Türk Kültürü Dergisi 2022/2 Tam Metin Dosyası

Türk Kültürü

YIL 60 YENİ SERİ CİLT XV SAYI 2

2022/2

60. Yıl

Ankara <Güz> 2022

Türk Kültürü

ISSN: 1300-3372
Kuruluş Tarihi: Kasım 1962

Yıl 60, Yeni Seri Cilt XV, Sayı 2

Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Adına Sahibi
Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN

Editör / Editor
Prof. Dr. Ferruh AĞCA

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü
Prof. Dr. İbrahim DİLEK

İngilizce Dil Editörü / Editor of the English Text
Arş. Gör. Buket Nur KIRMIZIGÜL ŞİMŞEK

Yazı İşleri / Secretarial Work
Dr. Esin AĞCA • Dr. Selin BAYRAK • Ezgi ÇAPAN • Hakan GÜLER

Teknik Editör / Technical Editor

Saffet Alp YILMAZ

Yayın Kurulu Üyeleri / Members of Editorial Board
Prof. Dr. Mehmet AÇA [Marmara Üniversitesi] • Prof.Dr. Ferruh AĞCA [Eskişehir Osmangazi Üniversitesi] • Prof. Dr. Ts.
BATTULGA [MUIS, MOĞOLİSTAN] • Prof. Dr. Bülent BAYRAM [Ahmet Yesevi Üniversitesi KAZAKİSTAN] • Prof.
Dr. Hayati BEŞİRLİ [Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi] • Prof. Dr. Yakup ÇELİK [Yıldız Teknik Üniversitesi] • Prof.
Dr. İsmet ÇETİN [Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi] • Dr. Ankbayar DANUU [MUIS, MOĞOLİSTAN] • Prof. Dr.

İbrahim DİLEK [Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi] • Prof. Dr. Oğuzhan DURMUŞ [Ankara Sosyal Bilimler
Üniversitesi] • Prof. Dr. Nikolay İvanoviç EGOROV [ÇUVAŞİSTAN-RUSYA] •Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN [Gazi

Üniversitesi] • Prof. Dr. Yunus KOÇ [Hacettepe Üniversitesi] • Prof. Dr. Kâzım Yaşar KOPRAMAN [Gazi Üniversitesi] •
Prof. Dr. İsa ÖZKAN [Gazi Üniversitesi] • Prof. Dr. Fatih SAKALLI [Gazi Üniversitesi] • Dr. Kutlugjon SULTANBEK
[El-Farabi Kazak Milli Üniversitesi KAZAKİSTAN] • Prof. Dr. Bahaeddin YEDİYILDIZ [Hacettepe Üniversitesi] • Prof.

Dr. Dursun YILDIRIM [Hacettepe Üniversitesi]•

Bilim Kurulu / Scientific Board
Prof. Dr. Mehmet AÇA • Dr. Esin AĞCA • Prof. Dr. Ferruh AĞCA • Prof. Dr. İsmail AKA • Prof. Dr. Metin AKAR •

Doç.Dr. Hakan AKCA • Prof. Dr. Yavuz AKPINAR • Dr. Öğr. Üyesi Fatma ALBAYRAK • Prof. Dr. Mustafa
ARGUNŞAH • Prof. Dr. Erhan AYDIN • Dr. Kenan AZILI • Prof. Dr. Tuncer BAYKARA • Doç. Dr. Bülent BAYRAM •
Prof. Dr. Süleyman H. BOLAY • Doç. Dr. Emrah BOZOK • Dr. Öğr. Üyesi Mikail CENGİZ • Prof. Dr. Yakup ÇELİK •

Prof. Dr. İsmet ÇETİN • Prof.Dr. Mehmet ÇERİBAŞ • Doç. Dr. Kemalettin DENİZ • Prof. Dr. İbrahim DİLEK • Prof.
Dr. Şaban DOĞAN • Prof. Dr. Abdülkadir DONUK • Doç. Dr. Oğuzhan DURMUŞ • Prof. Dr. İnci ENGİNÜN • Prof.
Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN • Prof. Dr. Bilge ERCİLASUN • Dr. Öğr. Üyesi Genç Osman GEÇER• Prof. Dr. Reşat

GENÇ • Prof. Dr. Önder GÖÇGÜN • Doç. Dr. Faruk GÖKÇE • Prof. Dr. Umay TÜRKEŞ GÜNAY • Prof. Dr.
Abdurrahman GÜZEL • Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU • Prof. Dr. Osman HORATA • Prof. Dr. Mustafa İSEN • Prof.
Dr. Zeki KAYMAZ • Prof. Dr. Zeynep KERMAN • Doç.Dr. Gülsüm KİLLİ-YILMAZ • Prof. Dr. Yunus KOÇ • Prof. Dr.
Kâzım Yaşar KOPRAMAN • Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ • Prof. Dr. Cemal KURNAZ • Prof. Dr. Erdoğan MERÇİL •
Prof. Dr. Özcan MERT • Prof. Dr. Emine Gürsoy NASKALİ • Prof. Dr. Ahmet Yaşar OCAK • Doç. Dr. Serdar ODACI •
Dr. Öğr. Üyesi Esra BİLGE • Prof. Dr. Mustafa ÖNER • Prof. Dr. Mehmet ÖZ • Prof. Dr. Fatma ÖZKAN • Prof. Dr. İsa
ÖZKAN • Prof. Dr. Saim SAKAOĞLU • Prof. Dr. Fatih SAKALLI • Prof. Dr. Osman Fikri SERTKAYA • Prof.Dr. Nezir
TEMUR • Prof. Dr. Vahit TÜRK • Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN • Prof. Dr. Bahaeddin YEDİYILDIZ • Prof. Dr. Dursun

YILDIRIM • Prof. Dr. Emine YILMAZ

Bu Sayıdaki Hakemler / Reviewers In This Isuue
Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN • Prof. Dr. Bülent GÜL • Prof. Dr. Erhan AYDIN • Prof. Dr. Hatice ŞİRİN • Prof.

Dr. Şaban DOĞAN • Doç. Dr. Erdal ADAY • Doç. Dr. Hüseyin YILDIZ • Doç. Dr. Kenan AZILI • Doç. Dr. Nursel
UYANIKER • Dr. Öğr. Üyesi Deniz DEPE • Dr. Aziz Tolga KOÇ • Dr. Esin AĞCA • Dr. Gülser ERSOY • Dr. Selin

BAYRAK
Eurasian Scientific Journal Index (ESJI), Directory of Research Journals Indexing (DRJI), idealonline, Modern Language

Association (MLA) tarafından taranmaktadır.

Türk Kültürü . Türk Kültürü, uluslararası hakemli süreli yayındır’nde yayımlanan makalelerin tamamı veya

bir kısmı yayımcının yazılı izni olmadan herhangi bir yolla çoğaltılamaz. Yazıların fikrî sorumluluğu ve imlâ tercihi yazarlarına
aittir.

İletişim Adresi / Information Adress
Bahçelievler, Aşkabat Caddesi, 69.sokak, No.38 06490 Ankara / TÜRKİYE Tel: (00 90 312) 2133100 Belgegeçer: (00 90

312) 2134135 Genel ağ: http://www.turkkulturu.org.tr / E-posta: [email protected]

Türk Kültürü 2022/1 Etkileşim Basım Yay. Tan. Ltd. Şti. Basımevi’nde (Devrez Sok. No. 1 Altındağ /ANKARA

Tel: 3843136, Sorumlu Müdür: Yusuf AVAN) basılmıştır.

Ankara <Güz> 2022

T ü r k K ü l t ü r ü Yayın İlkeleri

• Türk Kültürü, yılda iki kez yayınlanır.
• Türk Kültürü, hakemli bir yayındır. Türk Kültürü’nde yayınlanmak üzere gönderilen

özgün makaleler, YAYIN KURULU tarafından incelendikten sonra konunun uzmanı iki
hakem tarafından değerlendirilir.
• Türk Kültürü’ne gönderilen yazılar daha önce hiçbir yerde yayınlanmamış olmalıdır.
Derginin yayın dili Türkçe’dir. Yayın ilkelerine uygun olmak koşuluyla yabancı bilim
adamlarının yazıları, İngilizce, Almanca, Fransızca veya Rusça yazılmış olabilir. Ancak
Türkçe-İngilizce başlık, özet ve anahtar sözcükler yazıya eklenmelidir. Yabancı dilde
yazılmış yazılara derginin hacmine göre % 30 civarında yer verilir.
• Makalenin yazarı, adını, soyadını, görev yaptığı kurumu ve akademik unvanını tam ve açık
olarak belirtmeli, kendisiyle doğrudan iletişim kurulabilecek açık adres, telefon numarası
ve elektronik posta adresini vermelidir.
• Yazıların başında kısa birer Türkçe ve İngilizce özet (en çok 100 sözcük) ile Türkçe ve
İngilizce anahtar sözcükler (en çok 5 sözcük) bulunmalıdır (İtalik olarak ve Times 9 punto
ile yazılmalıdır).

• Yazılar, Times 10 puntoyla ve 1,5 satır aralığıyla yazılmalıdır. Paragraf başlarında tab tuşu,
paragraf aralarında enter tuşu kullanılmamalıdır.

• Metin içinde göndermeler ad ve tarih ve/veya sayfa olarak parantez içinde belirtilmelidir.
Örnek: (Tanpınar 1985) veya (Tanpınar 1985: 316). Üç satırdan az alıntılar satır arasında ve
tırnak içinde, üç satırdan uzun alıntılar ise satırın sağından ve solundan birer santimetre
içeride, blok halinde, 9 puntoyla, tek satır aralığıyla verilmelidir.

• Dipnotlar sayfa altında, numaralandırılarak verilmeli ve sadece açıklamalar için
kullanılmalıdır.

• Makalenin sonunda yer alacak kaynakçada kitaplar (koyu ve italik) ve makaleler (dergi adı
koyu, cilt Romen rakamıyla, sayı, üst üste iki nokta, sayfa numaraları) alfabetik sırayla ve
şu düzenle verilmelidir:
AALTO, Pentti (1992). “Kül-Tegin är at bo / ultı”, Türk Kültürü Araştırmaları, XXX, 1-
2: 119-124.
ERGİN, Muharrem (1991). Osmanlıca Dersleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
JOHANSON, Lars (2002). “Türk Yazı Dillerinin ve Yazı Sistemlerinin Geçerliliğine
Dair” (Çev.: Mustafa Uğurlu), Türkbilig Türkoloji Araştırmaları, 2002/4: 71-
79.
WELLEK, R. ve A. WARREN (1982). Yazın Kuramı (Çev.: Y. Salman ve S. Karantay),
İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.

• Bir yazarın birden fazla yayını kaynak gösterildiği takdirde yayınlar tarih sırasıyla, aynı
yazarın aynı yıldaki yayınları ise (1985a), (1985b) şeklinde harf sırasıyla verilmelidir.

• Tezlerin hangi üniversitede yapıldığı ve hangi akademik dereceye (yüksek lisans/doktora...)
yönelik olduğu belirtilmelidir.

• Yukarıda belirlenen yazım koşullarına uygun olmayan yazılar değerlendirmeye
kesinlikle alınmayacaktır.

Submission Guidelines for T ü r k K ü l t ü r ü

 Türk Kültürü is published twice a year.
 Türk Kültürü is a refereed publication. After original manuscripts are examined by

Executive Board, they are peer-reviewed by two referees. The authors bear the full
responsibility for their articles.
 Manuscripts must be originally sent to the board, but not to other journals simultaneously
for publication or evaluation. The publication language of the issue is Turkish. However,
English, German, French or Russian articles submitted by foreign authors can be considered
for publication in proportion of 30% of issue on condition that they suit the submission
guidelines of Türk Kültürü. The manuscripts must have a title, an abstract and also
keywords both in Turkish and English.
 The authors’ names, last names and academic positions should be written. In addition; the
full postal address, fax, telephone numbers and e-mail addresses of the author(s) who will
check proofs and receive correspondence and offprints should also be included.
 Abstracts, not exceeding 100 words, must be written in both Turkish and English, and be
followed by maximum 5 key words of each.
 Manuscripts must be written in Mac Word 5,1 or Ms Word Windows 95 or further versions
(Pc compatible) with Times 10 point with 1,5 line spaced. Tab and enter key must not be
used for paragraphs.
 Texts must follow in-text footnote system. In the text, author’s name, date of publication,
and page number must given in parentheses. If a source is cited many times, parentheses
are given in stead of “ibid, idem, op. cit. etc.” For example, (Tanpınar 1985) veya (Tanpınar
1985: 316). Quoted passages under three lines must be given between quotation marks. If
quoted passage is over three lines, they must be given 1 cm margines from left and right
sides of line as block with 9 point and odd line spaced.
 Additional information must be given on the same page as footnotes enumerated 1, 2, 3.
Citations in them must follow the above guidelines.
 References must include only the cited sources and be given in an alphabetical order. Book
names must be written bold and italic. Articles must be written (name of journal is bold,
volume in Romen number, issue number, colon and page numbers) as below:

AALTO, Pentti, (1992). “Kül-Tegin är at bo / ultı”, Türk Kültürü Araştırmaları, XXX, 1-
2: 119-124.

ERGİN, Muharrem, (1991). Osmanlıca Dersleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
JOHANSON, Lars (2002). “Türk Yazı Dillerinin ve Yazı Sistemlerinin Geçerliliğine

Dair” (Çev.: Mustafa Uğurlu), Türkbilig Türkoloji Araştırmaları, 2002/4: 71-
79.
WELLEK, R. ve A. WARREN, (1982). Yazın Kuramı (Çev.: Y. Salman ve S. Karantay),
İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
 If more than one source of the same author is cited, they must be put in a chronological
order from the earlier to the recent. Sources of the same years must be given letters as in
“1985a, 1985b”
 The university and the academic degree (MA. or PH.) of an academic thesis must be given.
 Manuscripts not prepared based on the directions above will not be taken into
consideration for publication in Türk Kültürü.

