คู่มือปู่อาจารย์

ขอ้ มูลทางบรรณานกุ รมของสำนกั หอสมดุ แหง่ ชาติ
National Library of Thailand Catatoging in Publication Data

มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั วิทยาเขตพะเยา
คูม่ ือป่อู าจารย์ พะเยา : สำนกั , ๒๕๖๔. หน้า.
๑. คู่มือปู่อจารย์ ๑ ช่ือเร่อื ง

ISBN 978-974-364-954-7

สงวนลิขสิทธิ์

ผจู้ ัดพิมพแ์ ละเจ้าของ

วันชยั พลเมอื งดี มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั
วิทยาเขตพะเยา ๕๖๖ หมู่ ที่ ๒, ตำบลแม่กา อำเภอเมอื งพะเยา
พะเยา ๕๖๐๐๐ โทรศัพท์ : 0840403560

พมิ พ์คร้ังท่ี : ๒ พ.ศ. ๒๕๖๔

จำนวนพิมพ์ ๓๐๐ เล่ม

แบบปกและรปู เลม่

วันชยั พลเมอื งดี Tel : 084-0403-560
E-mail : [email protected]

พมิ พท์ ี่ : นครนวิ ส์การพิมพ์ 737/2 ถนนพหลโยธิน ตำบลเวยี ง อำเภอเมืองพะเยา

จงั หวัดพะเยา 56000 โทรศัพท์ 0-5443-1089
อเี มล์ [email protected]

คำนำ

หนังสือ คู่มือปู่อาจารย์ เป็นหนังสือสำหรับมรรคนายกใช้เป็นคู่มือในการปฏิบัติศาสนพิธีทาง
พระพุทธศาสนา และพิธีกรรมประเพณีทางล้านนา ซึ่งผู้เขียนได้ปริวรรตมาจากเอกสารโบราณปั๊บสา
อันเป็น อักษรภาษาไทยล้านนาหรือ ตั๋วเมือง ที่ปราชญ์ภูมิปัญญาชาวบ้านที่มีหน้าที่ในการเป็น
มรรคนายก ในการประกอบพธิ ีกรรมทางพระพุทธศาสนา ทางไสยศาสตร์ ตามคติความเชือ่ ของคนใน
ล้านนา ซึ่งการประกอบพิธกี รรมที่มิใช่พธิ ีกรรมทางพระพุทธศาสนา ได้แสดงให้เห็นถึง วิถีชีวิต ความ
เชื่อ ในการปฏิบัติอย่างเป็นระบบ ระเบียบ แบบแผน ก่อให้เกิดพิธีกรรมทางจิตวิญญาณ ทางไสย
ศาสตร์ ที่นำมาผสมผสานและเกี่ยวข้องกับพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนา ได้อย่างลงตัว และ
นอกจากนั้น ก่อให้เกิดเป็น วรรณกรรม นั่นก็คือ การเขียบบทสรรเสริญ พระพุทธเจ้า พระธรรม และ
พระสงฆ์ เทวดา อารักษ์ ผี ฯลฯ เป็นแบบร้อยแก้ว ที่เรียกว่า ร่ายกระด้าง เป็นบทในการอ้อนวอน
สรรเสริญ ยกยอ ให้เกิดความดงี ามแกผ่ ู้ทีข่ อโดยส่งผ่านการ เปล่งวาจา สวด โอกาส ผ่านตัวแทนน่นั ก็
คือปู่อาจารย์

หนังสือคู่มือนี้จึง ได้ปริวรรตจากภูมิปัญญาโบราณ มาบันทึกเขียนและแสดงขั้นตอน
กระบวนการ พิธีการ และพิธีกรรมตามความเชื่อไว้ แต่ก็ยืนยันว่ามิใช่ครบทุกพิธีกรรม หนังสือนี้เป็น
ส่วนหน่งึ คงจะเกดิ ประโยชน์ ใช้เป็นคมู่ ือผู้สนใจ และมรรคนายก หรือ พอ่ อาจารย์ ปู่อาจารย์ ได้เป็น
อย่างดี ซึ่งเคยพิมพ์ครั้งที่ ๑ ได้หมดไปแล้วมีผู้สนใจถามหา จึงได้ ปรับปรุง ทำเป็นระบบใหม่ขึ้น เพ่ือ
สะดวกแกผ่ นู้ ำไปใชใ้ หเ้ กิดประโยชนย์ ่ิงข้นึ

วนั ชัย พลเมือง
15 เมษายน 2564

สารบัญ

เรื่อง หน้า

บทที่ ๑ ปูอ่ าจารยก์ บั พิธกี รรมลา้ นนา ๑

บทนำ........................................................................................................................................... ๑

ความหมายมรรคนายก ปู่อาจารย์ ............................................................................................. ๑

พธิ กี รรม....................................................................................................................................... ๑๗

บทท่ี ๒ ปู่อาจารย์กับความรู้เกีย่ วกับโหราศาสตร์ ๒๓

ความเชื่อเรอ่ื งโหราศาสตร์............................................................................................................ ๒๓

โหราศาสตร์พนื้ เมืองลา้ นนา.......................................................................................................... ๒๓

วิธีหาลงฟ้าตีแสง่ .......................................................................................................................... ๒๔

วันเสยี ประจำเดอื น....................................................................................................................... ๒๕

วนั ดถิ ีทั้ง ๕................................................................................................................................... ๒๖

วนั หวั เรียงหมอน............................................................................................................................๒๗

วันเกา้ กอง.....................................................................................................................................๒๙

วธิ ีหาวันเกา้ กอง.............................................................................................................................๓๐

วนั ไจยฤกษ.์ ...................................................................................................................................๓๑

วันไท.............................................................................................................................................๓๑

บทที่ ๓ ความเชอื่ วธิ ีบำบดั ขจัดโรคภยั ๓๗

ขอ้ ตกลงในการอ่านคำโอกาส(สาธยายมนต)์ ................................................................................ ๓๗
ความเชื่อเกี่ยวกบั เคราะห์..............................................................................................................๓๗
ความเชื่อเรอ่ื งการบูชาเทยี นพน้ เคราะหแ์ ละเอาโชค...................................................................... ๓๘
สง่ เคราะหห์ า้ มหนั หน้าไปทศิ ตา่ งๆ ...............................................................................................๓๘
พิธีกรรมรักษาคนปว่ ย โดยการสง่ เคราะห์..................................................................................... ๓๙
พิธกี รรมรักษาคนป่วย โดยการกำเนดิ พ่อเกิดแมเ่ กิด..................................................................... ๕๐

สารบัญ(ตอ่ )

เร่อื ง หน้า

พิธีกรรมรักษาคนปว่ ย โดยการส่งผี...............................................................................................๕๕

พธิ กี รรมรักษาคนป่วย โดยการส่งอบุ าท....................................................................................... ๕๙

พธิ ีกรรมรักษาคนปว่ ย โดยการส่งเทวดา...................................................................................... ๖๕

พิธีกรรมรักษาคนปว่ ย โดยการสง่ ตามดวงตวั เปิงตัวจนและไข้ .................................................... ๖๙

พิธกี รรมรกั ษาคนปว่ ย โดยการสขู่ วญั .......................................................................................... ๗๘

บทท่ี ๔ การสู่ข้าวเอาขวญั ๙๗

บทสขู่ วัญพระนาค.........................................................................................................................๙๗

บทสขู่ วัญสามเณร......................................................................................................................... ๑๐๑

บทสูข่ วญั เจา้ บา่ วเจา้ สาว.............................................................................................................. ๑๐๔

บทสูข่ วัญบุคคลทีจ่ ากถิน่ .............................................................................................................. ๑๐๙

บทสขู่ วญั ควาย............................................................................................................................. ๑๑๒

บทสขู่ วญั ขา้ ว................................................................................................................................ ๑๑๕

บทสู่ขวญั บา้ นใหม่.........................................................................................................................๑๑๗

บทสมู าหอเฮอื น............................................................................................................................ ๑๒๐

คำสมู ามหาวบิ าก...........................................................................................................................๑๒๒

บทที่ ๕ บทยอคณุ พระเจ้า และเวนทาน ๑๒๕

บทกล่าวยอคณุ ..............................................................................................................................๑๒๕

บทปา่ วเทวดาจังหวัดพะเยา.......................................................................................................... ๑๒๙

บทเวนทานถวายขา้ วมถุปายาส.................................................................................................... ๑๓๐

บทเวนทานตา่ งๆ .......................................................................................................................... ๑๓๓

พิธีต้งั ศาลพระภมู .ิ ......................................................................................................................... ๑๕๖

สารบัญ(ตอ่ )

เร่อื ง หนา้

บทที่ ๖ ดเู มือดหู มอดยู าม ๑๕๙

ทายกำเนดิ ปเ๋ี กิด........................................................................................................................... ๑๕๙

ทายเดอื นเกดิ ............................................................................................................................... ๑๖๒

ทายวันเกิด................................................................................................................................... ๑๖๔

ลกั ษณะหญงิ จายไมด่ .ี .................................................................................................................. ๑๖๖

ดวงชาตาสบิ สองราสี..................................................................................................................... ๑๖๗

ตำราดเู คราะหจ์ ากแผงฉัตรสามชัน้ ............................................................................................... ๑๗๐

แผงนบั ชาตา................................................................................................................................. ๑๗๓

