยการภาวนา ผูกำหนด
อานาปานสตกิ ไ็ มต อ งไปมงุ เอาอนั ใด มงุ ใหร อู ยเู ฉพาะลมหายใจ
เขาออก ๆ ต้ังลมท่ีตรงไหนซงึ่ เห็นวา ลมสมั ผัสมาก เชน ดง้ั จมกู
เปนตน ก็ใหทำความรูตั้งสติไวตรงนั้น ไมตองคาดหมายสูงต่ำ
ใกลไกลภายในภายนอก นอกจากกำหนดรูอยูจำเพาะลม
ท่ีสัมผัสเขาสัมผัสออก ดวยความมีสตินี่เทานั้น น้ีเปนความ
ถกู ตอ ง แลว การตง้ั ลม มกี ลมายาอนั หนงึ่ ทจี่ ะหลอกลวงผปู ฏบิ ตั ิ
ใหต ง้ั แลว ลม เลา ๆ เชน กำหนดลมอยเู พลนิ ๆ เพราะไมเ ผลอสติ
ตง้ั ทา ตงั้ ทางดลู มอยอู ยา งนน้ั ลมเขา ลมออก ทนี ค้ี วามปรากฏใน
จติ นั้นเมื่อต้งั ไปนาน ๆ จะเปน ลักษณะเหมอื นกับวา ฐานที่เรา
ตั้งลมน้ี แตกอนเราตั้งไวที่ด้ังจมูก บัดน้ีปรากฏวาสูงขึ้นกวา
ดัง้ จมกู บา ง หรอื ดัง้ จมูกพาใหส งู ขน้ึ ไปบา ง และต่ำกวาดงั้ จมูก
บา ง หรอื ดง้ั จมกู พาใหต ำ่ บา งอยา งน้ี แลว กม็ าตงั้ ใหม พอดำเนนิ
ไป ๆ ถงึ จดุ ทมี่ นั เคยเปน มนั กห็ ลอกอกี กม็ าตงั้ ลมอกี ตงั้ ไปตงั้ มา
เหมือนกับปลูกตนไม พอจะขึ้นแลวก็ยาย ยายปลูกใหม ๆ
สุดทายตนไมก็ไปไมรอดตองตาย นี่การตั้งลมประเภทนี้เปน
ความผิด

44 : กำหนดลม บริกรรม พจิ ารณาธรรม

เพราะฉะน้ันเพื่อความแนใจ เพ่ือความถูกตองไมสงสัย
เราถือเอาการตั้งลมเบื้องตน คือต้ังที่ด้ังจมูก ลมผานเขาก็รู
ลมผานออกก็รู แตไมจำเปนตอ งตามลมเขาไป ตามลมออกไป
ทำเหมอื นบคุ คลทยี่ นื เฝา ประตู คอยดคู นทเี่ ขา ออกประตเู ทา นน้ั
ไมต ามเขาไปขา งในเวลาคนผา นเขาไป คนผานออกไปกไ็ มต าม
เขาไป แตยืนอยูที่ประตู คนเขาก็รูคนออกก็รูอยูอยางน้ันเปน
ประจำ

นี่การต้ังลมก็เหมือนกันเชนนั้น ดวยความมีสติรูอยูกับ
ลมหายใจเขาลมหายใจออก ทีนี้มันจะมีความสูงต่ำขนาดไหน
ไมสำคัญ สำคัญท่ีไมใหเผลอ ความสัมผัสของลมเขาลมออก
นั้นนีเ่ ปน ของสำคญั ใหรอู ยูต รงนี้ ตรงนจ้ี ะสงู กต็ ามจะต่ำกต็ าม
เมอ่ื ไมเ ผลอแลว เปน อนั ใชไ ด ไมต อ งไปกงั วลกบั ความสงู ความตำ่
เพราะเราไมไดภาวนาเพ่ือเอาความสูงความต่ำ แมที่สุดการ
ภาวนาดวยลมหายใจน้ีเราก็ไมไดเอาลม อันนี้เปนเครื่องยึด
เปนอารมณของใจในเม่ือยังต้ังตนไมไดตางหาก เราจึงตอง
อาศยั ลม