İÇİNDEKİLER / CONTENTS

YAZILAR / ARTICLES

Araştırma Makaleleri / Research Articles

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI
Kutlug Kağan Monumental Complex And Written Stone

D. KIDIRALI- A. ENHTÖR- N. BAZYLKHAN- N. BÖGENBAYEV- T.
BUYANHIŞIG- G. BATBOLD
1-22

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI
Dukhiin Buuts II Inscription That Is Discovered In Mongolia Recently
Şaban DOĞAN
23-41

BUGUT YAZITI HAKKINDA
On Bugut Inscription

Osman Fikri SERTKAYA
43-54

TARYAT G 3-4 VE ŞINE US K 11’DE GEÇEN yavlak sakın- ÜZERİNE
On the Phrase “yavlak sakın-” in Tariat and Shine Us Inscriptions
Hatice ŞİRİN
55-65

589 HERAT VADİSİ SAVAŞI VE SONUÇLARI
589 Battle Of The Herat Valley And Its Results

Ahmet Bican ERCİLASUN
67-90

KÖLİ ÇÖR = BİLGE TONYUKUK [640-720] AYNI KİŞİDİR
< Bengü Taş Bitigi yazıtları çerçevesinde>

Köli Çör = Bilge Tonyukuk [640-720] They are the same person
< Within the frame of Bengü Stone Inscriptions >
Dursun YILDIRIM
91-97

KENT KÖKENLİ EĞLENCELER BAĞLAMINDA GELİN
HAMAMLARINA TAŞINAN KADIN GÜNLERİ: LİDYA PARK TERMAL

OTEL ÖRNEĞİ
Women's Days Moving to Bridal Baths in the Context of Urban Entertainment:

Lidya Park Thermal Hotel Example
Aslı BÜYÜKOKUTAN TÖRET
99-115

DEDE KORKUT’UN DUASI
The Prayer of Dede Korkut
Ferdi GÜZEL
117-132

BUDİST UYGURLARDA İÇECEK KÜLTÜRÜNE DAİR: ESKİ UYGURCA
BİR CÜMLE ÜZERİNE DİLBİLİMSEL BİR YAKLAŞIM
On Beverage Culture In Buddhıst Uıghurs:
A Linguistic Approach To An Old Uighur Sentence
Kenan AZILI
133-141

TARİAT (TERH) YAZITININ KÖKTÜRK VE UYGUR COĞRAFYASINI
ANLAMAYA KATKILARI

Contributions of Tariat (Terh) Inscription to Understanding Köktürk and
Uyghur Geography
Mihriban AYDIN
143-156

ESKİ TÜRK HUKUK TERİMİ OLARAK çam / çamla-
On çam / çamla- As An Old Turkıc Legal Term
Selin BAYRAK - Saffet Alp YILMAZ
157-169

Kitap İncelemesi / Book Review

Vahit Türk (Yay. Haz.), CUMHURİYETİN 100. YILINDA 100 TÜRK
BÜYÜĞÜ, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, İstanbul, Şubat 2022, ISBN: 978-975-

7522-36-2.
Murat CERİTOĞLU

171-183

İbrahim Dilek, TÜRK MİTOLOJİ SÖZLÜĞÜ, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 2021, 951s., ISBN: 978-975-17-4883-6.
Z. Görkem DURAN GÜLTEKİN
185-189

Kartallıoğlu Yavuz (2021), OSMANLI KONUŞMA DİLİ, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 456 S.
Feride KARAKURT
191-194

Abdulla, K. (2022). “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA SEMANTİK
SAYRIŞMALAR / MİFOLİNQVİSTİKA. Bakı: “Sim-Sim” – 256 s.

Saffet Alp YILMAZ
195-196

Biyografi / Biography

PROF. DR. ABDÜLKADİR DONUK
Kürşat YILDIRIM
197-218

PROF. DR. TUNCER GÜLENSOY’UN ARDINDAN
Arzu ARICAN
219-223

Haber Yazıları / News Articles

MOĞOLİSTAN KÜLTÜREL MİRASI İÇİNDE
TÜRK YAZITLARININ BUGÜNÜ VE GELECEĞİ ÇALIŞTAYLARI

Asuman BAŞ
225-228

I. ULUSLARARASI TÜRK KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU
-Merkezi Asya’dan Avrupa’ya Türk Kültürü-
Hakan GÜLER
229-232

Editör Notu / Editorial Note

Değerli araştırmacılar,

Türk Kültürü Dergisi’nin yeni bir sayısını daha siz okuyuculara ulaştırmış
olmanın mutluluğunu ve gururunu yaşıyoruz. 60. yılını idrak eden
Dergimiz, 2022/2. sayısı ile siz okuyucu ve araştırmacıların karşısına
çıkmaktadır. 1962 yılından beri aralıksız yayımlanarak Türk kültürünün
en kıdemli ve önemli dergilerinden biri olma vasfına sahip olan Türk
Kültürü Dergisi, yine alanlarında uzmanlaşmış araştırmacıların çok
değerli yazıları ile yeni bir ayısını daha idrak etmektedir.

Derginin bu sayısında; on bir araştırma makalesi, dört kitap incelemesi,
iki biyografi ve iki haber yazısı olmak üzere, Türk dili ve edebiyatı ile ilgili
seçkin yazılar yer almaktadır. Araştırma makalelerinden altısı, Eski Türk
yazıtları ile ilgilidir. Bunlardan ikisi, henüz yeni bulunmuş ve daha önce
yayımlanmamış yazıtların ilk defa okunduğu ve yorumlandığı yazılardır.
Diğer taraftan Türk tarihi ve edebiyatı ile ilgili yazılarda da, yeni görüş ve
düşünceler yer almaktadır. Yazıları ile Dergimize destek olan yazarlara,
yayın kuruluna ve gönderdiğimiz yazıları titizlikle değerlendiren
hakemlere teşekkürü borç bilirim. Derginin bu sayısının
hazırlanmasındaki emeklerinden dolayı Dr. Selin Bayrak, Saffet Alp
Yılmaz ve Hakan Güler’e teşekkür ederim.

Bir sonraki sayıda tekrar buluşmak umuduyla, hoşça kalın.

Prof. Dr. Ferruh AĞCA

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

(Uluslararası Türk Akademisi, Moğolistan Bilimler Akademisinin Arkeoloji
Enstitüsü “Nomgon-2019, 2022” Ortak Heyetinin Bilimsel Ön Raporu)
Darhan KIDIRALI*
Altangereliin ENHTÖR**
Napil BAZYLKHAN***
Nurbolat BÖGENBAYEV****
Tserenhandiin BUYANHIŞIG*****
Gonçigiin BATBOLD******

Özet: Uluslararası Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi
Arkeoloji Enstitüsünün ortak heyeti Moğolistan’ın Arkhangai bölgesi
Haşaat Sum'un Nomgon vadisinde eski Türk dönemine ait 9 anıt külliyede
2019 ve 2022 yıllarında kazılar yaparak arkeolojik keşiflere imza attı.
"Nomgon-2" anıt külliyesinde yapılan kazılarda bahse konu anıt külliyenin
İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu, 682-692 yılları arasında
hüküm sürmüş olan, Bilge Kağan ve Kültegin’nin babası Elteriş Kağan
(Kutlug Kağan) adına yapıldığı değerlendirilmektedir. Arkeolojik kazı
çalışmaları sırasında anıt külliyeden bir kağana ait olduğunu
düşündüğümüz bir heykelin baş ve gövde kısmı, iki koç, yavrularıyla
birlikte yapılmış bir aslan heykeli, çatı kiremitleri, tuğlalar, delikli bir
sunak taşı ve "Eşir" (Aşina) kağan sülalesinin damgası gibi çeşitli eserler
bulunmuştur. Bu keşfi dünya Türkolojisi için özel ve anlamlı kılan asıl
husus ise kazı alanında bulunan yazıt parçasıdır. Yazıt parçası bölgede
yürütülen çalışmalarda bulunan ilk yazıt olması bakımından önem arz
etmektedir. Yazıtın üst kısmında iki kurt ve bir lotus biçimli çiçek
resmedilmiştir. Yazıtta eski Türkçe, Soğdca ve Brahmi harfli olmak üzere
üç farklı dile ait metin parçaları olduğu tespit edilmiştir. Yazıtın altlığı
olduğu anlaşılan kaplumbağa kaide de buluntular arasındadır.

* Prof., Dr., Uluslararası Türk Akademisi Başkanı, Kazakistan, Astana, [email protected] (President of the
International Turkic Academy) Orcid: 0000-0001-5794-1897.
** Ph.Dr., Doçent, Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeolojisi Enstitüsü, Ortaçağ Birimi Başkanı,
[email protected] (Associate Professor, Institute of Archeology of the Mongolian Academy of
Sciences, head of the medieval sector)
*** Dr., Uluslararası Türk Akademisi Araştırma Uzmanı, Kazakistan, Astana, [email protected] (Research
Specialist of the International Turkic Academy) Orcid: 0000-0001-7231-1201
**** Dr., Uluslararası Türk Akademisi Araştırma Uzmanı, Kazakistan, Astana, [email protected]

(Research Specialist of the International Turkic Academy)
***** Yüksek Lisans, Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeolojisi Enstitüsü, Ortaçağ Birimi Araştırma
Uzmanı, [email protected] (Master, Institute of Archeology of the Mongolian Academy of Sciences,
Medieval sector research expert)
****** Dr., Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeolojisi Enstitüsü, Ortaçağ Birimi Araştırma Uzmanı,
[email protected] (Institute of Archeology of the Mongolian Academy of Sciences, Medieval sector
research expert)

Türk Kültürü: YIL / YEAR 2022, CİLT / VOLUME 15, SAYI / ISSUE 2, S / P. 1 – 22.
Araştırma Makaleleri / Research Articles

Makale Geliş Tarihi: 31. 08. 2022 - Makale Kabul Tarihi: 06. 09. 2022

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

Anahtar Kelimeler: Kutlug Kağan, Elteriş Kağan, eski Türk yazısı, Soğd
yazısı, Brahmi yazısı, yazılı bitigtaş, yazıt, anıt külliyesi, ritüel kompleksi,
aslan ve koç heykelleri, sunak taş, kablumbağa taş, keramikler, tuğlalar.

Kutlug Kağan Monumental Complex and Written Stone
(International Türk Academy, Archaeological Institute of the Mongolian Academy

of Sciences, Scientific report for the joint expediton "Nomgon-2019, 2022")
Abstract: The joint delegation of the International Turkish Academy and
the Institute of Archeology of the Mongolian Academy of Sciences began
the first archaeological exploration and excavations in 2019 and 2022 in
9 ancient ritual complexes of the old Turkic period in the Haşaat Sum'un
Nomgon valley in the Arkhangai region of Mongolia. During the
excavations in the "Nomgon-2" monument complex, it was found that this
complex was dedicated to Kutlug Kagan, the renovator of the Turkish
Kaganism, that is, to Elteris Kagan, who ruled the kaganship in 682-692,
the father of Bilge Kagan and Kultegin. During the archeological
excavations, various artefacts were found in the complex, such as the head
and lower part of a kagan-shaped stone statue, two rams, two lion statues
and roof coverings, bricks, a stone cube with a hole in the middle or a
tomb stone, and the kagan symbol "eşir" (familiar). A special novelty for
world Turkology - an inscribed stone was found. Here, for the first time,
during archeological excavations, a bigtaş or an inscribed stone was
found, and the upper part of the bigtaş was found with a picture of two
kurts and a lotus-shaped flower pattern. The lower part of the endstone
was also found in the turtle shell.
Key words: Kutlug Kağan, Elteris Kağan, old Türk script, Sogdian script,
Brahmi script, ritual complex, lion and goat sculpture stones, altar stone,
turtle stone, ceramics, bricks.

Giriş

Anıt Külliyelerin Bulunduğu Bölge (Nomgon)

Moğolistan'ın Arkhangai bölgesinde, Haşaat Sum’unda "Nomgonii Höndii"
olarak adlandırılan vadide 9 adet eski Türklere ait anıt külliye bulunmaktadır.
Nomgon Vadisi’nin kuzeybatısında Ih Nomgon Dağı, güneydoğusunda Baga
Nomgon Dağı ile çevrilidir. Anıt külliyelerin kuzey ucunda "Högnö-Han" adı
verilen keskin ve sarp zirvelere sahip yüksek bir dağ bulunmaktadır. Bu dağın
önünde, güneyde, "Elsen tasarhai" (Kum parçaları) adı verilen temiz kum
tepeleri batıdan doğuya doğru onlarca kilometre boyunca uzanır. Tarna Nehri bu
kum tepelerinin güneyinden akmaktadır.

Araştırmaların Tarihi

“Nomgon” anıt külliyeleri ilk olarak 2000 yılında Moğolistan'ın tanınmış
arkeoloğu, tarih bilimleri doktoru, Prof. Dovdoyn Bayar tarafından yerel bir

2

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

okulun beden eğitimi öğretmeni G. Dondov aracılığıyla keşfedilmiş1 ve keşif
haberleri2 yayınlamıştır3. 2001 yılında arkeolog A. Enhtör, kompleksleri özel
olarak araştırmış ve çizimlerini yapmış, 9 anıt külliyenin genel özelliklerini
"Nomgon-1-9" olarak belgelemiştir4. Daha sonra bu anıt külliyelerin genel bir
araştırması 2007 yılında A. Ochir, Ts. Odbaatar, L. Erdenebold, B. Ankhbayar
tarafından yapılmıştır5. Nomgon Vadisi’ndeki anıt külliyeler 2012 yılında
Moğolistan Kültürel Miras Merkezi6 tarafından da incelenmiştir7.