ตำราสัตมหาวไิ ชย......................................................................................................................... ๑๗๕

ดดู วงลักษณะงัว............................................................................................................................ ๑๗๖

ดูดวงโยคม้าอสั ดร......................................................................................................................... ๑๗๗

แผงเม่ือเลข ๗ ต๋วั ......................................................................................................................... ๑๗๘

ยนั ต์เจ็ดลกู ................................................................................................................................... ๑๗๙

ดคู นไข้เพราะอันใด....................................................................................................................... ๑๘๐

ดูยามธนู....................................................................................................................................... ๑๘๐

ดูเมื่อสงิ ห์ โดยของหาย................................................................................................................. ๑๘๑

ดูยามเจ้าแม่โภสพ........................................................................................................................ ๑๘๒

ดูยามไอสักการ............................................................................................................................. ๑๘๒

ดูของหายตามวนั ......................................................................................................................... ๑๘๓

ดูของหายดว้ ยเสสใบไม้................................................................................................................. ๑๘๔

ดูของหายด้วยใบไม.้ ...................................................................................................................... ๑๘๔

แผนนับอายชุ น ๓ จั๊น....................................................................................................................๑๘๕

ดูยาม ๓ ตา...................................................................................................................................๑๘๘

สารบัญ(ต่อ)

เรอื่ ง หน้า

บทท่ี ๗ อักษรลา้ นนา ๑๙๑

บทนำ........................................................................................................................................... ๑๙๑

อกั ษรทใ่ี ช้ในภาษาลา้ นนา............................................................................................................ ๑๙๑

รปู แบบของอักษรลา้ นนา.............................................................................................................. ๑๙๒

สระ............................................................................................................................................... ๑๙๕

วรรณยุกต์..................................................................................................................................... ๑๙๘

เคร่อื งหมาย.................................................................................................................................. ๑๙๘

ตวั เลข........................................................................................................................................... ๑๙๙

การเขยี นและการใช้ภาษาล้านนา................................................................................................. ๒๐๑

ตวั สะกดตามพยญั ชนะ.................................................................................................................. ๒๐๒

การอ่านและการเขียนตัวเมอื ง....................................................................................................... ๒๐๖

บรรณานกุ รม.................................................................................................................................๒๐๙

บทที่ ๑

ปอู่ าจารยก์ บั พธิ กี รรมลา้ นนา

บทนำ

ก่อนก่อตั้งอาณาจักรล้านนาไทย ประชาชนพื้นเหมืองเหล่านี้มีความเชื่อ มีความเคารพในอำนาจ
ศกั ดสิ์ ิทธิ์ ดินฟ้าอากาศท่ีดลบันดาลใหเ้ กิดเหตุการณ์ ฝนตก ฟ้าร้อง นำ้ ทว่ ม ข้าวพชื การเกษตรกรรม รวมไปถึงผี
สางเทวดา เมอื่ อาณาจกั รล้านนาไดร้ วบรวมตัวตั้งเปน็ อาณาจักรเปน็ ปึกแผ่น รวมเอา ดนิ แดน ๘ จงั หวดั ภาคเหนือ
ตอนบน ได้แก่ จังหวัดแม่ฮ่องสอน จังหวัดเชียงใหม่ จังหวัดลำพูน จังหวัดลำปาง จังหวัดเชียงราย จังห วัดแพร่
จงั หวดั นา่ น และจงั หวดั พะเยา ในปัจจุบนั

การนับถือพระพุทธศาสนา เชื่อว่ามีมานานก่อนที่สมัยก่อตั้งเป็นอาณาจักล้านนาทางภาคเหนือของ
ไทย เม่อื อดตี ได้มีการปกครองอย่างอสิ ระ ความเชอื่ ในการเคารพบนับถือพระพุทธศาสนาได้มกี ารกล่าวไว้ในคัมภีร์
ตำนานเมงิ พะยาว (เมอื งพะเยา) วา่

“ศรีสภุ เชยยมังคลวรสทิ ธิสวัสดี ทีน่ ้ีจกั กลา่ วตำนานแหง่ พญาภมุ มเทวดาตนชอ่ื
ลวจกภุมมเทวราช ตนมักใค่ห้ือเปน็ คุณในพุทธศาสนา จงิ่ แลดูในเมอื งคนหนั

สาสนาพระพทุ ธเจา้ จกั ต้ังอยู่ในเมืองยวนตราบ ๕๐๐๐ ภวสั สา
ดงั อนั ลวจกํ ภุมมเทวราชจงิ มันตนาเจียนจากับด้วยภรยิ า เมยี รักแห่งตนวา่ ภัทเท

ดูกรานาง กาลอันนกี้ เ็ ป็นกาล อนั กวนราทังสอง ลงเมือเปน็ ทา้ วพญา
ในเมิงคนเลิกยกยอยงั สาสนา พระพทุ ธเจา้ ควรชะแล
เทวดาผ้เู ปน็ เมยี กร็ บั เอากำผัวตนว่า สาธดุ ดี ี” ๑

ถอดความวา่
“ศุภชัยมงคลวรอันประเสริฐสิทธสิ วัสดี ทนี่ ้จี ักกล่าวทีน่ จ้ี ักกล่าวตำนานแห่งพญาภุมมเทวดาองค์ช่ือว่า
ลวจกภมุ มเทวราช องคผ์ ปู้ รารถนาให้เกิดประโยชน์ในพระพุทธศาสนา จงึ ทอดพระเนตรในเมืองมนุษย์เห็นศาสนา
ของพระพุทธเจ้าตั้งอยู่ในเมืองยวน(ไทยยวน)ตลอด ๕,๐๐๐ พรรษา ดังนั้น ลวจังกะภุมมเทวราชจึง ตรัสแก่พระ
มเหษีอันเปน็ ทรี่ ักว่า ดรู านาง กาลน้เี ป็นกาลอนั ควรเราทั้งสองลงกลับเกิดเป็นทา้ วพญาในเมืองคน อุปถัมภ์ยกย่อง
เชิดชูศาสนาพระพุทธเจ้า เทวดาผู้เป็นมเหษีก็รับคำยังพระสวามีว่า สาธุดีๆ” สอดคล้องกับพงศาวดารได้กล่าวถึง
ปฐมกษัตริย์เมืองพะเยาชื่อว่า ลวจก อันเป็นต้นปฐมกษัตรยิ ท์ ี่ปกครองเมืองพะเยา ก่อนตั้งเมืองพะเยา ๙๐๐ ปี ก็

๑ ปริวรรติ จาก ใบลาน ตำนานเมงิ พะยาว ของวัดศรโี คมคำ

๒

แสดงว่า ดินแดนแห่งนี้ได้มีการนับถือพระพุทธศาสนาก่อนแล้วร่วมพันกว่าปี เพราะประวัติศาสตร์ได้กล่าวถึงต้น
ตระกูลของพญางำเมอื งคือ พญาลวจก ให้ไปตงั้ เมอื งใหมเ่ ป็นราชธานที เี่ มืองพะยาว

การยอมรับพระพุทธศาสนาของอาณาจักรเมิงพะยาวนั้นนับไดว้ ่าสืบทอดกันมาเปน็ ระยะเวลานาน จึง
เปน็ ไปไดว้ า่ พระพุทธศาสนาได้ฝังรกรากสวู่ ิถีชีวติ ของคนลา้ นนา กลายเป็นความเช่อื คติ ในการดำรงชีวิตของชาว
ล้านนาอย่างแยกไม่ออก และผู้ที่จะถ่ายทอดความเชื่อดั่งเดิมของชาวล้านนา ในเรื่องอำนาจลึกลับ ผีสางเทวดา
ผสมผสานกบั พระพุทธศาสนาไดเ้ ป็นอย่างดี กค็ ือผ้ทู ่มี ีความรู้ทางศาสนา เปน็ ผู้นำชมุ ชน กลายเป็นผู้มีความเคารพ
เชื่อถือของชุมชน บุคคลเหล่านี้ เรียกว่า พ่ออาจารย์ บ้าง ถ้าอายุยังน้อย ไม่เกิน ๖๐ ปี แต่ถ้า มากกว่า ๖๐ ปี ก็
จะเรียก ป่อู าจารย์