45

เมอื่ กำหนดลมพอจติ สงบเขา ไป ๆ ลมนจี้ ะละเอยี ดเขา ไป
ละเอียดเพียงไรกใ็ หรู อยาไปคาดไปหมาย ใหรใู นหลกั ปจ จุบนั
สดุ ทา ยก็จะไปถึงทล่ี มหมดนะ ละเอยี ดลงไป ๆ แลวลมนั้นเลย
หายเงียบไปเลยไมปรากฏ จะวาเราเผลอ เราไมไดเผลอ เห็น
ความละเอียดของลมไปโดยลำดับ ๆ จนกระท่ังลมหายไปเลย
เมื่อลมหายไปนั้นจะมีวิตกอันหน่ึงกระตุกขึ้นมาหลอกตัวเอง
วา น่เี มื่อลมหายไปแลว จะไมตายเหรอ นั่น อันน้ีสรา งอุปสรรค
ใหตนเองแลว ลมกก็ ลับมมี าเพราะจิตถอยตัวออกมาแลว เผลอ
แลว เพอื่ ตดั ปญ หาขอ นใ้ี หข าดลงไป ไดด ำเนนิ เพอ่ื ความสะดวก
ตามวิธกี ารของเราในหลักปจ จบุ นั พงึ ทำความเขา ใจกับตนหรอื
กับลมวาแมลมจะหายไปก็ตามเถอะ เม่ือความรูยังครองราง
อยูนี้แลวจะไมตาย เพียงเทานี้ก็ตัดปญหาไดแลวละเอียดจน
กระทั่งลมหายเงียบ ส่ิงท่ีไมหายคืออะไร คือความรูท่ีเดนดวง
อยภู ายในจติ นั่นเอาตรงนั้น

ทีน้ีลมไมลมไมสำคัญเพราะจิตทรงตัวไดแลว เขาถึงตัว
จริงคือจิต แลวลมอันเปนเงาเพ่ือตามจิตเขาไปน้ันมันก็หมด

46 : กำหนดลม บริกรรม พจิ ารณาธรรม

ปญหาไป เชนเดียวกับเราตามรอยโค เม่ือถึงตัวโคแลว รอยก็
ปลอ ยไปไมส ำคญั เพราะเราตามรอยโคกเ็ พอ่ื จะจบั เอาโคตวั นนั้
ตา งหาก เราไมไ ดต ามโคไปเพอื่ จะเอารอยโค น่กี เ็ หมือนกันเชน
น้นั

งานของผตู องการพน ทุกข - เทศนอบรมพระ
ณ วัดปาบานตาด วนั ที่ ๓ กมุ ภาพันธ ๒๕๒๓

47

สมถธรรม-ปญ ญาธรรม

สมถธรรม คอื ความสงบใจ
ปญญาธรรม คือความละเอียดลออ ความแยบคาย
การพินิจพิจารณา ความเฉลยี วฉลาดแกตัวเอง เห็นส่ิงท่ีเปนภยั
แกตัวเอง แกสงิ่ ทีเ่ ปน ภัยแกต ัวเองโดยลำดับลำดา