Yerel halkın anlattıklarına göre Nomgon Vadisi’nde eski çağlardan beri
zenginler ve güçlüler yaşamış ve 1930'larda kızıl komünistler ilk müsadere
faaliyetlerini de buradan başlatmıştır.

Bu anıt külliyelerde günümüze kadar detaylı bir bilimsel araştırma ve arkeolojik
kazı yapılmamıştır. Bu çalışmada Nomgon Vadisi’ndeki anıt külliyeleri
aşağıdaki sırayla ele alıyoruz. Adı geçen külliyelerin heykelleri ve anıt taşları,
orijinal yerlerinden çok farklı yerlere taşınmış ve değiştirilmiştir.

Nomgon-1 Anıt Külliyesi

Nomgon Vadisi’ndeki diğer anıt külliyelerin güneydoğusunda yer alan Nomgon
1, vadideki ilk komplekstir. Külliyede, başı ve kolları eksik, kemeri ve ayak
tabanları net olarak görülebilen ve bir kağana ait olduğu anlaşılan bir heykel
bulunmaktadır. Yüzeyindeki topraktan külliyenin, kare şeklinde olduğu
anlaşılmaktadır. Balbal dizisi de bulunan anıt külliyenin balballarının çoğu
kaybolmuştur.

1 Баяр Д. Новые находки археологических памятников древних тюрков в Монголии // Uluslararası Zeki
Velidi TOGAN ve Türk Kültürü Sempozyumu. 13-15 Ekim, 2010 yılı, Afyon Kocatepe Üniversitesi. (Bildiri
olarak sunulmuştur).
2 Bayar Dovdoyn Moğolistan’da Eski Türklere ait yeni arkeolojik buluntular// Uluslararsı Türkçe Edebiyat
Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s.6-25, TÜRKİYE.
3 Баяр Д. Монголын дундад зууны археологийн судалгаа. Бүтээлийн эмхтгэл. III боть (2004-2010 он).
Эрхэлсэн доктор (Sc.), профессор Д.Цэвээндорж, эмхтгэж хэвлэлд бэлдсэн Р.Мөнхтулга. -Улаанбаатар:
«Удам соёл» хэвлэлийн компани, 2014. -513х. (106-112).
4 Энхтөр А. Номгоны хөндий дэх эртний түрэгийн онгон цогцолборууд. Археологийн хүрээлэнгийн гар
бичмэлийн сан хөмрөг. 2001 он. -25 х.
5 Очир А., Одбаатар Ц., Эрдэнэболд Л., Анхбаяр Б. Номгоны түрэг дурсгалууд // Nomadic Studies.
Нүүдэл судлал. 16.2019. -Улаанбаатар, 2009. – 35-47.
6 Монгол нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. Historical and Cultural Immovable Properties in
Mongolia. VIII дэвтэр. Архангай аймаг. (Зохиогч: Г.Энхбат, Б.Даваацэрэн, Р.Болд) -Улаанбаатар.
Соёлын өвийн төв, 2012.-40-41.
7 Монгол нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. Historical and Cultural Immovable Properties in
Mongolia. X дэвтэр. Архангай аймаг. (Зохиогч: Г.Энхбат, Г. Анхсанаа, Б.Даваацэрэн) -Улаанбаатар.
Соёлын өвийн төв, 2013.-86.

3

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

Nomgon-2 Anıt Külliyesi

"Nomgon-1" anıt külliyesinin 500 metre kuzeyinde yer almaktadır. Toprağın
yapısından külliyenin kare şeklinde yapıldığı açıkça görülmektedir. Külliye
içerisinde bir sunak taşı, koç heykeli ve çeşitli heykel parçaları ile balballar
vardır.

Nomgon-3 Anıt Külliyesi

"Nomgon-2" külliyesinin 350 metre batısında yer almaktadır. Külliyede
sandukaya ait olduğu anlaşılan 2 adet yassı taş açıkça görülmektedir.

Nomgon-4 Anıt Külliyesi

"Nomgon-3" külliyesinin 200 metre batısında yer almaktadır. Külliye düşük
seviyeli bir toprak üzerine inşa edilmiştir. Bu külliyede 2 adet sanduka (lahit)
taşı, 2 adet insan heykeli, 1 adet aslan heykeli, 1 adet dikili taş bulunmaktadır.

Nomgon-5 Anıt Külliyesi

"Nomgon-4" külliyesinin 500 metre batısında yer almaktadır. Külliyede 2 adet
sanduka (lahit) taşı ve doğuya bakan bir dikili balbal bulunmaktadır.

Nomgon-6 Anıt Külliyesi

"Nomgon-5" külliyesinin 400 metre batısında yer almaktadır. Külliyede 1 adet
sanduka (lahit) taşı bulunmaktadır.

Nomgon-7 Anıt Külliyesi

"Nomgon-6" külliyesinin 500 metre batısında yer almaktadır. Külliyede iki adet
insan heykeli parçası ve iki adet aslan heykeli parçası bulunmaktadır. Bu
külliyeden 62 metre mesafede 2 adet insan figürlü heykel, 3 adet heykel parçası,
1 adet de sanduka taşı bulunmaktadır.

Nomgon-8 Anıt Külliyesi

"Nomgon-7" külliyesinin 1.2 km kuzeybatısında yer almaktadır. Anıt külliyede
2 adet insan figürlü heykel ve 1 adet aslan figürlü heykel bulunmaktadır.

Nomgon-9 Anıt Külliyesi

"Nomgon-8" külliyesinin 3.2 km kuzeyinde yer almaktadır. Baga Nomgon
Dağı’nın tepesinde bulunan anıt külliye taş yığınları şeklinde olup külliyenin
yapısı kazı çalışmaları neticesinde net olarak ortaya çıkarılabilecektir.

Amaç

Yukarıda kısaca bilgi verilen 9 anıt külliyede ilk arkeolojik kazıları
gerçekleştirmeyi hedefleyen ortak çalışmalara 2019 yılında başlanmıştır.
Çalışmaya sunak taşlı olması sebebiyle bir kağana ait olabileceği değerlendirilen
Nomgon-2 anıt külliyesiyle başlanması kararlaştırıldı. Nomgon Vadisi’ndeki
çalışmaların amacı büyük ölçekli arkeolojik kazıların yapılarak alandaki

4

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

külliyelerinin yapı ve diğer parçalarının ortaya çıkarılıp özelliklerinin
anlaşılması, anıt külliyelerin yapıldıkları tarihlerin saptanması ve eski Türk anıt
külliyelerinin tarihî ve kültürel öneminin ortaya konulmasıdır.

Araştırma Yöntemleri

Bilge Kağan ve Kültegin anıt külliyelerine yaklaşık 60 km mesafede bulunan
Nomgon anıt külliyelerindeki arkeolojik kazılarda stratigrafik, topografik,
kartografik, karşılaştırmalı-tipolojik, kültürel düzey (toprak katmanları),
tarihsel-karşılaştırmalı, yazıtbilim incelemeleri yöntemleri yaygın olarak
kullanılmıştır. Kazının her aşamasında kazı alanı ve buluntular fotoğraf ve
çizimlerle belgelenmiştir. Ayrıca ileri teknoloji kullanılarak 100-400 m
yükseklikten fotoğraf ve video çekimleri yapılmış, bu çekimler için dron
kullanılmıştır. Kazı alanında bulunan hayvan kemikleri radyokarbon analizi için
laboratuvarlara gönderilmiştir. Eski Türkçe, Soğdca ve Brahmi harfli yazıtların
belgelenmesi ve incelenmesi esnasında arkeografik karşılaştırmalı yöntemler
kullanılmıştır.

Sonuçlar

Nomgon-2 Anıt Külliyesindeki 2019 Yılı Arkeolojik Kazıları8

Anıt külliyenin toplam alanı 60 metre uzunluğunda ve 40 metre genişliğindedir.
Anıt külliyenin kazı çalışmasında öncelikle koç heykeli ve sunak taşı
bulunmuştur. Batıdan doğuya doğru uzanana külliyenin dört yanı hendekle ve
sıkıştırılmış toprakla yapılan duvarlarla çevrilmiştir. Anıt külliyede bir zamanlar
kapısı olan üstü çatı ile kapalı bir bark binası olduğu, alana dağılmış tuğla
parçaları ve kil kaplama kalıntılarından anlaşılmaktadır. Külliyenin batı
tarafında, ortası delikli bir sunak taşı bulunmaktadır.

Anıt külliyenin dış çevresi mavi granit taştan yapılmış balballarla çevrilidir. Bu
balbalların yüzeyde olanlarının sayısı 11’dir. Anıt külliyenin önünde, doğuya
doğru 47 adet balbal tespit edilmiştir. Bu balbalların tamamı yıkılmış hâldedir.
Bazı balballar toprağa gömülmüş ve kırılmıştır. Toprağa gömülmüş hâldeki
balbalların bazılarının sadece kenarları görünür hâldedir. Bu balballardan
ikisinde kağan sülalesinin "Eşir"9 ("Aşina") damgası tespit edilmiştir.

8 "Nomgon-2019" ortak kazı çalışmalarına Uluslararası Türk Akademisi adına Darkhan Kydyrali, Napil
Bazylkhan, Nurbolat Bögenbaev, Moğolistan Bilimler Akademisi adına Moğolistan Bilimler Akademisi Tarih
ve Arkeolojisi Enstitüsü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Altangereliin Enkhtör, danışman arkeolog Moğolistan
Bilimler Akademisi Arkeoloji Araştırma Merkezi müdürü akademisyen Damdinsurengiin Tseveendorj (1949-
2022), arkeologlar Sarantuyagiin Dalantain, Tserenkhandyin Buyankhishig, Nyamhügiin Mönkhbat
katılmıştır. Ayrıca Moğolistan Eğitim Üniversitesi Tarih Fakültesi öğrencileri de kazı araştırma ekibinde yer
almıştır. Alanda 1-30 Temmuz 2019 tarihleri arasında 30 gün süreyle kazı çalışması yapılmıştır.
9 Мөнхтулга Р. Тоньюкукийн гэрэлт хөшөөний бичээсийн äšir хэмээх нэрийн тухай // Ази судлал. Олон
улсын эрдэм шинжилгээний тавдугаар хурал. Volume V. - Ulaanbaatar, 2019. -633-637.

5

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

2019 yılında yapılan kazılarda iki yavrusuyla beraber resmedilmiş bir aslan
heykeli, sunak taşı, bark binasına ait olduğu belli çeşitli seramikler, bir adet koç
heykeli ve diğer eşyalar bulunmuştur.

Genel olarak "Nomgon-2" anıt külliyesi, mimari özellikleri ve anıt külliye
içerisinde bulunan eserler bakımından Bilge Kağan ve Kültegin10 anıt
külliyeleriyle (heykel11, sunak taşı, aslan, koç heykeli ve diğer parçaları
bakımından) benzerlik göstermektedir. Yaptığımız kazı çalışmalarındaki
buluntular dikkate alındığında bu anıt külliyenin eski Türk döneminde inşa
edildiğine ve bir kağana ait olduğuna şüphemiz yoktur.

İki Yavrulu Erkek Aslan Heykeli

Heykel, vücudunun alt kısmında iki yavrusunu koruyan bir erkek aslanı tasvir
etmektedir. Aslan, iki kulağı arkaya dönük olarak oturma pozisyonunda tasvir
edilmiştir. Gevşek bir dil ve aralıklı dişler, geniş açık ağzından açıkça
görünmektedir. Üç köşeli sakalı rüzgarda sallanıp göğsüne yapışmış gibi
durmaktadır. Gözler korkulu tasvir edilmiştir. Aslanın kulakları, gözleri, yelesi
ve kuyruğu açıkça görünmektedir. Arka sağ ve sol bacakları ileriye dönüktür.
Kuyruk kısmı aslanın arkasında, yelesini işaret etmektedir. Heykele dikkatlice
bakıldığında, ağzının açık, dişlerinin açıkça göründüğü bir aslan görüntüsünün
bir tür dünyayı (nesneyi) koruduğunu söylemek yanlış olmaz. Sanatkâr bu
heykelle anıtsal heykeltıraşlık sanatını üst düzeye çıkarmıştır. Doğu ve Batı
ülkeleri mitolojilerinde aslan, "güçlü, kuvvetli, korkunç hayvan" semantiğiyle
birlikte karanlık güçlere ve kötülüklere karşı bir koruyucu olarak saygı
görmüştür. Göçebeler arasında aslan resmi, yöneticilerin gücünün ve
kurnazlığının sembolik bir işaretidir. Eski Türk döneminde aslan sadece
kağanların anıt külliyelerinde bulunur. Bu sebeple de anıt külliyelerdeki aslan
heykelleri kağan hanedanının ve yöneticilerin anıt alanlarındaki ritüellere özgü
nesneler olarak değerlendirilebilir.

Kağan Hanedanının Balballar'daki Sembolü: "Eşir" (aşina) Damgası

"Nomgon-2" anıt külliyesinde doğuya uzanan 47 balbal tespit edilmiştir. 2019
yılındaki kazıda, birinci ve beşinci balbal taşları üzerinde "Eşir" (Aşina) kağan
hanedanının damgaları bulunmuştu12.