ความหมายมรรคนายก ป่อู าจารย์

บุคคลที่ช่วยในกิจกรรมทางพระพุทธศาสนาที่นำไหว้พระสวดมนต์ นำกล่าวถวายสังฆทาน เป็นผู้มี
หน้าที่ประสาน การประกอบศาสนพิธีระหว่างเจ้าภาพ กับพระสงฆ์ผู้ประกอบศาสนพิธีให้เป็นไปด้วยความ
เรียบร้อย จะเรียกว่า “มรรคนายก” ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ แปลว่า ผู้นำทาง คือ
ผู้จัดการทางกุศล หรือผู้ชี้แจงทางบุญทางกุศล หรือผู้ชี้แจงทางบุญทางกุศล และป่าวประกาศให้ประชาชนมา
ทำบุญทำกุศลในวัด มาจากคำภาษาบาลีว่า มคฺค (ทาง) + นายก (ผู้นำ) บางครั้งเขียนเป็น “มัคนายก” ซึ่งมาจาก
คำภาษาสันสกฤตว่า มารฺค (ทาง) + นายก (ผู้นำ)๒ ส่วนคำว่า ปู่อาจารย์ กร่อนมาเป็น ปู่จารย์ ซึ่งจะเป็นท่ี
ประชาชนชาวล้านนาเขตภาคเหนือ จะใชส้ ำหรบั ผู้นำเพื่อประกอบพิธีกรรม ซงึ่ มคี วามหมายตรงและใช้เหมือนกับ
คำว่า มรรคนายก คุณสมบัติข้อหนึ่งที่สำคัญ ที่จะเป็นปู่อาจารย์ หรือ ปู่จารย์ได้ จะต้องได้รับการอุปสมบท เป็น
พระภิกษุมาก่อน คุณสมบัติข้อนี้เป็นคณุ สมบัติทีแ่ ยบยล เพราะผู้ที่ผ่านการบวชเป็นพระภิกษุมาก่อนนั้น ประการ
แรก จะต้องเล่าเรียนศึกษาวิชาพระพุทธศาสนา ศึกษาพระธรรมวินัย เพื่อใช้ประกอบในการประสานระเบียบวิธี
ปฏิบัติศาสนพิธีระหว่างเจ้าภาพ และพระภิกษุ หรือศึกษาพุทธประวัติเพื่อใช้เป็นภูมิความรู้ในการกล่าวถึง
พุทธคุณ ธรรมคุณ สังฆคุณ ฯลฯ ประการท่ีสอง ผทู้ ี่บวชจะต้องศึกษา อกั ขระตวั เมอื ง อกั ษรธรรม ทใ่ี ชจ้ าร เขยี น
แต้ม คาถา บทโอกาสต่างๆ ซึ่งสืบทอดผ่านปั๊บสา หนังสือใบข่อย และใบลาน เป็นต้น การประกอบพิธีกรรมทาง
พระพุทธศาสนา และแม้แต่ความเชื่อในเรื่อง ฤกษ์ยามโชคไชย ความเชื่อผีสาง เทวดา สวรรค์ ล้วนแล้วแต่ต้อง
อาศัย ผูป้ ระกอบพิธีกรรมซง่ึ นอกจากพระสงฆ์แลว้ ก็ยงั มี ปจู่ ารยย์ งั รับบทบาทหน้าที่ในการประกอบพิธีกรรม

อนึ่ง คำที่ใช้เรียกปู่อาจารย์ถือว่าเป็นคำที่ได้รับการยกย่องเคารพ บางท้องถิ่น ผู้นำประกอบพิธีที่มี
อายุมากๆ ก็จะมีความขลังมีความศักดิ์สิทธิ์ ก็จะเรียกปู่อาจารย์ ถ้าผู้นำทำพิธีอายุยังน้อย ก็จะเรียกว่า พ่อ

๒ ผศ.ดร.วันชัย พลเมอื งด,ี ค่มู ือปูอ่ าจารย์, (พะเยา : อุมาพรการพิมพ,์ ๒๕๕๔). หนา้ ๑.

๓

อาจารย์ หรือ ผู้ที่เรียกมีอายุมากกว่าพ่ออาจารย์ ก็จะเรียก อาจารย์ หรือ กร่อนเสียงเป็น ปู่จาน, พ่อจาน, จาน,
อยา่ งน้ี

หนงั สอื เลม่ น้สี ่วนหนึ่งท่ีจะแสดงให้เหน็ ถึงความสามารถทเ่ี รียกว่าภูมิปัญญา และความสามารถเฉพาะ
ของบทบาทหน้าที่ของ ปู่อาจารย์ และมรรคนายก ในรูปแบบของการสืบสานภูมิปัญญาทางศิลปะ วัฒนธรรม
ประเพณีของอตั ลักษณ์ของปู่อาจารย์ อยา่ งดี

มีคำหนึ่งที่นิยมใช้ในความหมายที่ไม่ตรงความหมายเบื้องต้น คือ คำว่า มรรคทายก คำนี้ หมายถึง
ผู้ให้ทาง ซึ่งส่วนใหญ่ จะหมายถึงในทางเดียวกันกับ ทายก ทายิกา มีความหมาย อย่างเดียวกัน และคล้ายกับ
อบุ าสก อุบาสกิ า

ดังนั้น มรรคนายก หมายถึงผู้นำประกอบพิธีกรรมศาสนา ซึ่งโดยมีคุณลักษณะที่มีคุณสมบัติพร้อม
ด้วยศีล ๕ หรือ ศีล ๘ ก็ได้ และยังเคยผ่านการอุปสมบท บางที มรรคนายกยังได้รับการแต่งตั้ง และยอมรับของ
ทายกทายิกา อุบาสกอุบาสิกาในชุมชนนั้นๆ ส่วน มรรคทายก หมายถึง ผู้ร่วมประกอบพิธีกรรม หรือ ผู้ทำบุญ
หรอื ผู้ร่วมทำบญุ ท่วั ๆไป ใครก็ไดท้ เ่ี คยบวช ไม่เคยบวช ไมต่ ้องไดร้ บั การแตง่ ตัง้ แต่มคี วามปรารถนาในกุศล

๒.๑ ความเปน็ มาของปอู่ าจารย์
ในพระไตรปกิ ฏไม่ปรากฏมคี ำว่า มรรคนายก หรือปอู่ าจารย์ แต่มีคำว่า อบุ าสก อบุ าสกิ า ทายก ทายิ
กา เป็นต้น ต่อมาก็มีปรากฏบทบาทหน้าที่ของผู้ที่ทำหน้าที่เป็นปู่อาจารย์ ซึ่งหน้าที่นี้ได้รับการยกย่อ เป็น
ข้าราชการ มีฐานันดรศักดิ์เป็นท้าว หรือพระญา ปรากฏในราชทินนามต่างๆ เช่น ท้าวภิรมย์อารักษ์ พระญา
ปัญญาพิทธาจารย์ พระญาภิบาลปรมัตถ์โวหาร พระญาโวหารพฤฒามาตย์ ให้ทำหน้าที่ในพิธีกรรมกล่าวคำ
สังเวยเทวดาเมือง บูชาเสื้อเมืองอารักษ์เจนเมือง จึงมีสร้อยนามว่า “ท้าวภิรมย์อารักษ์” “ท้าวพิทักษ์เจนเมือง”
หรือผู้รอบรู้มีสติปัญญา เป็นที่ปรักษาในด้านพิธีกรรม ทำหน้าที่อาจารย์ในโอกาสทำบุญสำคัญจึงมีราชทินนามว่า
พระญาปัญญาททิ ธาจารย์ พระญาโวหารพฤฒามาตย์ เป็นต้น๓

๒.๒ คุณสมบตั ิของป่อู าจารย์
อนุ เนนิ หาด กล่าววา่ มัคนายกทางภาคกลาง และปอู่ าจารยภ์ าคเหนือว่า “ภาคกลางเรียกผู้ทำ
หน้าที่เหมือนปู่อาจารย์นี้ว่า “มัคนายก” คุณสมบัติไม่แตกต่างกัน .....ที่เหมือนกันท่ีสดุ ก็คือ ต้องเป็นผู้ที่เคย ผ่าน
การอุปสมบท แล้วสิกขา ออกมาดำเนินชีวิตในเพศ ฆราวาสวิสัย ซึ่งวิเคราะห์ต่อไปว่า ที่ไม่เหมือนกัน ตรงท่ี

๓ พระครอู ดุลสลี กิตติ์, ฮตี กองของบา่ เกา่ , (เชยี งใหม่ : ดาวคอมพวิ กราฟิก, ๒๕๔๑), หนา้ ๘-๑๐.

๔

มัคนายกของภาคกลาง ไม่จำเป็นต้องอยู่ประจำวัดนั้น แต่ ปู่อาจารย์ภาคเหนือต้องอยู่ประจำวัดเผื่อว่าจะมีผู้มา
เชิญให้ไปทำพธิ กี รรมทางศาสนา๔

พระมหาศภุ ชัย สุทธฺ ญิ าโณ ศกึ ษาวิเคราะห์เร่ืองเวนทานในล้านนาไทย ได้ศกึ ษาเกี่ยวกับเร่ืองการเวน
ทานในด้านเน้ือหาและพิธีกรรมและในเชงิ สงั คมเกีย่ วกบั เรือ่ งความเชือ่ เรื่องนรกสวรรค์ สิ่งลึกลับปาฏิหาริย์ ฤกษ์
ยาม กุศลธรรม ภูตผีปีศาจ เทวดาประจำเมือง โดยเฉพาะเรื่องการเวนทานซึ่งถือว่าเป็นหน้าที่ของปู่อาจารย์วัดที่
จะต้องเป็นผูน้ ำในด้านศาสนพธิ ี การเวนทานไดม้ อบให้เป็นหนา้ ท่ีของอาจารย์วัด.............ซึ่งคนล้านนามักจะเรียก
คำนำหน้านามผู้ท่ีผา่ นการบวชเปน็ สามเณรมาแลว้ สิกขา จะเรียกว่า หนอ้ ย และผทู้ ี่เคยบวชเปน็ พระภกิ ษุ เรียกวา่
ขนาน๕