จิตบรสิ ทุ ธิค์ อื ธรรม - เทศนอบรมพระ
ณ วดั ปา บา นตาด วันท่ี ๑๔ มถิ ุนายน ๒๕๒๕

48 : กำหนดลม บริกรรม พิจารณาธรรม

ปญญา ตองใชค วามคิด

สว นปญ ญานตี้ อ งไดใ ชค วามคดิ ความอา น พาคดิ พาอา น
พาพิจารณาไตรตรอง ปญญาถาไมใชก็จะนอนจมอยูกับ
ความสงบนั้น แลวก็ไมถึงไหน มีแตความสงบอยูเพียงเทานั้น
ไมเปลี่ยนสภาพของตัวเองใหมีความละเอียดแยบคาย และ
สอดสองมองทะลุเห็นส่ิงน้ันส่ิงน้ีซึ่งฝงจมอยางละเอียดอยู
ภายในจติ จงึ ตอ งใชป ญ ญาพนิ จิ พจิ ารณา เฉพาะอยา งยงิ่ รปู ขนั ธ
เปน สำคญั คอื กายนี้ ไมว า กายนอกกายใน ใหถือเปนเปา หมาย
แหงการพิจารณาเสมอไป ตามแตถนัดในกาลใดเวลาใด
จะควรพจิ ารณาขา งนอกหรอื ขา งใน รปู นอกหรอื รปู ใน กายนอก
หรือกายใน กายเขาหรือกายเรา รางกายใครก็ตาม แมสัตว
เดรัจฉานก็ไมขัดของ พิจารณาไดท้ังนั้น เพราะเปนธรรม
เหมือนกัน รวมอยูใน อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา รวมอยูในปฏิกูล
โสโครก เพื่อความเบ่ือหนายคลายความกำหนัดยินดีดวยกัน
พึงพจิ ารณา

งานควาเอาวมิ ตุ ตธิ รรมมาครอง - เทศนอ บรมพระ
ณ วดั ปาบานตาด วันที่ ๙ พฤษภาคม ๒๕๒๕

49

สมถะ พจิ ารณา คนละเวลากัน

สมถะ ก็ในวงกรรมฐาน ๔๐ อันใดท่ีเหมาะสมกับจริต
นิสัยของเรา ใหต้ังหนาต้ังตาประพฤติปฏิบัตินำธรรมบทน้ัน
เขามากำกับใจ ไมวาจะเดินจะเหินจะอยูอิริยาบถใด ความรู
กบั สตนิ ี้กับคำบรกิ รรมใหต ดิ กันแนบสนทิ อยตู ลอดเวลา นนั้ แล
ชอื่ วา ความเพยี รในทางสมถะ ใหด ำเนนิ อยา งนน้ั จนกระทง่ั จติ
มีความสงบเย็น เม่ือเย็นครง้ั นี้แลว สงบครง้ั นแี้ ลว คร้ังตอไปก็
อยาไปยึดมาเปนอารมณวา ... คร้ังท่ีแลวมาเราทำอยางนั้น ๆ
แลว อยากใหเปน อยา งน้นั ๆ อยา ตง้ั ความอยากไปสอู ดตี คือ
อตตี ารมณ จะเปน การผดิ จากหลกั ปจ จบุ นั ทเ่ี คยไดร บั ความสงบ
มาแลว สงบเพราะหลกั ปจ จบุ นั ตา งหาก ไดแ กค ำบรกิ รรมกบั จติ
ติดแนบกันดวยความมีสติควบคุมอยูเทาน้ัน น่ีหลักเกณฑของ
การภาวนาเพอ่ื ความสงบใจ

การพจิ ารณา เมอ่ื ถงึ จติ มคี วามสงบไดพ อประมาณแลว
เม่ือหยุดจากการภาวนาเพ่ือความสงบนั้นก็พิจารณาทางดาน
ปญญา เปนคนละวาระ ไมใชวาระเดียวกัน เวลาพิจารณา
ทางดานปญญา ก็ใหเปนการพิจารณาทางดานปญญาจริง ๆ

50 : กำหนดลม บรกิ รรม พิจารณาธรรม

ไมตองหวงสมาธิ ในขณะท่ีทำเพ่ือความเปนสมาธิเพ่ือความ
สงบใจ ก็ไมต อ งหวงปญ ญา

ใหทำงานคนละเวลาไมใหกาวกายกัน ไมใหเปนหวง
หวงหนาหวงหลัง ไมใหจิตเปนสัญญาอารมณแลวจะทำอะไร
ไมคอยไดเหตุไดผล ไมเปนช้ินเปนอัน สุดทายก็โลเล น่ีการ
พจิ ารณา

สมถธรรม วิปสสนาธรรม - เทศนอบรมพระ
ณ วัดปาบานตาด วนั ท่ี ๒๗ กุมภาพันธ ๒๕๓๒

51

นำจิต ออกพจิ ารณา

เมอื่ จติ มคี วามสงบไดม ากนอ ยเพยี งไร ใหพ ยายามนำจติ
ออกพิจารณาทางดานปญญา อยาไปถือข้ันน้ันขั้นน้ีของสมาธิ
วาควรแกปญญาหรือไมควรแกปญญา ใหถือเร่ืองความสงบ
จิตสงบมากนอยมีความอ่ิมตัวใหปรากฏ ไมหิวโหยกับอารมณ
ตาง ๆ เพราะความสงบคือโอชารสอันสำคญั ของจิต

