พรรณปลาไทยจากสายธารสู่มหานที 95 ปี กรมประมง

ปลาบู่่�มหิิดล

Mahidolia mystacina (Valenciennes, 1837)
เป็็นปลาบู่�ข่ นาดเล็็ก อาศััยอยู่�ร่ ่่วมกัับกุ้�ง้ ดีีดขัันบริิเวณปากแม่่น้ำ��ำ และทะเลชายฝั่�่ง
ได้้รัับการตั้�ง้ ชื่่อ� สกุุลใหม่่โดย H.M. Smith ในปีี พ.ศ. 2475 เพื่่อ� เทิิดพระเกีียรติิแด่่
สมเด็็จพระเจ้า้ พี่่ย� าเธอ เจ้า้ ฟ้้ามหิิดลอดุุลเดชฯ กรมหลวงสงขลานคริินทร

(พระยศขณะนั้้�น) ที่่�ทรงสนัับสนุุนการเสริิมสร้้างบุุคลากร
โดยพระราชทานทุุนทรัพั ย์์ให้้ข้้าราชการกรมรัักษาสัตั ว์์น้ำ��ำ 3 ราย

ไปศึึกษาวิิชาการด้้านการประมง

(ภาพปกโดย มนตรีี บัวั บาล)

พรรณปลา๙ไท๕ยปจีีากกรสมปารยะธมางราสู่ม� หานทีี

กรมประมง

กระทรวงเกษตรและสหกรณ์์

คำำนิิยม

หนัังสืือชุุด “ใต้้ร่่มพระบารมีี จากสายธาราสู่�่มหานทีี ๙๕ ปีี
กรมประมง” ที่่ก� รมประมงได้้จัดั ทำำ�ขึ้้น� นั้้น� เป็น็ ความพยายามของกรมประมง
ในการรวบรวมปลาไทยที่่�มีีถิ่่�นอาศััยในแหล่่งน้ำ�ำ�จืืด น้ำ�ำ�กร่่อย และน้ำ��ำ เค็็ม
รวมทั้้�งรวบรวมเครื่่�องมืือประมงประเภทต่่าง ๆ ทั้้�งทางด้้านประมงน้ำ�ำ�จืืด
และประมงทะเลของประเทศไทย ไว้้เป็็นฐานทรััพยากรชีีวภาพและคลัังความรู้�
ด้้านการประมงของประเทศ เพื่่�อให้้เด็็กนัักเรีียน นัักศึึกษา เยาวชน
และประชาชนทั่่ว� ไปในแต่่ละภููมิิภาคได้้มีีโอกาสเรีียนรู้� ได้้รู้้�จัักชนิิดพันั ธุ์์�ปลา
และทรััพยากรท้้องถิ่่�นของตนเอง รวมทั้้�งรู้�จัักลัักษณะเครื่่�องมืือประมง
ของไทย ดังั นั้้น� หนังั สืือชุุดนี้้จ� ึงึ เอื้้อ� อำำ�นวยประโยชน์ใ์ ห้้เกิิดขึ้�นทั้้ง� โดยทางตรง
และทางอ้้อมแก่่สัังคมในการร่่วมกัันดููแล รัักษา และอนุุรัักษ์์คุ้�้มครอง
ทรััพยากรสััตว์์น้ำ��ำ ของประเทศ เป็็นการสร้้างการมีีส่่วนร่่วมของคนในชุุมชน
และสังั คม สร้้างแนวร่่วมในการรักั ษาและติิดตามการเปลี่่ย� นแปลงของพันั ธุ์�
ปลาชนิิดต่่าง ๆ ที่่�จะเกิิดขึ้�น ทำำ�ให้้ทราบถึึงการเปลี่่�ยนแปลงที่่�ผ่่านมา
และที่่�จะเป็็นไปในอนาคตว่่าจะพบมากขึ้�นหรืือน้้อยลงอย่่างไร สามารถ
นำำ�ไปใช้้เป็็นฐานข้้อมููลในการวางแผนจััดการและพััฒนาทรััพยากรปลา
และสัตั ว์น์ ้ำ�ำ� รวมทั้้ง� สร้้างจิติ สำำ�นึกึ ในการอนุุรักั ษ์แ์ ละคุ้ม�้ ครองแหล่่งพันั ธุ์์�ปลา
และการเพาะและขยายพันั ธุ์์�ปลาให้้มีเี พิ่่ม� มากขึ้น� ด้้วยวิธิ ีกี ารต่่าง ๆ เพื่อ่� ไม่่ให้้
สููญสิ้้�นไปจากแหล่่งอาศัยั ในท้้องถิ่่�นและสังั คมไทย
หนัังสืือชุุด “ใต้้ร่่มพระบารมีี จากสายธาราสู่�ม่ หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง”
กรมประมงจััดทำ�ำ ขึ้้�นเพื่่�อทููลเกล้้าถวายสมเด็็จพระกนิิษฐาธิิราชเจ้้า กรมสมเด็็จ
พระเทพรััตนราชสุุดา เจ้้าฟ้้ามหาจัักรีีสิิริินธร มหาวชิิราลงกรณวรราชภัักดีี
สิิริิกิิจการิิณีีพีีรยพััฒน รััฐสีีมาคุุณากรปิิยชาติิ สยามบรมราชกุุมารีี ซึ่่�งทรงมีี
ความสนพระทัยั ในด้้านสััตว์์น้ำ�ำ�และการประมง โดยในการเสด็จ็ พระราชดำ�ำ เนิิน
เพื่อ่� ปฏิบิ ัตั ิพิ ระราชกรณียี กิจิ ด้้านการประมงทุุกครั้ง� ทรงมีพี ระราชดำ�ำ รัสั ถามถึงึ
ชนิิดพัันธุ์์�ปลาและเครื่่�องมืือประมงประเภทต่่าง ๆ หนังั สืือชุุดนี้้�จึึงใช้้เป็็นข้้อมููล

พii รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

เพื่่�อทรงงานในการตรวจเยี่่�ยมและติิดตามผลโครงการ
ด้้านการประมง และสำ�ำ หรัับให้้นัักเรีียนระดัับ
ประถมศึกึ ษาในโครงการประมงโรงเรียี นภายใต้้โครงการ
เกษตรเพื่่�ออาหารกลางวัันตามพระราชดำ�ำ ริิ ซึ่่�งเป็็น
โรงเรีียนในสัังกััดกองบััญชาการตำำ�รวจตระเวนชายแดน
สัังกััดกรมการศึึกษานอกโรงเรีียน และในโครงการ
พัฒั นาประมงอันั เนื่อ่� งมาจากพระราชดำ�ำ ริพิ ื้้น� ที่่ท� ุุรกันั ดาร
ของจัังหวััดต่่าง ๆ ทั่่�วประเทศ เพื่่�อจัักได้้นำำ�ไปเผยแพร่่ ส่่งเสริิม สนัับสนุุน
ใ ห้้พัั ฒ น า ค ว า ม เ ป็็ น อ ยู่�่ ข อ ง ปร ะ ช า ช น ใ ห้้มีี ค ว า ม รู้ � ค ว า ม เ ข้้ า ใ จ ด้้ า น ก า ร
ประกอบอาชีีพประมงได้้อย่่างถููกต้้อง และเป็็นสื่่�อการเรีียนการสอน
เสริิมทัักษะด้้านเครื่่�องมืือประมงอัันเป็็นประโยชน์์แก่่นัักเรีียน นิิสิิต นัักศึึกษา
ทั้้�งระดับั ประถมศึึกษา มััธยมศึึกษา และอุุดมศึึกษา
ด้้วยเหตุุนี้้จ� ึงึ เห็น็ ว่่าหนังั สืือเล่่มนี้้จ� ะเป็น็ ประโยชน์อ์ ย่่างยิ่่ง� และขอเป็น็
กำำ�ลังั ใจให้้กรมประมงได้้สืืบสานเจตนาและดำ�ำ รงความต่่อเนื่อ่� งในการศึกึ ษา
เรื่่�องพรรณปลาของไทย เพื่่�อดำ�ำ รงความมั่่�นคงทางอาหารและความ
หลากหลายทางชีีวภาพสััตว์์น้ำ��ำ รวมทั้้�งการจััดการด้้านการใช้้ประโยชน์์
และการอนุุรัักษ์์เพื่่�อให้้ปลาและสััตว์์น้ำ�ำ�ยัังคงดำำ�รงอยู่�ค่ ู่�่กับั สังั คมไทยตลอดไป

นายจรัลั ธาดา กรรณสูตู
องคมนตรีี

๒ กัันยายน ๒๕๖๔

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง iii

คำำนิิยม

กรมประมง เป็็นหน่่วยงานหนึ่่�งของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์์
ซึ่่�งมีีความรัับผิิดชอบโดยตรงเกี่่�ยวกัับการบริิหารจััดการทรััพยากรสััตว์์น้ำ�ำ�
รวมทั้้�งการเพาะและขยายพัันธุ์์�สััตว์์น้ำ�ำ� ทั้้�งสััตว์์น้ำ�ำ�เศรษฐกิิจและสััตว์์น้ำ��ำ
สวยงาม การศึึกษาด้้านพัันธุ์์�ปลาและความหลากหลายทางชีีวภาพของ
ปลาไทย รวมทั้้�งข้้อมููลด้้านเครื่่�องมืือประมง เป็็นอีีกความพยายามหนึ่่�ง
ของกรมประมงที่่�จะมุ่่�งมั่่�นดำ�ำ เนิินงานตามภารกิิจการบริิหารจััดการ
ทรััพยากรสััตว์์น้ำ�ำ�และการประมงของประเทศให้้ดำ�ำ รงความอุุดมสมบููรณ์์
และคงความหลากหลายทางชีีวภาพของสััตว์์น้ำ�ำ� ผลสััมฤทธิ์ �อัันเกิิดจาก
ภารกิจิ ดังั กล่่าวล้้วนเป็น็ ไปเพื่อ่� สนับั สนุุนให้้ประชาชนในประเทศมีที รัพั ยากร
สััตว์์น้ำ�ำ�ใช้้อย่่างต่่อเนื่่�องและยั่่�งยืืน มีีความมั่่�นคงทางอาหารและโภชนาการ
ที่่ด� ีี มีีการจ้้างงาน สร้้างรายได้้ มีีคุุณภาพและวิิถีีชีีวิิตที่่ด� ีี
การจัดั ทำ�ำ หนัังสืือชุุด “ใต้้ร่่มพระบารมีี จากสายธาราสู่�ม่ หานทีี ๙๕ ปีี
กรมประมง” ซึ่่�งมีีข้้อมููลทั้้�งปลาน้ำ�ำ�จืืดและปลาทะเลของไทย ปลาสวยงามน้ำ��ำ จืืด
และปลาสวยงามทะเลรวมทั้้�งเครื่่�องมืือประมงของไทยเล่่มนี้้� จััดเป็็นคู่�่มืือ
ชนิิดพัันธุ์์�ปลาและเครื่่�องมืือประมงของประเทศที่่�รวบรวมจากการศึึกษา
ของกรมประมง และบููรณาการข้้อมููลกัับองค์์กรและสถาบัันการศึึกษา
ที่่�เกี่่�ยวข้้องนัับเป็็นฐานข้้อมููลความมั่่�นคงทางด้้านความหลากหลายของ
ชนิิดพัันธุ์์�ปลาในประเทศ รวมถึึงเป็็นฐานข้้อมููลความมั่่�นคงด้้านอาหาร
ภาคการเกษตร ในภาคส่่วนของการประมงที่่�สามารถนำ�ำ มาจััดทำ�ำ ระบบ
สารสนเทศ ฐานข้้อมููลและเชื่่�อมโยงระบบบริิหารจััดการพื้้�นที่่�เกษตรกรรม
(Agri-Map) ตั้�้งแต่่พื้้�นที่่�น้ำ��ำ จืืด ชายฝั่�่งทะเล และในทะเล จะเห็็นภาพปลา
ประจำ�ำ ถิ่่�น เครื่่�องมืือประมงประจำ�ำ พื้้�นที่่�และชุุมชนนำ�ำ มาขยายผล โดย
กรมประมงเป็น็ หน่่วยงานหลักั ในการบริิหารจััดการทรัพั ยากรสััตว์์น้ำ�ำ�ในพื้้�นที่่�

พiv รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

จึึงหวัังเป็็นอย่่างยิ่�งว่่าหนัังสืือชุุด “ใต้้ร่่มพระบารมีี จากสายธาราสู่�่มหานทีี
๙๕ ปีี กรมประมง” จะเป็็นประโยชน์์ต่่อผู้้�สนใจนำ�ำ ไปใช้้ในการสร้้างความรู้�
ความเข้้าใจที่่�ถููกต้้อง ให้้แก่่เกษตรกร ชาวประมง นัักเรีียน นิิสิิต นัักศึึกษา
ประชาชนทั่่�วไป ทำำ�ให้้ได้้รู้้�จััก รััก และหวงแหนทรััพยากรสััตว์์น้ำ�ำ�ของประเทศ
รวมทั้้�งร่่วมกัันสืืบสานการบำ�ำ รุุงรัักษาให้้มีีเพิ่่�มมากขึ้�น และอนุุรัักษ์์ให้้ยัังคงอยู่�่
คู่�ป่ ระเทศไทยสืืบไป

นายเฉลิิมชััย ศรีีอ่อ่ น
รัฐั มนตรีีว่่าการกระทรวงเกษตรและสหกรณ์์

๒ กันั ยายน ๒๕๖๔

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง v

คำำนำำ

เนื่่�องในวโรกาสวัันคล้้ายวัันพระราชสมภพ สมเด็็จพระกนิิษฐาธิิราชเจ้้า
กรมสมเด็็จพระเทพรััตนราชสุุดา เจ้้าฟ้้ามหาจัักรีีสิิริินธร มหาวชิิราลงกรณ
วรราชภัักดีี สิิริิกิิจการิิณีีพีีรยพััฒน รััฐสีีมาคุุณากรปิิยชาติิ สยามบรมราชกุุมารีี
ในวันั ที่่� ๒ เมษายน พ.ศ. ๒๕๖๔ ณ ท่่าวาสุุกรีี ผู้้�บริิหารกรมประมงได้้รับั
พระมหากรุุณาธิิคุุณให้้เข้้าเฝ้้าและรัับฟัังพระราชดำำ�รััสเกี่่�ยวกัับการพััฒนา
ความรู้�ให้้กัับนัักเรีียนในโรงเรีียนตามพระราชดำ�ำ ริิ ซึ่่�งทรงมีีพระราชวิินิิจฉััย
ให้้ปรัับปรุุงการถ่่ายทอดความรู้�ให้้สอดคล้้องกัับวิิถีีการดำ�ำ รงชีีวิิตเพิ่่�มเติิม
จากการส่่งเสริิมอาชีีพด้้านการประมง เช่่น การทำ�ำ ประมง เครื่่อ� งมืือประมง
โดยเฉพาะอย่่างยิ่่ง� การจัับสัตั ว์์น้ำ�ำ�ที่่�ถููกต้้องและยั่่�งยืืน
สมเด็็จพระกนิิษฐาธิิราชเจ้้า กรมสมเด็็จพระเทพรััตนราชสุุดา ฯ
ทรงประกอบพระราชกรณีียกิิจนานัปั การด้้วยพระวิิริิยะอุุตสาหะ และทรงมีี
พระคุุณููปการในวงการด้้านการประมง ทรงอุุทิิศพระวรกาย พระสติปิ ััญญา
และพระราชหฤทััย เพื่่�อประโยชน์์สุุขของพสกนิิกร ให้้มีีความเป็็นอยู่�่ที่่�ดีียิ่�งขึ้�น
พระองค์์ท่่านทรงมีีความสนพระทััยในด้้านสััตว์์น้ำ��ำ และการประมงตั้�้งแต่่
ทรงพระเยาว์์ ในการเสด็็จพระราชดำำ�เนิินเพื่่�อปฏิิบััติิพระราชกรณีียกิิจ
ด้้านการประมงทุุกครั้�ง ทรงมีีพระราชดำ�ำ รััสถามถึึงชนิิดพัันธุ์์�ปลา และเครื่่�องมืือ
ประมงประเภทต่่าง ๆ ด้้วยความสนพระทััย และทรงห่่วงใยในการอนุุรัักษ์์
ทรัพั ยากรสััตว์์น้ำ��ำ ของไทยทั้้�งสััตว์์น้ำ�ำ�จืืดและสัตั ว์์ทะเล

พvi รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

กรมประมง ในฐานะหนว ยงานรบั ผดิ ชอบโดยตรงเกยี่ วกบั การบรหิ าร
จัดการทรัพยากรสัตวน้าํ และการประมง รวมท้ังการเพาะและขยายพันธุ
สัตวน้าํ ท้ังสัตวน้าํ เศรษฐกิจและสัตวน้าํ สวยงาม นับต้ังแตมีพระมหากรุณาธิคุณ
จดั ต้งั กรมรักษาสัตวน้าํ ข้ึนเมื่อป พ.ศ. ๒๔๖๙ บัดนี้ ไดผานลวงเลยมาเกือบ
หนึ่งศตวรรษของการประมงไทย กรมประมงไดศึกษา สาํ รวจ และวิจัย
ดานพันธุปลาและสัตวน้าํ ที่มีอยูตลอดทั่วทุกภูมิภาคและทุกพื้นที่ของประเทศ
ท้ังลุมน้าํ ในผืนแผนดินและทองทะเลในอาณาเขตเพื่อใหการสนับสนุนงาน
ดานการบํารุงรักษาและขยายประชากรสตั วน้ํา กิจกรรมดงั กลาวเริ่มตนมา
ต้ังแตป พ.ศ. ๒๔๖๖ ในรชั สมัยของพระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกลาเจาอยหู วั
โดยมี ดร.ฮิว แมคคอรมิค สมิท (Dr. Hugh McCormick Smith)
อดีตผูบัญชาการกรมการประมงของรัฐบาลสหรัฐอเมริกาที่มารับราชการ
เปนที่ปรึกษาดานการประมงของกระทรวงเกษตราธิการนานถึง ๑๓ ป
และไดดาํ รงตําแหนงเจากรมหรืออธิบดีทานแรก ภายหลังจากมี
พระบรมราชโองการต้ังกรมรักษาสัตวน้ําขึ้นเมื่อวันที่ ๒๑ กันยายน
พ.ศ. ๒๔๖๙ และตอมาไดเปลี่ยนชื่อเปนกรมการประมง และกรมประมง
ตามลําดบั

เนื่องในวาระครบรอบ ๙๕ ป ของการสถาปนากรมประมง
กรมประมงไดจัดทําหนังสือชุด “ใตรมพระบารมี จากสายธาราสูมหานที
๙๕ ป กรมประมง” ซงึ่ ประกอบดว ยหนงั สือ ๔ เลม ไดแ ก “พรรณปลาไทยจาก
สายธาราสูมหานที ๙๕ ป กรมประมง” “๙๕ ชนิด ปลาสวยงามน้าํ จืดไทย
๙๕ ป กรมประมง” “๙๕ ชนิด ปลาสวยงามทะเล ๙๕ ป กรมประมง” และ
“เครือ่ งมือประมงของไทย”