พระธรรมราชานุวตั ได้กลา่ วถงึ คณุ ลักษณะของมรรคนายก(อาจารยว์ ดั ) ท่ีพงึ ประสงค์ ดงั น้ี
๑. มรรคนายก พงึ แตง่ ตวั ใหเ้ รียบร้อย
๒. มรรคนายก พึงเป็นสะพานบุญเชื่อมตอ่ ระหวา่ งชาววดั กบั ชาวบา้ น
๓. มรรคนายก พึงเป็นผู้มีศีลธรรมอันดีงาม เป็นผู้แทนฝ่ายธรรมะ ต้องใช้หลักธรรมภิบาล

บรรเทาเสยี ซึง่ ความโลภ ความโกรธ ความหลง
๔. มรรคนายก พึงเป็นผู้มีมารยาทดีงาม อ่อนน้อมถ่อมตน เคารพยำเกรงในพระรัตนตรัย ใน

พระภิกษุสามเณร รจู้ ักการวางตน วางตวั ใหถ้ ูกฐานะ ส่ิงทีค่ วรมคิ วร
๕. มรรคนายก พึงปรึกษากับประธนสงฆ์ หรือเจ้าภาพก่อนประกอบพิธี เพื่อกำหนดแนวทางใน

การทำพธิ ใี นงานนั้นๆ
๖. มรรคนายก พึงหมั่นศึกษาให้มคี วามรอบรู้ในระเบยี บ แบบแผน ประเพณีวัฒนธรรม ทั้งแบบ

โบราณ ปจั จบุ ัน แบบภาคเหนือ และภาคกลาง
๗. มรรคนายก พึงเป็นผู้จักเวลา และสถานที่ เวลา คือ การกำหนดพิธีระยะสั้น ปานกลาง หรือ

พิศดาร สถานที่ คอื ในสถานทเ่ี ชน่ นัน้ เป็นงานแบบราชการ แบบพน้ บ้านทั่วไป เปน็ ตน้
๘. มรรคนายก พึงกล่าวคำอาราธนา เวนตาน หรือคำถวายทานด้วยน้ำเสียงนุ่มนวลชวนฟัง ชัด

ถอ้ ยชดั คำ อยา่ ชา้ เกิดไป และอยา่ เร็วเกินไป

๔ อนุ เนินหาด พ.ต.ท., ผปี ู่ย่า พระสงฆ์ ปู่จาน ปา่ เฮี่ยว และสปั เหรอ่ (สงั คมเมอื งเชยี งใหม่ เลม่ ๗), พิมพ์ครง้ั ที่ ๑, เชยี งใหม่ : นนบรุ ี
การพิมพ์, ๒๕๔๗), หนา้ ๑๔.

๕ พระมหาศภุ ชยั สุทธฺ ญิ าโณ, เวนทาน : อริยะประเพณีแหง่ ลา้ นนา, (ลำพูน : ณัฐพลการพมิ พ์, ๒๕๔๕), หนา้ ๘.

๕

๙. มรรคนายก พึงตั้งใจสำรวมกาย วาจา ใจ ตั้งแต่เริ่มต้น จนถึงวาระสุดท้ายพิธี๖ (จุดธูปเทียน
บชู าพระรตั นตรัย ถึง ลาพระ)

คุณสมบัตขิ องปู่อาจารย์ในภาคเหนือยังมคี ุณสมบัติอื่นๆนอกเหนือจากบทความท่ียกตัวอย่างข้าง
ตน หลายประการ จริงอยู่คณุ สมบตั ิเบอ้ื งต้นของปู่อาจารยภ์ าคเหนอื และ มรรคนายกภาคกลางอาจจะมีคุณสมบัติ
ที่คลา้ ยและเหมอื นกัน

แต่ปู่อาจารย์ภาคเหนือ กลับเป็นบุคคลที่มีบทบาทหน้าที่อีกมากมายในพิธีกรรมทาง
พระพุทธศาสนา และพิธีกรรมล้านนา อดีต การรักษาคนป่วยบางอย่าง ต้องอาศัยการประกอบพิธีกรรมโดย ปู่
อาจารย์ การแก้ไขปัญหาการดำเนินชีวิตบางอย่าง ตอ้ งอาศัยการประกอบพธิ ีกรรมของปู่อาจารย์ การสร้างสรรค์
วรรณกรรมศิลปะวฒั นธรรม ต้องอาศยั ปูอ่ าจารย์

๒.๓ หนา้ ที่บทบาทปอู่ าจารย์ตอ่ พิธีกรรมทางพระพทุ ธศาสนา
จากความหมายและคุณสมบัติของ ปู่อาจารย์เบื้องต้นทำให้มองเห็นถึงบทบาทของปู่อาจารย์อย่าง
ลางๆ ซึง่ ผเู้ ขียนของแบ่งบทบาทหนา้ ท่ขี องปู่อาจารย์ ออกเป็น ๓ ประการใหญ่ๆ ได้แก่

๑) บทบาททางศาสนพิธีพระพุทธศาสนา เช่น วันสำคัญทางพระพุทธศาสนา ได้แก่บทบาทที่ปู่
อาจารย์ มีหน้าที่และบทบาทในการที่จะนำสมดังความหมายคือผู้นำทางการทำบุญ ที่เกี่ยวเนื่องกับ
พระพุทธศาสนา ได้แก่ วันสำคัญทางพระพุทธศาสนา เช่น วันเข้าพรรษา วันออกพรรษา วันมาฆบูชา วิสาขบูชา
อาสาฬหบชู า เป็นต้น วนั เหลา่ น้ี ป่อู าจารยใ์ นภาคเหนอื ในแต่ละวดั กจ็ ะตื่นเช้า๗ กจ็ ะตระเตรยี มอปุ กรณ์ขันแก้วต้ัง
สาม ขันศีล ขันธรรม ถ้วยถาดใส่อาหารเพื่อใส่บาตรพระสงฆ์ เมื่ออุบาสกอุบาสิกาเข้าภายในบริเวณวัด ก็จะไหว้
พระ ใส่ขันดอกไม้ ขันศีล ขันธรรม ใส่ข้าวพระเจ้า ใส่บาตรพระสงฆ์ แล้วปู่อาจารย์ก็จะนำกล่าวคำบูชาพระ
รัตนตรัย(ปู่จาไฟไหว้พระ) อาราธนาศีล อาราธนาธรรม หลังจากนั้นก็จะเวนตาน แล้วก็จะกล่าวนำถวาย
ภัตตาหารแด่พระสงฆ์ รับพรจากพระสงฆ์ ปู่อาจารย์กจ็ ะกลา่ วคำสูมาแก้วต้ังสาม(พระรัตนตรัย) นำกล่าวกวดน้ำ
แบบภาคเหนือ (อิทัง ทาน ฯ) แล้วลาพระ เป็นจบพิธีวันสำคัญทางพระพุทธศาสนาที่ปฏิบัติกันในวัด แต่ละวัด
ภาคเหนอื จะเปน็ ปกตอิ ย่างน้ี

๒) บทบาททางศาสนพิธีพระพุทธศาสนาประจำชุมชน ได้แก่ผู้นำประกอบพิธีกรรมที่ชุมชนจัด
ขึ้นร่วมกัน ส่วนใหญ่จะประกอบพิธีกรรมที่วัด หรือจะมีบ้างที่สาธารณะ ประชาคม ข่วงบ้าน เป็นต้น ได้แก่

๖พระธรรมราชานวุ ตั ร(สุทศั น์ สุทสโฺ ณ), แนวปฏบิ ัติ ศาสนพิธี คณะสงฆจ์ งั หวัดเชียงราย,(เชียงราย : เชยี งรายไพศาลการพมิ พ,์
ม.ป.ป.), หนา้ ๓.

๗ สัมภาษณพ์ อ่ หนานเลศิ ฟ้า หนกั หลอ่ . อายุ ๘๖ ปี.

๖

ประเพณีประจำวัด เช่น ประเพณีพระธาตุ ประเพณีตานสลาก ประเพณีฉลองกุฏีวิหาร หอระฆัง กฐิน ผ้าป่า ฝัง
ลูกนิมติ เทศน์ธรรมมหาชาติยเ่ี ป็ง เป็นตน้

๓) บทบาททางพิธีกรรมส่วนบุคคล หมายถึงพิธีกรรมของแต่ละบุคคลท่ีมคี วามเชื่อและเล่ือมใส
ในพระพุทธศาสนา ที่ได้มีงานเฉลิมฉลองความเป็นสิริมงคล และขจัดปัดเป่าสิ่งชั่วร้ายที่เกิดกันตัวตน โดย
ความหมาย พธิ ีกรรมส่วนบคุ คลแบ่งออก ๒ ประเภท ไดแ้ ก่

๓.๑. พธิ กี รรมท่ีสร้างความเป็นสิริมงคลให้แก่ตนเอง หรือเรยี กอีกอยา่ งหน่งึ พธิ กี รรมมงคล ไดแ้ ก่
สืบชะตา ข้นึ บา้ นใหม่ สู่ขวัญ ทำบุญเปก็ ต๊บุ วชพระ๘ (อุปสมบทพระสงฆ์ บวชสามเณร)