จากนั้นแลวก็ใหพิจารณาทางดานปญญา เอารางกาย
ของเรานี้แหละเปนตนเหตุสำคัญย่ิงกวาอ่ืน แตก็ไมไดปฏิเสธ
วาส่ิงภายนอกไมสำคัญ นี่หมายถึงรางกายของเราเปนสำคัญ
อันดับหน่ึง จึงตองใหพิจารณา เชน กาย เวทนา จิต ธรรม
กห็ มายถงึ กาย เวทนา จติ ธรรม ของแตล ะราย ๆ แหง ผปู ระกอบ
ความพากเพยี รน้นั แลเปน หลักเปน ทต่ี ้ัง

ภยั ของจติ คอื กิเลสเทาน้ัน - เทศนอ บรมพระ
ณ วดั ปา บา นตาด วนั ท่ี ๑๓ มีนาคม ๒๕๒๕

52 : กำหนดลม บริกรรม พิจารณาธรรม

ไตรลักษณ เปน ทางเดินของปญญา

การพิจารณาขันธทุกๆ ขันธ จงถือไตรลักษณ (อนิจฺจํ
ทกุ ฺขํ อนตฺตา) เปนทางเดนิ ของปญ ญา พจิ ารณาลงจุดนนั้ เสมอ
จะเปนไตรลักษณใดไมผิดทาง ขอใหชัดเจนดวยปญญา
เปนสำคญั กวาอน่ื

เขาสแู ดนอวกาศของจิตของธรรม - เทศนอบรมพระ
ณ วัดปา บานตาด วนั ที่ ๕ พฤศจกิ ายน ๒๕๐๕

53

อนิจฺจํ ทกุ ฺขํ อนตฺตา

อนิจฺจํ มันก็เห็นอยูชัดๆ แปรสภาพอยูตลอดเวลา
ตงั้ แตว นั เกดิ จนกระทงั่ วนั ตาย แมแ ตเ วทนามนั กย็ งั แปรของมนั
มสี ุข มที ุกข มีเฉยๆ ท้งั รา งกายและจติ ใจ หมนุ ตวั อยอู ยางน้ัน
มีเวลาหยุดยั้งท่ีไหน ถามีสติปญญา ทำไมจะไมเห็นสิ่งเหลานี้
ทำงานของตัวโดยหลกั ธรรมชาตขิ องเขา ดว ยสติปญ ญาของเรา
ตองรูตองเห็น ปดไมอยู ปดสติปญญาไมอยู ตองทะลุโดย
ไมสงสยั

ทุกฺขํ อวัยวะสวนไหนพาใหมีความสุขความสบายบาง
นอกจากทุกขเต็มตัวตองบำบัดรักษาอยูเรื่อยมา จึงพอรอดมา
ไดถงึ วันน้ี ยงั พากันเพลิดเพลินกบั กองไฟอยหู รือ

อนตฺตา ทานประกาศไวชัดเจนแลว อยายุง อนตฺตา
เหมอื นกบั วา จะตขี อ มอื พวกเรานนั่ แหละ อยา ไปเออื้ มอยา ไปจบั
อันนั้นเปนพิษเปนภัย อยาไปเขาใจวาเปนตนเปนของตน
เปนเราเปนของเรา น่นั คอื พษิ คอื ภัย เมอ่ื วาเปนเราเปน ของเรา
เมื่อไร ความยึดมั่นถือม่ันก็เหมือนการจับไฟนั่นแล จงถอนตัว

54 : กำหนดลม บรกิ รรม พิจารณาธรรม

ออกมาดวยปญญา ใหเห็นวาส่ิงน้ีเปน อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา
โดยแท จิตจะไมไปอาจไปเอื้อมไปจับ ไมไปแตะไปตองจะ
ปลอ ยวางภาระธรุ งั คอื อปุ าทานความยดึ มนั่ ถอื มนั่ อนั เปน ภาระ
อนั หนักนัน้ ออกมาโดยลำดับ