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง vii

โดยหนัังสืือ “พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่�่มหานทีี ๙๕ ปีี
กรมประมง” เป็็นการรวบรวมชนิิดพัันธุ์์�ปลาของไทยทั้้�งจากผืืนแผ่่นดิิน
ในระบบนิิเวศแหล่่งต้้นน้ำ��ำ ลำ�ำ ธารต่่อเนื่่�องไปถึึงอาณาเขตท้้องทะเลในระบบนิิเวศ
ทะเลและชายฝั่่�งของไทย ซึ่่�งได้้รัับการสนัับสนุุนข้้อมููลจากหน่่วยงานในสัังกััด
กรมประมง ศููนย์์พััฒนาการประมงแห่่งเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ (SEAFDEC)
และนักั วิชิ าการอิสิ ระที่่เ� กี่่ย� วข้้อง แล้้วนำำ�มาเรียี งร้้อยเป็น็ เรื่่อ� งราวพรรณปลาไทย
ที่่�ได้้จากการรวบรวมและสืืบค้้นจนถึึงปััจจุุบััน อย่่างไรก็็ตามกรมประมง
จะยังั คงมุ่่ง� มั่่น� สืืบสานการดำำ�เนินิ งานด้้านความหลากหลายของชนิดิ พันั ธุ์์�ปลาไทย
ดัังกล่่าวสืืบต่่อไปในอนาคต
สำำ�หรับั หนังั สืือ “๙๕ ชนิิด ปลาสวยงามน้ำ�ำ�จืืดไทย ๙๕ ปีี กรมประมง”
เป็็นการรวบรวมชนิิดพัันธุ์์�ปลาสวยงามน้ำ��ำ จืืดพื้้�นเมืืองของไทย ๙๕ ชนิิด
ที่่ม� ีคี วามโดดเด่่น เป็น็ ที่่ร�ู้จ� ักั และเป็น็ ที่่ต� ้้องการของตลาดทั้้ง� ในและต่่างประเทศ
ซึ่ง่� กรมประมงได้้มีนี โยบายในการส่่งเสริมิ และพัฒั นาอาชีพี เกษตรกรผู้้เ� พาะเลี้้ย� ง
ปลาสวยงามมาอย่่างต่่อเนื่่�อง ในส่่วนของหนัังสืือ “๙๕ ชนิิด ปลาสวยงามทะเล
๙๕ ปีี กรมประมง” เป็็นการรวบรวมพันั ธุ์์�ปลาทะเลสวยงามที่่�ได้้รับั ความนิิยม
ในการเลี้้�ยงทั่่�วโลก ๙๕ ชนิิด ซึ่่ง� มีีความนิิยมนำ�ำ มาเลี้้�ยงเป็น็ สััตว์์เลี้้�ยงสวยงาม
นอกจากการเลี้้�ยงในตู้้�ปลาเพื่่�อความเพลิิดเพลิินในบ้้าน สำ�ำ นัักงาน และ
สถานที่่�ต่่าง ๆ แล้้ว แต่่ละประเทศทั่่�วโลกยัังนำำ�ไปจััดแสดงในสถานแสดง
พัันธุ์์�สััตว์์น้ำ��ำ (Aquarium) เพื่่�อเป็น็ แหล่่งเรีียนรู้�ของเยาวชนและประชาชนทั่่�วไป
ร ว ม ทั้้� ง ก า รส่่ ง เ ส ริิ ม ธุุรกิิ จ ท่่ อ ง เ ที่่� ย ว เ พื่่� อ ใ ห้้นัั ก ท่่ อ ง เ ที่่� ย ว ไ ด้้ ม า เ ยี่ � ย ม ช ม
พร้้อมหาความรู้ �อีีกด้้วย

พviii รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

สำำ�หรัับหนัังสืือ “เครื่่�องมืือประมงของไทย”
เป็็นการรวบรวมองค์์ความรู้ �ของเครื่่�องมืือประมง
ประเภทต่่าง ๆ ทั้้�งด้้านประมงน้ำ��ำ จืืดและประมงทะเล
ลัักษณะเครื่่�องมืือ รููปแบบ ภาพประกอบ วิิธีีการ
ทำ�ำ ประมง สััตว์์น้ำ��ำ ที่่�จัับได้้ แหล่่งทำำ�การประมง
ทั้้�งที่่�ยัังใช้้ในการทำำ�ประมงในปััจจุุบัันและบางชนิิด
ที่่�ไม่่นิิยมใช้้แล้้ว เพื่่�อเป็็นฐานข้้อมููลเครื่่�องมืือประมง
ที่่�ใช้้อ้้างอิิงได้้อย่่างเหมาะสม นอกจากนี้้�ยัังมีีการเพิ่่�มเติิมข้้อกำ�ำ หนด
ด้้านกฎหมายประมงที่่�เกี่่�ยวข้้องกับั การใช้้เครื่่�องมืือประมงเหล่่านั้้�นด้้วย
กรมประมงหวัังเป็็นอย่่างยิ่่�งว่่าหนัังสืือชุุด “ใต้้ร่่มพระบารมีี
จากสายธาราสู่�่มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง” จะอำ�ำ นวยประโยชน์์ต่่อผู้้�ที่่ส� นใจ
แ ล ะ นำำ� ไ ป ใ ช้้ ใ น ก า ร ส ร้้ า ง ค ว า ม รู้ � ค ว า ม เ ข้้ า ใ จ ที่่� ถูู ก ต้้ อ ง ใ ห้้ แ ก่่ เ ก ษ ตร ก ร
ชาวประมง นัักเรีียน นิิสิิต นัักศึึกษา ประชาชนทั่่�วไป รวมทั้้�งช่่วยปลููกฝััง
ให้้เยาวชนได้้รู้้�จัักและหวงแหนทรััพยากรสััตว์์น้ำ��ำ และช่่วยกัันอนุุรัักษ์์
ให้้คงมีีอยู่�่ในแหล่่งน้ำ�ำ�ของไทยตลอดไป

(นายมีีศัักดิ์์� ภักั ดีีคง)
อธิิบดีีกรมประมง
๒ กันั ยายน ๒๕๖๔

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง ix

สารบััญ

หน้า้

คำำ�นิยิ ม

คำ�ำ นำำ�

บทที่�่ 1 ความสำำ�คัญั ของปลา 1......................................................................................................................................................

บทที่่� 2 ความรู้เ�้ รื่�่องปลา 11.................................................................................................................................................................

2.1 ชีีวภููมิิศาสตร์์ปลาไทย.......................................................................................................................................12
2.2 ถิ่่�นอาศัยั ของปลาไทย 18.......................................................................................................................................
2.3 กายวิิภาคและชีีววิิทยาของปลา...............................................................................................................21
2.4 การศึึกษาความหลากหลายทางชีีวภาพปลาไทย....................................................................30
2.5 การจำ�ำ แนกทางอนุุกรมวิิธานของปลา...............................................................................................32

บทที่�่ 3 ความหลากชนิิดของปลาไทย 37............................................................................................................................

3.1 เหล่่าปลาปากกลม 42.............................................................................................................................................
3.2 เหล่่าปลาฉลาม 43.....................................................................................................................................................
3.3 เหล่่าปลากระเบน 52................................................................................................................................................
3.4 เหล่่าปลาหนูู หรืือไคมีีร่่า 63..............................................................................................................................
3.5 เหล่่าปลาตาเหลืือก ปลากระบอกยน ปลาไหลทะเล...........................................................65
3.6 เหล่่าปลาตะพัดั ปลากราย 70.........................................................................................................................
3.7 เหล่่าปลากะตััก ปลาหลัังเขีียว ปลาถั่่ว� งอก ปลาวุ้�้นเส้้น...................................................72
3.8 เหล่่าปลานวลจันั ทร์์ทะเล ปลาตะเพีียน 81...........................................................................................
3.9 เหล่่าปลาดุุก ปลากด ปลาสวาย 111...........................................................................................................

พx รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

หน้า้
3.10 เหล่่าปลาทะเลลึึก 127.............................................................................................................................................
3.11 เหล่่าปลากบ ปลาตกเบ็็ด ปลาคางคก 138...........................................................................................
3.12 เหล่่าปลาข้้าวเม่่าน้ำ�ำ�ลึึก................................................................................................................................142
3.13 เหล่่าปลาทูู ปลาอิินทรีี ปลาสีีกุุน ปลากระโทงแทง............................................................ 145
3.14 เหล่่าม้้าน้ำ�ำ� ปลาจิ้้�มฟัันจระเข้้ ปลาผีีเสื้้�อกลางคืืน ปลานกฮูกู ....................................158
3.15 เหล่่าปลาอมไข่่ ปลาบู่�่ ปลาตั๊๊ก� แตนหิิน ปลามัังกรน้้อย..................................................162
3.16 เหล่่าปลาไหลนา ปลาหลด...................................................................................................................... 178
3.17 เหล่่าปลากััด ปลาหมอ ปลาช่่อน 181........................................................................................................
3.18 เหล่่าปลาซีีกเดีียว 187............................................................................................................................................
3.19 เหล่่าปลาเข็็ม ปลากะทุุงเหว ปลาข้้าวสาร ปลากระบอก.............................................. 194
3.20 เหล่่าปลาปัักเป้้า ปลาวััว............................................................................................................................ 201
3.21 เหล่่าปลากะพงต่่าง ๆ (Percomorph)............................................................................................... 211
3.22 เหล่่าปลากะรััง ปลาสิิงโต 251.........................................................................................................................

บทที่�่ 4 ดััชนีีชื่อ�่ ปลา 263.......................................................................................................................................................................

4.1 ดัชั นีีชื่่อ� ไทย 264.............................................................................................................................................................
4.2 ดััชนีีชื่่�อวิิทยาศาสตร์์..................................................................................................................................... 283

บรรณานุุกรม 303...........................................................................................................................................................................................
กิิตติกิ รรมประกาศ 308............................................................................................................................................................................

v

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง xi

R

R

ปลาใบไม้ส้ ยามมกุฎุ

Soleichthys siammakuti Wongratana, 1975
เป็็นปลาใบไม้้ขนาดเล็ก็ อาศััยบริิเวณทะเลชายฝั่่�ง ได้้รับั การตั้�้งชื่่�อชนิิดใหม่่

โดย ศ. ดร. ทศพร วงศ์์รััตน์์ ในปีี พ.ศ. 2518 เพื่่อ� เทิิดพระเกีียรติิแด่่
พระบาทสมเด็็จพระปรเมนทรรามาธิิบดีีศรีีสิินทรมหาวชิิราลงกรณ

พระวชิิรเกล้้าเจ้้าอยู่่�หััว
ในวโรกาสการสถาปนาสมเด็็จพระบรมโอรสาธิิราช

เจ้้าฟ้้ามหาวชิิราลงกรณฯ สยามมกุุฎราชกุุมาร

(ภาพถ่่ายโดย อภิิฤดีี ศิิริินััทสมบููรณ์์)

พxii รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

1ความสำำคับัญขทอทงี่ป�่ ลา

ภาพโดย นัันทวััฒน์์ โชติิสุุวรรณ

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 1

ประเทศไทยเป็็นประเทศหนึ่่�งที่่�มีีความอุุดมสมบููรณ์์ของทรััพยากรปลาและสััตว์์น้ำ��ำ

เป็็นอย่่างยิ่่�งมาแต่่โบราณกาล และมีีประสบการณ์์ด้้านการบริิหารจััดการและบำำ�รุุงรัักษา
สััตว์์น้ำ�ำ�มายาวนาน ซึ่่�งจะเห็็นได้้จากสำำ�นวนคำำ�พัังเพยที่่�ว่่า “ทรััพย์์ในดิิน สิินในน้ำ��ำ ” และ
“ในน้ำ��ำ มีีปลา ในนามีีข้้าว” หรืือแม้้แต่่คำ�ำ ที่่�ใช้้กล่่าวทัักทายเมื่่�อคนในชุุมชนและสัังคมได้้มา
พบเจอกัันว่่า “กิินข้้าวกิินปลาแล้้วหรืือยััง” และรวมทั้้�งหลัักฐานจากการเก็็บภาษีีอากรค่่าน้ำ��ำ
จากการประมููลแหล่่งน้ำ�ำ�เพื่่�อการเก็็บเกี่่�ยวผลประโยชน์์ด้้านการประมง ซึ่่�งได้้เริ่�มในรััชสมััย
พระบาทสมเด็็จพระพุุทธเลิิศหล้้านภาลััย และในรััชสมััยพระบาทสมเด็็จพระนั่่�งเกล้้าเจ้้าอยู่�่หััว
ได้้มีีการประกาศยกเลิิกการเก็็บอากรค่่าน้ำ��ำ เป็็นระยะเวลาหนึ่่�ง ต่่อมาในรััชสมััยพระบาทสมเด็็จ
พระจอมเกล้้าเจ้้าอยู่�่หััวได้้โปรดเกล้้าให้้รื้้�อฟื้�้นการจััดเก็็บอากรค่่าน้ำ�ำ�ขึ้้�นใหม่่ในปีี พ.ศ. 2395
เพื่่�อให้้การจัับสััตว์์น้ำ�ำ�เป็็นระเบีียบและเป็็นการเพิ่่�มรายได้้ให้้แก่่รััฐ และเมื่่�อปีี พ.ศ. 2444
ในรััชสมััยของพระบาทสมเด็็จพระจุุลจอมเกล้้าเจ้้าอยู่�่หััว การบริิหารกิิจการด้้านการประมง
ของประเทศได้้เริ่�มจััดให้้เป็็นระเบีียบมากขึ้�น โดยทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าฯ ให้้ตรา
พระราชบััญญัตั ิิอากรค่่าน้ำ�ำ�รััตนโกสิินทรศก 120 ซึ่่ง� เป็็นประมวลกฎหมายการประมงครั้�งแรก
ต่่อมาในรััชสมััยพระบาทสมเด็็จพระมงกุุฎเกล้้าเจ้้าอยู่�่หััวได้้มีีการแก้้ไขระเบีียบและ
ตั้�้งอััตราเก็็บเงิินอากรค่่าน้ำ�ำ�ขึ้้�นใหม่่ในปีี พ.ศ. 2456 และในปีี พ.ศ. 2463 ได้้มีีการจััดตั้�้ง
หน่่วยงานเพาะพัันธุ์์�สััตว์์น้ำ��ำ ขึ้้�น ซึ่่�งต่่อมาเมื่่�อวัันที่่� 22 กัันยายน พ.ศ. 2464 ได้้มีีพระบรม
ราชโองการจััดแบ่่งหน้้าที่่�ดููแลสััตว์์น้ำ�ำ�ใหม่่ โดยกำ�ำ หนดให้้กระทรวงเกษตราธิิการมีีหน้้าที่่�
เกี่่ย� วกับั การเพาะพืืชพันั ธุ์์�สัตั ว์น์ ้ำ��ำ พร้้อมทั้้ง� ให้้คำำ�แนะนำำ�การกำ�ำ หนดฤดููงดจับั สัตั ว์น์ ้ำ��ำ การกำำ�หนด
ขนาดตา และขนาดเครื่่�องมืือประมง การห้้ามใช้้เครื่่�องมืือประมงบางประเภท และการห้้าม
ทำ�ำ อัันตรายสััตว์์น้ำ��ำ และต่่อเนื่่�องมาถึึงรััชสมััยพระบาทสมเด็็จพระปกเกล้้าเจ้้าอยู่�่หััว ในวัันที่่�
21 กัันยายน พ.ศ. 2469 จึึงมีีพระบรมราชโองการตั้�้ง “กรมรัักษาสััตว์์น้ำ��ำ ” ขึ้�น เพื่่�อดููแล
แนะนำ�ำ การขยายการจัับสััตว์์น้ำ�ำ�เพื่่�อเป็็นอาหารและสิินค้้าทั้้�งภายในและภายนอกประเทศ
กำ�ำ หนดเขตและฤดููที่่�อนุุญาตให้้จัับสััตว์์น้ำ�ำ�ตามพระราชบััญญััติิอากรค่่าน้ำ��ำ ร.ศ. 120 ซึ่่�งต่่อมา
ภายหลังั ได้้เปลี่่ย� นชื่่�อเป็น็ “กรมการประมง” และ “กรมประมง” ในปััจจุุบันั

พ2 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

จากห้้วงเวลาเกืือบหนึ่่�งศตวรรษที่่�ผ่่านมา กรมประมงได้้ดำ�ำ เนิินภารกิิจที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับ
การประมงของประเทศทั้้�งทางด้้านการศึึกษาวิิจััย การเสริิมสร้้าง สนัับสนุุน และพััฒนา
การบริิหารจััดการ และการอนุุรัักษ์์คุ้�้มครองทรััพยากรสััตว์์น้ำ�ำ�และการประมง โดยเฉพาะ
อย่่างยิ่่�งภารกิิจด้้านการศึึกษาวิิจััยเกี่่�ยวกัับชนิิดพัันธุ์์�ปลาและความหลากหลายทางชีีวภาพ
ของสััตว์์น้ำ�ำ� นัับว่่าเป็็นผลงานหนึ่่�งที่่�มีีความโดดเด่่นและเป็็นที่่�ยอมรัับในเวทีีสากลระดัับ
นานาชาติิ ทั้้�งในภููมิิภาคอาเซีียนและเวทีีโลก ผลงานที่่�ผ่่านมาเป็็นข้้อมููลสำ�ำ คััญที่่�บ่่งชี้�และ
แสดงให้้เห็็นว่่าประเทศไทยเป็็นพื้้�นที่่�ที่่�มีีความหลากหลายทางชีีวภาพสััตว์์น้ำ��ำ ในระดัับที่่�สููงมาก
แห่่งหนึ่่�งของโลก โดยสถานภาพของพัันธุ์์�ปลาที่่�พบในอดีีตจนถึึงปััจจุุบัันมีีรายงานการพบแล้้ว
อย่่างน้้อย 2,990 ชนิิด แบ่่งเป็็นปลาในระบบนิิเวศน้ำ��ำ จืืดไม่่น้้อยกว่่า 870 ชนิิด และ
ปลาในระบบนิิเวศทะเลไม่่น้้อยกว่่า 2,120 ชนิิด ปลาและการประมงจึึงมีีบทบาทสำ�ำ คััญมาก
ต่่อการพััฒนาประเทศและการอยู่�่ดีีมีีสุุขของราษฎรทั่่�วหล้้า ทั้้�งในกลุ่่�มชุุมชนเมืือง ชุุมชนชนบท
และชุุมชนท้้องถิ่่�นที่่�ห่่างไกล โดยเฉพาะอย่่างยิ่�งในกลุ่่�มประชากรผู้้�ด้้อยโอกาสและขาดที่่�ดิินทำำ�กิิน
ดัังนั้้�นปลาจึึงเป็็นทรััพยากรที่่�ทรงคุุณค่่าและมีีความสำ�ำ คััญอย่่างมากต่่อสัังคมไทย จากภาพรวม
ที่่ผ� ่่านมาสามารถกล่่าวถึึงบทบาทและความสำำ�คััญที่่�มีีต่่อราษฎรและประเทศชาติิได้้ดังั นี้้�

1.1 ด้้านความมั่่�นคงทางอาหารและโภชนาการ

ทรัพั ยากรปลาและการประมงได้้รับั การยอมรับั ว่่าเป็น็ หลักั ประกันั ความมั่่น� คงทางอาหาร
ของประชากรทั่่�วทั้้�งโลกและประชากรชาวไทย โดยราษฎรทั่่�วหล้้าต่่างได้้พึ่่�งพาอาศััยเพื่่�อ
เป็็นอาหาร เป็็นแหล่่งโปรตีีน กรดไขมััน และสารอาหารที่่�มีีความสำ�ำ คััญ และเป็็นแหล่่งโปรตีีน
ราคาถููกสำ�ำ หรัับคนจนและผู้้�มีีรายได้้น้้อย ทั้้�งนี้้�สืืบเนื่่�องจากความมั่่�นคงทางอาหารเป็็น
ปััจจััยหลัักพื้้�นฐานที่่�สำำ�คััญที่่�สุุดของมวลมนุุษยชาติิ ไม่่มีีใครที่่�ไหนที่่�จะมีีชีีวิิตที่่�ดีีและสงบสุุขได้้
ถ้้าพวกเขายัังไม่่มีีความมั่่�นคงทางอาหาร และถ้้าคนในสัังคมและชุุมชนของประเทศทั่่�วโลก
ไม่่มีีความมั่่�นคงด้้านอาหาร ย่่อมไม่่มีีทางที่่�สัังคมนั้้�นจะอยู่�ไ่ ด้้อย่่างสงบสุุข ดัังที่่อ� งค์์การอาหาร
และการเกษตรแห่่งสหประชาชาติิ (FAO) ได้้นิิยามความมั่่�นคงทางอาหารว่่าหมายถึึง การที่่�
ประชาชนมีีปริิมาณอาหารเพื่่�อการบริิโภคที่่�เพีียงพอ มีีความหลากหลายของประเภทอาหาร
ที่่�ได้้รัับ และอาหารนั้้�นมีีคุุณภาพ มีีคุุณค่่าทางโภชนาการ และความสะอาดปลอดภััย รวมทั้้�ง
ประชาชนสามารถเข้้าถึึงอาหารอัันเกิิดจากการกระจายได้้อย่่างทั่่�วถึึง ดัังนั้้�น ทรััพยากรปลา
และสััตว์์น้ำ�ำ�จึึงเป็็นความมั่่�นคงทางอาหารและเป็็นสิ่่�งที่่�ทุุกคนสามารถเข้้าถึึงได้้ หรืือมีีฐานะ
ทางเศรษฐกิิจที่่�จะเข้้าถึึงได้้ตลอดเวลา และเป็็นแหล่่งอาหารที่่�ตอบสนองต่่อความต้้องการ
ด้้านโภชนาการและความนิิยมบริิโภคเพื่่�อการดำำ�เนิินชีีวิิตที่่�มีีคุุณภาพของประชาชนในประเทศ

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 3

1.2 ด้้านวิิถีีชีีวิติ และภููมิปิ ัญั ญาท้้องถิ่่น�

ในอดีีตประเทศไทยมีีทรััพยากรธรรมชาติิที่่�อุุดมสมบููรณ์์ วิิถีีชีีวิิตของคนไทยส่่วนใหญ่่
เป็็นสัังคมเกษตรกรรม มีีการทำำ�นา เพาะปลููก เลี้้�ยงสััตว์์ และหาปลาในแหล่่งน้ำ��ำ ธรรมชาติิ
การเลืือกทำ�ำ เลที่่�ตั้�้งของชุุมชนจะจััดตั้�้งอยู่�่บริิเวณพื้้�นที่่�ริิมน้ำ��ำ เป็็นหลัักซึ่่�งถืือว่่าเป็็นชััยภููมิิที่่�สำำ�คััญ
โดยจะมีีความเกี่่�ยวข้้องกัับสภาพแวดล้้อมทางภููมิิศาสตร์์ การทำ�ำ มาหากิิน เครื่่�องมืือเครื่่�องใช้้
ในการประกอบอาชีีพ ความคิิด ความเชื่่�อ วััฒนธรรมและประเพณีีของคนในชุุมชน ซึ่่�งสามารถ
บ่่งบอกถึึงแนวทางการดำำ�เนิินชีีวิิตที่่�ผ่่านมา โดยผ่่านการสะสมความรู้�และภููมิิปััญญาของท้้องถิ่่�น
ด้้านสััตว์์น้ำ�ำ�และการทำ�ำ การประมง ความโดดเด่่นและภููมิิปััญญาที่่�เห็็นได้้ชััดจากวิิถีีชีีวิิตของ
คนในแต่่ละท้้องถิ่่�นสามารถบ่่งชี้ �ถึึงวิิถีีชีีวิิตที่่�เป็็นอยู่�่และแสดงออกมาในลัักษณะของเครื่่�องมืือ
ที่่�ใช้้ทำำ�การประมงหรืือใช้้จัับสััตว์์น้ำ��ำ และวััฒนธรรมในการกิินและการผลิิตอาหาร การคิิดค้้น
เครื่่�องมืือประมงที่่�ใช้้แบบง่่าย ๆ ในรููปแบบต่่าง ๆ ดัังเช่่น เบ็็ด โทง เฝืือก แห ลอบ ตุ้�้ม
ช้้อน สวิิง ล้้วนแต่่เป็็นภููมิิปััญญาในท้้องถิ่่�นที่่�นำำ�มาใช้้จัับปลาไว้้บริิโภคในครััวเรืือนในแต่่ละวััน
ถ้้าจัับปลาได้้จำำ�นวนมากก็็จะนำำ�มาแปรรููปเพื่่�อถนอมอาหารไว้้รัับประทานในรููปแบบที่่�
หลากหลาย เช่่น ปลาหมัักเกลืือ ปลาร้้าหรืือปลาแดก ปลาส้้ม ปลาจ่่อม ปลาแห้้ง
ปลาย่่าง ปลารมควััน แม้้แต่่กะปิิ น้ำ�ำ�ปลา การคิิดค้้นวิิธีีการต่่าง ๆ นัับว่่าเป็็นภููมิิปััญญาท้้องถิ่่�น
และเป็็นวััฒนธรรมการบริิโภคอาหารของคนไทยมาตั้�้งแต่่บรรพกาล ซึ่่�งได้้เริ่�มต้้นมาตั้�้งแต่่
ยุุคการแลกเปลี่่�ยนสิินค้้าที่่�ยัังไม่่มีีการซื้้�อขายด้้วยทรััพย์์สิินเงิินทอง โดยการนำำ�ปลาที่่�ตากแห้้ง
หรืือการแปรรููปในรููปแบบต่่าง ๆ มาแลกข้้าวและอาหาร ในขณะที่่�ในวิิถีีชีีวิิตของชุุมชนท้้องถิ่่�น
พบว่่าหลายครอบครััวจะใช้้เวลาในช่่วงหลัังฤดููเก็็บเกี่่�ยว นำ�ำ ข้้าวสารใส่่เกวีียนแล้้วเดิินทาง
รอนแรมกัันไปพัักเกวีียนในบริิเวณที่่�มีีการจัับปลาเป็น็ แรมเดืือน เพื่่อ� ทำำ�การจับั ปลาและแปรรููป
เป็็นอาหารแบบต่่าง ๆ รวมทั้้�งการทำ�ำ ปลาร้้าใส่่ไหไว้้บริิโภคในยามขาดแคลนหรืือแบ่่งปัันกัับ
ญาติิพี่่�น้้อง

พ4 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

1.3 ด้้านการจ้้างงาน สร้้างรายได้้ และสร้้างเสริิมเศรษฐกิจิ ประเทศ

ปลาและการประมงนอกจากเป็็นแหล่่งความมั่่�นคงทางอาหารของประชากรแล้้วยัังมีี
ความสำำ�คััญทางเศรษฐกิิจและสัังคมอย่่างมากด้้วย เนื่่อ� งจากเป็น็ แหล่่งที่่ก� ่่อให้้เกิิดการจ้้างงาน
แหล่่งสร้้างรายได้้ และสร้้างเสริิมเศรษฐกิิจที่่�ดีีของประเทศ ทำำ�ให้้มีีกลุ่่�มคนจำำ�นวนมาก
มีีส่่วนเกี่่�ยวข้้องกัับกิิจกรรมด้้านสััตว์์น้ำ��ำ และการประมง ทั้้�งกิิจการด้้านการประมงภายใน
ประเทศและการประมงเพื่่�อเป็็นสิินค้้าส่่งออกไปต่่างประเทศ ด้้วยเหตุุนี้้�ปลาและการประมง
จึึงเป็็นแหล่่งสำ�ำ คััญของการจ้้างงานและสร้้างรายได้้ เป็็นที่่พ� ึ่่ง� พาในการสร้้างเสริิมเศรษฐกิิจที่่ด� ีี
ของประเทศ โดยเฉพาะในธุุรกิิจของการประมงเชิิงพาณิิชย์์และการแปรรููปสััตว์์น้ำ�ำ�เพื่่�อ
การส่่งออก ในขณะที่่�กลุ่่�มธุุรกิิจการประมงพื้้�นบ้้านก็็มีีส่่วนในการจ้้างงานและสร้้างรายได้้
ให้้กัับประชากรจำำ�นวนมากในประเทศ และสุุดท้้ายกลุ่่�มการประมงขนาดเล็็กและการทำำ�
ประมงแบบยัังชีีพมีีความสำ�ำ คััญมากในฐานะเป็็นเกราะป้้องกััน เป็็นหลัักประกัันรายได้้ และ
ลดค่่าใช้้จ่่ายของครััวเรืือนในชุุมชนเพื่่�อให้้สามารถดำำ�รงชีีวิิตอยู่�่ได้้อย่่างมีีความสุุข ดัังนั้้�น
ปลาและการประมงจึึงเป็็นที่่�มาของการประกอบอาชีีพหลัักที่่�เป็็นการสร้้างรายได้้ให้้กัับตนเอง
และครอบครััว และเป็็นแหล่่งสร้้างรายได้้เสริิม ลดค่่าใช้้จ่่ายประจำ�ำ ในครััวเรืือนทั้้�งในชุุมชนเมืือง
และเขตพื้้�นที่่ช� นบทที่่�ห่่างไกล

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 5

1.4 ด้้านความปลอดภััยทางอาหารและผลิิตภัณั ฑ์์อาหาร

ในปััจจุุบัันประเด็็นด้้านความปลอดภััยทางอาหารเป็็นสิ่่�งที่่�มีีการหยิิบยกและนำ�ำ มา
กล่่าวถึึงกัันอย่่างกว้้างขวาง โดยเฉพาะอย่่างยิ่่�งในประเทศที่่�พััฒนาแล้้วได้้นำำ�มาใช้้เป็็น
เครื่่�องมืือในการกีีดกัันและเป็็นข้้อต่่อรองทางการค้้า โดยกำำ�หนดให้้คุุณภาพสััตว์์น้ำ�ำ�และ
ผลิิตภััณฑ์์สััตว์์น้ำ��ำ ต้้องมีีระดัับความปลอดภััยจากสารเคมีีอัันตรายและโลหะหนัักที่่�มีีความ
เป็็นพิิษต่่าง ๆ ด้้วยเหตุุนี้้�การพััฒนาคุุณภาพและผลิิตภััณฑ์์สััตว์์น้ำ�ำ�ให้้ได้้มาตรฐานสากล
จึึงจำ�ำ เป็็นต้้องมีีการดำ�ำ เนิินการเพื่่�อเพิ่่�มขีีดความสามารถในการแข่่งขัันดัังกล่่าว แต่่ในส่่วนของ
ปลาที่่�ได้้มาจากแหล่่งน้ำ�ำ�ธรรมชาติิพบว่่าผลผลิิตและผลิิตภััณฑ์์สััตว์์น้ำ��ำ ที่่�ได้้จากแหล่่งการ
ทำำ�ประมงดัังกล่่าวมีีความปลอดภััยทางด้้านอาหารที่่�ค่่อนข้้างสููงมาก ทั้้�งนี้้�เนื่่�องจากไม่่มีี
กระบวนการหรืือต้้องผ่่านกระบวนการในรููปแบบการเลี้้�ยงหรืือการให้้อาหารสััตว์์น้ำ�ำ�ที่่�ต้้อง
เจืือปนด้้วยอิินทรีียวััตถุุหรืือสารเคมีีอัันตราย ดัังนั้้�น ทรััพยากรปลาจึึงยัังคงเป็็นแหล่่งอาหาร
ที่่�มีีความปลอดภัยั มาก

1.5 ด้้านนัันทนาการและการเรีียนรู้�้

ปััจจุุบัันปลานานาชนิิดได้้มีีการนำ�ำ มาใช้้ประโยชน์์ทางด้้านนัันทนาการและเป็็นแหล่่ง
เรีียนรู้�ด้้านชีีววิิทยาและนิิเวศวิิทยาแก่่คนทุุกกลุ่่�มในสัังคม ด้้วยรููปแบบของการส่่งเสริิม
การเลี้้�ยงเพื่่�อเป็็นสััตว์์น้ำ��ำ สวยงาม การใช้้เวลาพัักผ่่อนด้้วยการทำ�ำ การประมงเชิิงกีีฬา การจััด
แสดงพัันธุ์์�สััตว์์น้ำ��ำ ต่่าง ๆ ในพิิพิิธภััณฑ์์และสถานแสดงพัันธุ์์�สััตว์์น้ำ��ำ เพื่่�อเป็็นแหล่่งท่่องเที่่�ยว
และเรีียนรู้�เชิิงนิิเวศ รวมทั้้�งการดำ�ำ เนิินการคุ้�้มครองอนุุรัักษ์์แหล่่งพัันธุ์์�ปลาหน้้าวััดจนเปลี่่�ยนเป็็น
แหล่่งท่่องเที่่�ยวเชิิงนิิเวศและการทำำ�บุุญสืืบสานวััฒนธรรมประเพณีี กิิจกรรมดัังกล่่าวช่่วย
สร้้างเสริิมและกระตุ้�้นให้้สัังคมได้้เกิิดการเรีียนรู้�และได้้รัับประสบการณ์์ใหม่่ ทำ�ำ ให้้มีีความรู้�
ความคิิดสร้้างสรรค์์ ความสนุุกสนานเพลิิดเพลิิน การพัักผ่่อน และใช้้เวลาว่่างให้้เกิิดประโยชน์์
ซึ่่�งส่่งผลให้้เกิิดประโยชน์์ทั้้�งต่่อตนเอง สัังคม และชุุมชน ช่่วยลดปััญหาหลายอย่่างที่่�ตามมา
เช่่น ปััญหาด้้านสิ่่�งเสพติิดและอาชญากรรม เป็น็ ต้้น

พ6 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

1.6 ด้้านวรรณกรรม ศิิลปะ และประเพณีีปล่อ่ ยปลา

ความสำำ�คััญของปลาที่่�มีีปรากฏให้้เห็็นชััดเจนมาแต่่ในอดีีตจนถึึงปััจจุุบัันอีีกประการหนึ่่�ง
ก็็คืือการใช้้ประโยชน์์ในเชิิงชิ้�นงานด้้านวรรณกรรมและศิิลปะ และการสืืบสานวััฒนธรรม
ประเพณีีที่่�ดีีงามของสังั คม โดยในส่่วนของชิ้�นงานด้้านวรรณกรรมที่่ม� ีีชื่่�อเสีียงโดดเด่่นมากที่่ส� ุุด
คืือบทประพัันธ์์กาพย์์เห่่เรืือชมปลาของเจ้้าฟ้้ากุ้�้ง หรืือเจ้้าฟ้้าธรรมาธิิเบศไชยเชษฐ์์สุุริิยวงศ์์
พระโอรสพระองค์์แรกในสมเด็็จพระเจ้้าอยู่�่หััวบรมโกศ ในสมััยกรุุงศรีีอยุุธยาตอนปลาย
ซึ่่�งประพัันธ์์ขึ้�นเพื่่�อใช้้เห่่เรืือในช่่วงการเดิินทางด้้วยเส้้นทางน้ำ��ำ จากกรุุงศรีีอยุุธยาไปนมััสการ
และสมโภชพระพุุทธบาทที่่�จัังหวััดสระบุุรีี ตััวบทประพัันธ์์ที่่�รัังสรรค์์ไว้้อยู่�่ในรููปของกาพย์์ยานีี 11
เนื้้�อบทประพัันธ์์กาพย์์เห่่เรืือของเจ้้าฟ้้ากุ้�้ง แบ่่งออกเป็็น 2 ตอน คืือ ตอนที่่� 1 บทเห่่ชมเรืือ
ชมปลา ชมไม้้ ชมนก และตอนที่่� 2 บทเห่่ครวญ ในส่่วนของการเห่่ชมปลาประกอบด้้วย
โคลงสี่่�สุุภาพ 1 บท ตามด้้วยกาพย์์เห่่เรืือ 14 บท ซึ่่�งกล่่าวถึึงปลาน้ำ��ำ จืืด 15 ชนิิด ได้้แก่่
ปลากระแห ปลากราย ปลาแก้้มช้ำ��ำ ปลาคางเบืือน ปลาชะแวง (ปลาสัังกะแวง) ปลาทุุก
(ปลาเค้้าดำำ�) ปลานวลจัันทร์์ ปลาน้ำ�ำ�เงิิน ปลาแปบ ปลาตะเพีียนทอง ปลาแมลงภู่�่ (ปลาชะโด)
ปลาสร้้อย ปลาเสืือ ปลาหวีีเกศ และปลาหางไก่่
ในส่่วนของชิ้�นงานด้้านศิิลปกรรมภาพวาดปลาที่่�มีีความโดดเด่่นได้้มีีการจััดทำ�ำ และ
นำำ�เสนอไว้้โดยหลวงมััศยจิิตรการ (ประสพ ตีีระนัันทน์์) และศาสตราจารย์์โชติิ สุุวััตถิิ ซึ่่�งเป็็น
อดีีตนัักวิิชาการประมงและนัักวาดภาพปลาและสััตว์์น้ำ�ำ�เพื่่�อการศึึกษาเชิิงวิิทยาศาสตร์์ที่่�มีี
ชื่่อ� เสีียงในอดีีต ซึ่่ง� เป็น็ ผู้้�ช่่วยของ ดร.ฮิิว แมคคอร์์มิิค สมิิท โดยมีีผลงานที่่โ� ดดเด่่นเป็็นอย่่างมาก