๓.๒ พธิ กี รรมทำบญุ งานอวมงคล ไดแ้ ก่ งานทำบุญศพ ทำบุญอทุ ิศกุศลใหแ้ กผ่ ตู้ าย เปน็ ตน้
๔) บทบาทเจ้าพิธีไสยศาสตร์ของความเชื่อชาวล้านนา บทบาทนี้ เป็นบทบาทที่สำคัญของปู่
อาจารย์ เพราะปอู่ าจารยบ์ างคนมมี นต์ คาถา ในการขจัดปัดเปา่ ผรี ้าย การสงเคราะห์ ส่งกำเนิด ส่งแม่เกิดพ่อเกิด
ส่งพยาธิ์ เป็นบทบาทที่เป็นผู้เชื่อมความต้องการอ้อนวอน หรือขอความช่วยเหลือ หรือ ขอให้ละเว้นการกระทำ
จากผรี ้าย อำนาจลึกลบั ตอ่ คนปกติสามัญใหส้ ือ่ ถงึ กัน
๕) บทบาทในการเป็นหมอ ในความหมายนีผ้ ู้เขียนใช้ความหมายว่าหมอ เนอื่ งจากว่าบทบาทนี้ปู่
อาจารย์ยังรับหน้าที่ในการดูหมอ ดูเมื่อ ทายโชคชะตาราสี ดูดวง อีกด้วย ความหมาย หมอ ประการที่สอง คือ
หมอรักษาโรค โรคบางอย่าง ปู่อาจารย์สามารถทำการรักษาได้ เช่น ตาแดง งูสวัด(มะเฮง) เป่ายำ มนต์น้ำมนต์
แหกยำ เป็นตน้
๒.๔ ปูอ่ าจารย์ในฐานะผู้ประกอบพธิ ีกรรม
จากที่กล่าวมาข้างต้นคติดความเชื่อดังเดิมของชาวล้านนา ผสมกับความเชื่อทางพระพุทธศาสนา ทำ
ใหบ้ ทบาทปู่อาจารย์ในฐานะผ้ปู ระกอบพิธีกรรมนี้แบ่งออกเป็นพธิ ีกรรม ๒ ประการ คอื พธิ กี รรมพระพุทธศาสนา
และพิธีกรรมไสยศาสตร์
๑) ผูป้ ระกอบพิธีกรรมพระพทุ ธศาสนา๙
จากบทบาทของปู่อาจารย์ดังกล่าวข้างต้นถือได้ว่า ปู่อาจารย์ภาคเหนือมีความสำคัญอย่างยิ่งในการ
ประกอบพิธีกรรมไม่ว่าจะเป็นพุทธศาสนพิธี และพิธีกรรมความเชื่อของชาวล้านนาที่มีความเชื่อต่ออำนาจลึกลับ
โดยเฉพาะพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนาปู่อาจารย์มีบทบาทหน้าที่ในฐานะผู้ประกอบพิธีกรรมที่ขาดไม่ได้ในการ

๘ ชาวลา้ นนาปัจจบุ ันยังนยิ มเรียก พระภกิ ษุ ว่า ตุ๊ ซึ่งแผลงมาจากคำว่า ธุ ทแ่ี ปลวา่ ดี เรยี ก สามเณร วา่ พระ พุทธศาสนิกท่ไี มใ่ ชช่ าว
ลา้ นนา ควรทำความเขา้ ใจกับคำนีเ้ ป็นพเิ ศษ.

๙ ผศ.ดร.วันชยั พลเมอื งด,ี คู่มือปอู่ าจารย์, หนา้ ๓ – ๔.

๗

ประกอบพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนา จากบทบาทข้างต้นตั้งแต่ บทบาทข้อที่ ๑ ถึง ข้อที่ ๓ มีหน้าที่ลำดับ
ดังต่อไปน้ี

นำกล่าวนำบชู าพระรัตนตรัย
นำกล่าวนำบูชาพระรตั นตรัย คือการกลา่ วนำ โดย บททวี่ า่

อิมินา สักกาเรนะ พทุ ธัง อภิปูชะยามะ
อมิ นิ า สกั กาเรนะ ธัมมัง อภปิ ชู ะยามะ
อมิ ินา สกั กาเรนะ สงั ฆงั อภปิ ชู ะยามะ
อะระหัง สัมมาสัมพทุ โธ ภะคะวา พทุ ธงั ภะคะวันตงั อภวิ าเทมิ (กราบ)
สวากขาโต ภะคะวาตา ธัมโม ธมั มงั นะมสั สามิ (กราบ)
สุปฏิปนั โน ภะคะวะโต สาวกะสังโฆ สังฆัง นะมามิ. (กราบ)
นำกล่าวอาราธนาศลี
นำกล่าวอาราธนาศีล คอื บทท่ีวา่
มะยงั ๑๐ ภันเต(วสิ งุ วิสงุ รกั ขะณตั ถายะ๑๑ )ติสะระเณนะ สะหะปัญจะสีลานิ ยาจามะ
ทุติยัมปิมะยงั ภนั เต (วสิ ุง วสิ งุ รกั ขะณัตถายะ)ติสะระเณนะ สะหะ ปญั จะสีลานิ ยาจามะ
ตะติยัมมะยงั ภนั เต (วสิ งุ วิสงุ รักขะณัตถายะ) ติสะระเณนะ สะหะปัญจะสีลานิ ยาจามะ
กลา่ วคำอาราธนาพระปรติ ร
กล่าวคำอาราธนาพระปริตร คือ การกล่าวนิมนต์ พระสงฆ์ทั้งมวลแสดงพระปรติ รหรือนมิ นต์พระสงฆ์
ทั้งมวลสวดเจรญิ พระพทุ ธมนต์ หรอื สวดพระพทุ ธมนต์ บทท่ีว่า
วิปัตตปิ ะฏพิ าหายะ สพั พะสัมปตั ติ สิทธิยา
สพั พะทกุ ขะ วนิ าสายะ ปะรติ ตัง พรูถะ มังคะลัง
วปิ ตั ตปิ ะฏพิ าหายะ สพั พะสมั ปตั ติ สทิ ธยิ า
สัพพะภะยะ วนิ าสายะ ปะรติ ตงั พรูถะ มงั คะลงั
วปิ ตั ตปิ ะฏิพาหายะ สัพพะสมั ปตั ติ สทิ ธิยา
สพั พะโรคะวนิ าสายะ ปะรติ ตัง พรูถะ มงั คะลัง

๑๐ ถ้าอาราธนาศีลผเู้ ดียวไมไ่ ด้เปน็ หมคู่ ณะ ให้เปล่ียนคำวา่ “มะยงั ” เป็น “อะหงั ”
๑๑ ผ้รู ู้บางท่านกล่าววา่ นยิ มใช้สำหรบั งานทางราชการ ในรปู พธิ ี หรอื ราชพธิ ี บางท่านใหท้ รรศนะวา่ การอาราธนาศีลที่มีคำกลา่ ว “วสิ ุง วิ
สงุ ฯลฯ” คอื การรกั ษาศลี เป็นขอ้ ๆ ตา่ งกัน ซ่ึงถ้ามกี ารอาราธนา โดยตดั คำวา่ “วิสงุ วสิ งุ รกั ขะณตั ถายะ”ออก คอื การรักษาศลี ทั้งหมด ๕ ขอไม่ใหข้ าด
ถ้าขาดหรอื ละเมิดข้อหน่ึงข้อใด ถอื วา่ ขาดศลี ๕ ทัง้ หมด. ซ่งึ ถา้ อาราธนาโดยมคี ำวา่ วิสงุ วิสงุ รกั ขะณัตถายะ ถ้าละเมิดข้อหน่ึง กย็ ังเหลือ ขอ้ อ่ืนๆอยู่