โอชารสแหงธรรม - เทศนอ บรมพระ
ณ วัดปาบา นตาด วนั ท่ี ๑๓ ธนั วาคม ๒๕๒๔

55

พิจารณา ตอ งสดๆ รอนๆ

การพิจารณา จะยึดอารมณอดีตท่ีเคยพิจารณาไดผล
มาแลวมาพิจารณาอีกอยางเดิมไมไดนะ ตองใหมันคิดขึ้นมา
สดๆ รอนๆ ดวยอุบายของเราในปจจุบัน แตละครั้งๆ ใหคิด
ขนึ้ มาเอง แมจ ะตรงกบั อบุ ายอนั เกา กไ็ ดไ มผ ดิ และไดผ ลเทา กนั
ขอใหคิดคนขึ้นมาสดๆ รอนๆ ในปจจุบัน เปนความถูกตอง
เหมาะสมในการแกก ิเลสทกุ ประเภทและทุกๆ คร้ังไป

เขา สแู ดนอวกาศของจติ ของธรรม - เทศนอบรมพระ
ณ วดั ปาบา นตาด วันท่ี ๒๔ เมษายน ๒๕๒๑

56 : กำหนดลม บรกิ รรม พิจารณาธรรม

อยา พิจารณาเพอ่ื ถอื

การพิจารณาก็เหมือนกับพิจารณาสิ่งอ่ืน ไมพิจารณา
เพ่ือถือเอา พิจารณาเพื่อใหรูส่ิงน้ันตามความจริงของมัน
โดยถา ยเดยี ว

อวิชชารวมตวั ปกปด จิตแทธรรมแท - เทศนอ บรมพระ
ณ วดั ปา บา นตาด วนั ที่ ๕ ธันวาคม ๒๕๐๙

57

พิจารณาอสภุ ะ

ในขณะทม่ี คี วามสงบกผ็ อ นจติ ใหม คี วามสงบอยอู ยา งนนั้
เวลาจิตพอตัวอยากจะขยายตัวออกมาสูความคิดอานตาง ๆ
ก็ใหคิดไปทางดานปญญา พิจารณาคลี่คลายในสกลกายน้ีก็ได
หรือพิจารณาสกลกายภายนอก เก่ียวกับเรื่องอสุภะอสุภัง
เปนสำคัญ

สำหรับนักบวชเราท่ีจิตยังหาความสงบไมได หรือ
ยงั ไมเ ขา ใจแจง ชดั ในสง่ิ เหลา นี้ การพจิ ารณาดว ยอสภุ ะเปน ของ
สำคัญมากเพ่ือระงับราคะตัณหาลงได นอกจากระงับแลว
ยังตองทำลายไดดวย “วิปสสนา” แปลวาความเห็นแจง
เหน็ แจง ตามความเปนจริงของธาตุของขนั ธ

ธาตุ กค็ ือธาตุ ๔ ดนิ นำ้ ลม ไฟ
ซึง่ เต็มอยูใ นรา งกายของเรา

ขนั ธ ก็คอื ขันธ ๕ ไดแก รูปขนั ธ เวทนาขันธ สัญญาขนั ธ
สังขารขันธ วิญญาณขันธ ซ่ึงเต็มอยูในรางกายอันน้ี
อีกเชน เดยี วกัน ใหเ หน็ แจงตามความจริงของขันธน้นั ๆ

58 : กำหนดลม บริกรรม พจิ ารณาธรรม

ความเห็นธรรมดาของเราท่ีเห็นน้ี มันเห็นไมแจง
เห็นดวยอำนาจของอวิชชาปดหูปดตาใหเห็น เห็นดวยความ
ปดหูปดตากับเห็นดวยความเปดตาน้ันตางกัน อวิชชาพาเห็น
พาใหร ดู งั ทส่ี ามญั ชนทงั้ หลายไดร ไู ดเ หน็ ไดย นิ ไดฟ ง ทวั่ ๆ ไปนน้ั
ลวนแลวตั้งแตเปนเรื่องของอวิชชาพาใหรูใหเห็น แตสติธรรม
ปญญาธรรมพาใหรูใหเห็นน้ี ใหเห็นแจงลงถึงหลักความจริง
จริง ๆ เชน เห็นเปนอสุภะก็เปนอสุภะจริง ๆ ประจักษกับใจ
พิจารณาจนรูจนเห็น เพราะส่ิงเหลานี้ในรางกายนี้เปนอยาง
นน้ั จรงิ ๆ