2022 yılında yapılan kazılarda kaplumbağa kaidenin bulunduğu sektörün
yanında bir büyük balbal daha keşfedildi. Anıt külliyedeki en büyük ve ilk balbal

10 Сэр-Оджав Н. Хүл Тегиний булшнаас олсон хүн чулууны толгой. // Studia Archaelogica. Tomus. I, fasc.
6. - Улаанбаатар, 1979. - 8 т.
11 Jisl L. Vyzkum Külteginova pamatnfku v Mongolske" Lidove Republice // Archeologicke Rozhledy 1960,
12-1, pp. 64, 86-115.
12 Кыдырәлі Д., Цэвээндорж Д., Энхтөр, А. Базылхан Н., Далантай С., Бөгенбаев Н., Буянхишиг Ц.
«Номгон -2019» бірлескен экспедициясы археологиялық қазба зерттеулерінің ғылыми есебі. - Астана:
Халықаралық түркі академиясы, Моңғолия Тарих, археология институты, 2019. – 80 бет. қазақша,
моңғолша.

6

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

olan bu balbalda kağan hanedanının sembolü olan "Eşir" (Aşina) damgası tespit
edilmiştir.

Böylece anıt külliyedeki balbal sayısı 48’e ulaşmıştır. Yukarıda adı geçen birinci
ve beşinci balballarla ve 16 numaralı balbalda kazı sırasında Köktürk kağan
hanedanına ait "Eşir" (Aşina) damgası da bulunmuştur. Bunların dışında yirmi
numaralı balbalda ay şeklinde bir damga da tespit edilmiştir.

2022'de Nomgon-2 Anıt Külliyesindeki Arkeolojik Kazılar13

2022 yılı kazıları, 2019 yılı kazılarının tamamlanmasını müteakip kapatılan
sektörlerin açılması ve temizliği ile başlamıştır. İlgili sektörlerdeki toprak
temizlenmiş ve kazı alanında belirlenen sektörlerde çalışmalar yapılmıştır.
Alandaki toprak profilini ve tabakaları tespit edebilmek için anıt külliyedeki bark
binası kalıntılarının sağ, sol ve arka kısımlarında birer kesit bırakılmış, alan bu
hâliyle fotoğraflanarak çizimleri yapılmıştır.

2022 yılı kazılarında külliyenin toplam hacmi, dış çevresi, dış duvarları, kapısı
vb. mimari özellikleri ortaya çıkarılmıştır. Anıt külliyenin toplam büyüklüğü
49x41.5 m olarak ölçülmüştür. Batıdan doğuya doğru uzanan külliyenin
çevresine hendek kazıldığı ve toprak tesviye edilerek külliye çevresinin
duvarlarla çevrildiği anlaşılmıştır. Anıt külliyenin dışı mavi granit balballarla
çevrilidir. Külliyenin batı tarafında, ortası delikli bir sunak taşı bulunmaktadır14.
Sunak taşının altındaki kare taş platformun dört köşesi tespit edilerek
ölçülmüştür. Dört köşeli platformun uzunluğunun 160 cm, genişliğinin 80 cm,
kalınlığının 14 cm olduğu görülmüştür.

Bark binasının çatısından saçılan çatı kiremidi parçaları ve toprak yığınları
temizlenerek yapının şekli ve boyutu belirlenmiştir. Bark binasının duvarlarında
sıkıştırılmış toprakla yapılan tuğlalar kullanılmış, yapının dış cephesi kireçle
sıvanmıştır. Kireç kalıntıları açıkça görülmektedir. Bark çatısını kaplayan çatı
kiremitleri saf kilden yapılmıştır ve çok dayanıklıdır. Bunun için kil, yuvarlak
tahta bir kalıba dökülür ve kalıptan çıktıktan sonra ikiye bölünür. Böylelikle iki
adet oval kiremit elde edilmiş olur. Çatı kiremitlerinin iç kısımlarında kalıba
yerleştirilen kumaşların izleri açıkça görülmektedir. Tek parça hâlinde
günümüze ulaşan çatı kiremitlerinin 34 cm uzunluğunda, 13.5 cm genişliğinde
ve 1.8 cm kalınlığında oldukları görülmüştür.

13 "Nomgon-2022" ortak kazı araştırmaların - Uluslararası Türk Akademisi heyeti adına - Darkhan Kydyraly,
Napil Bazylkhan, Nurbolat Bogenbaev, Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü Ortaçağ Birimi
Başkanı, doktor (Ph.D), profesör Altangereliin Enkhtor, arkeologlar Tserenkhaniin Buyankhishig, Gonchigiin
Batbold, araştırma grubuna katıldı. Ayrıca Moğolistan üniversitelerinin Tarih Fakültesi öğrencileri de kazı
araştırma ekibine katıldı. 28 Temmuz – 29 Ağustos 2022 tarihleri arasında 30 gün süreyle kazı çalışması
yapılmıştır.
14 Цэвээндорж Д., Д.Кыдырали, Энхтөр А., Напил Б., Далантай С., Богенбаев Н., Буянхишиг Ц. Монгол
улс-Олон улсын Түрэг академийн хамтарсан «Номгон» төслийн 2019 оны хээрийн шинжилгээний
ажлын тайлан. -Улаанбаатар, 2019. -45х.

7

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

Bark binasının yapımında kullanıldığı saptanan tuğlaların alandaki dağılımından
barkın içinin yağmalandığı anlaşılmaktadır. Bu tuğlalar geniş bir alana
dağılmıştır ve bu dağınıklık barkın yıkılması sebebiyle oluşabilecek enkaz
değildir. Tuğlalar bölgede bulunan çakıllı topraktan özel bir kalıpta yapılmış ve
pişirilmiştir. Kırılmamış tuğlalar 33 cm uzunluğunda, 17.5 cm genişliğinde, 6.8
cm kalınlığındadır.

Kağana ait olduğu anlaşılan heykelin günümüze kadar yerinin değişmemiş
olduğunu düşünüyoruz. Kağan heykeli oturur vaziyette tasvir edilmiş olup sol
elini dizine koymuştur. Heykelin bel kısmından yukarısı kırılmıştır. Anlaşıldığı
kadarıyla yağmalandığı belli olan bark binasını soyguncular yıkınca, külliyenin
batı tarafındaki heykelleri de çıkarmıştır.

Külliyenin batı tarafında ortada delikli sunak taşı bulunmaktadır. İnsan figürlü
heykel, iki yavrulu aslan heykeli ve iki koç heykeli de bulunmuştur. Külliyenin
kapısının doğusunda 48 adet balbal bulunmaktadır. Bu balbalların altısında
kağan sülalesine ait "Eşir" (Aşina) damgaları tespit edilmiştir.

Yukarıda da ifade edildiği gibi anıt külliyede iki adet insan figürlü taş heykel
bulunmuştur. Koç heykellerinin başları kırık, geri kalan kısımları iyi
durumdadır. Tüm heykeller soluk renkli iri taneli granitten yapılmıştır.

Anıt külliyede toplam 6 heykel bulunmuştur. Bunlardan birincisi bir kağanı
sembolize ettiğini düşündüğümüz heykeldir. Heykellerin geri kalanı farklı
sektörlerde parçalanmış hâlde bulunmuştur.

Anıt külliye içerisinde barkın ön tarafında bir kaplumbağa kaide bulunmuştur.
Doğuya bakan kaplumbağa kaidenin ilk pozisyonunda pek fazla değişiklik
olmadığını düşünüyoruz. Kaplumbağa kaide iyi durumda olup sadece başının üst
kısmı kırılmıştır. Kaplumbağa kaidenin üst kısmında yazıt taşını yerleştirmek
için bir oyuk yapılmıştır. Yazıtın yerleştirildiği bu oyuğun uzunluğu 97.5 cm,
yüksekliği 41 cm, genişliği 73 cm’dir.

Kazı alanında işlenmiş yuvarlak taşlar, tahta kalıntıları, at ve koyun kemikleri,
kurbanların pişirildiği alanlara ait olduğunu düşündüğümüz ateş yakılan alan
izleri de bulunmuştur. Yeni keşfedilen tüm eserlerin çizimleri yapılarak
fotografları alınmış ayrıntılı bilimsel belgelemeleri yapılmıştır.

2022 kazısındaki en önemli buluntu hiç şüphesiz anıt külliyenin kapısının
yakınında bulunan yazıt parçasıdır. Bu yazıt parçası yukarıda bahsedilen
kaplumbağa kaideye oturtulmuş yazıtın tepelik kısmıdır.

Kutlug Kağan Yazıtının İlk Okuması

2022 yılında yapılan arkeolojik kazılarda yukarıda ölçüleri verilen bir
kaplumbağa kaideyle yazıtın üst kısmına ait kırık bir parça bulunmuştur. Yazıt
parçasının boyutu 70x74.5 cm, genişliği 19 cm'dir. Ortak kazı ekibi 2023 yılında
yazıtın kalan kısmını aramaya devam edecektir.

8

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

Söz konusu yazıtın her bir yüzüne (yazıtın yan yüzleri/kenarları geleneksel
olarak I-IV olarak numaralandırılmıştır) eski Türk (runik) (I, II, IV), Soğd
(Soğdca) (III) ve Brahmi harfli (IV-1) metinler hakkedilmiştir. 19 satırdan
meydana gelen yazıt parçasının (II) 12 satırı daha iyi korunmuş olup metindeki
bazı harfler okunamayacak kadar siliktir. Eski Türk yazı sisteminde metindeki
sözcükleri ve sözcük gruplarını birbirinden ayıran üst üste iki nokta işareti yerine
üç nokta işaretinin kullanıldığı görülmektedir. Yazıtta kullanılan karakter ve
harfler "Çoyr", "El Etmiş Yabgu (Ongin)", “Küli-Çur” yazıtlarında kullanılan
eski Türk yazı sistemi harf ve karakterleriyle benzerlik göstermektedir. Karakter
ve harflerdeki bu benzerlik sebebiyle yazıtın en eski yazıtlardan biri olduğu
söylenebilir.

Yazıttaki Soğutça metinler büyük ölçüde korunmuştur ancak Brahmi harfli
metin okunamayacak durumdadır.

Bitigtaş yazıttaki
metinler

Yüz Satır Türkiye Türkçesi

I Eski Türkçe metnin transkripsiyonu

1. ?

2. ?

3. ?

...? ?

II Eski Türkçe metnin transkripsiyonu

1. ud yïl: İnek yılı:

toquzunč: ay: dokuzuncu ay

[ y……….]

2. [al]tïm: aldım:

ü[mü]n: ...........üçüncü......

üčünčü

[ k……….]

3. almïš:Teŋri: almış: Tanrı

oγlu: [……….] oğlu......

4. [Q]utluγ qaγan: Kutlug kağan:

Türük Türk

[……….]

5. ur oγlum: yüz Oğlanım : yüz

yüz [……….] yüz......

6. biziŋ:öŋlüg: bizin: güzel..........

[k……….]

7. ïtdïm: bizi: yat yaptım: bizi yat:

er: [……….] er.....

8. yerde: qa[z].. yerde: kaz.....
tuz…..[……….]

9

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

9. tümen: On bin: on
tümen: bin.......
[……….]

10. atadïm: At verdik: bin
bin biŋdim dim...
[……….]

11. isig işi gücü ver-....

:küčüg:

ber[…..........]

12. es[?] :qop es: çok

ešti [……….] duyduk........

13- ............... ..................

19
III Eski soğducanın transkripsyonu

1. ………

2. Qutlug Kutlug kağan
x’g’n …..

3. ……

4. ……

5. ……

6. tti……

IV Eski Türkçe nin transkripsyonu

1. ?

2. ?

3. ?

...? ?

IV-1 Eski brahmice transkripsyonu

1?

2?

3?

...? ?

Tartışma

"Nomgon-2" anıt külliyesinde yapılan son kazı çalışmalarını müteakip anıt
külliyenin kimin için veya kimin adına inşa edildiği konusu ciddi tartışmalara
yol açmıştır. Bizler Uluslararası Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler
Akademisi Arkeoloji Enstitüsü tarafından yürütülen 2019, 2022 yıllarındaki
ortak arkeolojik kazılardaki yeni bulgulara dayanarak bu anıt külliyenin Qutluγ
qaγan > Kutlug Kağan'a adandığı görüşündeyiz. Elteriş Kağan "Kutlug"
unvanını 682'den sonra kullanmaya başlamıştır ve kendisinden önceki
kağanların böyle bir adı veya unvanı yoktur. Çin kaynakları Kutlug Kağan'dan

10

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

"...Ashina Seli (Seri) Kağan hanedanının akrabası Gudulo..." olarak
bahsetmektedir 15.

682-692 yılları arasında "Elteriš qaγan > Elteris Kağan" olarak tanınan Kutlug,
kardeşleri Kapağan, Eletmiş Yabgu (Dusifu) ve Bilge Apa Tarkan Tonyukuk ile
birlikte 10 yılda Tabgaç-Çinlilere karşı pek çok kez savaşmış ve verdiği
mücadele sonrası Göktürkler egemenliklerini kazanmıştır. Kutlug Kağan tüm
göçebeleri mavi bayrak altında toplamış, Türk Kağanlığını yeniden
canlandırmış, devletin temelini sağlamlaştırmış, güçlü bir Kağanlık olarak büyük
bir güce dönüştürmüştür.

Nomgon 2 anıt külliyesinde bulunan eski Türkçe yazıt metnindeki "ud yïl:
toquzunč: ay > inek yılının dokuzuncu ayı" ifadesi muhtemelen 668, 680, 692
yıllarından birisini işaret etmektedir. Yazıtın kalan kısmının bulunmasının, yazıt
parçasında verilen tarihin netleşmesi bakımından önem arz ettiğini ve pek çok
bilinmezi açıklığa kavuşturacağını düşünüyoruz.

Kutlug Kağan, yani Elteriş Kağan ile ilgili eski Türk yazıtlarındaki ifadelerin
hatırlanmasında fayda olduğu kanaatindeyiz:

"Çoyren" yazıtı (3. satır): "Elteriš qaγanqa qoñ yïl üçünč ay jeti-qa
adïrïlïmïz- Elteris kağanı koyun yılının üçüncü ayında kaybettik."