๘

กล่าวคำอาราธนาธรรม
คำอาราธนาธรรม เป็นการกล่าว อาราธนาพระสงฆ์แสดงพระธรรม บทท่วี ่า
พรัหมา จะ โลกาธิปะติ สะหมั ปะติ กัตอญั ชะลี อันธวิ ะรัง อะยาจะถะ
สันธตี ะ สัตตาปปะรักชกั ขะชาติกา เทเสตุ ธัมมัง อะนุกมั ปิมัง ปะชงั ฯ
กลา่ วคำขอสูมาครัวทาน
กล่าวคำขอสูมาครัวทาน คือการกลา่ วคำขอขมาเคร่ืองไทยทาน โดยชาวลา้ นนาเชือ่ วา่ ของไทยทานถือ
วา่ ตอ้ งเปน็ ของสูง เปน็ เคร่ืองปจั จัย ๔ ควรแก่พระสงฆ์ ต้องปราศจากมลทิน การลว่ งเกนิ ทางทวารทั้ง ๓ ไม่ได้ แต่
ถา้ มกี ารล่วงเกนิ กจ็ ะมกี ารขอขมาเครอ่ื งไทยทานทงั้ หลาย ใหบ้ ริสทุ ธ์ิ ควรค่าในการถวายแดพ่ ระสงฆ์ จึงมีการกล่าว
คำขอสูมาครัวทาน โดยภาศัยภูมิปัญญาปู่อาจารย์ได้แต่งเป็นสำนวนแบบโวหารร้อยกรอง เรียกว่าร่ายกระด้าง๑๒
เพอื่ ขอขมา เป็น อปจายนกรรมที่ดีอย่างหน่ึง อนั แสดงในบญุ กริยาวัตถุ ๑๐ บญุ สำเรจ็ ดว้ ยความเป็นผู้มีจิตใจอ่อน
น้อมถ่อมตน วัฒนธรรมการขอสูมาครัวทานนี้ ปรากฏมีแต่ในดินแดนล้านนา และอิทธิพลของอาณาจักรล้านช้าที่
แผ่เขา้ ไปถึงเท่าน้นั โดยปอู่ าจารยจ์ ะเปน็ ดงั เหมือนตัวแทนเจา้ ภาพกล่าวขอขมาดงั บททวี่ ่า
“ อะหัง วันทามิ สัพพะวัตถุทานัง สัพพัง โทสัง ขะมะถะ เม ภันเต๋ ฯ สาธุ โอกาสะ ข้าแต่สัปป๊ะเยื่อง
เครื่องครัวทาน สะหะปะริวารหลายหลาก พร้อมตุ๊กภาคนานา อันศรัทธาผู้ข้าทังหลาย ได้ขงขวายมาตกแต่ง
สัปปะ๊ แห่งตานา อนั หาไดม้ าโดยชอบ ผะกอบด้วยเจต๋ นายามเม่ือดาแตง่ ห้าง กดึ้ ร่ำสร้างของตาน บ่ได้แบ่งปันหยุด
หย่อน หลอนได้กินก่อนตานลุน บ่ได้ปองปุ๋นเป็นส่วน หลอนได้ด่วนหยุบเอา ยามเมื่อมัวเมาตกแต่ง............ขอ
เครอื่ งวเิ สสะนะทานเจ้าโผดหือ้ หาย กล๋ายเป็นอโหสกิ รรม อย่าหือ้ เปน็ นิวรณธ์ รรมปายหนา้ แกศ่ รทั ธาผขู้ า้ ทงั หลาย
จุผู้จุ๊คน จุ๊น้อยใหญ่จายหญิง นั้นจุ่งจักมีเที่ยงแต้ดีหลีฯ กายะทวาเร วะจีทวาเร มะโนทวาเร สัญจิจจะ อสัญจิจจะ
อะต๋ีตะโทสงั อะนาคะตะโทสัง ปจั จปุ นั นะโทสงั สพั พังโทสงั ขะมันตุโนฯ”๑๓ (คำโอกาสฉบบั เต็ม จะได้กล่าวตอ่ ไป)
กล่าวคำเวนทาน
กล่าวคำเวนตาน คือการกล่าวสำนวนโวหารแบบร้อยกรองชาวล้านนาเรียกว่า ร่ายกระด้าง ปรารภ
ของทานประวัติเรื่องราวการที่เจ้าภาพจะถวายทานเนื่องในงานอะไร โดยบอกกล่าวให้เทพยดาอารักษ์ พระแม่
ธรณีมาเปน็ พยานในการทำบญุ นี้ด้วยซึง่ จะมลี ำดบั แยกเป็นตอน ดงั นี้๑๔

๑) ปา่ วเทวดา เปน็ การบอกกล่าวแก่เทวดาเจา้ ท้ังหลาย นบั แต่เทวดาเบือ้ งบนอากาศถึง สวรรค์
และพรหมโลก และเบื้องล่างได้แก่แผ่นดิน เจ้าที่ แม่ธรณี ครุฑนาค ให้มาเป็นสักขีพยานในการทำบุญ ดังบทที่วา่

๑๒ สัมภาษณ์พระอบุ าลคี ุณปู มาจารย์ (ปวง ธมฺมปญโฺ ญ)
๑๓ ทวี เขือ่ นแก้ว. ประเพณีเดิม,(พมิ พ์คร้ังท่ี ๑๗,กรุงเทพฯ : เล่ยี งเซยี ง,๒๕๔๑) หนา้ ๕๐ – ๕๑.
๑๔ มณี พยอมยงค์, พิธีกรรมล้านนาไทย,(เชียงใหม่: ธาราทองการพิมพ,์ ๒๕๓๒), หน้า ๙๖ – ๑๐๖.

๙

“ดูราฝูงเทพท้าว พงฤกษ์ด้าวเขตโขงไข แผ่นดินไตรอากาศกว้างโกฎิสังขยา ฝูงอยู่ไกลและอยู่ใกล้ ทุกต้น ไม้และ

รกุ ขา ทกุ เทพท้าวมากมวลมี อนั รกั ษาตน้ ญ้าและวัลลีย์ อันรกั ษานทีปัพพเต ฯลฯ”

๒) ยอคุณ เปน็ การยอกย่องคุณของพระรตั นตรัย ดงั บททวี่ ่า “โย สันนิสิโน วรโพธิมเู ล มาลังสะ

เสนัง มะหันติวิชะโย สัมโพธิมาคัจฉิอะนันตั๋ญญาโร โลกุตตะโม ตั๋งปะณะมามิ พุทธัง ตั๋ง ปะณะมามิธัมมัง ต๋ัง

ปะณะมธิ ัมมัง ต๋ังปะณะมามสิ ังฆัง

อหังวันทามิสิระสา ศัทธาผู้ข้าไหว้ หัตถาก๋ำดอกไม้ยื่นปูจา นิรัตนา คือว่าแก้วสามสิ่งอันเป็นแก้วม่ิง

มงคล ถึงว่าแก้วแก๋มฝนแสนห่าก็บ่เทา่ แก้วแปงก่าสามดวง เอามาใส่แหวนปวงคำสอดห้าง ยังรู้แตกบ้างแตกแหง

ใน เนระกนั ตใิ สมุกมาด ก็บอ่ าจ มีค่ามากเท่าใดนา เถิงว่าแก้วประภาจมชื่น หลับตื่นแลว้ ลุกมากิน กย็ ังบ่เท่ารสศีล

รสธรรมพระเจ้า วทิ ลู แก้วเกล้า เลอื ดสแี ดงเอามาใส่หัวแหวนแปงเครื่องหย้องก็มอกงามอยู่ห้องเมืองคน กันดับจิต

ตนก็เอาไปตวยบ่ได้ เต็มว่ามีเงินคำบาทใต้หลายแสนหลายปนั วันตาย ลูกหลานก็แบ่งปันปันกันกินๆ จ่ายๆ ก็

บ่อเป็นเกินกายหนตางไป ส่วนแก้วตั้งสามนี่นาดูดียิ่งโยชน์ดีเท่าแก้วมณีโชต แห่งพระยาจักกะวะติราชราจา

ฯลฯ๑๕ (คำโอกาสฉบับเตม็ จะไดก้ ลา่ วต่อไป)

๓) บอกวันเวลาที่ทำบุญและชื่อเจ้าภาพ เหมือนเป็นการที่ปู่อาจารย์ได้กล่าวถึงวันที่ทำบุญว่า

เปน็ วนั ดี ตรงกับ วันเดือนปี และช่ือเจา้ ภาพมีเจตนาทำบุญงานนี้เพื่ออะไรเช่นทำบุญขน้ึ บ้านใหม่ สบื ชะตา ทำบุญ

ให้ญาตทิ ีล่ ่วงลบั หรือจะเปน็ งานฉลอง ดงั คำวา่

......ศาสนาพระบรมติโลกาจารย์ ยงั ผ้งควี่บาลประเทืองเรืองเร่อื

ยังควรเพือ่ ปลกู ชำฝังหม้นั ใหว้ ริ ุฬหิ เงยงอกออกบานงาม

เสี้ยงจิรนั ตกาลเปน็ เขต เหตเุ ป็นเดอื น.........

ข้นึ ...ค่ำ(หรอื ) แรม...........คำ่ พร่ำว่าไดว้ นั ...................ดหี ลี

พทุ ธศกั ราชามนี บั ได้ ๒๕๕๔ พอดี สังวจั ฉรีคือปี.......

.............ฯลฯ.................. ข้าจกั กิตนาชือ่ เจา้ มลู ศรัทธา

หมายม.ี .................เป็นเคา้ พรอ้ มดว้ ยลกู เตา้ ญาตกิ า ชคุ นฯลฯ๑๖

(คำโอกาสฉบับเต็ม จะได้กลา่ วต่อไป)

๔) เล่าประวัติ เป็นการเล่าประวัติความเป็นมา เช่นถ้าเป็นงานฉลอกวิหารก็จะกล่าวถึงประวัติ

ของการสร้างวิหาร ถ้าเป็น งานทำบุญศพ ก็จะเล่าประวัติผู้ตาย มีความเป็นมาอย่างไร จนประวัติเรื่องราวนั้น

สำเรจ็ จบถงึ กาลทำบญุ

๑๕ สัมภาษณพ์ อ่ หนานเลศิ ฟา้ หนักหลอ่ . อายุ ๘๖ ปี.
๑๖ มณี พยอมยงค,์ พธิ กี รรมลา้ นนาไทย, หน้า ๙๘.