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 7

ในการวาดภาพและระบายสีีปลาเพื่่�อการศึึกษาทางวิิชาการจนมีีชื่่�อเสีียง ส่่วนชิ้�นงานศิิลปกรรม
ภาพถ่่ายมีีผลงานที่่�สวยงามโดดเด่่นและมีีชื่่�อเสีียงเลื่่�องลืือไปทั่่�วโลกจากชุุดศิิลปะภาพถ่่าย
ชุุด “ปลากััด” ของวิิศรุุต อัังคทะวานิิช ช่่างภาพชาวไทย และภาพถ่่ายปลากััดได้้เผยแพร่่
ไปทั่่ว� โลกผ่่านโทรศััพท์์มืือถืือสมาร์์ทโฟนของบริิษัทั แอปเปิ้้�ลในรุ่�นไอโฟน 6S
ในส่่วนของความสำ�ำ คัญั ด้้านประเพณีกี ารทำ�ำ บุุญปล่่อยปลาเชื่่อ� ว่่า เป็น็ การให้้ปลาได้้กลับั
ไปสู่�่อ้้อมกอดของพระแม่่คงคา และกล่่าวกัันว่่าเป็็นการสะเดาะเคราะห์์ต่่ออายุุให้้ยืืนยาวออกไป
ประเพณีีการปล่่อยปลาเริ่�มมีีมาแต่่เมื่่�อสมััยไหนนั้้�นไม่่ปรากฏหลัักฐานชััดแจ้้ง แต่่มีีเรื่่�องเล่่า
อัันกล่่าวอ้้างถึึงอานิิสงส์์หรืือผลบุุญของการปล่่อยปลาอยู่�่ในคััมภีีร์์พุุทธศาสนา และต่่อมา
ได้้กลายเป็็นประเพณีีที่่�นิิยมถืือปฏิิบััติิกัันมากคืือการปล่่อยปลาในวัันสงกรานต์์ ทั้้�งนี้้�อาจ
สืืบเนื่่�องมาจากเดืือนเมษายนของไทยเป็็นเดืือนแห่่งการขาดฝน การปล่่อยปลาจึึงถืือเป็็น
การช่่วยต่่ออายุุปลา เป็็นการทำ�ำ บุุญเพื่่อ� เป็น็ การนำ�ำ พาตนให้้ประสบโชคดีี

1.7 ด้้านเป็น็ ตัวั ชี้ว� ััดคุุณภาพระบบนิิเวศแหล่่งน้ำำ��

ปััจจุุบัันความรู้�ด้้านนิิเวศวิิทยาและชีีววิิทยาของปลาสามารถนำ�ำ มาใช้้เป็็นดััชนีีบ่่งชี้�
ถึึงคุุณภาพน้ำ�ำ�และแหล่่งอาศััยของสััตว์์น้ำ��ำ โดยแหล่่งอาศััยของสััตว์์น้ำ��ำ แต่่ละรููปแบบจะมีีสภาพ
เหมาะสมและมีีคุุณภาพที่่�แตกต่่างกััน โดยเฉพาะระบบนิิเวศแหล่่งน้ำ�ำ�จืืดจะมีีความหลากหลาย
ของสภาพแหล่่งอาศััยสััตว์์น้ำ�ำ�ค่่อนข้้างมาก ดัังนั้้�นเมื่่�อมนุุษย์์มีีการใช้้ประโยชน์์ในบริิเวณ
พื้้�นที่่�แหล่่งน้ำ�ำ�นั้้�น ๆ ก็็อาจจะส่่งผลกระทบทำ�ำ ให้้สภาพแหล่่งอาศััยมีีการเปลี่่�ยนแปลงไป
และสภาพแหล่่งอาศััยที่่�เปลี่่�ยนแปลงไปก็็จะส่่งผลต่่อเนื่่�องถึึงองค์์ประกอบและโครงสร้้าง
ชนิิดสััตว์์น้ำ��ำ ที่่�อยู่�่อาศััยในแหล่่งน้ำ��ำ นั้้�น ๆ ดัังนั้้�นเราสามารถใช้้ความรู้�ด้้านชนิิดปลาและสััตว์์น้ำ��ำ
ที่่�พบอยู่�่อาศััยในแต่่ละแหล่่งอาศััยสััตว์์น้ำ�ำ�มาบ่่งชี้�ถึึงคุุณภาพน้ำ��ำ และสภาพแวดล้้อมได้้ ซึ่่�งสามารถ
จััดแบ่่งระดัับการเปลี่่ย� นแปลงหรืือความรุุนแรงของปััจจัยั ที่่�มากระทบออกได้้เป็น็ 3 กลุ่่�ม คืือ
1) กลุ่่�มที่่�เปราะบางต่่อผลกระทบ เช่่น ปลากระเบน กลุ่่�มปลาหลัังเขีียว ปลาแปบ
ปลาแมว ปลาผีีเสื้้�อ และปลาลิ้้�นหมา เป็็นต้้น หากพบปลาเหล่่านี้้�แสดงว่่าคุุณภาพของ
แหล่่งอาศััยและคุุณภาพน้ำ�ำ�มีีสภาพในระดัับดีี
2) กลุ่่�มที่่�มีีความทนทานต่่อผลกระทบปานกลาง เช่่น ปลาสลาด ปลาเสืือพ่่นน้ำ��ำ
ปลาปัักเป้้า ปลาตะเพีียน ปลากระบอก และปลาเข็็ม เป็็นต้้น หากพบปลาเหล่่านี้้�แสดงว่่า
คุุณภาพของแหล่่งอาศััยและคุุณภาพน้ำ�ำ�มีีสภาพในระดัับปานกลาง
3) กลุ่่�มที่่�มีีความทนทานต่่อผลกระทบได้้มาก เช่่น ปลาสลิิด ปลาหมอ ปลากระดี่่�
ปลากริิม ปลาช่่อน ปลาแป้้นแก้้ว ปลาบู่�่ และปลาข้้างตะเภา เป็็นต้้น หากพบปลาเหล่่านี้้�
แสดงว่่าคุุณภาพของแหล่่งอาศััยและคุุณภาพน้ำ��ำ มีีสภาพในระดัับค่่อนข้้างเสื่่�อมโทรมถึึง
เสื่่�อมโทรมมาก

พ8 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

กลุ่�มที่�่ 1 ปลาแมวหูยู าว
กลุ่�มปลาที่ม�่ ีีความทนทานต่่อสภาพมลภาวะได้้น้้อย ปลาแมวหางแดง

ปลาลิ้้�นหมา ปลากระเบน

ปลาผีีเสื้้�อ ปลาแปบ

กลุ่�มที่�่ 2 ปลากระบอกขาว
ปลาเข็ม็
กลุ่�มปลาที่�่มีีความทนทานต่อ่ สภาพมลภาวะได้้ปานกลาง ปลาปัักเป้้า

ปลาสลาด

ปลาเสืือพ่่นน้ำ�ำ�

ปลาตะเพีียนทอง

กลุ่�มที่�่ 3
กลุ่�มปลาที่ม่� ีีความทนทานต่่อสภาพมลภาวะได้้มาก

ปลาหมอ ปลาข้้างตะเภา
ปลาช่่อน
ปลาสลิิด ปลาบู่ �ทราย

กลุ่�มของชนิิดปลาที่่�ใช้้เป็น็ ดัชั นีีชี้้ว� ััดระดัับคุณุ ภาพของแหล่ง่ อาศััยสััตว์น์ ้ำ��ำ

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 9

R

R

ปลาค้้อสิริ ินิ ธร

Schistura sirindhornae Suvarnaraksha, 2015
เป็น็ ปลาค้้อขนาดเล็ก็ อาศัยั ในต้้นน้ำ�ำ�ลำำ�ธาร พบที่่� อ.ปััว จ.น่่าน
ได้้รัับการตั้�ง้ ชื่่�อชนิิดใหม่่โดย รศ. ดร.อภิินันั ท์์ สุุวรรณรัักษ์์ เพื่่อ� เทิิดพระเกีียรติิแด่่
สมเด็จ็ พระกนิิษฐาธิิราชเจ้า้ กรมสมเด็จ็ พระเทพรัตั นราชสุดุ าฯ สยามบรมราชกุมุ ารีี

ในวโรกาสทรงเจริิญพระชนมายุุ 60 พรรษา

(ภาพถ่่ายโดย ชวลิิต วิิทยานนท์์)

พ10 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

2ความบรู้ท้เ� รื่ท�อ่ี่ง�่ ปลา

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 11

2.1 ชีีวภููมิิศาสตร์ข์ องปลาไทย

ประเทศไทยตั้�้งอยู่�่ระหว่่างเส้้นรุ้�้ง (ละติิจููด) ที่่� 5o 45’ ถึึง 20o 30’ เหนืือ และเส้้นแวง
(ลองจิิจููด) ที่่� 97o 30’ ถึึง 105o 45’ ตะวัันออก มีีความกว้้างสุุดจากทางด้้านตะวัันตกไปถึึง
ตะวัันออกประมาณ 800 กิิโลเมตร และความยาวประมาณ 1,500 กิิโลเมตร ครอบคลุุม
พื้้�นที่่�ประมาณ 513,517 ตารางกิิโลเมตร ซึ่่�งนัับว่่าเป็็นแหล่่งภููมิิศาสตร์์ที่่�มีีความหลากหลาย
ของชนิิดพัันธุ์์�ปลาสููงมากแห่่งหนึ่่�งของโลก เนื่่�องจากตั้�้งอยู่�่ในพื้้�นที่่�วิิกฤติิของความหลากหลาย
ทางชีีวภาพอิินโดเบอร์์มา (Indo - Burma Biodiversity Hotspot) ซึ่่�งเป็็นบริิเวณรอยต่่อของ
เขตชีีวภููมิิศาสตร์์บนแผ่่นดิิน 3 แห่่ง คืือ เขตอิินโดเบอร์์มีีส (ภาคเหนืือและตะวัันตก)
เขตอิินโดไซนีีส (ภาคกลางและตะวัันออกเฉีียงเหนืือ) และเขตซุุนดาอิิก (ภาคใต้้) และมีีรููปแบบ
ความหลากหลายของภููมิินิิเวศน้ำ�ำ�จืืดถึึง 8 ภููมิินิิเวศ และภููมิินิิเวศทะเลจำ�ำ นวน 2 ภููมิินิิเวศ
ส่่วนอาณาเขตทางทะเลของประเทศไทยนั้้�นเป็็นบริิเวณที่่�ติิดต่่ออยู่�่กัับคาบสมุุทร
อิินโดจีีนและคาบสมุุทรมลายูู ประเทศไทยมีีชายฝั่่�งทะเลอยู่�่สองด้้านในพื้้�นที่่�รวม 23 จัังหวััด
มีีความยาวชายฝั่่�งมากกว่่า 3,151 กิิโลเมตร ประกอบด้้วยชายฝั่่�งด้้านตะวัันออกทางฝั่�่งอ่่าวไทย
ซึ่่�งเป็็นส่่วนในสุุดของมหาสมุุทรแปซิิฟิิก ส่่วนชายฝั่่�งด้้านตะวัันตกอยู่�่ติิดกัับทะเลอัันดามััน
ซึ่่�งรวมถึึงส่่วนเหนืือของช่่องแคบมะละกาของมหาสมุุทรอิินเดีีย อาณาเขตทางทะเลของไทย
ที่่�มีีพื้้�นที่่�กว่่า 350,000 ตารางกิิโลเมตร ซึ่่�งคิิดเป็็นสััดส่่วนประมาณมากกว่่าสองในสาม
ของอาณาเขตบนบกที่่�มีีพื้้�นที่่�ประมาณ 513,517 ตารางกิิโลเมตร อาณาเขตทะเลไทย
แบ่่งออกเป็น็ 6 เขต ประกอบด้้วย น่่านน้ำ��ำ ภายใน ทะเลอาณาเขต เขตต่่อเนื่อ่� ง เขตเศรษฐกิจิ จำำ�เพาะ
ไหล่่ทวีีป และทะเลหลวง

2.1.1 ภููมิินิเิ วศน้ำำ�� จืืด

ระบบภููมิินิิเวศน้ำ�ำ�จืืดของไทยได้้มีีการจััดแบ่่งตามระบบแม่่น้ำ��ำ ในเขตประเทศไทย
ซึ่่�งแบ่่งตามลุ่่�มน้ำ�ำ�และระบบแม่่น้ำ��ำ โดยใช้้ความเหมืือนและความแตกต่่างของการกระจาย
ของชนิิดปลาตามขอบเขตลุ่่�มน้ำ��ำ จากการพิิจารณาชนิิดปลาที่่�พบสามารถจััดแบ่่งลัักษณะ
ทางภููมิินิิเวศน้ำ��ำ จืืดซึ่่ง� ดัดั แปลงมาจาก Kottelat (1984); Rainboth (1991); Abell et al. (2008)
ออกเป็็น 8 ระบบแม่่น้ำ�ำ� ดังั นี้้�

1) ระบบแม่่น้ำำ�� สาละวิินและอััตรััน (Thai Salween and Ataran Basin) พื้้�นที่่�

ระบบแม่่น้ำ�ำ�สาละวิินอยู่�่ใน Lower & Middle Salween Ecoregion No. 722 มีีต้้นกำำ�เนิิดจาก
เทืือกเขาในเขตปกครองตนเองทิิเบต แล้้วไหลผ่่านสหภาพเมีียนมาร์์เป็็นส่่วนมาก แม่่น้ำ�ำ�สาละวิิน
ไหลผ่่านประเทศไทยบริิเวณชายแดนที่่�อำำ�เภอสบเมย จัังหวััดแม่่ฮ่่องสอน มีีความยาว

พ12 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

ช่่วงที่่�ไหลผ่่านประเทศไทยประมาณ 120 กิิโลเมตร โดยมีีแม่่น้ำ�ำ�สาขาในเขตประเทศไทย
หลายสายไหลไปรวม เช่่น แม่่น้ำ��ำ ปายและแม่่น้ำ�ำ�ยวม ในเขตจัังหวััดแม่่ฮ่่องสอน แม่่น้ำ��ำ เมย
ในเขตจัังหวััดตาก และแม่่น้ำ��ำ สุุริิยะ-อััตรัันในเขตรัักษาพัันธุ์์�สััตว์์ป่่าทุ่่�งใหญ่่นเรศวรฝั่่�งตะวัันตก
จัังหวััดกาญจนบุุรีี จากนั้้�นไหลลงทะเลที่่�อ่่าวเมาะตะมะของประเทศสหภาพเมีียนมาร์์ ในส่่วน
ของประเทศไทยมีีพื้้�นที่่ล� ุ่่�มน้ำ�ำ�ทั้้�งหมดประมาณ 19,106 ตารางกิิโลเมตร

2) ระบบแม่่น้ำำ��แม่่กลองและเพชรบุุรีี (Mae Klong and Petchburi Basin)

พื้้�นที่่�ระบบแม่่น้ำ�ำ�แม่่กลองและเพชรบุุรีีอยู่�่ใน Mae Klong Ecoregion No. 733 ประกอบด้้วย
2 ลุ่่�มน้ำ�ำ� ได้้แก่่ ลุ่่�มน้ำ�ำ�แม่่กลองและลุ่่�มน้ำ�ำ�เพชรบุุรีี มีีรายละเอีียดดัังนี้้�
ลุ่่�มน้ำ��ำ แม่่กลองเป็็นแม่่น้ำ�ำ�สำ�ำ คััญสายหนึ่่�งของประเทศไทย มีีต้้นกำ�ำ เนิิดในเทืือกเขา
ตะนาวศรีี ซึ่่�งเป็็นเขตแดนระหว่่างประเทศไทยกัับสหภาพเมีียนมาร์์กัับภููเขาในเขตอำำ�เภอ
อุ้�้มผาง จัังหวััดตาก ไหลผ่่านจัังหวััดกาญจนบุุรีี และมีีแม่่น้ำ��ำ แควน้้อยซึ่่�งเป็็นลำ�ำ น้ำ�ำ�สาขา
ที่่�มีีต้้นน้ำ�ำ�มาจากบริิเวณเขตรัักษาพัันธุ์์�สััตว์์ป่่าทุ่่�งใหญ่่นเรศวร ไหลผ่่านอำำ�เภอท่่าม่่วง จัังหวััด
กาญจนบุุรีี เข้้าสู่�่เขตจัังหวััดราชบุุรีี เรีียกว่่าแม่่น้ำ��ำ ราชบุุรีี แล้้วไหลออกอ่่าวไทยที่่�อำ�ำ เภอเมืือง
จัังหวััดสมุุทรสงคราม มีีระยะทางความยาวประมาณ 520 กิิโลเมตร มีีพื้้�นที่่�ลุ่่�มน้ำ��ำ ทั้้�งหมด
ประมาณ 30,181 ตารางกิิโลเมตร
ลุ่่�มน้ำ��ำ เพชรบุุรีีมีีต้้นกำำ�เนิิดจากเทืือกเขาตะนาวศรีีเช่่นกััน แต่่อยู่�่ทางตอนใต้้
ซึ่่�งเป็็นบริิเวณอุุทยานแห่่งชาติิแก่่งกระจาน จัังหวััดเพชรบุุรีี และเขตรัักษาพัันธุ์์�สััตว์์ป่่าแม่่น้ำ��ำ ภาชีี
จัังหวััดราชบุุรีี เป็็นลุ่่�มน้ำ�ำ�ที่่�มีีสภาพถิ่่�นอาศััยเป็็นต้้นน้ำ��ำ ลำ�ำ ธารส่่วนใหญ่่ และถููกกั้้�นโดยเขื่่�อน
แก่่งกระจาน และเขื่่�อนเพชร ก่่อนออกสู่�่อ่่าวไทยที่่� ตำ�ำ บลแหลมผัักเบี้้�ย จัังหวััดเพชรบุุรีี นอกจาก
แม่่น้ำ��ำ สองสายใหญ่่นี้้� ระบบแม่่น้ำ��ำ นี้้�ยัังรวมแม่่น้ำ��ำ สายเล็็กที่่�อยู่�่ใกล้้เคีียง ได้้แก่่ แม่่น้ำ��ำ ปราณบุุรีี
ในจังั หวััดประจวบคีีรีีขัันธ์์ มีีพื้้�นที่่ล� ุ่่�มน้ำ��ำ ทั้้�งหมดประมาณ 13,393 ตารางกิิโลเมตร

3) ระบบแม่่น้ำ�ำ�ในภาคใต้้ฝั่่�งตะวัันตก (Western Peninsular Thailand Basin)

พื้้�นที่่�ระบบแม่่น้ำ��ำ ในภาคใต้้ฝั่�่งตะวัันตกอยู่�่ใน Northern Central Sumatra-Western Malaysia
Ecoregion No. 735 รวมเอาลุ่่�มน้ำ�ำ�ภาคใต้้ฝั่่�งตะวัันตกทั้้�งหมด ตั้�้งแต่่แม่่น้ำ�ำ�กระบุุรีี แม่่น้ำ�ำ�กัันตััง
หมู่�่เกาะต่่าง ๆ และแม่่น้ำ��ำ สายสั้้�นต่่าง ๆ ที่่�ไหลลงสู่�่ทะเลอัันดามััน มีีพื้้�นที่่�ลุ่่�มน้ำ��ำ ทั้้�งหมด
ประมาณ 18,776 ตารางกิิโลเมตร