Eletmiş Yabgu/Ongiin/ yazıtı (11-nci satır): "Elteris: qaγanqa:
adïrïlmaduq: yaŋïlmaduq: Teŋiri: sintine: qaγanta:adïrïlmalïm:
azmalïm: tejin: anča: ötledim: keri: barïγma: buqadï: bilge: sintine:
: …… ..bardï: ülügen atqa: esig: küčüg: berti: - Elteris Kağan'ı
kaybettik, yanılmadık, fakir olmayalım diye bizi yetenekli bir Kağan'dan
ayırması için Tanrıya yalvardık. Geri döndük ve katıldık.... Yetkili
kağanın adamları... gittiler. "Emeklerimizi ve gücümüzü pay unvanına
verdik".

Tonyuquq yazıtı (6-7-nci satır): Bilge :Tuñuquq :Boyla Baγa Tarqan:
birle: Elteris qaγan: boluyu: beriye: Tabγačïγ: öŋre: Qïtañïγ:yïrïya
Oγuzïγ: üküš ök:ï benurti: bilgi: ök: ertim : Čuγay quzïŋïn: Qara
Qumuγ: olurur: ertimez: - Bilge Tonykuk Boyla Baga Tarkan ben
Elteriş Kağan ile birlikte, sağda Tabgaç, solda Kitan ve solda Oğuzu
fethettik. Nitelikli konuşmacıydım. Çogay ormanını Karakum’unda
oturuyorduk", (50-nci satır) «Elteris qaγanqa: ……učdï: Türük Bögü
qaγanqa: Türük Bilge qaγanqa: … ... - Elteris kağan .....uçtu (öldü),
Türk Bögü kağan, Türk Bilge kağan ..." , (61-nci satır) "«Elteris qaγan:
Bilge Tuñuq-uq : qazγantuq üčün: Qapaγan qaγan: Türük Еşir budun:

15 Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. IV том. Әулеттік тарихи жылнамалар. 2-бөлім.-
Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 480 б.(179-180)

11

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

yorïdïqï bu - İlteriş Kağan ve Bilge Tunyukuk kazandığı için Kapgan
Kağan'ın Türk Eşir halkının gelişmesi (işte) bu(dur)...16.

Bu nedenle Kutlug Kağan'ın daha çok bilinen unvanı "Elteris Kağan"ın halk
arasında yayıldığına ve kendisine bu şekilde saygı gösterildiğine inanıyoruz.

Sonuç

Eski Türk toplumunda, kağanların onuruna dikilen bu tür anıt külliyeler veya
ritüel kompleksleri önce kutsal yerler “koruk” olarak kabul edilmiş ve daha sonra
"bark" olarak adlandırılmıştır. Bu komplekslerin yapıldığı topraklar Kağan'ın
malı olmuş ve özel olarak korunmuştur. Günümüzde dahi yerel halk buraları
kutsal yerler olarak görmekte ve muhafaza etmektedir.

Genel olarak, Nomgon-2 anıt külliyesi, tüm özellikleriyle Bilge Kağan ve
Kültegin anıt külliyeleriyle önemli ölçüde benzerlik göstermektedir. Nomgon-2
yazıtının tepesinde iki kurt başı tasvir edilmiştir. Taspar Kağan, Bilge Kağan,
Kültegin ve diğer bazı anıtların tepesinde de bu tür Kağan niteliklerinin - kurt
başlı bir resminin nakşedildiği bilinmektedir17. "Nomgon-2" yazıtı Orhun anıtları
gibi devlet düzeyinde önemli bir yazıt olarak kabul edilmelidir.

Yazılı metinden elde edilen bilgilere dayanarak, Nomgon anıt külliyesinin Türk
Kağanlığını yeniden canlandıran Kültegin ve Bilge Kağan'ın babası Kutlug
Elteriş Kağan'a ithaf edildiği sonucuna varılmıştır.

Kutlug Elteriş Kağan, Türk Kağanlığını yeniden canlandıran ve Batı'da Demir
Kapı’ya kadar, Doğu'da Bökli (Kore) Yarımadası'na kadar güçlü bir
imparatorluk kuran büyük bir hükümdardı. Kültegin yazıtında kendisi hakkında
şu ifadeler yer almaktadır:

«Türk halkı yok olmasın diye, halk olsun diye, babam İlteriş Hakanı (ve)
annem İlbilge Hatunu göğün tepesinden tutup (daha) yükseğe
kaldırmışlar muhakkak ki. Babam Hakan on yedi adamla başkaldırmış,
(İlteriş) başkaldırıyor diye haber alıp şehirdekiler dağa çıkmış, dağdakiler
(şehre) inmiş, derlenip toplanıp yetmiş kişi olmuşlar. Tanrı güç vermiş
(olduğu) için, babam hakanın askerleri kurt gibi imiş, düşmanları (da)
koyun gibi imiş. Doğuya (ve) batıya sefer edip (adam) toplamış (ve)
yığmış. (Sonunda) hepsi yedi yüz kişi olmuşlar. Yedi yüz kişi olup
devletsiz kalmış, bakansız kalmış halkı, cariye olmuş, kul olmuş halkı,
Türk örf ve adetlerini bırakmış halkı, atalarımın dedelerimin töresince
(yeniden) yaratmış (ve) eğitmiş».

16 Тонықұқ. Бітіктасы мәтіннің аудармалары: әзербайжанша, қазақша, қырғызша, түркше, тываша,
моңғолша, мажарша, немісше, орысша, ағылшынша, французша, қытайша. – Халықаралық Түркі
академиясы: «Ғылым» баспасы, 2020.- 125бет. (Бас ред. Д.Қыдырәлі, жауапты ред. Н.Базылхан).
17 Шивээт улаан көне түрік ғұрыптық кешен. Археологиялық зерттеудің фотоальбомы. -Астана:
«Ғылым» баспасы, 2018.-272-б. (авторлық ұжымы).

12

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

Kutlug Kağan, 10 yıl içerisinde Tabgaç düşmanlara karşı 40'tan fazla sefer
yapmış, orduyu büyük muharebelerde yönetmiş ve zaferler kazanmış ünlü bir
kağandır. Uluslararası Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi
Arkeoloji Enstitüsü en kısa zamanda "Nomgon" vadisinde yapılan ortak bilimsel
çalışmaların sonuçlarını kapsayan bilimsel bir yayın hazırlayıp bilim dünyasının
dikkatine sunacaktır. Akademi, konuyla ilgili olarak Türk devletlerinin
başkentlerinde toplantılar da yapmayı planlamaktadır. Moğolistan'daki Türk
dönemine ait anıtların kazıları gelecekte de devam edecektir ve etmelidir.

Nomgon-1 Anıt Külliyesi: İnsan Heykeli ve Balbal, 2018

13

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

Nomgon-2 Anıt Külliyesi: Kazı Öncesi Havadan Görüntüsü, 2019

Bilge kağan anıt Nomgon-2 anıt külliyesindeki iki yavrulu aslan
külliyesindeki aslan heykeli

heykeli

14

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

Nomgon-2 anıt külliyesi kazısında Kültegin heykelinin başı,
bulunan kağan heykeli başı, 2022 Çekoslovakya-Moğolistan Ortak

Arkeolojik Seferi, 1958

Nomgon-2 anıt külliyesi kazısında Kültegin heykelinin alt kısmı,
bulunan kağan heykelinin alt kısmı, 2022 Çekoslovakya-Moğolistan Ortak

Arkeolojik Seferi. 1958

15

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

Kağan damgası, Kağan damgası, Kağan damgası,
balbal № 1 balbal № 2 balbal № 3

Kağan damgası, Kağan damgası, Kağan damgası,
balbal № 4 balbal № 5. balbal № 16.

16

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

Nomgon-2 Yazıtı (I. yüzü) Nomgon-2 Yazıtı (IV. Yüzü)

Nomgon-2 Yazıtı (II. yüz) Nomgon-2 Yazıtının üst kısmının
17 estampaj esaslı çizimi (II yüz)

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

Nomgon-2: Yazıtın üst kısmı (Eski Nomgon-2: Yazıtın üst kısmının
Türkçe metin parçaları (II. yüz) estampaj esaslı çizimi (II. yüz)

Nomgon-2: Yazıttaki Soğdca metin Nomgon-2: Yazıttaki Soğdca metin
parçaları (III. yüz) parçalarının estampaj esaslı çizimi
(III. yüz)

18

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

Nomgon-2: Yazıttaki Brahmi harfli Nomgon-2: Yazıttaki Brahmi harfli
metin parçalarının estampajı (IV-1. metin parçalarının çizimi (IV-1. yüz)
yüz)

Nomgon-2 Yazıtının kazı sırasında bulunan kamlumbağa kaidesi
19

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

Nomgon-2 Anıt Külliyesi. Kazı anı havadan genel görüntüsü, 2022

“Nomgon-2022” ortak arkeolojik keşif heyeti. 2022

20

KUTLUG KAĞAN ANIT KÜLLİYESİ VE YAZILI BİTİGTAŞI

KAYNAKLAR
Bayar Dovdoyn Moğolistanda Eski Türklere ait yeni arkeolojik buluntular//

Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 1/1 2012 s.6-25,
TÜRKİYE.
Jisl L. Vyzkum Külteginova pamatnfku v Mongolske" Lidove Republice //

Archeologicke Rozhledy 1960, 12-1, pp. 64, 86-115.
Kültegin. Бітіктасы мәтіннің аудармалары: әзербайжан, қазақ, қырғыз, түрк,

ттатар, тыва, моңғол, мажар, неміс, орыс, ағылшын, француз, корей,
қытай тілдерінде. – Халықаралық Түркі академиясы: «Ғылым» баспасы,
2022.- 368бет. (Бас ред. Д.Қыдырәлі, жауапты ред. Н.Базылхан).
Баяр Д. Новые находки археологических памятников древних тюрков в
Монголии // Uluslararası Zeki Velidi TOĞAN ve Türk Kültürü
Sempozyumu. 13-15 Ekim, 2010 yılı, Afyon Kocatepe Üniversitesi. (Bildiri
olarak sunulmuştur).
Баяр Д. Новые находки археологических памятников древних тюрков в
Монголии // Баяр Д. Монголын дундад зууны археологийн судалгаа.
Бүтээлийн эмхтгэл. III боть (2004-2010 он). Эрхэлсэн доктор (Sc.),
профессор Д.Цэвээндорж, эмхтгэж хэвлэлд бэлдсэн Р.Мөнхтулга. -
Улаанбаатар: «Удам соёл» хэвлэлийн компани, 2014. -513х. (106-112).
Кыдырәлі Д., Цэвээндорж Д., Энхтөр, А. Базылхан Н., Далантай С.,
Бөгенбаев Н., Буянхишиг Ц. «Номгон -2019» бірлескен экспедициясы
археологиялық қазба зерттеулерінің ғылыми есебі. - Астана:
Халықаралық түркі академиясы, Моңғолия Тарих, археология
институты, 2019. – 80 бет. қазақша, моңғолша.
Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. IV том. Әулеттік тарихи
жылнамалар. 2-бөлім.- Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 480 б.(179-180)
Монгол нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. Historical and Cultural
Immovable Properties in Mongolia. VIII дэвтэр. Архангай аймаг. (Зохиогч:
Г.Энхбат, Б.Даваацэрэн, Р.Болд) -Улаанбаатар. Соёлын өвийн төв,

2012.-40-41.
Монгол нутаг дахь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал. Historical and Cultural

Immovable Properties in Mongolia. X дэвтэр. Архангай аймаг. (Зохиогч:
Г.Энхбат, Г. Анхсанаа, Б.Даваацэрэн) -Улаанбаатар. Соёлын өвийн төв,

2013.-86.
Мөнхтулга Р. Тоньюкукийн гэрэлт хөшөөний бичээсийн äšir хэмээх нэрийн

тухай // Ази судлал. Олон улсын эрдэм шинжилгээний тавдугаар хурал.

Volume V. - Ulaanbaatar, 2019. -633-637.
Очир А., Одбаатар Ц., Эрдэнэболд Л., Анхбаяр Б. Номгоны түрэг

дурсгалууд // Nomadic Studies. Нүүдэл судлал. 16.2019. -Улаанбаатар,
2009. – 35-47.
Сэр-Оджав Н. Хүл Тегиний булшнаас олсон хүн чулууны толгой. // Studia
Archaelogica. Tomus. I, fasc. 6. - Улаанбаатар, 1979. - 8 т.
Тонықұқ. Бітіктасы мәтіннің аудармалары: әзербайжанша, қазақша,
қырғызша, түркше, тываша, моңғолша, мажарша, немісше, орысша,

21

D. KYDYRALI, A. ENHTÖR, N. BAZYLKHAN, N. BÖGENBAYEV, T. BUYANHISHIG, G. BATBOLD

ағылшынша, французша, қытайша. – Халықаралық Түркі академиясы:
«Ғылым» баспасы, 2020.- 125бет. (Бас ред. Д.Қыдырәлі, жауапты ред.
Н.Базылхан).
Цэвээндорж Д., Д.Кыдырали, Энхтөр А., Напил Б., Далантай С., Богенбаев
Н., Буянхишиг Ц. Монгол улс-Олон улсын Түрэг академийн хамтарсан
«Номгон» төслийн 2019 оны хээрийн шинжилгээний ажлын тайлан. -
Улаанбаатар, 2019. -45х.
Шивээт улаан көне түрік ғұрыптық кешен. Археологиялық зерттеудің
фотоальбомы. -Астана: «Ғылым» баспасы, 2018.-272-б. (авторлық
ұжымы).
Энхтөр А. Номгоны хөндий дэх эртний түрэгийн онгон цогцолборууд.
Археологийн хүрээлэнгийн гар бичмэлийн сан хөмрөг. 2001 он. -25 х.