แยกกระจายออกไปต้ังแตหนังแตเนื้อ ถลกหนังออก
ไปดูใหเห็นชัดเจน ความจริงเปนอยางน้ัน ผิวภายนอกเปน
อยางหนึ่ง เปนเครื่องหลอกตาบุรุษตาฟางไดอยางประจักษ
ทนี ภี้ ายในของหนงั นนั้ เปน อกี อยา งหนงึ่ เราตอ งไดด ดู ว ยปญ ญา
ถาดูดวยปญญาแลวมันก็ไมมีอะไรที่จะมาหลอกเราได เพราะ
สิ่งสกปรกโสมมมันก็เต็มไปตามผิวหนังน้ีแลว ข้ีไคล ฟงซิขี้มัน
เปนของดีเมื่อไร ข้ีสนิมเต็มตัว ตองชะตองลางตองอาบเช็ดถู

59

อยูตลอดเวลา ไมมีอะไรท่ีจะเปนสิ่งกังวลในการปฏิบัติรักษา
ชำระลางย่งิ กวา รา งกายที่มอี ยใู นตัว

ส่ิงอะไรก็ตามแมจะสะอาดสวยงามเพียงไร เมื่อเขามา
คละเคลากับรางกายซ่ึงเปนของปฏิกูลนี่แลว ก็ตองกลายเปน
ของปฏิกูลดวยกัน เชน สถานที่อยู ผานุงหมสบงจีวร ตองได
ซักไดฟอก ตองเช็ดตองถูไมอยางน้ันจะอยูไมได เหม็นคลุง
ไปหมด เพราะตวั น้เี ปน ตวั การหมุ หอซากผดี บิ นีไ่ ว เมื่อระบาย
หรอื ซมึ ซาบออกมาสภู ายนอก ออกมาตามเหงอ่ื ตามไคล เพราะ
ของสกปรกอยูภายใน เหงื่อซึมซาบออกมาก็ตองกลายเปน
ของปฏิกูล ติดสิ่งท่ีมาเกี่ยวของเคร่ืองนุงหมใชสอยท้ังหลาย
ใหเ ปน ของปฏิกลู นาเกลยี ดนา กลวั ตาม ๆ กนั ไปหมด จงึ ตอ งได
ชำระสะสางซักฟอกเช็ดถูกันอยูตลอดเวลา เทียบเคียงใหเห็น
เปนสัดเปนสว นอยา งนี้

เอา ยนเขา มาอีกถึงหนงั หนงั หมุ หอ ตจปรยิ นฺโต มหี นงั
หมุ อยเู ปน ที่สุดรอบ หรอื มีหนงั หมุ อยูโดยรอบ นีค้ ือสงิ่ ทหี่ ลอก

60 : กำหนดลม บริกรรม พจิ ารณาธรรม

สัตวโลกใหสำคัญมั่นหมายวาเปนสัตวเปนบุคคล เปนหญิง
เปนชาย วาเปนของสวยของงาม นารักใครชอบใจ น่ีแหละ
สง่ิ หลอกมีบาง ๆ เทา นี้เอง แลว ทีน้ถี ลกออกมา เอาดา นภายใน
ของหนังออกมาขางนอกเสีย ภายนอกเอาเขาไปขางในเสีย
ทนี เี้ ราจะเหน็ ตง้ั แตค วามเยม้ิ ไปดว ยความอสภุ ะอสภุ งั คำวา สตั ว
วาบุคคล วาหญิงวาชาย วานากำหนัดยินดี หายไปหมด เม่ือ
สติปญญาไดหยั่งทราบถึงหลักความจริงน้ีแลว ตองเกิดความ
สลดสงั เวช เกิดขนพองสยองเกลา ขึน้ มา นีเ่ คยเปนมาแลว ไมใ ช
มาพูดเฉย ๆ เวลา มนั เห็นจริง ๆ เหน็ อยา งนั้น เกิดความสลด
สงั เวช