4) ระบบแม่่น้ำำ�� ในภาคใต้้ฝั่�่งตะวัันออก (Eastern Peninsular Thailand Basin)

พื้้�นที่่�ระบบแม่่น้ำ��ำ ในภาคใต้้ฝั่�่งตะวัันออกอยู่�่ใน Malay Peninsula Eastern Slope Ecoregion
No. 734 เป็็นระบบแม่่น้ำ��ำ ที่่�ไหลลงสู่�่อ่่าวไทยรวม 5 ลุ่่�มน้ำ�ำ� ได้้แก่่ ลุ่่�มน้ำ��ำ ชุุมพร-หลัังสวน
ลุ่่�มน้ำ�ำ�ตาปีี ลุ่่�มน้ำ��ำ ปากพนััง ลุ่่�มน้ำ��ำ ทะเลสาบสงขลา และลุ่่�มน้ำ�ำ�ปััตตานีี และเกาะต่่าง ๆ

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 13

ในอ่่าวไทยตอนล่่าง พื้้�นที่่�ลุ่่�มน้ำ��ำ ทั้้�งหมดประมาณ 51,766 ตารางกิิโลเมตร ภููมิินิิเวศน้ำ�ำ�จืืด
ส่่วนนี้้�ได้้รัับอิิทธิิพลมาจากการขึ้้�นลงของน้ำ��ำ ทะเลเกืือบตลอดสาย บริิเวณตอนบนมีีต้้นน้ำ�ำ�ลำ�ำ ธาร
ที่่�เกิิดจากป่่าดิิบชื้้�นบนสัันเขาที่่�ค่่อนข้้างชััน บริิเวณตอนกลางของลุ่่�มน้ำ�ำ�มีีพื้้�นที่่�มากที่่�สุุดได้้แก่่
แม่่น้ำ��ำ ตาปีีและสาขา ซึ่่�งมีีต้้นน้ำ��ำ อยู่�่ในเทืือกเขาหลายแห่่งของจัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี จัังหวััดระนอง
และจังั หวััดพัังงา

5) ระบบแม่่น้ำ�ำ� ในภาคตะวัันออก (Eastern Gulf of Thailand Basin) พื้้�นที่่�ระบบ

แม่่น้ำ�ำ�ในภาคตะวัันออกอยู่�่ใน Eastern Gulf of Thailand Drainage Ecoregion No. 731 ซึ่่�งมีี
พื้้�นที่่�ค่่อนข้้างน้้อยกว่่าแห่่งอื่่�น ๆ และเป็็นแม่่น้ำ��ำ สายสั้้�น ๆ นัับตั้�้งแต่่แม่่น้ำ�ำ�เวฬุุ ของจัังหวััด
จัันทบุุรีี จนถึึงแม่่น้ำ�ำ�ตราด จัังหวััดตราด พื้้�นที่่�ต้้นน้ำ�ำ�ลำำ�ธารของระบบแม่่น้ำ�ำ�ส่่วนใหญ่่เริ่�มจาก
เทืือกเขาบรรทััดในเขตรัักษาพัันธุ์์�สััตว์์ป่่าเขาสอยดาว จัังหวััดจัันทบุุรีี และอุุทยานแห่่งชาติิ
เขาชะเมา-เขาวง จัังหวััดระยอง รวมถึึงตอนใต้้ของเขตรัักษาพัันธุ์์�สััตว์์ป่่าเขาอ่่างฤาไน
และบริิเวณเขตรัักษาพัันธุ์์�สััตว์์ป่่าเขาเขีียว-เขาชมพู่�่ จัังหวััดชลบุุรีี มีีพื้้�นที่่�ลุ่่�มน้ำ��ำ ประมาณ
13,093 ตารางกิิโลเมตร

6) ระบบแม่่น้ำ�ำ�เจ้้าพระยา (Chao Phraya Basin) พื้้�นที่่�ระบบแม่่น้ำ��ำ เจ้้าพระยา

อยู่�่ใน Chao Phraya Ecoregion No. 732 ลุ่่�มแม่่น้ำ��ำ เจ้้าพระยาเป็็นแม่่น้ำ��ำ สายสำำ�คััญที่่�สุุด
ของประเทศไทย เพราะเป็็นลุ่่�มแม่่น้ำ��ำ ที่่�กว้้างใหญ่่ครอบคลุุมพื้้�นที่่�ภาคเหนืือส่่วนใหญ่่และ
ภาคกลางทั้้�งหมด มีีต้้นกำำ�เนิิดมาจากเทืือกเขาถนนธงชััยและเทืือกเขาผีีปัันน้ำ��ำ เกิิดจากการ
รวมกันั ของแม่่น้ำ�ำ� 4 สายที่่ส� ำ�ำ คััญของภาคเหนืือ คืือ แม่่น้ำ��ำ ปิิง แม่่น้ำ��ำ วััง แม่่น้ำ�ำ�ยม และแม่่น้ำ��ำ น่่าน
ไหลรวมกัันที่่�ปากน้ำ�ำ�โพ จัังหวััดนครสวรรค์์ เมื่่�อไหลต่่อมาในเขตภาคกลางยัังมีีแม่่น้ำ�ำ�สายสำ�ำ คััญ
ไหลมาบรรจบอีีก เช่่น แม่่น้ำ�ำ�สะแกกรััง แม่่น้ำ�ำ�ป่่าสััก และบางส่่วนจะแยกแขนงออกไปเป็็น
แม่่น้ำ��ำ ท่่าจีีน แม่่น้ำ�ำ�เจ้้าพระยาไหลลงสู่�่อ่่าวไทยที่่�จัังหวััดสมุุทรปราการ รวมระยะทางประมาณ
380 กิิโลเมตร มีีพื้้�นที่่�ลุ่่�มน้ำ�ำ�ทั้้�งหมดประมาณ 158,586 ตารางกิิโลเมตร

7) ระบบแม่่น้ำ�ำ� บางปะกง (Bangpakong Basin) พื้้�นที่่�ระบบแม่่น้ำ��ำ บางปะกง

ถููกจััดให้้รวมกัับ Chao Phraya Ecoregion No. 732 ซึ่่�งมีีต้้นน้ำ�ำ�ลำ�ำ ธารอยู่�่บริิเวณอุุทยานแห่่งชาติิ
เขาใหญ่่ตอนล่่างและเทืือกเขาจัันทบุุรีีตอนเหนืือ รวมถึึงพื้้�นที่่�ส่่วนใหญ่่ของป่่ารอยต่่อ 5 จัังหวััด
มาถึึงที่่ร� าบลุ่่�มในภาคกลางฝั่ง่� ตะวันั ออกของจังั หวััดนครนายก จัังหวััดปราจีีนบุุรีี และไหลลงสู่�่
อ่่าวไทยที่่จ� ัังหวััดฉะเชิิงเทรา มีีพื้้�นที่่ล� ุ่่�มน้ำ�ำ�ทั้้�งหมดประมาณ 20,373 ตารางกิิโลเมตร

พ14 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

รูปู แบบชีีวภูมู ิิศาสตร์์ตามภูมู ิินิิเวศน้ำำ��จืืดและภูมู ิินิิเวศทะเลของปลาไทย

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 15

8) ระบบแม่่น้ำ�ำ�โขง (Thai Mekong Basin) พื้้�นที่่�ระบบแม่่น้ำ��ำ โขงของประเทศไทย

จััดอยู่�่ใน 3 ภููมิินิิเวศ ได้้แก่่ Lower Lancang (Mekong) Ecoregion No. 726; Khorat
Plateau (Mekong) Ecoregion No. 727 และ Mekong Delta (Mekong) Ecoregion No. 729
ซึ่่�งเป็็นระบบแม่่น้ำ�ำ�สายใหญ่่ของโลกที่่�มีีความยาวเป็็นอัันดัับที่่� 10 มีีต้้นน้ำ��ำ อยู่�่บนเทืือกเขา
หิิมาลััย บริิเวณชายแดนสาธารณรััฐประชาชนจีีนและเขตปกครองตนเองทิิเบต ไหลผ่่าน
6 ประเทศ เป็็นระยะทางกว่่า 4,800 กิิโลเมตร ส่่วนที่่�ผ่่านประเทศไทยเป็็นแม่่น้ำ��ำ โขงตอนล่่าง
ไหลผ่่านพื้้�นที่่� 8 จัังหวััด คืือ เชีียงราย เลย หนองคาย บึึงกาฬ นครพนม มุุกดาหาร
อำ�ำ นาจเจริิญ และอุุบลราชธานีี มีีความยาว ประมาณ 1,000 กิิโลเมตร เป็็นเขตพรมแดน
ระหว่่างประเทศไทยและสาธารณรััฐประชาธิิปไตยประชาชนลาว โดยประเทศไทยมีีพื้้�นที่่�
รับั น้ำ��ำ ที่่�กว้้างที่่ส� ุุดประมาณ 188,777 ตารางกิิโลเมตร ระบบแม่่น้ำ�ำ�โขงมีีแม่่น้ำ�ำ�สาขาสายสำำ�คัญั
ได้้แก่่ แม่่น้ำ�ำ�พอง แม่่น้ำ�ำ�ชีี แม่่น้ำ��ำ มููล และแม่่น้ำ��ำ สงคราม
ลุ่่�มแม่่น้ำ��ำ โขงตอนล่่างที่่�ไหลลงทะเลสาบเขมรมีีความต่่อเนื่่�องกัับลำ�ำ ธารของเทืือกเขา
สอยดาวฝั่�่งตะวัันออกของจัังหวััดจัันทบุุรีีและสระแก้้ว สภาพของแม่่น้ำ�ำ�เป็็นแก่่งหิินและหน้้าผา
ในตอนบนและตอนกลาง

2.1.2 ภููมินิ ิเิ วศทะเล

อาณาเขตทางทะเลของประเทศไทยแบ่่งออกเป็็น 2 ส่่วน คืือ อ่่าวไทย และ
ทะเลอัันดามััน อ่่าวไทยเป็็นน่่านน้ำ��ำ ภายในที่่�อยู่�่ส่่วนในสุุดของทะเลจีีนใต้้และตั้�้งอยู่�่ทางฝั่�่ง
ตะวัันตกของมหาสมุุทรแปซิิฟิิกระหว่่างเส้้นรุ้�้ง (ละติิจููด) ที่่� 6° ถึึง 13.5° เหนืือ และเส้้นแวง
(ลองจิิจููด) ที่่� 99° ถึึง 105° ตะวัันออก มีีลัักษณะเป็็นอ่่าวกึ่่�งปิิด ล้้อมรอบด้้วยชายฝั่่�งของ
คาบสมุุทรมลายููทางทิิศตะวัันตกและแผ่่นดิินของภููมิิภาคเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้ทาง
ทิิศเหนืือและทิิศตะวัันออก ทิิศตะวัันออกเฉีียงใต้้ของอ่่าวไทยเป็็นช่่องเปิิดระหว่่างปลายแหลม
ญวนของประเทศเวีียดนาม และเมืืองโกตาบารููของประเทศมาเลเซีีย ติิดต่่อกัับทะเลจีีนใต้้
โดยมีีความกว้้างประมาณ 380 กิิโลเมตร และมีีความยาวประมาณ 810 กิิโลเมตร ส่่วนที่่�
กว้้างที่่ส� ุุดมีีความกว้้างประมาณ 540 กิิโลเมตร

1) อ่่าวไทย (Gulf of Thailand) พื้้�นที่่�อ่่าวไทยถููกจััดอยู่�่ใน Marine Ecoregion of

the World No. 115 มีีพื้้�นที่่�ติิดต่่อกัับทะเลจีีนใต้้โดยมีีสัันเขาใต้้น้ำ�ำ� 2 แนว ที่่�วางตััวตามแนว
ด้้านเหนืือ-ใต้้เป็็นตััวกั้้�น แนวสัันเขาใต้้น้ำ��ำ ฝั่่�งตะวัันตกของอ่่าวไทยวางตััวตามแนวยาวจาก
เมืืองโกตาบารููทางใต้้ไปทางตะวันั ออกเฉีียงเหนืือประมาณ 160 กิิโลเมตร มีีความลึึกประมาณ
50 เมตร ส่่วนแนวสัันเขาทางฝั่�่งตะวัันออกมีีความลึึกประมาณ 25 เมตร เป็็นแนวจาก

พ16 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

แหลมคาเมาไปทางทิิศตะวัันตกเฉีียงใต้้ประมาณ 100 กิิโลเมตร ระหว่่างสัันเขาทั้้�งสองแนว
เป็็นร่่องน้ำ��ำ ลึึกที่่�มีีความลึึก 67 เมตร สัันเขาใต้้น้ำ��ำ นี้้�เป็็นตััวควบคุุมการไหลของน้ำ��ำ
ระดัับล่่างในอ่่าวไทย ลัักษณะชายฝั่่�งด้้านตะวัันออกเฉีียงเหนืือจะตื้้�นและเรีียบกว่่าชายฝั่่�ง
ด้้านตะวัันตกเฉีียงใต้้ พื้้�นท้้องทะเลอ่่าวไทยมีีลัักษณะเป็น็ แอ่่งกระทะ มีีความลึึกเฉลี่่ย� ประมาณ
44 เมตร บริิเวณส่่วนกลางของอ่่าวมีีความลึึกมากที่่�สุุดประมาณ 86 เมตร ตอนกลางอ่่าว
มีีความลึึกประมาณ 60 เมตร มีีพื้้�นที่่�ทั้้�งหมดประมาณ 270,000 ตารางกิิโลเมตร

2) ทะเลอัันดามััน (Andaman Sea Coral Coast) พื้้�นที่่�ทะเลอัันดามัันถููกจััดอยู่�่ใน

Marine Ecoregion of the World No. 110 โดยทะเลอัันดามัันเป็็นส่่วนหนึ่่�งของไหล่่ทวีีป
ของมหาสมุุทรอิินเดีีย เป็็นชายฝั่่�งทะเลจมตััวที่่�มีีลัักษณะเป็็น marginal sea คืือ ล้้อมรอบ
ด้้วยแผ่่นดิิน เกาะหรืือคาบสมุุทร มีีส่่วนเปิิดที่่�ติิดต่่อกัับทะเลเปิิดที่่�ผิิวน้ำ��ำ และอาจมีีสัันเขา
ใต้้ทะเล ทะเลอัันดามัันมีีลัักษณะเป็็นแอ่่งกึ่่�งปิิด ตั้�้งอยู่�่ทางตะวัันออกของอ่่าวเบงกอล
ที่่�ละติิจููด 6° ถึึง 14° เหนืือ และลองจิิจููด 93° ถึึง 99° ตะวัันออก อาณาเขตด้้านเหนืือหรืือ
ด้้านบนของทะเลอัันดามัันติิดต่่อกัับแผ่่นดิินส่่วนดิินดอนสามเหลี่่�ยมปากแม่่น้ำ�ำ�อิิรวดีี
ทิิศตะวัันออกเป็็นคาบสมุุทรมาเลย์์ ทางด้้านตะวัันตกของทะเลอัันดามัันเป็็นที่่�ตั้�้งของ
หมู่�่เกาะนิิโคบาร์์และสุุมาตรา ซึ่่�งเป็็นแนวกั้้�นทะเลอัันดามัันกัับอ่่าวเบงกอล ส่่วนด้้านใต้้
เป็็นส่่วนปลายของเกาะสุุมาตราและช่่องแคบมะละกา ทะเลอัันดามัันมีีความยาวในแนว
เหนืือ-ใต้้ประมาณ 1,200 กิิโลเมตร ส่่วนกว้้างที่่�สุุดตามแนวตะวัันออก-ตะวัันตกมีีระยะ
ทางประมาณ 650 กิิโลเมตร มีีพื้้�นที่่�ทั้้�งหมดประมาณ 797,700 ตารางกิิโลเมตร ความลึึก
เฉลี่่ย� 870 เมตร และส่่วนที่่�ลึึกที่่�สุุดมีีความลึึกถึึง 3,777 เมตร

อาณาเขตทะเลอัันดามันั และอาณาเขตอ่า่ วไทย

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 17

2.2 ถิ่่น� อาศััยของปลาไทย

การจำ�ำ แนกลัักษณะถิ่่�นอาศััย (Habitat) ของปลาในอาณาเขตประเทศไทยสามารถ
จัดั แบ่่งตามลักั ษณะถิ่่�นอาศัยั หลักั ได้้เป็็น 8 รููปแบบ ดังั นี้้�

1) ต้้นน้ำ��ำ ลำ�ำ ธาร เป็น็ ถิ่่�นอาศััยแบบลำำ�ธารขนาดต่่าง ๆ ในบริิเวณที่่ส� ููงกว่่า 300 เมตร

จากระดัับน้ำ��ำ ทะเลปานกลาง และมีีความลาดชัันมาก มัักอยู่�่บนภููเขา รวมถึึงน้ำ��ำ ตกและ
แก่่งต่่าง ๆ มีีสภาพพื้้�นท้้องน้ำ�ำ�เป็็นหิินกรวดและทราย มีีน้ำ��ำ ไหลเชี่�ยวในฤดููฝนและอาจแห้้ง
ในฤดููแล้้ง ปลาที่่�อยู่�่ในถิ่่�นอาศััยแบบนี้้� มีีขนาดเล็็กถึึงขนาดกลาง และมีีรููปร่่างเฉพาะตััว เช่่น
มีีครีีบแผ่่กว้้าง รููปร่่างลำำ�ตััวเพรีียวหรืือเรีียว และต้้องการออกซิิเจนสููงกว่่าปลาทั่่�วไป
ปลาที่่�พบในระบบนิิเวศนี้้� เช่่น ปลาผีีเสื้้�อติิดหิิน ปลาซิิวใบไผ่่ ปลาเวีียน ปลาเลีียหิิน ปลาค้้อ
ปลาค้้างคาว และปลาแค้้ติิดหิิน เป็น็ ต้้น

2) แม่่น้ำ�ำ�สายหลักั เป็็นแม่่น้ำ��ำ ขนาดใหญ่่ที่่�รัับน้ำ��ำ จากแหล่่งน้ำ��ำ สาขาต่่าง ๆ และไหลออก

สู่�่ทะเล อยู่�่ในที่่�ราบต่ำ��ำ กว่่า 300 เมตรจากระดัับน้ำ�ำ�ทะเลปานกลาง ปลาที่่�อยู่�่ในถิ่่�นอาศััยนี้้�
มีีขนาดกลางถึึงขนาดใหญ่่ อาจมีีการย้้ายถิ่่�นจากปลายน้ำ�ำ�ขึ้้�นต้้นน้ำ��ำ หรืือเข้้าไปในสาขาและ
หนองบึึงที่่�ต่่อเนื่่�อง เพื่่�อวางไข่่หรืือหากิินและเลี้้�ยงตััว ปลาที่่�พบในระบบนิิเวศนี้้� เช่่น
ปลากระเบน ปลาแปบ ปลาตะเพีียน ปลาสร้้อยต่่าง ๆ ปลาเนื้้�ออ่่อน ปลาสวาย ปลาสัังกะวาด
ปลาแค้้ และปลาเสืือตอ เป็น็ ต้้น