22

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II
YAZITI*

Şaban DOĞAN**

Özet: Moğolistan coğrafyasında gerçekleştirilen yeni kazı ve yüzey
araştırmalarında sürekli olarak yeni keşifler yapılmakta; bu coğrafyada
hüküm sürmüş topluluklara ait yazıtlar, kaya resimleri, kült alanları başta
olmak üzere dil, tarih ve kültür araştırmalarına ışık tutacak yeni eserler
ortaya çıkarılmaktadır. Bu çalışmanın konusunu 2022 yılı yazında
Moğolistan’ın Bayanhongor aymağında gerçekleştirdiğimiz yüzey
araştırmaları sırasında 28 Temmuz 2022 tarihinde tarafımızdan
keşfedilen Türk runik yazısıyla hakkedilmiş Dukhin Buuts II yazıtı
oluşturmaktadır. Çalışma kapsamında yazıt ve yazıtın bulunduğu alanın
özellikleri hakkında kısa bilgiler verilecek; yazıt metninin çizimleri ve
fotoğrafları paylaşılacak, belgelemesi yapılan yazıtla ilgili tespit ve
değerlendirmeler yapılıp yazıt metni için teklif edilen okuma ve
anlamlandırma araştırmacıların dikkatine sunulacaktır.
Anahtar Kelimeler: Moğolistan’daki Türk Yazıtları, Kaya Yazıtları,
Dukhiin Buuts II Yazıtı

Dukhiin Buuts II Inscription That Is Discovered In Mongolia Recently
Abstract: In Mongolia geography, continuously new discoveries are
happening as a result of new excavations and surface researches.
Discovered artifacts belonged to communities that were reigned in the
subject geography and these artifacts are going to lighten the way of
literature, history and culture researches. Subject of this work is an
inscription that was discovered in 2022 summer by us during
Bayanhongor state surface research in 28 July 2022 which is Dukhiin
Buuts II inscription engraved with Turkish runic alphabet. In this work
small information about the inscription and the geography where the
inscription was discovered will be given, drawings of inscription text and
inscription pictures will be shared, the artifact that was documented will
be evaluated and detections will be conducted, reading and interpreting
offer will be bring in to the attention of researchers.
Key Words: Turkish Inscriptions in Mongolia, Rock Inscriptions, Dukhiin
Buuts II Inscription

* Bu çalışma İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi bünyesinde yapılan SBBF YÖNP 2020/1 numaralı bilimsel
araştırma projesi kapsamındaki yüzey araştırmalarına dayanmaktadır.
** Prof. Dr., İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
E-Posta: [email protected], ORCİD: 0000-0001-8961-3046

Türk Kültürü: YIL / YEAR 2022, CİLT / VOLUME 15, SAYI / ISSUE 2, S / P. 23 – 41.
Araştırma Makaleleri / Research Articles

Makale Geliş Tarihi: 10.10.2022- Makale Kabul Tarihi: 11.10.2022

Şaban DOĞAN

O. Giriş

İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi bünyesinde yaklaşık üç yıldır devam eden ve
Moğolistan’ın farklı bölgelerinde gerçekleştirilen “Moğolistan'daki Türk Kültür
Eserleri (Yazıtlar, Kaya Resimleri, Tamgalar)” başlıklı proje kapsamında
yapılan yüzey araştırmaları Moğolistan’da bugüne kadar keşfedilen Türk kültür
varlıklarının son durumlarını belgelemek, bu coğrafyadaki Türk eserlerinin
mevcut hâllerini ilgili alan uzmanlarıyla paylaşmak; yeni keşiflerle Türkoloji
dünyasına hizmet etmek gayesini gütmektedir. Proje kapsamında
gerçekleştirilen saha çalışmalarında elde edilen bilgi ve bulgular çeşitli
yayınlarla bilim dünyasının ilgisine sunulmuş; ilk kez tarafımızdan belgelenen

tamga, insan figürlü taşlar da dâhil olmak üzere yüzey araştırmalarının
neticelerinin bir kısmı Türkoloji çevreleriyle paylaşılmıştır. Proje amacına
yönelik olarak Moğolistan’daki küçük yazıtların da önemli kısmı belgelenmiş
olup belgelemesi yapılan yazıtlarla ilgili çalışmalarımız devam etmektedir. Proje
kapsamında 2022 yılında gerçekleştirilen yüzey araştırmasında önemli bir
başarıya imza atılmıştır. 28 Temmuz 2022 tarihinde Bayanhongor aymağa bağlı
Bogd Sum merkezinden 55 km kuzeydoğu, Avzaga Dağı’ndan 7 km kuzeyden
güneye doğru uzanan Olon Ovoon Khurmi’nin geniş ağız kısmının ortasında yer
alan ve Dukhiin Buuts olarak adlandırılan kışlağın arkasındaki kayalardan
birinde üç satırlık Türk runik harfli bir yazıt keşfedilmiştir.

1. Dukhiin Buuts II Yazıtı

Yazıt, konumu yukarıda ana hatlarıyla verilen Dukhiin Buuts kışlağının
arkasında, yüzeye paralel 60 cm uzunluk ve 35 cm genişliğe sahip bir kaya
parçası üzerine hakkedilmiş olup koordinatları 46° 36’ 35.9” N 101° 09’ 34.7”
E’dir. Üç satırlık yazıt metninde toplam 23 harf/karakter yer almaktadır.1
Karakterlerin yükseklikleri 5-9 cm arasında değişmektedir. Yazıtın hakkedildiği
kayada bir de tamga yer almakta olup yazıt metni tamganın çevresine
hakkedilmiştir (Bk. Fotoğraf 1). Samashev vd. (2010: 140,161) kollarını iki yana
açarak ellerini gökyüzüne kaldırmış bir insan figürüne benzeyen tamgayla
özellikle Bömbögör yazıtında yer alan ve bu tamganın farklı formları olan
tamgaların Karluk ya da Basmıl boylarından birine ait olabileceğini ifade
etmektedir. Bömbögör yazıtının hakkedildiği taş üzerinde bahse konu tamganın
pek çok farklı formu yer almaktadır (Bk. Fotoğraf 2). Dukhiin Buuts II yazıtının
hakkedildiği zeminde yer alan tamga ile Bömbögör yazıtının hakkedildiği taşın
en üstünde yer alan ve diğerlerine göre daha büyük olan tamga aynıdır. Yazıt
metniyle ilgili okuma ve anlamlandırma çalışmasında tamgadan da
yararlanıldığını ifade etmek isteriz.

1 Yazıt metnindeki karakter sayısı satırlardan birisinin aşırı yıpranmış olması sebebiyle farklı okuma
denemelerinde değişiklik gösterebilir.

24

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

Bazı karakterlerin hakkedilmesinde hakkâkın tercihleri, metni alana sığdırmak
amacıyla olduğunu düşündüğümüz bazı müdahaleler, kimi harflerde düzeltme
yapılmış olduğunu gösteren izler ve birkaç harfin aşırı yıpranmış olması
sebebiyle yazıt metni üzerinde birden çok okuma ve anlamlandırma
yapılabileceğini düşünüyoruz. Bu itibarla metnin okunması ve anlamlandırılması
yapılırken farklı okuma ve anlamlandırmalara zemin hazırlayacağı düşünülen
hakkâk hamleleri de çalışmanın sonundaki “Notlar” kısmında okuyucunun
dikkatine sunulacaktır.

1.1. Metin2

Runik Harfli Metin
1. XNU Rrb sIbc
2. ZMtr
3. œIRQ TE EYV
Yazıtın harfçevrimi
1. ç(e)b2Iş (e)b2rẅ on1 (o)k1
2. r2t2mz
3. by1A At k1r1l1kw
Yazıtın Yazı Çevrimi
1. ç(e)biş (e)b(i)rü on (o)k

2. (e)rt(i)m(i)z

3. b(a)y(a) at karluk
Yazıtın Tercümesi
1. Çebiş (Kağan) (ülkeyi) yönettiği sırada On Ok (boyları içinde)

2. idik.
3. Kısa süre önce ad(ımız) (bodun kimliğimiz) Karluk (oldu).
1.2. Açıklamalar

1.2.1. Satırların Sıralanışı

Yazıt metninde 1. ve 2. satırların sağdan sola 3. satırın aşağıdan yukarıya
sıralandığı görüşündeyiz. Bize göre hakkâk önce tamgayı çizmiş, ardından
kayanın alt kısmından başlayarak sağdan sola ilk satırı tamamlayıp aşağıdan

2 Metnin filtrelenmiş görüntüsüyle hazırlanan çizimler Ekler bölümünde (Çizim 1 ve 2) bulunmaktadır.

25

Şaban DOĞAN

yukarıya ikinci satırı hakkederek ilk satırla tamga arasında kalan boşluğa da son
satırı sığdırmıştır. Bizi bu düşünceye iten alttaki satırla tamga arasına yazılan
satırdaki son harfin (k1) hakkedilecek alan kalmaması sebebiyle alt kısma
oyulmuş olması; satırın sonundaki harfi (l1) hakkederken yaptığı hamlelerdir. Bu
husus yazıt metninde yer alan Karluk kelimesi verilirken detaylı olarak
işlenecektir.

1.2.2. Kelimeler

Çalışmanın metin kısmında yer alan okuma denemesinin dayandığı yazım
özelliklerinin ve anlamlandırma denemesine temel teşkil eden verilerin gereği
gibi açıklanabilmesi için her kelimenin tek tek ele alınmasının yerinde olacağı
düşünülmüştür.

1.2.2.3 Çebiş (sIbc): Eski Türk yazıtlarında bir kez geçen ve “keçi yavrusu”
anlamıyla “y(e)ti ç(e)b(i)ş(i)m-e : (e)s(i)z-e : eş(i)m-e : (e)s(i)z-e (Ye 51/3, Şirin
2016, 310’dan) kullanılan “çebiş”in bağlama uygun düşmemesi sebebiyle yazıtta
bu anlamıyla kullanılmış olamayacağı açıktır. Ye 51’de “çb2ş” harf dizilişiyle
yazılan kelime Dukhiin Buuts yazıtında ikinci hecedeki düz dar ünlü de
gösterilerek (sIbc) yazılmıştır. Türk runik yazı sisteminde “ilk hece dışındaki
hecelerin düz-dar /ı/ ve /i/ ünlüleri genellikle yazılmaz… Ancak bu düz-dar
ünlülerin ara sıra yazıldığı da olur (Tekin 2016, 34).” Dolayısıyla da yazımla
ilgili kural dışı bir durum söz konusu değildir. Burada üzerinde durulması
gereken kelimenin yazımı değil anlamıdır ve “keçi yavrusu” anlamı yukarıda da
ifade edildiği gibi bağlama uygun değildir. Yazıtlarda tanıklanmamış da olsa
teklif ettiğimiz okumayı destekleyecek sağlam dayanaklarımızın olduğunu ifade
etmek isteriz.

Bize göre yazıt metninde çebiş olarak yer alan kelime Ahmet Bican Ercilasun
tarafından “635-640 yıllarında Altay Dağlarının kuzeyinde yaşayan bir Köktürk
asilzadesi (Ercilasun 2016, 235)” ifadelerinde zikredilen ve Çin kaynaklarında
ch’e-pi olarak geçen özel addır. Ch’e-pi ile ilgili olarak Eski T’ang Tarihi’ndeki
ibareler dikkat çekicidir: “Evvelce, Chen-kuan saltanat devresinin ortalarında
(635-640), Türklerin (idaresindeki) başka bir boyun başında Çebi(ş) diye biri
vardı; o da Aşına soyundandı; kendisi, kiçig kağan olup oturuyordu; ordu’su
ise, Altay Dağları’nın kuzeyinde idi (Togan 2006, 203)” Metinle ilgili
açıklamalarında Togan, Çin kaynaklarında ch’e-pi olarak geçen kelimeye dair
H. Ecsedy’nin tespitlerini vermiş, Ecsedy’nin metindeki, ch’e-pi imleriyle
yazılan sözcüğü ch’e-pi (shih) şeklinde tamamladığını, araştırmacıya göre bu
imlerin adın tamamını belirlemediği, adın aslının, ch’e-pi shih, yani, çebiş olması
ihtimali bulunduğu şeklindeki düşüncelerini paylaşmıştır (Togan 2006, 203-
204). Ercilasun (2016) ve Togan (2006)’ın çalışmalarında da kelimenin Çebiş
olarak yer alması ve kullandıkları ifadeler araştırmacıların da Ecsedy ile aynı
görüşte olduklarını göstermektedir.

26

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

Ahmet Taşağıl Ch’e-pi Kağan’ın Köktürklerin A-shih-na soyundan gelen bir bey
olduğunu, 638 yılından itibaren Altay Dağları civarında hüküm sürmeye
başladığını, 630 yılının başında İl Kağan’ın mağlup olup Çinlilere esir düşmesi
sonrası Köktürk halkının onu kağan seçmek istediğini ancak Çinlilerin desteği
ile güçlenip kağanlıklarını ilan eden Sir Tarduşlar’dan çekindiği için buna
cesaret edemediğini, Sir Tarduşların akıllı ve iyi planlar yapan Ch’e-pi’den
çekindikleri için onu öldürmeye karar verdiklerini; Ch’e-pi’nin bunu haber
alarak boyuyla birlikte Altay Dağları’nın kuzeyine sığınıp burada güçlenerek
kendisini kağan ilan ettiğini, batısındaki Karluklarla kuzeydeki Kırgızların ona
itaat ettiğini; Sir Tarduşları da mağlup etmesini müteakip Çin ile siyasi temas
kurmak için harekete geçip daha sonra bundan caydığını ardından da Çin
entrikalarıyla bağlı bulunduğu boylar tarafından yalnız bırakılarak 650 yılında
birkaç yüz süvari ile Altay Dağları’na kaçmak zorunda kaldığını ve takip
edilerek yakalanıp Ch’ang-an’a getirildiğini, hayatının bağışlanarak burada
oturmaya mecbur edildiğini kaydeder (Taşağıl, 1999, II, 39-40).