การพิจารณาอสุภะหรือธาตุขันธทางดานวิปสสนาคือ
ปญญา บังคับจิตใจใหรูใหสอดสองไปตาม มีสติควบคุมงาน
สติตองเปนนายหัวหนาบังคับใหจิตทำงานคือปญญา ในข้ันนี้
ยังไมเห็นผลแหงการพิจารณาของตน จึงมักจะเถลไถลกลาย
เปนสัญญาอยูเสมอ แตเม่ือจิตไดรับความสงบบางแลวออกมา
พจิ ารณา กพ็ อไดถ อ ยไดความ

61

จากนั้นกพ็ ิจารณา เอา เขาไป ออกจากหนงั แลวเขาไป
หาเน้ือ เอา สมมุติข้ึนมา เพราะเราติดสมมุติ ไมเอาสมมุติแก
สมมุติจะทำอยา งไร นีม่ ันสมมตุ ิทงั้ นน้ั วาสวยวา งาม กต็ ัง้ เอา
เสกสรรเอา ทีนี้เราจะพิจารณาใหเห็นตามความจริงของสิ่ง
เหลาน้ี จะไปวาสมมุติ สมมุติตัวเองข้ึนมาหลอกตัวเองไดยังไง
ไมหลอกเรื่องของปญญาที่จะพิจารณาความจริงตองต้ังขึ้นมา
ดูเขาไปถึงเน้ือ เอา เวลาคนตายแลวก่ีวันมันจะแสดงความ
เนา พองขนึ้ มา เพยี งสองวนั เทา นนั้ กเ็ หน็ ไดอ ยา งชดั ๆ แลว ไมต อ ง
พูดมากเลยนะ ๔๘ ช่ัวโมงกเ็ หน็ ไดช ดั แลว เนา พองข้ึนอืดขนึ้ มา
จากน้ันก็ระเบดิ ปงออกมาแหละ แตกกระจดั กระจาย ลวนแลว
ตง้ั แตข องปฏิกูลโสโครกเต็มไปหมดท้งั รา งนเี้ ลย น่สี วยตรงไหน
งามตรงไหน นารักใครชอบใจไหม

เอา ทีนี้เขาไปนอนกอดดูซิ กอดไดไหมนี่ซากผีตรงน้ี
ภายในซากผีนมี้ อี ะไร อาหารใหม อาหารเกา กบั เนอ้ื หนังมงั สัง
ทั้งหลายน้ี มันกลายเปนของปฏิกลู เหมอื นกันไปหมดแลว ไมม ี
เกาะใดดอนใดเปน สง่ิ ทน่ี า แตะตอ งสมั ผสั สมั พนั ธเ ลย เตม็ ไปดว ย

62 : กำหนดลม บรกิ รรม พจิ ารณาธรรม

สงิ่ เหลา นท้ี งั้ นน้ั จากนน้ั กเ็ ปอ ยลงไป ๆ โดยลำดบั ลำดา เหลอื ตงั้
แตร างกระดกู อนั นัน้ กเ็ ปอ ยลงไปเหม็นคลุงไปหมด ดูไมไ ดเลย
น่ีหรือสตั วน ห่ี รือบุคคล น้หี รอื เราน้ีหรือเขา เปนอยางนหี้ รอื

พจิ ารณาหยงั่ ลงไป ๆ เทา ไรจติ ยง่ิ ซง้ึ ๆ ลงไปโดยลำดบั ๆ
เกดิ ความสลดสงั เวช โอย นำ้ ตามนั รว งลงโดยไมร สู กึ ตวั ไมก งั วล
เอา รวงก็รวง สว นสตปิ ญญาทีเ่ ดินตามแถวตามแนวทต่ี นกำลงั
พจิ ารณาเปน ไมล ดละ จนกระทง่ั รา งกายทงั้ หลายนก้ี ระจายออก
ไปหมด เปน ดิน เปน นำ้ เปน ลม เปน ไฟ ใหเห็นไดอยา งชัด ๆ
ไมวาจะเปนธาตุใดก็ตามถาถนัดในธาตุใดใหพิจารณาธาตุน้ัน
จะวิ่งท่ัวถึงกันหมด อยาไปพิจารณาวา นี่ธาตุดินอยางนี้แลว
ธาตุน้ำเปนยังไง แลวธาตุลมเปนยังไง ธาตุไฟเปนยังไง
อยาไปสนใจมากยิ่งกวาสิ่งท่ีถนัดในการพิจารณาเวลาน้ัน
นัน้ เปน สำคญั