ต้้นน้ำ�ำ� ลำ�ำ ธาร

แม่น่ ้ำำ�� หนองบึึง พื้้�นที่่�น้ำ��ำ ท่ว่ ม

พ18 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

3) อ่่างเก็บ็ น้ำำ�� หนองบึึง และที่่�ราบน้ำ�ำ�ท่ว่ มถึึง เป็็นถิ่่น� อาศัยั ที่่�เป็็นแหล่่งน้ำ��ำ นิ่่ง� ธรรมชาติิ

ขนาดต่่าง ๆ ได้้แก่่ หนองบึึง พรุุ ที่่�ราบน้ำ��ำ ท่่วมถึึง รวมถึึงอ่่างเก็็บน้ำ�ำ�หรืือแหล่่งน้ำ��ำ ที่่�มนุุษย์์
สร้้างขึ้�น อาจมีีน้ำ��ำ ท่่วมสููงเป็็นฤดููกาล หรืือมีีน้ำ�ำ�ตลอดปีี ปลาที่่�อยู่�่ในถิ่่�นอาศััยนี้้�มีีขนาดเล็็ก
ถึึงขนาดกลาง บางชนิิดทนต่่อคุุณภาพน้ำ�ำ�ที่่�มีีออกซิิเจนต่ำำ�� ได้้ ปลาที่่�พบในระบบนิิเวศนี้้�
เช่่น ปลาซิิว ปลาดุุก ปลาก้้างพระร่่วง ปลาช่่อน ปลากระดี่่� ปลากััด ปลาไหลนา และ
ปลาปัักเป้้า เป็น็ ต้้น

4) ปากแม่่น้ำำ�� เป็็นถิ่่�นอาศััย
ที่่�เป็็นส่่วนปลายสุุดของระบบแม่่น้ำ��ำ
หาดเลน ป่่าชายเลนและทะเลสาบ
ที่่� อ ยู่�่ ใ น อิิ ท ธิิ พ ล ก า รขึ้้� น ล ง ข อ ง
น้ำ�ำ�ทะเล คุุณภาพน้ำ��ำ มัักมีีความเค็็ม
ที่่�เปลี่่�ยนแปลงจากปริิมาณน้ำ��ำ จืืด
ตามฤดููกาลและช่่วงน้ำ��ำ ขึ้้น� ลง ปลาที่่อ� ยู่�่
ในถิ่่�นอาศััยนี้้�มีีขนาดเล็็กถึึงขนาดใหญ่่
และปรัับตััวต่่อความเค็็มของน้ำ��ำ ได้้ดีี
และยัังมีีปลาทะเลที่่�เข้้ามาอาศััยใน ปากแม่่น้ำ��ำ

บางช่่วงชีีวิิตหรืือเป็็นครั้�งคราว ปลาที่่�พบในระบบนิิเวศนี้้� เช่่น ปลากระเบนบััว ปลาตาเหลืือก
ปลากระบอกต่่าง ๆ ปลาบู่�ต่ ่่าง ๆ ปลาทูู และปลากุุเรา เป็็นต้้น

5) ทะเลชายฝั่่�ง คืือ บริิเวณ

น้ำ��ำ ตื้้�นชายฝั่�่งทะเลจนถึึงบริิเวณที่่�
ลึึกไม่่เกิิน 100 เมตร เริ่�มจากชายหาด
แบบต่่าง ๆ เช่่น หาดทราย หาดหิิน
รวมถึึงแหล่่งหญ้้าทะเล และทะเล
ใกล้้ฝั่�่งที่่�เป็็นส่่วนของไหล่่ทวีีป ปลาที่่�
พบในระบบนิิเวศนี้้� เช่่น ปลาฉลามกบ
ปลากระเบนต่่าง ๆ ปลาเห็็ดโคน
ปลากระทุุงเหวทะเล ปลาตาหวาน
และปลาสีีกุุน เป็็นต้้น

ทะเลชายฝั่ง�่

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 19

6) แ น ว ป ะ ก ารัั ง แ ล ะ ก อ ง หิิ น
แนวปะการัังเป็็นโครงสร้้างของสิ่่�งมีีชีีวิิต
ที่่�ใหญ่่ที่่�สุุดในโลก เป็็นหิินปููนที่่�สะสมจาก
การก่่อตััวของปะการัังและสาหร่่ายหิินปููน
ชนิิดต่่าง ๆ บนแกนแข็็งของกองหิินหรืือ
แนวหิินปููน เป็็นระบบนิิเวศที่่�มีีความหลากหลาย
ทางชีีวภาพมากที่่�สุุดระบบหนึ่่�ง ปะการัังจะ
เจริญิ ได้้ในสภาพแหล่่งน้ำ��ำ ที่่ด� ีมี ากและมีคี วาม
เหมาะสมเฉพาะ เช่่น มีีการไหลเวีียนและ แนวปะการััง

ออกซิิเจนเพีียงพอ มีีแสงแดดส่่องถึึง กองหิินเป็็นระบบนิิเวศย่่อยที่่�มัักพบต่่อเนื่่�องหรืือ
ใกล้้เคีียงกัับแนวปะการััง แต่่มัักเป็็นที่่�ที่่�มีีกระแสน้ำ��ำ หรืือคลื่่�นลมแรงกว่่า จึึงพบมีีปะการัังน้้อย
หรืือไม่่มีีเลย ปลาที่่พ� บ เช่่น ปลากระเบนทอง ปลาผีีเสื้้�อ ปลาสิินสมุุทร ปลาการ์์ตููน ปลานกแก้้ว
ปลาสีีนวล และปลากระบอกหิิน เป็็นต้้น

ในน่่านน้ำ��ำ ไทยฝั่่ง� ทะเลอ่่าวไทยมีีพื้้�นที่่�ปะการััง รวมทั้้�งหมดประมาณ 120.94 ตาราง
กิิโลเมตร และมีีการสำ�ำ รวจในบริิเวณฝั่่�งอ่่าวไทยทั้้�งหมด 54.51 ตารางกิิโลเมตร โดยแบ่่งเป็็น
อ่่าวไทยตะวัันออก 12.56 ตารางกิิโลเมตร อ่่าวไทยตอนกลาง 40.89 ตารางกิิโลเมตร และ
อ่่าวไทยตอนล่่าง 1.05 ตารางกิิโลเมตร

7) ทะเลเปิดิ คืือ ทะเลส่่วนที่่ต� ่่อจากทะเลชายฝั่ง�่ ที่่�ห่่างจากฝั่ง่� มากถึึงกลางมหาสมุุทร

และมีีความลึึกมากกว่่า 100 เมตรลงไป เป็็นส่่วนที่่�นัับจากผิิวน้ำ��ำ ถึึงกลางน้ำ�ำ�ที่่�แสงยัังส่่องถึึง
ในน่่านน้ำ��ำ ไทย ระบบนิิเวศนี้้�มีีในบริิเวณกลางอ่่าวไทย และส่่วนใหญ่่มีีในฝั่�่งทะเลอัันดามััน ปลาที่่�พบ
ในบริิเวณนี้้� เช่่น ปลาฉลามครีีบยาว ปลากระเบนราหูู ปลาทููน่่าต่่าง ๆ ปลาหนัังช้้าง เป็น็ ต้้น

8) ทะเลลึึก เป็็นเขตที่่�ระดัับน้ำ��ำ มีี
ความลึึกตั้�้งแต่่ 100 เมตรลงไป เป็็นเขตที่่�
มีีแสงน้้อยจนถึึงไม่่มีีแสงเลย และมัักอยู่�่
ใกล้้กัับพื้้�นท้้องทะเล ประมาณร้้อยละ 70
ของพื้้�นที่่�ในมหาสมุุทรทั่่�วโลกเป็็นทะเลลึึก
มีีเป็็นบริิเวณไม่่มากนัักในกลางอ่่าวไทย
แต่่มีีมากในฝั่่�งทะเลอัันดามัันที่่�มีีความลึึก
ได้้ถึึง 400 เมตรในน่่านน้ำ��ำ ไทย ปลาที่่�พบ
ในระบบนิิเวศนี้้� เช่่น ปลาฉลามหลัังหนาม ทะเลลึึก

ปลาเรืืองแสง ปลากบตกเบ็็ด ปลาเขี้�ยวกาง และปลาหางหนูู เป็็นต้้น

พ20 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

2.3 กายวิิภาคและชีีววิทิ ยาของปลา

2.3.1 ลัักษณะรููปทรงของปลา

ปลาเป็็นสััตว์์ที่่�อาศััยอยู่�่ในน้ำ��ำ ที่่�มีีการเคลื่่�อนไหวในลัักษณะที่่�แตกต่่างกัันไป รููปร่่าง
ของปลาจึึงเป็็นส่่วนสำ�ำ คััญอย่่างหนึ่่�งที่่�มีีความเหมาะสมกัับการดำำ�รงชีีพในรููปแบบต่่าง ๆ
กลุ่่�มปลาที่่�หากิินในท้้องน้ำ��ำ หรืือผิิวน้ำ�ำ�จะมีีความว่่องไว ว่่ายน้ำ��ำ เร็็ว รููปร่่างเพรีียวยาวแบบ
รููปกระสวย ส่่วนกลุ่่�มที่่�หากิินอยู่�่ตามพื้้�นใต้้ทะเลซึ่่�งคืืบคลานช้้าหรืืออยู่�่นิ่่�งเฉยเป็็นส่่วนใหญ่่
มัักจะมีีรููปร่่างแบนบางราบไปกัับพื้้�น เป็็นต้้น

1) รููปทรงทั่่ว� ไป ได้้มีีการจััดแบ่่งรููปทรงปลาเป็น็ กลุ่่�มตามลัักษณะได้้ 8 แบบ ดังั นี้้�

v รููปทรงแบบกระสวย (Fusiform) ลัักษณะคล้้ายลููกตอร์์ปิโิ ด (torpedo-shape)
หรืือเรีียวยาวแบบกระสวย ได้้แก่่ ปลาโอ ปลาอิินทรีี จัดั เป็น็ กลุ่่�มปลาที่่ว� ่่ายน้ำ�ำ�ได้้ว่่องไวมาก
v รูปู ทรงกลม (Globiform) ลักั ษณะค่่อนข้้างเป็น็ ทรงกลม (globe-shape) ได้้แก่่
ปลาปัักเป้้า
v รููปทรงแบบงูู (Anguiliform) ลัักษณะเรีียวยาวแบบงูู (serpentine-shape)
ได้้แก่่ ปลาไหล
v รููปทรงเส้้นด้้าย (Filiform) ลัักษณะเล็็กเรีียวยาวแบบเส้้นเชืือก (thread-
like shape) ได้้แก่่ snipe-eel เป็น็ ปลาไหลน้ำ��ำ ลึึกชนิิดหนึ่่ง�
v รููปทรงแบบแถบแบนยาว (Trachipteriform; Taeniform) ลัักษณะตััว
แบนข้้างและยาวมาก (ribbon-shape) ได้้แก่่ ปลาดาบลาว
v รููปทรงแบบลููกธนูู (Sagittiform; Cylindrical form) ลํําตััวค่่อนข้้างกลม
ทรงกระบอก หรืือมีีภาพตััดขวางของลํําตััวเป็็นวงกลมหรืือเกืือบจะกลม เช่่น ปลาช่่อน
ปลาบู่�่ ปลาปากคม
v รููปทรงแบนข้้าง (Compressiform) ลํําตััวจะแบนข้้าง คืือด้้านซ้้ายและ
ขวาจะแบนเข้้าหากันั เช่่น ปลาผีีเสื้้�อ ปลานิิล ปลาแป้้น เป็น็ ต้้น
v รููปทรงแบนลง (Depressiform) ลํําตััวแบนลง คืือด้้านบนและล่่างจะแบน
เข้้าหากััน เช่่น ปลากระเบน เป็็นต้้น

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 21

รููปทรงกลม (Globiform) รูปู ทรงแบบงูู
(Anguilliform)

รูปู ทรงแบบเส้้นด้้าย (Filiform)

รููปทรงแบบกระสวย (Fusiform)

รููปทรงแบบแถบแบนยาว (Trachipteriform)

รููปทรงแบบลููกธนูู (Sagittiform)

รููปทรงแบบแบนลง
(Depressiform)

รูปู ทรงแบบแบนข้้าง (Compressiform)

ลักั ษณะรููปทรงของปลา

2) การจััดรููปทรงปลาโดยเทีียบสััดส่่วน นอกจากรููปแบบทั้้�ง 8 แบบแล้้ว ยัังมีี

รููปทรงปลาโดยการเทีียบสััดส่่วนระหว่่างความยาวมาตรฐานและความลึึกของปลาซึ่่�งแบ่่งได้้
เป็น็ 3 แบบ ดังั นี้้�
v ปลาที่่�มีีลำำ�ตััวยาว (Elongate) เป็็นรููปทรงปลาที่่�มีีรููปร่่างค่่อนข้้างยาว
มีีสััดส่่วนความยาวมาตรฐานต่่อความลึึกประมาณ 5-8 เท่่า หรืืออาจมากกว่่านั้้�น ได้้แก่่
ปลาน้ำ��ำ ดอกไม้้
v ปลาที่่�มีีลำ�ำ ตััวป้้อม (Oblong) เป็็นรููปทรงปลาที่่�มีีรููปร่่างยาวปานกลาง
มีีสััดส่่วนความยาวมาตรฐานต่่อความลึึกประมาณ 3-4 เท่่า ได้้แก่่ ปลาใบขนุุน ปลาสีีกุุน
เป็็นต้้น
v ปลาที่่�มีีลำ�ำ ตััวกลม (Ovate) เป็็นรููปทรงปลาที่่�มีีรููปร่่างสั้้�น รููปร่่างแบบรููปไข่่
หรืือค่่อนข้้างกลม มีีสััดส่่วนความยาวมาตรฐานต่่อความลึึกประมาณ 1-2 เท่่า ได้้แก่่
ปลาจะละเม็็ด ปลาลิ้้�นหมา เป็น็ ต้้น

พ22 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

เนื่่�องด้้วยรููปร่่างของปลามีีรููปทรงแตกต่่างกัันซึ่่�งบางครั้�งทำำ�ให้้ผู้้�ที่่�ไม่่คุ้�้นกัับปลาอาจจะ
ไม่่เชื่่อ� ว่่าสัตั ว์์นั้้�น ๆ เป็็นปลาก็ไ็ ด้้ เช่่น ปลาม้้าน้ำ�ำ� ปลาจิ้้�มฟัันจระเข้้ ปลาข้้างใส ปลาผีีเสื้้�อกลางคืืน
เป็น็ ต้้น ดังั นั้้น� เมื่อ่� จะมีกี ารกล่่าวถึงึ ลักั ษณะรููปทรงของปลาตัวั ใดตัวั หนึ่่ง� แล้้ว นิยิ มที่่จ� ะบอกละเอียี ด
ทั้้�งความยาว ความลึึก และความหนา เพื่่�อที่่�จะได้้มองเห็็นภาพได้้ใกล้้เคีียงมากที่่�สุุด เช่่น
ปลาพระจัันทร์์รููปร่่างค่่อนข้้างสั้้�นและแบนข้้างมาก (body ovate and compressed) เป็น็ ต้้น

ลำ�ำ ตัวั ยาว (Elongate)

ลำำ�ตััวป้้อม (Oblong) ลำ�ำ ตััวกลมรูปู ไข่่ (Ovate)

ลัักษณะลำำ�ตััวแบ่่งตามความยาว

2.3.2 ลัักษณะภายนอกของปลา

ปลาเป็็นสััตว์์มีีกระดููกสัันหลัังและมีีระบบเลืือด ซึ่่�งจััดอยู่�่ในกลุ่่�มสััตว์์ระบบเลืือดเย็็น
อุุณหภููมิิของเลืือดในตััวของปลาไม่่คงที่่� มีีการปรัับตััวและเปลี่่�ยนแปลงไปตามสภาพแวดล้้อม
โดยทั่่�วไปปลามีีรููปร่่างแบบสมมาตร คืือ มีีลัักษณะรููปร่่างของทั้้�งสองด้้านเหมืือนกััน ยกเว้้น
ปลาในกลุ่่�มปลาซีีกเดีียว รููปร่่างภายนอกของปลาเมื่่�อจััดแบ่่งตามความยาวจะแบ่่งได้้ 3 ส่่วน
คืือ ส่่วนหัวั ส่่วนลำำ�ตััว และส่่วนหาง

การแบ่่งสัดั ส่่วนรููปร่่างของปลา

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 23

1) ส่่วนหัวั มีีอวััยวะที่่ส� ำำ�คััญประกอบด้้วย

v ปาก (Mouth) โดยทั่่�วไปพบมีีตำ�ำ แหน่่งและรููปแบบที่่�แตกต่่างกััน สามารถใช้้
บ่่งบอกถึึงนิิสััยการกิินอาหารของปลาชนิิดนั้้�น ๆ ได้้ เช่่น ปลาที่่�มีีรููปร่่างปากเป็็นแบบปากดููด
จะมีีนิิสััยชอบดููดกิินอาหารที่่�พื้้�นผิิวต่่าง ๆ หรืือปลาที่่�มีีปากเฉีียงขึ้�นด้้านบนจะเป็็นปลาที่่�มีีนิิสััย
หากิินอาหารผิิวน้ำ��ำ ปลาบางจำ�ำ พวกอาจมีีหนวดรอบปากได้้จำ�ำ นวน 1 - 4 คู่�่
v รูจู มููก (Nostril) เป็น็ อวัยั วะที่่ใ� ช้้ในการรับั กลิ่่น� จากสารเคมีีในน้ำ��ำ
v หนวด (Barbels) หนวดปลาพบในปลาบางชนิิดเท่่านั้้�น ปลาที่่�มีีหนวดเจริิญดีีมาก
อาจใช้้หนวดทำ�ำ หน้้าที่่แ� ทนตาได้้ ตัวั อย่่างเช่่น ปลาดุุกที่่�อยู่�ใ่ นน้ำ�ำ�ที่่ม� ีีโคลนและตะกอนขุ่�น อาจมีี
ขนาดตาเล็็กมาก หรืือตาบอด หนวดจะทำำ�หน้้าที่่�แทนตาได้้เป็็นอย่่างดีี หนวดปลามีีทั้้�งที่่�เป็็น
หนวดเดี่่�ยวและหนวดคู่�่
v ตา (Eye) มีีขนาดและตำำ�แหน่่งต่่าง ๆ กััน แล้้วแต่่ชนิิด และปลาไม่่มีีหนัังตา
จึึงหลับั ตาไม่่ได้้ ยกเว้้น ฉลามบางชนิิดมีีหนัังตาจากด้้านข้้าง (Nictitating membrane)
v แผ่่นปิิดเหงืือก (Operculum) เป็น็ ขอบเขตท้้ายสุุดของส่่วนหัวั ใช้้ขยายช่่องปาก
ให้้น้ำ��ำ เข้้ามาเพื่่�อการหายใจ