Taşağıl tarafından dile getirilen Karlukların Çebiş Kağan’a itaat ettiği bilgisi
Eski Ta’ng Tarihi’nde de “Batıda Karluklar vardı, kuzeyde Kırgızlar
bulunuyordu; (Çebiş), hepsini kendisine tabi kıldı (Togan 2006, 205)”
cümleleriyle yer almaktadır.

1.2.2.4. Ebirü (Rrb): Runik metinlerde “1. evirmek, çevirmek. 2. (bir yeri)
dolanarak ilerlemek. 3. ili yönetmek, çekip çevirmek (Şirin 2016, 726)”
anlamlarıyla tanıklanan ebir- fiilinin ünlü gerundiumu almış biçimi olarak
düşündüğümüz ve “yönetirken, yönettiği esnada” anlamı verdiğimiz “ebirü”nün
yazımı ve anlamlandırmasıyla ilgili olarak aşağıdaki hususların vurgulanması
gerektiğini düşünüyoruz. Kelime sonundaki ünlü gerundiumunun yazımında
kullanıldığını düşündüğümüz harf (R) ile runik metinlerde /r1/ için kullanılan harf
birbirine çok benzemektedir. Eski Türk yazı sisteminde /ö/, /ü/ sesleri için
özellikle Yenisey yazıtlarında Dukhiin Buuts 2’de kullanılan bu harfin de
kullanıldığı bilinmektedir (harfin ö, ü seslerini karşılayan varyantları için bk.
Şirin 2006, 38).

Metnin Türkiye Türkçesine aktarmasında yukarıda verilen anlamlardan bağlama
uygun olması hasebiyle “ili yönetmek, çekip çevirmek” tercih edilmiş, kelimenin
ünlü gerundiumlu biçimi “yönettiği sırada” olarak anlamlandırılmıştır. Bilindiği
üzere -U vokal gerundiumu için yazıtta verilen bu işlev bahse konu görevli
morfemin baskın işlevi değildir ve ilk bakışta eleştirilebilir. Konuyla ilgili olarak
Gabain’in “son olarak bu zarf fiilin -op ile en mühim farkına işaret edilmelidir. -
op zaman bakımından bir öncelik; diğeri, bir vasıta, bir eş zamanlılık bildirir. atıŋ
ata-yu, kut kıw özin kelti (TT I 116) ‘adını çağırınca, saadet kendisi(yle) geldi’
(Gabain, 2007, 86)” ifadeleri ve verdiği örnek yaptığımız anlamlandırma için
önemlidir. Ebir- “ili yönetmek” fiiline getirilen –U gerunduimu, eylemlerin eş

27

Şaban DOĞAN

zamanlılığına gönderme yapmış; metin aktarmasında verilen “yönettiği sırada”
anlamına da dayanak teşkil etmiştir.

1.2.2.5. On Ok (XNU): Eski Türk yazıtlarında “Köktürk Kağanlığı’nın batı
kanadını oluşturan on kabilelik Türk boyu (Şirin 2016, 736)” anlamıyla
tanıklanan kelimenin yazımında (ok, uk, k, ko, ku) ses değerlerine sahip hece
işaretinin (œ) kullanılmaması dikkat çekicidir. Hakkâk bahse konu adın ilk iki
harfini (NU) beklenen şekilde yazmış ancak (ok) hecesinde (œ) hece işareti yerine
/k1/ (X)’i tercih etmiştir. On Ok etnoniminin runik harfli yazıtlarda (œ) hece
işareti yerine /k1/ (X) ile yazımının biricik örneği Dukhiin Buuts 2 değildir. Tespit
edebildiğimiz kadarıyla ilgili etnonim Koçkor-1, 2, 3, 4, 5, 7, 11, 16, 17, 21, 22,
23 (Alimov 2014, 163-182) yazıtlarında da /k1/ (X) ile hakkedilmiştir. Prof.
Alimov yazımla ilgili olarak “söz öbeğinin ikinci yuvarlak ünlüsünün yazıda
aksettirilmemiş olması hakkâkın onu tek bir sözcük olarak telakki etmiş
olabileceğine bağlanabilir (Alimov 2014, 164-165)” açıklamasını yaparak bu
düşüncesini Talat Tekin’in “bilindiği üzere, ilk hecesi yuvarlak ünlülü
sözcüklerin sonraki hecelerinde bulunan yuvarlak ünlüler genellikle yazıda
gösterilmez (Alimov 2014, 165; Tekin 1968, 37’den)” ifadeleriyle
desteklemiştir.

“Köktürk Kağanlığı’nın batı kanadını oluşturan on kabilelik Türk boyu (Şirin
2016, 736)” olarak tanımlanan On Ok etnonimi ilk defa 635’ten hemen sonra
kullanılmıştır. “Batı Kağanlığının kesin olarak on boya ayrılması ve bunlara On
Ok denilmesi Işbara Tölis Kağan zamanında, 635’ten hemen sonradır. Bu ayrıma
göre her boyun başında bir beğ vardı ve onlara şad deniyordu. Topluca on şadlar.
Her şada bir ok armağan edilmişti (Ercilasun 2016, 204).” Bahse konu olay Çin
Kaynaklarına Göre Batı Türkleri’nde şu şekilde anlatılmaktadır: “Şa-po-lo T’ie-
li-şi Kağan, dokuzuncu çeng-kuan (635) yılında dest-i izdivaç talebinde
bulunmak ve beş yüz at sunmak için Çin sarayına bir nâme gönderdi. Saray, ona
bolca destek ve teselli vermekle yetindi, ama evliliğe razı olmadı. Daha sonra
T’ie-li-şi’nin hakanlığı on kabileye bölündü; her boyun başında bir bey vardı.
Bunlara on şadlar deniliyordu. Her şad hediye olarak bir ok almıştı. Bu yüzden
onlara ‘on oklar’ denildi. Bundan başka on oklar, her kolda beş ok olmak üzere
sağ ve sol kollara ayrıldı. Sol kol beş Tu-lu boyundan oluşuyordu ve her birinin
başında bir ç’o (çur) vardı (Chavannes 2007, 41-42).”

1.2.2.6. Ertimiz (ZMtr): Yazıtta On Ok isminin Eski Türkçe er- ana yardımcı
fiili vasıtasıyla fiil kategorisine aktarılmış ve görülen geçmiş zamanın birinci
çoğul kişisiyle (-ti-miz) çekimlenmiştir. Bu yazım ve okuma sorunsuz olup On
Ok idik olarak anlamlandırılmıştır. Ana yardımcı fiilin zaman ve kişi eki almış
biçiminin yazıt metnindeki harf dizilişi Türk runik yazı geleneğine de uygundur
ve yazıtlarda pek çok örnek bulunmaktadır: Biz az ertimiz (ZMtr), yabız ertimiz
(ZMtr) ‘Biz az idik, kötü durumda idik’ (BK D 32, Ercilasun 2016, 575).

28

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

1.2.2.7. Baya (EYV): Bildiğimiz kadarıyla şimdiye kadar Eski Türk yazıtlarında
tanıklanmayan baya ilk kez Eski Uygurca ve DLT’de görülür. Kelime EDPT’de
“‘recently; in the immediate past” ‘bu günlerde, yakın geçmişte’ (Clauson 1972,
384) anlamlarını vermiştir. Kelimeye Eski Uygurcanın El Sözlüğü’nde “henüz,
biraz evvel, evvelki” anlamları verilmiştir (Wilkens 2021, 152). Kelime, madde
başı olmasa da, DLT’de de tanıklanmaktadır: “Gerçekten bu saatten önce
geldim, anlamında baya ok keldim denir (Ercilasun ve Akkoyunlu 2014, 17).

Yazıt metninde ikinci satırın ilk kelimesi olarak yer alan baya’nın okunması
metnin bu alanındaki aşırı yıpranma, hakkâkın tereddütlerinden kaynaklandığını
düşündüğümüz hamleler ve yazıtın hakkedildiği zeminin yüzeyindeki (/y/
harfinin iç kısmı) delik (boşluk) sebebiyle zor olmuştur. Bu husus çalışmanın
tartışma kısmında ayrıca ele alınacaktır.

1.2.2.8. At (TE): Eski Türkçe yazıtlarda “1. ad, 2. unvan, 3. kimlik, bodun
kimliği” (Şirin 2016, 721) anlamlarında kullanılan kelimenin yazımı ve
anlamlandırmasıyla ilgili herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Hakkâk eski
Türk yazıtlarında hem ünlülü (TE) hem de ünlüsüz (T) yazımı olan kelimenin
ünlülü biçimini tercih etmiştir. Talat Tekin “söz başı /a/ ve /e/ ünlüleri yazımda
genellikle gösterilmez… Sözbaşı uzun /ā/ ünlüsü Kül Tigin ve Bilge Kağan
yazıtlarında seyrek olarak ve yalnız āç ‘aç’, āç- ‘acıkmak’ ve āt ‘unvan’
sözcüklerinde yazılmıştır (2016, 29-30)” ifadeleriyle sözbaşı ünlülerinin
yazımda gösterilmesini ünlünün uzunluğu ile ilişkilendirir.

1.2.2.9. Karluk (œIRQ): Metinde Karluk olarak okunan kelimenin yazımında
dikkat çeken iki husus vardır. Bunlardan birincisi hakkâkın /l1/ için kullandığını
düşündüğümüz (I) harfi; ikincisi de eski Türk runik yazısında (ok-uk-k-ko-ku)
ses değerlerine sahip hece işaretinin (œ) çentiklerinin aşağı değil yukarı (↑)
bakmasıdır. Yazıt metninin filtrelemesi yapılırken (I) harfi ile ilgili birkaç husus
dikkatimizi çekmiştir. Bilindiği gibi eski Türk runik yazısında /l1/ ses değerine
sahip harfin çentiği alttadır ve sola bakar (L) ancak Dukhiin Buuts 2’de çentiğin
üstte olduğu; noktaya benzer iki oyukla yapıldığı (hakkedilen aletin aşağı kayıp
harfin önceki harfle bitişmesine mani olmak amacıyla olduğunu düşünüyoruz)
ve sağa baktığı, ayrıca harf gövdesinin de hafif sağa meyilli hakkedildiği
görülmüştür. Noktalar görmezden gelinerek harfe /n1/ ses değeri verilebilir ancak
hakkâkın yazıt metninde kullandığı ve tarafımızdan On Ok olarak okunan
kelimede (XNU) /n1/’i Türk runik yazısında olduğu gibi tam hilal şeklinde
hakketmiştir ve /l1/ olarak okuduğumuz harfe benzememektedir. Zannımızca
hakkâkın harfi sağa doğru hafif bombeli hakketmesinin sebebi daha önce yazılan
ve ertimiz olarak okunan (ZMtr) kelimedeki iki harfin (/m/ /M/ ve /z/ /Z/)
bozulmasını önlemektir. Yazıtın fotoğrafları kullanılarak yapılan çizimden de
(Bk. Çizim 1) anlaşılacağı üzere ilgili harfin dik olarak hakkedilmesi iki harfi
bozma ihtimalinin yüksek oluşu sebebiyle risklidir. Çentiğin üste ve sol tarafa

29

Şaban DOĞAN

atılmış olmasının sebebi de aynı endişe olmalıdır. Harfin çentiğinin üste ve sağa
hakkedilmiş şeklinin Türk runik yazı sisteminde /l1/olarak kullanımı bu yazıta
özgü bir durum olmayıp Yenisey yazıtlarında da mevcuttur (Harfin bu ve benzeri
biçimleri için bk. Şirin 2016, 39). Yazıtta (ok-uk-k-ko-ku) ses değerlerine sahip
(œ) hece işaretindeki çentiklerin yukarı (↑) bakmasının da Türk runik harfli
yazıtlarda pek çok örneği bulunmaktadır. İlgili hece işareti satır sonuna
sığmadığından birinci satırla ikinci satırın arasına hakkedilmiş olmalıdır.
Aslında burada beklenen hakkâkın hece işaretini son harfin altındaki boşluğa
hakketmesidir. Biz hakkâkın bu düşüncede olduğu; ancak daha sonra yazmayı
düşündüğü kelimenin (belki boltı) yazıt alanına sığmayacağı endişesiyle, ayrıca
kurguladığı ifadeyi yazmadan da metnin anlaşılabileceği düşüncesiyle, bu işten
vazgeçmiş olabileceği kanaatindeyiz.

Çebiş Kağan zamanında Peit’ing (Beşbalıg)’in kuzeybatısında, Altayların
batısında, yani, Tarbağatay bölgesinde bulunan Karlukların (Togan 2006, 205)
dışında kalan bir kısım Karluklar başlangıçta Türk Kağanlığı’na bağlıyken daha
sonra II. Türk Kağanlığı’na son veren ittifak (Basmıl, Uygur, Karluk) içinde yer
almış; bu topluluk “İç Asya’daki yurtlarından, aynı yıllarda (745-757), Uygurlar
tarafından Batı bölgelere, On Ok topraklarına sürülmüşler (Golden 2002, 114);
Ötüken’de kalan Karluklar (Üç Karluk), II. Uygur Kağanı Moyun Çor
zamanında (747-759) Kırgız, Çik, Türgiş ve Basmıl boylarıyla ittifak kurup
Moyun Çor’a başkaldırmışlardır (753). Karluklar ve Basmıllar, 754’te Uygur
ordusu tarafından kesin yenilgiye uğratılmıştır Karlukların sağ kalanları da
Türgiş topraklarına sürülmüştür (Şirin, 2010, 70).” Bu olay Taryat yazıtında (G
3-4) “Üç Karluklar kötülük düşünüp kaçıp gittiler (ve) batıda On Ok(lar)a
katıldılar (Aydın 2011: 46-47)” Şine Us yazıtında ise (K 11) “Üç Karluk(lar)
kötülük düşünüp kaçıp gitti. Batıda On Oklara katıldılar (Aydın 2011: 67)”
şeklinde anlatılmaktadır.