เพราะธรรมเหลาน้ีเปนส่ิงเกี่ยวโยงกัน ดังท่ีทานวา
ทกุ ข สมทุ ยั นโิ รธ มรรค อยา เขา ใจวา ไปทำงานคนละหนา ทนี่ ะ

63

ในภาคปฏิบัติแท ๆ ไมไดทำงานคนละหนาที่ ทำงานในขณะ
เดยี วกัน กลมกลืนกันไปหมด ทง้ั สัจจะ ๔ น้แี ละสตปิ ฏ ฐาน ๔
เหมือนกันอยางน้ัน พอแยกแยะลงไปแลว กระดูกมันก็มอง
เห็นไดช ดั ๆ หลังจากนน้ั แลวกระดูกมนั กค็ อ ยกระจายตัวลงไป
กลายเปนดินในหลักธรรมชาติ ทีน้ียังเหลืออะไรก็เหลือแต
ความรู ทีน้ีจิตมันจะสงบตัวละนะ พอมันเปนอยางน้ันแลว
ปลอ ยจากนน้ั แลว กเ็ หลอื แตค วามรลู ว น ๆ เดน แตอ ยา มาคาดนะ
หา มไมใหคาด ใหพจิ ารณาดงั ทว่ี า นี้กแ็ ลวกัน

งานของผตู อ งการพนทุกข - เทศนอบรมพระ
ณ วดั ปาบา นตาด วันท่ี ๓ กมุ ภาพันธ ๒๕๒๓

64 : กำหนดลม บรกิ รรม พิจารณาธรรม

นี่ ... วิธีการพิจารณา

เมอ่ื พจิ ารณาตามสตกิ ำลงั ของตนเปน อยา งไรแลว ผลจะ
รูเอง ไมใหคาดใหหมาย ซึ่งเปนความผิดจากหลักปฏิบัติ
ในหลกั ปจ จบุ นั พจิ ารณาแลว พจิ ารณาเลา ทนี เ้ี วลาเราพจิ ารณา
วันหลังอีก อยาไปคาดไปหมายอีกนะ ใหต้ังใหมหาเอาใหม
สติปญญาของเรามีหาเอาใหม อยาไปเอาสติปญญาเกามาใช
ถา มนั ไมไ ปสมั ผสั สมั พนั ธก นั เอง ถา มนั เกดิ ขน้ึ เองสมั ผสั สมั พนั ธ
กันเองน้ัน เรานำมาใชได ถาเราไปควาเอาปญญาอันเกาที่เรา
มาใช เมื่อวานนี้เราทำอยางน้ี วันน้ีเราจะตองทำอยางน้ีใหไป
ตามแบบแปลนแผนผังน้ัน ๆ น้ี ๆ มันเปนโครงการของโลก
ไปแลวนะ มันไมใชเปนหลักของการปฏิบัติในปจจุบันธรรม
ซึง่ เปน การถกู ตองตามหลกั ปฏบิ ัติจรงิ ๆ เราตอ งทำอยางนี้

สติปญญาผลิตขึ้นมาได ผลิตขึ้นมาไดเรื่อย ๆ วันหนึ่ง
แสดงอาการอยางหนึ่งข้ึนมา ๆ ซ่ึงลวนแลวตั้งแตเปนเรื่อง
สจั ธรรม ใหเ กิดความเบอื่ หนา ยคลายกำหนัด คลายความยินดี
คลายอุปาทานความยดึ มน่ั ถอื มน่ั ไปโดยลำดบั ๆ นเี่ รอื่ งปญ ญา
เวลาพิจารณา ๆ อยางนี้ เอา ทนี ีเ้ วลาจะพิจารณาทางสมาธกิ ็

65