ปากแบบดููด ปากแบบกล้้องยาสููบ (Tube – like mouth)
(Sucking mouth) (ปPrาoกtrแaบcบtยilืeืดmหoดuไtดh้)้

ปากแบบปากนก ปากแบบฟัันเลื่่�อย (Saw – like mouth)
(Beak – like mouth)
รููปร่่างของปาก

(ปTeาrกmอinยู่a่�ดl้้าmนoหuนt้h้า) ปากเฉีียงขึ้�้นด้้านบนของจะงอย
(Superior mouth)
(ปInาfกeเrฉioีียrงmลoงuด้t้าhน) ล่่างของจะงอย

ตำำ�แหน่่งของปาก

พ24 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

แบบท่่อ (Tube like) แบบแผ่่นหนัังกั้้�น (Flap like) แบบเส้้นหนวด (Barbel like)

(Nหaนsaวlดbที่a่จ� rbมูeกู ls) ลักั ษณะของรูจู มูกู
หนวดที่่�ขากรรไกรล่่าง
(Mandibular barbels) หน(Sวnดoทuี่่t�จbะงaอrbยeปlsา)ก

หนวดที่่ค� าง หนวดที่่�ขากรรไกรบน หนวดที่่ข� ากรรไกรบน
(Chin barbels) (Maxillary barbels) (Maxillary barbels)

ตำ�ำ แหน่่งของหนวด

2) ส่ว่ นลำ�ำ ตัวั ประกอบด้้วย

v ครีีบ (Fin) ช่่วยในการเคลื่่�อนที่่� มีีครีีบหลััก คืือ ครีีบหลััง ครีีบก้้น ช่่วยในการ
บัังคัับทิิศทาง ครีีบหางช่่วยทำ�ำ ให้้ปลาว่่ายน้ำ�ำ�หรืือเคลื่่�อนที่่� และมีีครีีบคู่�่ 2 คู่�่ คืือ ครีีบอกและ
ครีีบท้้อง ช่่วยในการลอยตััวหรืือปรัับการเคลื่่�อนที่่�และการทรงตััว นอกจากนี้้�ปลาบางกลุ่่�ม
อาจมีีครีีบฝอย เช่่น ปลาทูู และมีีติ่่�งเนื้้�อด้้านหลังั ครีีบหลััง เรีียกครีีบไขมััน เช่่น กลุ่่�มปลาหนััง
และปลาปากคม เป็็นต้้น
v เส้้นข้้างลำ�ำ ตััว (Lateral line) เป็็นแนวของช่่องประสาทใช้้รัับความรู้�สึึก
มีีลัักษณะเป็็นเส้้นประทอดยาวจากขอบแผ่่นปิิดเหงืือกไปยังั โคนหาง
v เกล็ด็ (Scale) ปลาที่่�พบในประเทศไทยมีีเกล็ด็ 2 แบบ ได้้แก่่
(1) เกล็็ดแบบพลาคอยด์์ (Placoid scale) พบในกลุ่่�มปลากระดููกอ่่อน เช่่น
ปลาฉลาม ปลากระเบน มีีลัักษณะแตกต่่างกัันในหลายรููปแบบ เช่่น เป็็นปุ่�ม แผ่่น หรืือ
รููปสัันเหลี่่�ยม มีีการเรีียงของเกล็็ดต่่อกัันหรืือซ้้อนเหลื่่�อมกัันบ้้าง มีีขนาดเล็็กคงที่่� และจะ
เพิ่่ม� จำ�ำ นวนเกล็ด็ เมื่่�อปลาโตขึ้้�น

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 25

(2) เกล็็ดแบบอีีลาสมอยด์์ (Elasmoid scale) พบในกลุ่่�มปลากระดููกแข็็ง
มีีลัักษณะบางใสและมีีความยืืดหยุ่่�น มีีจำ�ำ นวนค่่อนข้้างคงที่่� แต่่จะขยายขนาดตามการเติิบโต
ของปลา แบ่่งได้้ 2 ชนิิด
l เกล็็ดแบบขอบเรีียบหรืือไซคลอยด์์ (Cycloid) มีีลัักษณะเป็็นแผ่่นบาง
ขอบเกล็็ดและผิิวหน้้าเรีียบ เมื่่�อสััมผััสจะไม่่รู้้�สึึกสากมืือ เช่่น ปลาหลัังเขีียว ปลากะตััก และ
ปลาตะเพีียน เป็็นต้้น
l เกล็็ดแบบขอบสากหรืือทีีนอยด์์ (Ctenoid) มีีลัักษณะขอบเกล็็ดเป็็น
หนามละเอีียดแหลม (Spine หรืือ Teeth) แผ่่นหนา ขรุุขระ เมื่่�อสััมผััสจะรู้�สึึกสากมืือ เช่่น
ปลาจวด และปลาหมอ เป็็นต้้น
นอกจากนี้้�ยัังมีีเกล็็ดของปลาอีีกหลายชนิิดที่่�มีีการเปลี่่�ยนแปลงรููปหรืือลดรููป ซึ่่�ง
แตกต่่างไปจากปลาทั่่�วไป เช่่น เปลี่่�ยนเป็็นหนามขนาดต่่าง ๆ กัันในปลาปัักเป้้า เปลี่่�ยนเป็็น
เหมืือนเข็็มแบน ๆ ฝัังใต้้ผิิวในปลากระโทงแทง และเปลี่่�ยนเป็็นเกล็็ดเล็็กมากฝัังใต้้ผิิวใน
ปลาสละ ปลาไหล ปลาหมูู เป็น็ ต้้น

ลัักษณะภายนอกของปลา

พ26 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

เกล็็ดพลาคอยด์์ (Placoid) เกล็็ดไซคลอยด์์ (Cycloid) เกล็ด็ ทีีนอยด์์ (Ctenoid)

ลักั ษณะรููปแบบและรููปร่า่ งของเกล็ด็

3) ส่่วนหาง มีีลัักษณะเป็็นครีีบเดี่่�ยวและใหญ่่กว่่าครีีบอื่่�น ๆ แบ่่งเป็็นแบบต่่าง ๆ

ตามโครงสร้้างของกระดููกภายในได้้ดัังนี้้�
v Diphycercal caudal fin (Protocercal caudal fin) มีีลัักษณะปลายของ
กระดููกสัันหลัังข้้อสุุดท้้ายเหยีียดตรงและยาวไปเกืือบสุุดหาง และจะแบ่่งครีีบหางออกเป็็น
2 ส่่วนเท่่ากันั พบในตัวั อ่่อน (larvae) ของปลาทุุกชนิิด
v Heterocercal caudal fin มีีลัักษณะปลายของกระดููกสัันหลัังข้้อสุุดท้้าย
ยกเชิิดขึ้�น และโค้้งไปตามขอบบนของหาง จนถึึงปลายครีีบ แผ่่นครีีบแบ่่งออกเป็็น 2 ส่่วน
คืือส่่วนบน (upper lobe) จะเล็็ก แต่่เรีียวยาวกว่่าส่่วนล่่าง (lower lobe) ซึ่่�งใหญ่่แต่่สั้้�นกว่่า
ได้้แก่่ หางของปลาฉลาม
v Hypocercal caudal fin มีีลักั ษณะหางตรงกัันข้้ามกัับฉลาม คืือ กระดููกสัันหลังั
จะโค้้งลงล่่าง และแบ่่งหาง เป็น็ 2 lobes เช่่นกััน แต่่ lobe บนสั้้�นกว่่า lobe ล่่าง พบในฟอสซิิล
ปลาบางชนิิดที่่�สููญพัันธุ์�ไปแล้้ว (Pterolepis)
v Gyphyrocercal caudal fin ลัักษณะหาง symmetry แต่่ไม่่มีี true caudal fin,
ปลายสุุดของกระดููกสันั หลัังข้้อสุุดท้้าย คืือ hypural bone นั้้�น จะเป็น็ แผ่่นแบนเล็็ก ๆ หางแบบ
gyphyroceral นี้้�ยังั แบ่่งออกเป็็น 2 ลัักษณะ ได้้แก่่
1. Isocercal ซึ่่�งกระดููกสัันหลัังข้้อสุุดท้้ายเปลี่่�ยนรููปเป็็นแผ่่นเล็็ก ๆ และ
ก้้านครีีบที่่�ประกอบเป็็นครีีบหางจะแยกจากครีีบหลัังและครีีบก้้น พบในพวกปลาคอด (cod)
ปลาอิินทรีี และปลา sunfish เป็็นต้้น
2. Leptocercal ครีีบหางที่่�เชื่่�อมต่่อกัับครีีบหลัังและครีีบก้้น พบในปลาปอด
ปลา ratfish ปลา blennioids บางชนิิด เป็น็ ต้้น
v Homocercal caudal fin เป็็นลัักษณะของหางพวกปลาชั้ �นสููงโดยทั่่�วไป
ครีีบหางแบบนี้้�จะมีีกระดููก urostyle ต่่อออกมาจากกระดููกสัันหลัังข้้อสุุดท้้ายแล้้วยกโค้้ง
ขึ้�นด้้านบน ทางด้้านล่่างของกระดููก urostyle จะมีีกระดููก hypural plate และมีีก้้านครีีบหาง
ต่่อออกมาจากกระดููก hypural plate มีีรููปร่่างภายนอกต่่าง ๆ กันั ออกไปอีีก 6 แบบด้้วยกันั คืือ

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 27

l แบบส้้อม (Forked) หางหยัักเว้้าลึึก เช่่น ปลาทูู ปลานวลจัันทร์์ทะเล
ปลาน้ำ��ำ หมึึก
l แบบพระจัันทร์์เสี้้�ยว (Lunate หรืือ Concave) หางเว้้าแบบ
พระจันั ทร์์เสี้้�ยว เช่่น ปลาโอ ปลากระโทงแทง
l แบบเว้้าเล็็กน้้อย (Emarginate) หางเว้้าเล็็กน้้อย เช่่น ปลาเห็็ดโคน
ปลากะพง
l แบบตััดตรง (Truncate หรืือ Straight) หางตััดตรง เกืือบตรง เช่่น
ปลาตะกรัับ ปลาเสืือพ่่นน้ำ�ำ�
l แบบกลม (Rounded) หางกลม เช่่น ปลาช่่อน ปลากระสง
l แบบแหลม (Pointed) หางแหลม เช่่น ปลากริิมควาย ปลากััด ปลาเขืือ
l แบบเว้า้ สองชั้้�น (Double emarginated) เช่่น ปลาจวด ปลาม้้า

ครีีบหางแบบไม่่สมมาตร (Heterocercal)
พบในปลาฉลาม

ครีีบหางแบบสมมาตร (homocercal) พบในปลากระดููกแข็ง็ มีีหลายรูปู ร่่าง

หา(งFแoบrkบeสd้)้อม หา(งEเmว้้าaเrขg้้าinเaล็t็กeนd้)้อย

ห(Tาrงuตnััดcaตtรeง) หางแหลม (Douหblาeงแemบบarพgลiั่n่�วated)
(Pointed)

ห(Cาoงnแfบluบeเnชื่cอ� eม) (Rหoาuงnกdลeมd) หางแบบ(Lพuรnะaจtัeนั )ทร์์เสี้้�ยว

ลัักษณะของครีีบหาง

พ28 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

2.3.2 ลักั ษณะภายในของปลา

ปลาเป็็นสััตว์์มีีกระดููกสัันหลัังกลุ่่�มเดีียวที่่�มีีส่่วนช่่องท้้องและอวััยวะภายในที่่�มีีมวล
น้้อยกว่่าส่่วนกล้้ามเนื้้�อ อวััยวะภายในของปลา ประกอบด้้วย

1) เหงืือก (Gills) ใช้้ในการหายใจ โดยรัับเลืือดดำ�ำ จากหััวใจที่่�มีีเลืือดผ่่านทางเดีียว

มาฟอก เช่่น ปลากัดั และปลาช่่อน เป็น็ ต้้น มีีอวัยั วะช่่วยหายใจ (Accessory breathing organs)
ใช้้รับั อากาศเหนืือผิิวน้ำ��ำ ได้้

2) อวััยวะในการย่่อยอาหาร ประกอบด้้วย กระเพาะอาหาร (Stomach) มีีรููปร่่าง

ต่่างกัันตามแต่่ละชนิิดของปลา ในปลาบางชนิิดจะมีีกระเพาะที่่�ไม่่ชััดเจนดููเหมืือนกัับเป็็นส่่วน
ของลำ�ำ ไส้้ และลำำ�ไส้้ (Intestine) แบ่่งเป็็นลำ�ำ ไส้้เล็็กและลำ�ำ ไส้้ใหญ่่ ปลากิินพืืชจะมีีลำำ�ไส้้
ยาวกว่่ามากเมื่่อ� เทีียบกัับของปลากิินเนื้้�อ และมีีอวัยั วะประกอบการย่่อยอื่่�น ๆ เช่่น ตัับ (Liver)
ถุุงน้ำ�ำ�ดีี (Gall bladder) และตัับอ่่อน (Pancreas)

3) รัังไข่่ (Ovary) และถุุงน้ำ��ำ เชื้ �อ (Testis) อวััยวะในส่่วนนี้้�ของปลาจะมีีการพััฒนา

ขนาดใหญ่่มากขึ้ �นในช่่วงเวลาของฤดููผสมพัันธุ์ �

4) กระเพาะลม (Gas bladder) ใช้้ในการทรงตััวและลอยตััว มีีขนาดและรููปร่่าง

ที่่�แตกต่่างกัันไปในปลาแต่่ละชนิิด ปลาบางชนิิดใช้้ทำ�ำ หน้้าที่่�ช่่วยหายใจด้้วย เช่่น ปลาสวาย
และปลาปอด (Lungfishes) เป็็นต้้น และอวััยวะนี้้�เป็็นส่่วนที่่�จะพััฒนากลายเป็็นปอดในสััตว์์
มีีกระดููกสัันหลัังชั้�นสููงขึ้�นมา โดยจะไม่่พบกระเพาะลมในปลากระดููกอ่่อนและปลากระดููกแข็็ง
บางชนิิด เช่่น ปลาทูู ปลาไหลนา และปลาบู่�่ เป็น็ ต้้น

(oรัvังaไrขy่่ ) (kidไnตey) (กgaรsะเbพlaาdะdลeมr)

เหงืือก
(gill)
(hหัeวั aใrจt) ตัับ (spม้l้าeมen) ลำำ�ไส้้
(liver) (intestine)

ลัักษณะภายในของปลา

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 29

2.4 การศึึกษาความหลากหลายทางชีีวภาพปลาไทย

ประวััติิการศึึกษาด้้านความหลากหลายทางชีีวภาพของปลาไทยมีีความเป็็นมา
ของการค้้นคว้้า การจำ�ำ แนก และการให้้ชื่่�อซึ่่�งเริ่�มต้้นมาตั้�้งแต่่เมื่่�อประมาณ 200 ปีีที่่�ผ่่านมา
โดยรายงานการศึึกษาเกี่่�ยวกัับการให้้ชื่่�อหรืือตั้�้งชื่่�อปลาที่่�มีีตััวอย่่างมาจากประเทศไทย
ได้้เริ่�มจากการสำำ�รวจของ Finlayson ในปีี ค.ศ. 1812 แล้้วส่่งตััวอย่่างปลาไปที่่�พิิพิิธภััณฑ์์
ในกรุุงปารีีส จากนั้้�นโดย G. Cuvier (1830 - 1831) ได้้ตั้�ง้ ชื่่อ� และให้้คำ�ำ บรรยายกับั ปลาสีีกรุุด
Pristopoma auritum (ชื่่�อล่่าสุุด Pomadasys auritus) ซึ่่�งเป็็นปลาทะเลที่่�ถููกเก็็บตััวอย่่างจาก
ชายฝั่�่งอัันดามัันของไทย ส่่วนปลาน้ำ�ำ�จืืดชนิิดแรกที่่�ได้้ถููกตั้�้งชื่่�อเป็็นตััวอย่่างปลาที่่�รวบรวม
จากกรุุงเทพมหานคร ซึ่่�งได้้แก่่ ปลาชะโด โดยใช้้ชื่่�อว่่า Ophicephalus serpentinus (ชื่่�อล่่าสุุด
Channa micropeltes) ในปีี ค.ศ. 1831
ต่่อมา P. Bleeker (1864 - 1875, 1884) ได้้ศึึกษาปลาในเอเชีียตะวัันออกเฉีียงใต้้
โดยเฉพาะในหมู่�่เกาะอิินดีีสตะวัันออก และในปีี ค.ศ. 1865 ได้้รายงานชื่่�อของปลาไทย
ที่่�รวบรวมจากแม่่น้ำ�ำ�เจ้้าพระยา โดย F. Bocourt รวม 89 ชนิิด ในจำ�ำ นวนนี้้�มีี 12 ชนิิด ที่่ถ� ููกตั้�้งชื่่�อ
ชนิิดใหม่่ เช่่น ปลาแปบ Paralaubuca typus Bleeker, 1864 ปลาแขยงธง Heterobagrus
bocourti Bleeker, 1864 ปลาหมููขาว Botia modesta Bleeker, 1865 (ชื่่�อล่่าสุุด Yasuhikotakia
modesta) ปลากระมััง Puntius (ชื่่อ� ล่่าสุุด Puntioplites proctozysron) และ F. Bocourt ได้้ตั้�้งชื่่�อ
ปลาไทยที่่�พบในแม่่น้ำ�ำ�เจ้้าพระยาเพิ่่�มอีีกคืือ ปลาเทโพ Pangasius larnaudii ในปีี ค.ศ. 1866
และต่่อมา H.E. Sauvage ได้้ศึึกษาพัันธุ์์�ปลาของราชอาณาจัักรกััมพููชาและไทยที่่�ถููกสำำ�รวจ
โดย Julien และ M. Harmand แล้้วตั้�้งชื่่�อใหม่่จากประเทศไทยอีีกอย่่างน้้อย 2 ชนิิด คืือ
ปลาอุุก Hemipimelodus siamensis และปลาหวีีเกศ Pseudeutropius siamensis (ชื่่�อล่่าสุุด
Platytropius siamensis) จากจำำ�นวนประมาณ 70 ชนิิด ที่่�ได้้รายงานไว้้
จากนั้้�น A. Gunther (1865 - 1870) ได้้รายงานถึึงรายชื่่�อพัันธุ์์�ปลาที่่�ได้้เก็็บรวบรวมไว้้
ในพิิพิิธภัณั ฑ์์ธรรมชาติิวิิทยาอังั กฤษ และกล่่าวถึึงปลาไทยที่่ถ� ููกเก็็บ โดย H. Mouhot ส่่วนหนึ่่�ง
ได้้ถููกตั้�้งชื่่�อเป็็นของประเทศไทย (siamensis) คืือ Chela (Parachela) siamensis และ
ปลาบู่�่ทราย Eleotris (Oxyeleotris siamensis) รวมถึึงปลาดุุกอุุย Clarias microcephalus
ที่่�ถููกตั้�ง้ ชื่่อ� โดย Gunther เช่่นกันั นอกจากนี้้� ตััวอย่่างที่่� Mouhot ได้้เก็บ็ รวบรวมไปอีีกชนิิดหนึ่่ง�
คืือ ปลากระโห้้ Catlocarpio siamensis ซึ่่�งถููกตั้�้งชื่่�อให้้เป็็นสกุุลและชนิิดใหม่่ โดย Boulenger
ในปีี ค.ศ. 1898
ต่่อมา H. Fowler (1934 - 1939) ได้้รายงานพัันธุ์์�ปลาจากการสำ�ำ รวจของ R.M. de
Schuaensee ในประเทศไทยพบปลาอย่่างน้้อย 600 ชนิิด และตั้�ง้ ชื่่�อชนิิดใหม่่ไม่่ต่ำำ��กว่่า 180 ชนิิด
ซึ่่�งรวมทั้้�งปลาทะเลและปลาน้ำ��ำ จืืดจากหลายแห่่งตั้�ง้ แต่่แม่่น้ำ��ำ โขง (เชีียงแสน) ถึึงทะเลสาบสงขลา