1.3. Sonuç ve Değerlendirmeler

Yazıtın bulunduğu Moğolistan’ın Bayanhongor aymağı üçlü ittifak içerisinde
yer alan Karlukların yaşadığı ve kontrol ettiği bölgelerdendir. Yazıt metnindeki
Karluk etnonimi ve yazıtın Karluk ya da Basmıl boylarından birisine ait olduğu
düşünülen tamga merkeze alınmak suretiyle hakkedilmiş olması yazıtı
hakkedenlerin yukarıda kısaca anlatılan ittifak içinde yer alan Karluklar (ya da
Karluklara bağlı bir topluluk); yazıtın hakkedildiği yılın da 754 öncesi olması
gerektiğini gösterir. Yazıt metninin bulunduğu zemindeki tamga da Karluk
tamgası olmalıdır. Burada tartışılması gereken I. Kağanlığın fetret döneminde
(630-681) Kağanlığı tekrar toparlamaya çalışan Çebiş ile daha çok Batı Köktürk
Kağanlığı ile ilişkilendirilen On Ok adlarının durumudur.

Bize göre hakkâk bu adları bağlı olduğu topluluğun durumunu anlatmak ve bu
anlatının tarihine ışık tutmak amacıyla kullanmıştır. Bu düşünceden hareketle

30

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

yazıt metninde vurgulanmak istenenin yazıtın hakkedildiği dönemde Karluk
boyuna mensup (ya da bağlı) olan topluluğun Çebiş Kağanın hüküm sürdüğü
dönemde On Ok kabileleri arasında olduğu, Çebiş Kağan’ın hükmettiği ve
“Batıda Karluklar vardı, kuzeyde Kırgızlar bulunuyordu; (Çebiş), hepsini
kendisine tabi kıldı (Togan 2006, 205)” ifadelerinde geçen Karluklar arasında
bulunmadığıdır. Okuma, anlamlandırma ve yorumlarımız doğruysa yazıt
metninde bir kağandan unvanı olmaksızın sadece adıyla bahsedilmesi ona karşı
sevgi beslenmediğinin, hatta belki düşmanca duygulara sahip olunduğunun
göstergesidir. Hakkâk zannımızca bu ifadelerle hiçbir şekilde Köktürklere bağlı
bir topluluk olmadıkları mesajını vermeye çalışmakta; ne Çebiş Kağan
zamanında ne de sonrasında Köktürk hâkimiyetini kabul etmemektedir.
Dolayısıyla da “ç(e)biş (e)b(i)rü on (o)k (e)rt(i)m(i)z b(a)y(a) at karluk” olarak
okuduğumuz yazıt metninin “Çebiş (Kağan) (ülkeyi) yönettiği sırada On Ok idik
(On Oklara tabi idik) kısa süre önce (yakın geçmişte) ad(ımız) Karluk (oldu)”
olarak anlaşılması gerektiğini düşünüyoruz.

Yazıtta geçen baya’yı sıfat olarak değerlendirerek metni “Çebiş (Kağan) (ülkeyi)
yönettiği sırada On Ok idik (On Oklara tabi idik); (ondan) kısa süre önceki
ad(ımız) Karluk (idi)” şeklinde de yorumlamak olasıdır ancak bu durumda yazıtı
hakkedenlerin hâlihazırda kendilerini Karluk olarak değerlendirmemeleri
gerekir ki bu yaklaşım metinde kullanılan Karluk tamgasının izahını
zorlaştıracaktır. Ayrıca yazıt metninin hakkedildiği dönemde On Okların daha
batıda olduğu gerçeği de gözden ırak tutulmamalıdır.

Okuma ve anlamlandırma denememiz doğruysa;

a. Daha önce runik harfli Türk yazıtlarında görülmeyip Çin kroniklerinde
Ch’e-pi olarak zikr edilen kağan adı Dukhiin Buuts yazıtında geçmekte;
Çince Ch’e-pi okunuşunum eski Türkçe Çebiş’e tekabül ettiği
kanıtlanmış olmaktadır.

b. İlk defa Eski Uygurca ve DLT’de görülen ancak yazıtlarda rastlanmayan
“baya” kelimesi yazıtlarda da saptanmıştır.

c. Yazıtın, çevresine hakkedildiği ve Karluklara mı Basmıllara mı ait
olduğu tartışılan tamganın Karluk tamgası olduğu ortaya çıkmıştır.

d. Karlukların 754 yılında yazıtın bulunduğu coğrafyayı terk etmiş
olmalarına dayanarak Dukhiin Buuts 2 yazıtının bu tarihten önce
hakkedildiği söylenebilir. Hakkâkın ertimiz (ZMtr)’de kullandığı /m/
/ / ile at (TE)’ta kullandığı /t1/ / / harfleri yazıtın erken tarihli
olduğunun bir başka kanıtıdır.

31

Şaban DOĞAN

1.4. Notlar

Küçük yazıtların hakkedildikleri kaya yüzeylerinin sınırlılığına koşut olarak pek
çok harf ve kelimeden tasarruf edilme ihtiyacı ve bazı hakkâkların yazı sistemini
yeterince bilmemesi sebebiyle yapılan hatalar bu türden yazıtları okumayı ve
yorumlamayı zorlaştırmaktadır. Bu sebeple de olası yeni okuma ve
anlamlandırma çalışmalarına kaynaklık edebileceği düşünülerek yazıt metni ile
ilgili tartışılması gereken tutarsızlıklarla hakkâk hatalarının da araştırmacılarla
paylaşılmasının yerinde olacağı ddüşünülmüştür.

Yazıt metninin ilk satırındaki ebirü (Rrb)’nün yazımıyla ilgili iki husus dikkat
çekmektedir. Bunlardan birincisi yukarıda da zikredildiği gibi ebir- eylemine
getirilen –U vokal gerundiumunun runik metinlerde /r1/ için kullanılan harfle
olan benzerliği (belki aynılığı)dir. Bu durum makalede eski Türk yazı sisteminde
/ö/, /ü/ sesleri için, özellikle Yenisey yazıtlarında, bu harfin de kullanıldığı
gerçeğiyle izah edilmiştir. Bu izahat bir noktaya kadar anlaşılır ancak hakkâkın
Türk runik yazı sisteminin /r1/ için baskın olarak kullandığı /R/ harfini de aynı
metinde “karluk etnoniminde (œIRQ)” kullanmış olması düşündürücüdür. Bu
durum hakkâkın Türk runik yazı sisteminde /ö/, /ü/ seslerini karşılamak için
baskın olarak kullanılan (Ü) harfin bu şeklini bilmediği, daha çok Yenisey
yazıtlarında kullanılan biçimine vakıf olduğu şeklinde yorumlanabilir. Yazıt
metninde başkaca /ö/, /ü/ seslerinin yer almaması karşılaştırma yoluyla yorum
yapma imkânı vermemektedir. Konuyla ilgili söylenebilecek son söz hakkâkın
/r1/ için kullandığı harfi dik ( ); /ü/ için kullandığı harfi hafif sağa yatık ( )
hakketmiş olmasıdır (Bk. Çizim 1).

ebirü (Rrb)’nün yazımında dikkat çekmek istediğimiz bir diğer husus ilgili
kelimede kullanılan /r2/ ( ) ile yine yazıt metninde yer alan ertimiz (ZMtr)’deki
/r2/’nin ( ) aynı harfin farklı formları oluşudur. Bir hakkâkın aynı yazıtta iki
farklı form kullanmış olması ilginçtir ancak bu durum kaya yazıtlarında görülen
ilk örnek değildir. Özellikle Dağlık Altay bölgesi yazıtlarında (ör. Biçigtu-boom
5 - A 55) (Конкобаев 2015, 169) bu durumun pek çok örneği bulunmaktadır.

Yazıt metninin en sorunlu bölümü üçüncü satırın ilk kelimesi olan baya
(EYV)’dır. Bu bölümdeki aşırı yıpranma, hakkâkın, tereddütleri sebebiyle olsa
gerek, küçük müdahaleleri ve yazıtın hakkedildiği yüzeyin doğal özellikleri
okuma ve anlamlandırmayı zorlaştırmıştır. Kelimenin yazımında kullanılan /b1/
(V) sorunsuzdur ancak sonrasında /y1/ (Y) okuduğumuz harfte birden fazla
problem bulunmaktadır. Hakkâkın harfin dikey çizgisini yaptığı bölgenin orta
kısmının yakınlarında doğal bir oyuk (delik) bulunmaktadır. Hakkâk harfi
işlerken kullandığı sivri uçlu alet oyuğa doğru sapmış, bu sapma sanki oraya bir
çentik atılmış görüntüsü oluşturmuştur. Harfi oluşturan ve dikey çizgi ile
birleşmesi beklenen diğer çizginin üst ve alt kısmında da çok küçük boşluklar

32

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

vardır. Harfin bu çizgisi ile metindeki Karluk etnoniminin son harfi olarak aşağı
eklenen ok iminin üstündeki çentik birleşmiştir. Bu birleşme bilgisayar
marifetiyle yapılan detaylı filtreleme sonucunda tespit edilmiş olup ok (↑) hece
işaretinin üst kısmının ortasında harfin bu bölümünün birleşmesi sonucu hece
işareti /r1/’e benzemiş, bunu fark eden hakkâk ok iminin üst kısmını daha belirgin
kılmak adına çentikleri alt kısımda birleştirmiştir. Hakkâk metni (ya da kelimeyi)
tamamladıktan sonra /y1/’den sonraki harfin üst çentiğini unuttuğunu fark etmiş
olmalı ki burada düzeltme yoluna gitmiş, sola doğru başladığı düzeltmenin yanlış
olduğunu görüp çentiği sağa doğru, ancak harfi bozmamak için olsa gerek, tam
bir hatla değil noktalarla tamamlamıştır. Aynı düzeltme yöntemi Karluk
etnoniminde de uygulanmış; ilgili bölümde bu konu da işlenmiştir.

KAYNAKLAR

ALİMOV, R. (2014), Tanrı Dağı Yazıtları, Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine
Bir İnceleme, Kömen Yayınları, Konya.

AYDIN, E. (2011). Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya.
CHAVANNES, E. (2007), Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri (Çev. Mustafa

Koç), Selenge Yayınları, İstanbul.

CLAUSON, Sir G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-

Century Turkish, Oxford, Clarendon Press.
ERCİLASUN A. B. (2016), Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, Dergâh

Yayınları, İstanbul.
ERCİLASUN, A. B., AKKOYUNLU, Z. (2014), Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu

Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları,

Ankara.
GABAİN, A. V. (2007), Eski Türkçenin Grameri (Çev: Mehmet Akalın) (5.

Baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
КОНКОБАЕВ, К., Нурдин Усеев, Негизбек Шабданалиев (2015), Атлас

Древнетюркских Письменных Памятников Республики Алтай,
Международная Тюркская Академия, «Ғылым» баспасы, Астана.
SAMASHEV, Z., BAZİLHAN, N., SAMASHEV S. (2010), Drevnetyurkskiye
Tamgi - Köne Türik Tangbaları - Ancient turkic tamga-signs, Almatı: Abdi
Yayınları.
ŞİRİN, H. (2006), Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ
Yayınları, Ankara.
ŞİRİN, H. (2010), “Bömbögör Yazıtı: Bir Türk Kunçuyunun Mezar Taşı”, Dil
Araştırmaları, Sayı 7, s. 62-73.
ŞİRİN, H. (2016), Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Türk Dil Kurumu
Yayınları (Ankara).
TAŞAĞIL, A. (1999), Gök-Türkler II (Fetret Devri 630-681), Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara.
TEKİN, T. (2016), Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları,

Ankara.

33

Şaban DOĞAN

TOGAN, İ., KARA G., BAYSAL, C. (2006), Çin Kaynaklarında Türkler, Eski
T'ang Tarihi (Chiu T'ang-shu), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.

WİLKENS, J. (2021), Handwörtebuch des Altuigurischen, Altuigurischen –
Deutsch – Türkisch, (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca – Almanca
– Türkçe), Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.

EKLER
Fotoğraflar

Fotoğraf 1: Dukhiin Buuts II Yazıtı (28.07.2022)
34

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

Fotoğraf 2: Bömbögör Yazıtı (Fotoğraf: Şaban Doğan 14.07.2021)
35

Şaban DOĞAN

Fotoğraf 3: Dukhiin Buuts Kışlağı (Drone fotoğrafı, 28.07.2022)
36

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

Fotoğraf 4: Dukhiin Buuts 2 Yazıtı (27.07.2022)
37

Şaban DOĞAN

Fotoğraf 5: Dukhiin Buuts 2 Yazıtı (27.07.2022)
38

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

Çizimler

Çizim 1: Dukhiin Buuts 2 Yazıtının Filtrelenmiş Görüntüsü
39

Şaban DOĞAN

Çizim 2: Dukhiin Buuts 2 Yazıtının Filtrelenmiş Görüntüsü
40

MOĞOLİSTAN’DA YENİ KEŞFEDİLEN DUKHİİN BUUTS II YAZITI

Biçigtu-boom 5 (A 55) Yazıtı (Конкобаев 2015, 169)
41