๑๐

๕) กล่าวคำปณิธาน เป็นบทกล่าวถึงความตั้งใจแน่วแน่ในการที่จะบำเพ็ญกุศลบุญโดยตั้งเป็น

ปณธิ านแห่งกุศลนน่ั เอง ดงั คำโอกาสตอ่ ไปน้ี

........ด้วยมีแท้หนอ พระอริยเจ้าทังหลายแตอ่ ดีตกาล

ได้กระทำบุญหอื้ ทาน ไวม้ อี านสิ งส์เป็นฉันใด

กข็ อหือ้ ผขู้ า้ ทงั หลาย มีอานสิ งสอ์ ยา่ งอั้นอย่างนั้นเหมอื นกัน

บุญกุศลอนั นี้นาขอตดิ ผันปกหม่ ห้อื ได้เป็นฉัตรจอ้ งรม่ มงุ กาง

แม้นผขู้ ้าทั้งหลาย เทยี วอยู่ในสงสารมนุษย์ชาติ

ฯลฯ...... คันว่าตายจากเมอื งคน

ขอเอาตนเมอื เกิดเมืองบนทิพยเ์ ทพ เปน็ เทวบุตรเทวดาตนวเิ ศษอย่าสังกา

(คำโอกาสฉบบั เต็ม จะได้กลา่ วต่อไป)

๖) แผ่กุศลแก่เทวดา เป็นกล่าวโอกาสแผ่กุศลผลบุญที่มีในการทำบุญของชาวล้านนา ให้แก่

เทวดา อารักษ์ ท้งั หลาย ดงั คำโอกาสวา่

“......พระกศุ ลเย่ืองนน้ี ามีมาก ขออทุ ศิ ฝากไปหา

ทง้ั เสือ้ บา้ นและเชนเมอื ง เทวดาอนั รักษาแมน่ ำ้ และฝายเหมือง

ทุกเทพทา้ วทว่ั ดินดาน เทวดาอันรกั ษาพทุ ธสัณฐานและอาวาส

เทวาดอนั รกั ษาพระบาทและเจดีย์ ...........ฯลฯ...........

จงุ่ มากดเอาลายมาหมายเอาชอ่ื แหง่ มูลศรัทธา

ลงไวใ้ นสวุ รรณปัตรา หลาบเงนิ หลาบคำ

นำไปถวายแกพ่ ระยาอนิ ทาเจา้ ฟา้ ห้อื ทา่ นไดน้ อ้ มหนา้ โมทมานาฯลฯ”

๗) แผก่ ศุ ลไปหาแก่บรรพชน

แผ่กุศลแก่บรรพชน ความกตัญญูกตเวทีของชาวล้านนาเป็นที่ยอมรับว่าสูงเพราะพระพุทธศาสนา

การทำบุญใดๆ ท่เี กิดกุศลชาวลา้ นนาแม้เกิดเรื่องดีๆ เรื่องรา้ ยๆ อยา่ งหนงึ่ อย่างใด ชาวลา้ นนาไม่เคยลมื ทีจ่ ะทำบุญ

เมื่อทำบุญที่จักก่อให้เกิดผลบุญกุศล ก็จะแผ่กุศลดังกล่าวไปหา มารดา บิดา ญาติ ตระกูล ที่ล่วงลับไป ทุกคร้ัง

เสมอ ดังคำโอกาสว่า

.........พระกุศลเย่อื งน้นี ามีมาก ขอถวายฝากไปหา

ทั้งปติ ามาดาพน่ี ้องหม่พู งศ์พนั ธ์ บญุ ผัดผนั ผายแผ่ให้

ญาติกานอ้ ยใหญม่ ากหลวงหลาย ภายพอไดเ้ จ็ดเชน่ ตระกลู เป็นเคา้

เก้าเช่นตระกลู เป็นแดง

๑๑

บุญน้แี ผ้วแผ่ปรารมภ์ สพั เพปสิ ัตตา

สมั มนาชนื่ เชยชม ฝูงสัตวใ์ ดทรงทุกข์โทษ

ไดร้ ับผลประโยชนแ์ ล้วจุ่งยืนดีนริ ันดร ชตุ นชตุ วั สตั วน์ นั้

ตกปางภายลูน หื้อเข้าสู่เวยี งแกว้

คอื ท่แี ล้วมหาเนรพานา..... (คำโอกาสฉบบั เตม็ จะได้กล่าวต่อไป)

๘) แผก่ ุศลแกน่ กั ขัตฤกษ์

แผ่กุศลแกน่ ักขัตฤกษ์ ชาวลา้ นนามีความเชื่อวา่ ชีวติ ของคนเราหมนุ เวยี นเปล่ียนไปตามอิทธิผล

ของดาวนพเคราะห์ หรือดาวฤกษ์ ซึ่งจะยังผลให้เกิดผลดีและร้ายได้ ดังนั้นเมื่อชาวล้านนาได้มีการทำบุญกุศลแผ่

ไปหา ดงั คำโอกาสวา่

........ด้วยมีแท้หนอ พุทธวิยะ สบั ปุรสิ เจ้าทงั หลาย

แต่ก่อน บผ่ อ่ นยังทางทาน หนั มาปูนปานฉันนี้

ก็มอี านสิ งสอ์ ันกว้างขวางมากนกั หนา ผูข้ ้าทัง้ หลายกระทำอนั ใดได้แลว้ ขอถวายไปหา

ฝูงเทพามากมวลมี ทังไอศวรธบิ ดปี รเมศ

นารายณ์บรมนรนิ ทร์ เทพาธเิ ทพิน

แต่แผ่นดินข้นึ รอดเถิงพรหม โมทันตุจ่งุ ชื่นเชยชม

บญุ นแ้ี ผว้ แผ่ปรานี ซาวเจด็ ฤกษ์รวายศรี

จ่งุ จักมีเที่ยงแท้ดีหลี

๙) อญั เชญิ สิง่ ศักด์ิสิทธิใ์ หพ้ รแก่เจ้าภาพ

อัญเชิญสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้พรแก่เจ้าภาพ เป็นบทโอกาสที่ขอให้เทวดาสิ่งศักดิ์ทั้งหลายให้มาดลบัน

ดารให้เจา้ ภาพได้มีความสุข มีเทวดามาปกปักรกั ษามีความเป็นสิรมิ งคลในชีวิตย่ิงขึ้นไป โดยเป็นบทที่อ้างถึงกุศลท่ี

ทำขอให้เทวาสิ่งศักดิ์สิทธิ์มาช่วยให้เจ้าภาพมีความสุข อบอุ่นใจ เชื่อในกุศลบุญที่ตนทำ โดยคำกล่าวที่ว่า

...............ด้วยปณิธานปรารถนาอันวเิ ศษ

ในบุญเขตมหากุศล ขออญั เชญิ รัตนมงคล

สามดวงพระแก้วเจา้ มาปกห่มเกลา้ มหามูลศรัทธา

หอื เพกิ พน้ ภยั ยาน้อยใหญ่ เจ็บจิตข่นุ ไขป้ ริเวทนาการ

เคราะห์รา้ ย ภยั พาลหายเหอื ดไหม้

แลว้ หอื ไดอ้ ยูเ่ กษมสุข พ้นจากทกุ ข์อบุ าทว์

สรรพพยาธ์ิเกดิ กังวล ขอเชญิ รตั นมงคลอภบิ าลแก่เจา้

๑๒

สาธุสชนหนุ่มเฒ่าหมศู่ รทั ธา

หอื มีจตรุ าพรทงั้ ส่ี อายยุ นื อยู่โลกน้ีนานปี

มวี รรณะใสศรแี จ่มหน้า เกษมสขุ เลดิ ศฟา้ สรุ าลัย

มีพละกำลงั เรว็ ไวเกง่ กล้า กำจดั ความถ่อยชา้ หมภู่ ยั มาร

แมน่ มีปณธิ านฝันใฝ่อา้ ง หื้อสมเสพสรา้ งวฒั นาไป...

คำถวาย

คำถวาย เป็นหน้าที่ของปู่อาจารย์จะได้เป็นตัวแทนกล่าวโอกาสคำถวายส่วนมากจะลงท้ายด้วย

ภาษาบาลี ดงั คำท่วี ่า สาธุ มะยงั ภัณเต อัคคบิ พุ ผาราจะ๊ ตานงั โอทะนะภกิ ขาหาระจาตานัง โภชะนะนงั ..........ฯลฯ

........พุทโธ คาระโว ธัมโม คาระโว สงั โฆ คาระโว อมั หากัง ทฆี ะรัตตัง หติ ายะ สุขายะ ยาวานิพพานายะ สังวัตตัน

ตุ โน.๑๗

คำกรวดน้ำ

คำกรวดน้ำ เป็นเหมือนคำกล่าวตั้งสัจจะอธิฐานถึงบุญกุศลที่เราได้ทำไปให้อุทิศกุศลถึง บิดา

มารดา ญาติ ครูบาอาจารย์ เทวดา สัตว์ทั้งหลาย ให้ได้รับกุศลที่ได้กระทำไปได้รับส่วนบุญส่วนกุศ ล และได้

อนุโมทนาบญุ กศุ ลดังกล่าว ดงั บททว่ี ่า

“อทิ ัง ตานะกัมมงั นพิ พานะปจั จะโย โหตุ โน นจิ จัง๑๘

อทิ ัง สีละกัมมงั นิพพานะปัจจะโย โหตุ โน นจิ จัง

อทิ งั ภาวะนากัมมงั นิพพานะปจั จะโย โหตุ โน นิจจัง

ยังกิญจิ กสุ ะลัง กัตตพั พงั กัมมัง สัปเปหิ กะเตห๋ ิ กะตัง ปุญญงั โน อนโุ มทนั ตุ สุณันตุ โภณโต เย เท

วา อัสมิง ฐาเน อะธิกะตา ทีฆะยุกา สะทา โหนตุ สัปป๊ะสัตตานัง สุขีอัตตานัง ปะริหะรันตุ มาตาปิตา สุขีตา