พ30 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

เอกสารรายงานชนิิดปลาน้ำ��ำ จืืดของไทยที่่�เป็็นที่่�รู้�จัักกัันดีีทั่่�วโลก คืือ “Freshwater
Fishes of Siam or Thailand” โดย Smith (1945) ซึ่่�ง H.M. Smith ได้้เคยดำ�ำ รงตำำ�แหน่่ง
เจ้้ากรมรัักษาสััตว์์น้ำ��ำ (อธิิบดีีกรมประมง) คนแรกของไทย และได้้เดิินทางไปสำำ�รวจรวบรวม
สััตว์์น้ำ��ำ ต่่าง ๆ เกืือบทั่่�วประเทศ โดยตััวอย่่างปลาน้ำ�ำ�จืืดนั้้�นได้้ถููกเก็็บรัักษาไว้้ที่่�คณะประมง
มหาวิิทยาลััยเกษตรศาสตร์์ส่่วนหนึ่่�ง และที่่�สถาบัันสมิิธโซเนีียนอีีกส่่วนหนึ่่�ง เอกสารฉบัับนี้้�
ได้้ถููกจััดพิิมพ์์ขึ้�นภายหลััง H.M. Smith ได้้ถึึงแก่่กรรมแล้้วโดย L. Schulzt ซึ่่�งแสดงถึึง
พัันธุ์์�ปลาประมาณ 545 ชนิิด และได้้รวบรวมพัันธุ์์�ปลาชนิิดใหม่่ถึึง 46 ชนิิด เพิ่่�มจาก
Smith (1925 - 1941) ที่่�ได้้ตีีพิิมพ์์บทความเกี่่�ยวกัับปลาไทยและบรรยายชนิิดใหม่่ไม่่ต่ำำ�� กว่่า
30 ชนิิด
ภายหลัังผลงานของ H.M. Smith แล้้ว ยัังพบมีีเอกสารรายงานเกี่่�ยวกัับรายชื่่�อ
พัันธุ์์�สััตว์์น้ำ�ำ�และปลาของไทยที่่�ได้้ตีีพิิมพ์์เป็็นทางการอีีกหลายฉบัับ ได้้แก่่ Suvatti ในปีี
ค.ศ. 1950 และ ค.ศ. 1981 ชวลิิต และคณะ ในปีี พ.ศ. 2540 ซึ่่�งรายงานถึึงรายชื่่อ� ปลาน้ำ�ำ�จืืด
จำ�ำ นวน 573 ชนิิด และปลาชนิิดต่่างถิ่่�นจำ�ำ นวน 16 ชนิิด ที่่�พบในแหล่่งน้ำ�ำ�ต่่าง ๆ ของไทย
ต่่อมา Kottelat (1989) ได้้รายงานรายชื่่�อพัันธุ์์�ปลาน้ำ�ำ�จืืดที่่�พบในเขตอิินโดไชนีีส โดยแบ่่ง
ระบบแม่่น้ำ��ำ ออกเป็็น 7 แบบ ซึ่่�งรวมถึึงทางตะวัันออกของสาธารณรััฐสัังคมนิิยมเวีียดนาม
ประมาณ 930 ชนิิด ใน 87 วงศ์์ และ Kottelat and Whitten (1996) ได้้รายงานสรุุปเกี่่ย� วกัับ
สถานภาพและความหลากหลายทางชีีวภาพของปลาน้ำ�ำ�จืืดในเอเชีียว่่าน่่าจะพบอย่่างน้้อย
3,000 ชนิิด และต่่อมา Kottelat (2013) รายงานการพบชนิิดปลาน้ำ��ำ จืืดและปากแม่่น้ำ��ำ มีีจำ�ำ นวนถึึง
3,107 ชนิิด ที่่พ� บในเขตเอเชีียตะวันั ออกเฉีียงใต้้พร้้อมชื่่�อพ้้องและเอกสารอ้้างอิิง

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 31

2.5 การจำ�ำ แนกทางอนุกุ รมวิิธานของปลา

การศึึกษาอนุุกรมวิิธานของปลาคืือการจััดลำ�ำ ดัับ จััดระเบีียบ หมวดหมู่�่ของปลา
โดยถืือหลัักสากลทางอนุุกรมวิิธานสััตว์์ในการตั้�้งชื่่�อวิิทยาศาสตร์์ (Scientific name) เป็็น
ภาษาละติิน ซึ่่�งเป็็นชื่่�อเฉพาะตามหลัักการทางชีีววิิทยาและใช้้ในการติิดต่่อสื่่�อสารให้้เข้้าใจกััน
ระหว่่างนัักชีีววิิทยาทั่่�วทุุกมุุมโลก ทำำ�ให้้นัักชีีววิิทยาสามารถทราบหรืือสืืบค้้นได้้ง่่าย รวมถึึง
การตั้�้งชื่่�อในระดัับที่่�สููงขึ้�นกว่่าระดัับชนิิดก็็ทำ�ำ ให้้เราทราบว่่าปลาในกลุ่่�มเดีียวกัันมีีความสััมพัันธ์์
ทางวิิวััฒนาการอย่่างไร และทราบถึึงวิิวััฒนาการของกลุ่่�มที่่�ใกล้้เคีียงกัันจะมีีความใกล้้ชิิดกััน
มากกว่่าพวกที่่�อยู่�่ไกลออกไป การแบ่่งกลุ่่�มและการจััดหมวดหมู่�่อาจมีีความคลาดเคลื่่�อน
และแตกต่่างกัันไปตามความคิิดเห็็นและหลัักการของนัักวิิทยาศาสตร์์แต่่ละกลุ่่�ม โดยใน
ช่่วงแรก Jordan (1923) ได้้แบ่่งปลาออกเป็็น 3 ชั้�น (Class) ต่่อมาในปีี ค.ศ. 1940 Berg ได้้มีี
การจััดหมวดหมู่�่ของปลาใหม่่เป็็น 6 ชั้�น โดยได้้แยกปลาแลมเพรย์์ แฮกฟิิช และปลาปอด
ออกจาก 3 ชั้�นเดิิมมาเป็็นชั้�นใหม่่ จากนั้้�นจึึงเริ่�มจััดแบ่่งกลุ่่�มปลาเป็็นชั้�นและชั้�นย่่อยที่่�
แตกต่่างกัันออกไปโดยนัักอนุุกรมวิิธานหลายท่่าน ในปััจจุุบัันพบว่่ามีีการจำ�ำ แนกปลาได้้มากกว่่า
10 ชั้�น โดยใช้้หลักั การของคลาโดแกรม (Cladogram) ซึ่่ง� เป็น็ ที่่�ยอมรับั กันั อย่่างแพร่่หลาย

พ32 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

สำ�ำ หรัับทะเบีียนรายชื่่�อสิ่่�งมีีชีีวิิตในกลุ่่�มปลาของประเทศไทยได้้มีีการจำำ�แนกกลุ่่�ม
ตามการจำำ�แนกของอันั ดับั (Order) และวงศ์์ (Family) โดยยึึดถืือตาม Greenwood et al. (1966),
Nelson (1994) และ Nelson, Grande and Wilson (2016) ส่่วนชื่่�อวงศ์์ สกุุล และ
ชนิิดตรวจสอบจาก Eschmeyer (1990), van der Laan Eschmeyer and Fricke (2011),
Eschmeyer (2010-2013), Eschmeyer et al. (1998), Eschmeyer and Fong (2011),
Eschmeyer et al. (2014) และ fishbase.org โดยแนวทางการศึึกษาทางอนุุกรมวิิธานของปลา
มีีวิิธีีการสำำ�คัญั ดังั นี้้�
1) สััณฐานวิิทยา เป็น็ แนวทางการจำำ�แนกชนิิดพัันธุ์�โดยมีีวิิธีีการที่่�ใช้้ประกอบด้้วย
(1) การนัับส่่วนต่่าง ๆ (Meristic counts) ได้้แก่่ การนัับจำำ�นวนของส่่วนอวััยวะ
ที่่�เป็็นคุุณสมบััติิเฉพาะตััว เช่่น การนัับก้้านครีีบ เกล็็ดบนเส้้นข้้างตััว เกล็็ดรอบคอดหาง
หรืือเกล็็ดบนแก้้ม จำำ�นวนไส้้ติ่่�ง (Pyrolic caeca) และต้้องใช้้วิิธีีการทางสถิิติิมาช่่วยในการ
วิิเคราะห์์หาความเหมืือนและแตกต่่าง เพื่่อ� การจำำ�แนกชนิิด
(2) การวััดความยาวในสััดส่่วนต่่าง ๆ (Morphometric measurements) ในตััวปลา
เช่่น สััดส่่วนความยาวหััว ฐานครีีบหรืือตััวครีีบ ความกว้้างของตััว คอดหาง และอื่่�น ๆ มา
เปรีียบเทีียบกัับความยาวมาตรฐานของตััวปลา
(3) การจำ�ำ แนกสีีสััน (Color patterns) เป็็นรููปแบบหนึ่่�งของการใช้้จำำ�แนกปลา
ซึ่่�งนำำ�ลัักษณะรููปแบบของลวดลายและพื้้�นสีีบนส่่วนต่่าง ๆ โดยสีีอาจมีีความผัันแปรหรืือ
แตกต่่างไปตาม เพศ วััย และฤดููการผสมพัันธุ์�หรืือจากสภาพแวดล้้อมได้้

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 33

2) ลัักษณะทางกายวิิภาค (Anatomical characteristics) เป็็นการศึึกษารููปร่่าง
ตำ�ำ แหน่่งและลัักษณะของฟััน เกล็็ด ลัักษณะของอวััยวะภายในบางส่่วนที่่�สำำ�คััญ ต่่อมหรืือ
ปุ่�มเรืืองแสง อวััยวะสร้้างไฟฟ้้า ความแตกต่่างของตััวผู้้�และตััวเมีีย ฯลฯ นำำ�มาเปรีียบเทีียบ
ระหว่่างชนิิด ถึึงวงศ์์ และระดัับทางอนุุกรมวิิธานต่่าง ๆ อีีกทั้้�งยัังวิิเคราะห์์ได้้ถึึงความสััมพัันธ์์
ระหว่่างกันั และระดับั ของการวิิวััฒนาการได้้ หากเก็็บข้้อมููลและวิิจััยที่่ซ� ัับซ้้อนขึ้�น
3) การศึึกษาทางอณููชีีววิิทยา (Molecular biology) ปััจจุุบันั ความรู้�ด้้านอณููชีีววิิทยา
หรืือชีีววิิทยาระดัับโมเลกุุลได้้พััฒนาก้้าวหน้้าไปอย่่างมาก และมีีประโยชน์์ต่่อการประยุุกต์์
นำำ�มาใช้้หลายด้้าน รวมทั้้�งการจำ�ำ แนกหรืือระบุุชนิิดปลาเพื่่�อยืืนยัันลัักษณะทางสััณฐานวิิทยา
และกายวิิภาคศาสตร์์ ที่่�เห็็นได้้จากภายนอกอาจไม่่ชััดเจน รวมถึึงจากตััวอย่่างที่่�มีีข้้อจำำ�กััด
ในการจำ�ำ แนกชนิิด เช่่น ตััวอย่่างเป็็นชิ้�นส่่วนหรืือผลิิตภััณฑ์์ หรืือปลาวััยอ่่อน ที่่�มีีลัักษณะ
แตกต่่างจากปลาเต็ม็ วััยมาก
วิิธีีการทางอณููชีีววิิทยาที่่�นำำ�มาใช้้ในการจำ�ำ แนกชนิิดปลาแต่่เดิิมมีีการใช้้เทคนิิค
ทางอิิเล็็กโทรโฟรีีซิิส (electrophoresis) เช่่น isoelectric focusing: IEF, Capillary electrophoresis
และ HPLC โดยอาศััยโปรตีีนที่่�จำ�ำ เพาะ ซึ่่�งต้้องใช้้ตััวอย่่างที่่�สดใหม่่ จึึงทำ�ำ ให้้การตรวจสอบ
มีีข้้อจำ�ำ กััด การตรวจสอบโดยการวิิเคราะห์์จากดีีเอ็็นเอจึึงเริ่�มได้้รัับความนิิยม เนื่่�องจาก
ดีีเอ็็นเอมีีความคงทนต่่อสภาวะต่่าง ๆ เช่่น การแปรรููป หรืือผ่่านความร้้อนได้้ดีี สามารถ
เก็็บได้้จากส่่วนต่่าง ๆ ในทุุกเซลล์์ของปลา การตรวจสอบด้้วยดีีเอ็็นเอมีีหลากหลายวิิธีี

พ34 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง

อาทิิเช่่น PCR-RFLP, PCR-sequencing, PCR specific primer, PCR-SSCP, PCR-RAPD,
PCR-DGGE, PCR-AFLP, real-time PCR และ microarray เป็็นต้้น ตััวอย่่างการจำำ�แนก
ชนิิดปลากรณีีที่่�เห็็นความแตกต่่างระหว่่างชนิิดได้้น้้อยมาก ตััวอย่่างเช่่น ปลาตะเพีียนยุุโรป
(Barbus spp.) จากบริิเวณคาบสมุุทรไอบีีเรีียที่่�มีีลัักษณะทางสััณฐานวิิทยาใกล้้เคีียงกัันมาก
จนยากต่่อการจำ�ำ แนกแต่่ละชนิิดออกจากกััน สามารถใช้้วิิธีีการทางอณููชีีววิิทยาโดยเทคนิิค
RAPD (Randomly Amplified Polymorphism DNA) มาทำำ�การจำ�ำ แนกชนิิดได้้รวม 8 ชนิิด
(Callejas and Ochando, 2001) นอกจากนี้้� ยัังมีีวิิธีีการจำ�ำ แนกชนิิดของปลาด้้วยเทคนิิค
ดีีเอ็็นเอบาร์์โค้้ด โดยใช้้ลำ�ำ ดัับนิิวคลีีโอไทด์์สายสั้้�นๆ ที่่�อยู่�่บนไมโตคอนเดรีียของเซลล์์ซึ่่�ง
ถ่่ายทอดลัักษณะภายในชนิิดจากแม่่สู่�่รุ่�นที่่�มีีเอกลัักษณ์์เฉพาะชนิิดของสิ่่�งมีีชีีวิิตนั้้�น ๆ และ
แตกต่่างจากสิ่่�งมีีชีีวิิตชนิิดอื่่�น จากนั้้�นจึึงนำ�ำ ไปเปรีียบเทีียบลำ�ำ ดัับดีีเอ็็นเอกัับตััวอย่่างที่่�
นัักอนุุกรมวิิธานระบุุชนิิดไว้้ เช่่น มีีการออกแบบไพรเมอร์์จากยีีน cytochrome c oxidase I
และนำำ�ไปใช้้จำ�ำ แนกชนิิดปลาในวงศ์์เสืือตอ 4 ชนิิด ได้้แก่่ ปลาเสืือตอลายใหญ่่ ปลาเสืือตอลายเล็็ก
ปลาเสืือตอลายคู่�่ ปลากะพงลาย สามารถใช้้แยกชนิิดออกจากกัันได้้อย่่างชััดเจนและ
สามารถแยกปลาวงศ์์นี้้�ออกจากปลาวงศ์์อื่่�นที่่�ใกล้้เคีียงกัันได้้ (ดุุจฤดีี และ นนทรีี, 2557)
มีีการใช้้ยีีน cytochrome b (Cytb) และ cytochrome c oxidase I (COI หรืือ COX1) ทำ�ำ การจำำ�แนก
ชนิิดปลาตะพัดั (Scleropages formosus) สามารถจำ�ำ แนก green strain ออกจาก strain อื่่�น ๆ
ได้้อย่่างชััดเจน (Maryam Zahedi Fard, 2010) ดัังนั้้�นการพััฒนาวิิธีีการตรวจสอบเพื่่�อระบุุ
ชนิิดโดยเทคนิิคทางอณููชีีววิิทยาจึึงได้้ถููกนำำ�มาประยุุกต์์ใช้้ประโยชน์์ในด้้านการจำำ�แนกชนิิดปลา
โดยอาศัยั เครื่อ่� งหมายโมเลกุุล (molecular marker) เพื่อ่� แยกความแตกต่่างและความใกล้้ชิดิ สาย
สััมพัันธ์์และวิิวััฒนาการทางอนุุกรมวิิธานที่่�ยืืนยัันหรืืออาจแย้้งกัับข้้อมููลทางกายวิิภาคศาสตร์์ได้้
รวมถึึงประชากรของปลาแต่่ละชนิิด

พรรณปลาไทยจากสายธาราสู่่ม� หานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง 35

R

R

ปลาค้้อจุุฬาภรณ์์

Physoschistura chulabhornae Suvarnaraksha, 2013
เป็น็ ปลาค้้อขนาดเล็็ก อาศััยบริิเวณต้้นน้ำ�ำ�ลำ�ำ ธาร พบครั้�งแรกที่่� อ.แม่่แจ่่ม จ.เชีียงใหม่่
ได้้รับั การตั้�ง้ ชื่่อ� ชนิิดใหม่่ โดย รศ. ดร.อภิินัันท์์ สุุวรรณรัักษ์์ เพื่่�อเทิิดพระเกีียรติิแด่่

สมเด็จ็ พระเจ้้าน้้องนางเธอ เจ้า้ ฟ้า้ จุฬุ าภรณวลััยลักั ษณ์์ อััครราชกุมุ ารีี
กรมพระศรีีสวางควััฒน วรขัตั ติิยราชนารีี

ในด้้านการทรงงานทางวิิทยาศาสตร์์และการประมง

(ภาพถ่่ายโดย ชวลิิต วิิทยานนท์์)

พ36 รรณปลาไทยจากสายธาราสู่่�มหานทีี ๙๕ ปีี กรมประมง