โหนตุ ทุกขัปปะมุญจันตุ สัปเป ญาติกา สุขีตา โหนตุ ทุกขัปปะมุญจันตุ สัปเป อะญาติกา สุขิตา โหนตุ ทุกขัป

ปะมุญจันตุ สัปเป ปิสา สัปเปยักขา สัปเปเปตา สุขีตา โหนตุ ทุกขัปปะมุญจันตุ สัปเปนักขัตตา สุขิตา โหนตุ

ทกุ ขัปปะมญุ จันตุ สปั เป เตวา สุขีตา โหนตุ ทุกขัปปะมญุ จนั ตุ สัปเป อาจาริยุ ปัชฌายา สุขีตา โหนตุ ทกุ ขปั

ปะมญุ จันตุ สปั ปะสัมปะตนี งั สะมชิ จันตุ โว”

๑๗ ทวี เข่ือนแก้ว. ประเพณีเดมิ ,(พมิ พ์คร้ังท่ี ๑๗,กรงุ เทพฯ : เล่ยี งเซียง,๒๕๔๑) หน้า ๗๕.
๑๘ คำอา่ นออกเสยี งคำไทยล้านนาหรอื จะเรียกว่าภาษาเมือง เบื้องตน้ คำที่พิมพภ์ าษาไทยกลาง อักษร ก. จ. ต. เหลา่ นี้ เวลาอา่ น
ออกเสยี งคำไทยล้านนา ต้องมเี สยี งไมจ้ ัตวา เชน่ พิมพว์ า่ กัม ออกเสยี งวา่ กมั จัง ออกเสียง วา่ จัง ตา ออกเสยี ง ตา

๑๓

คำสมู าแกว้ ตงั้ สาม
คำสมู าแก้วตั้งสาม หมายถงึ การขอขมาต่อพระรัตนตรัยทีช่ าวล้านนาเช่ือว่าเมื่อเข้าไปในเขตวัดก็
ดี สังฆาวาสก็ดี เกรงวา่ จะกระทำสงิ่ หน่งึ ส่งิ ใดล่วงเกินในพระรัตนตรยั จงึ ได้ขอแสดงความขอขมาในพระรัตนตรัยที่
ไดล้ ่วงเกินน้นั (นิยม ใช้ในกรณที ่ีประกอบพิธีกรรมในวดั ) ดังบทวา่
“กาเยนะ วาจายะ วะเจตะสา วา พุทเธกุกัมมัง ปะกะตัง มะยายัง พุทโธ ปะฏิคัณหะตุ อัจจะยันตัง กา
ลนั ตะเร สงั วะรติ ุงวะพทุ เธ
กาเยนะ วาจายะ วะเจตะสา วา ธัมเมกุกัมมัง ปะกะตัง มะยายงั ธัมโม ปะฏิคัณหะตุ อัจจะยันตัง กา
ลนั ตะเร สงั วะรติ งุ วะธัมเม
กาเยนะ วาจายะ วะเจตะสา วา สังเฆกุกัมมัง ปะกะตัง มะยายัง สังโฆ ปะฏิคัณหะตุ อัจจะยันตัง กา
ลนั ตะเร สังวะรติ งุ วะ สงั เฆ”
คำลาพระ
กล่าวคำลาพระ เมื่ออุบาสกอุบาสิกา ได้ประกอบพิธีบุญเป็นที่เรียบร้อย ก็ควรจะได้กลับ
พระสงฆ์จะได้ปฏิบัติธรรม จะได้ไม่เป็นการรบกวนท่าน ชาวล้านนาจึงได้มีการลาพระสงฆ์กลับยังบ้านเรือนที่อยู่
ของตน ดังบททีว่ า่ (นิยม ใชใ้ นกรณที ป่ี ระกอบพิธกี รรมในวดั )
“หันทะ ทานิ มะยัง ภันเต อาปจุ ฉามะ พะหกุ จิ จา มะยงั พะหุกะระณียา”
ประธานสงฆ์ “ยัสสะทานิ ตมุ เห กาลงั มญั ญะถะ” อบุ าสกอุบาสิกากล่าวรับวา่ “สาธุ ภันเต”
๒) ผู้ประกอบพิธีกรรมไสยศาสตร์
ปู่อาจารย์ภาคเหนอื หรือล้านนานอกจากจะรบั บทบาทในการเป็นผนู้ ำทางบุญของพระพุทธศาสนาแล้ว
อีกบทบาทหนึ่งของปู่อาจารย์ทางภาคเหนือ คือผู้ประกอบพิธีกรรมทางไสยศาสตร์ บทบาทนี้ ผู้เขียนได้แบ่ ง
พิธีกรรมไสยศาสตร์ ๒ สาย ได้แก่
๑ ไสยศาสตร์สายขาว หมายถึง ไสยศาสตร์ในเชิงบวก ซึ่งจะเป็นบทบาทของปู่อาจารย์ที่ประกอบ
พิธีกรรมไสยศาสตร์ในการช่วยเหลือ ผู้มาขอให้ประกอบพิธีกรรมเพื่อสร้างสรรค์ไม่มีผลในการที่จะไปทำร้ายใคร
ไม่ให้โทษแก่ใคร ได้แก่ ขึ้นต้าวทั้ง ๔ พิธีกรรมส่งเคราะห์ พิธีกรรมสะเดาะเคราะห์ บูชาเข้าคู่อายุ สู่ขวัญคน
ปว่ ย เปน็ ต้น โดยปอู่ าจารย์จะทำหนา้ ท่เี ปน็ เจา้ พธิ กี รรม เช่น
๑) ขึ้นตา้ วทั้ง ๔ ชาวล้านนามคี วามเชื่อว่า เมอ่ื จะทำบญุ กุศลใดๆ เชน่ ฉลองวหิ าร วดั วา ทำบุญ
เป๊กตบุ๊ วชพระ ทำบุญบ้าน ควรมีการข้ึนต้าวทง้ั ๔ คือการ อัญเชญิ เทวดาผเู้ ปน็ ใหญ่ในทศิ ทัง้ ๔ ได้แก่๑๙

๑๙ ดรู ายละเอยี ดที่ คู่มอื ปอู่ าจารย.์ ผศ.ดร.วันชยั พลเมืองด.ี

๑๔

สุณนฺตุ โภนฺโต เทวสํฆาโย ข้าแด่พญาอินทร์ธิราช ตนเป็นเจ้าแก่เทวดาเจ้าสองสวรรค์ มีจาตุมหาราชิ
กาและตาวติงสาและ ท้าวจตุโลกกบาล ทั้ง ๔ เจ้า มีประธานว่า ธัตติรัฐฐ เจ้าตนอยู่หนบุพพวันออก และ วิรุฬุลห
เจา้ ตนอย่หู นทกั ขิณณหนใต้ และ วิรูปักขเจ้าตนอยูห่ นปัจจมิ วนั ตก กุเวร เจา้ ตนอยู่หนอดุ ร หนเหนือและเสนาแก้ว
หาญ แห่งเจ้าจุตนจุองค์แท้ดีหลี บัดนี้ผู้ข้าทั้งหลายมีผู้ชื่อว่า.....เป็นเค้าพร้อมกับด้วย..............ก็เพื่อว่าจักมา
...................ที่นี้ในวันนี้ก็จิ่งได้พากันขงขวายหาได้ยัง มธุบุพพาราชาดวงดอก ข้าวตอกดอกไม้ ลำเทียน เป็น
ประธานแล้ว เครื่องบัณณาการของใขว่ ของกินของเคียว กล้วย อ้อย พร้าวตาลมันใหม่ มีพร่ำพร้อม น้อมใส่เสีย
สุปหมากอมเหมี้ยงบุหรี่ ข้าวต้มข้าวหนมมีหวานอร่อย น้ำกินเย็นอร่อย น้ำส้มปล่อยสะสรง........แล้วหื้อโอกาส
แหงนหน้าขึ้นพายบนฟ้าว่า อุปริมสฺสมิงฺ ทิสฺสภาเค กาเยมํ รกฺขนฺตุ อหํวนฺทามิสพฺพทา ยนฺตํสนฺตํ ปทํ อภิสวาหาย
สพพฺ พันตรายาวนิ สฺสนตฺ ุ (ว่า ๓ ที) จงบชู าท้าวท้ัง ๔ เพียงเท่านี้๒๐ (คำโอกาสฉบบั เตม็ จะได้กลา่ วตอ่ ไป)

๒) การสง่ เคราะห์ เปน็ ความเชอ่ื ของชาวล้านนาทีเ่ ช่ือวา่ คนเราถา้ เกิดสิ่งไมด่ ีกบั ตวั เอง ทั้งๆที่ ส่ิง
ไม่น่าเกิดก็เกิด สิ่งที่น่าเกิด ก็ไม่เกิด จนกระทังเกิดเรื่องราวหนักๆ ประสบอุบัติเหตุ เกิดขึ้นอย่างไม่คาดฝัน ชาว
ล้านนาถือวา่ สงิ่ ท่ีประสบไมด่ ี คอื เคราะห์ ซ่งึ จะข้นึ อยู่กับปัจจัยอ่นื ๆ เชน่ เกดิ เคราะห์ เพราะทำผิดจารีตประเพณี
เกดิ เคราะหเ์ พราะชะตาดวงดาว วันเดอื น อายุ เปน็ ปัจจยั ใหเ้ กดิ สุดทา้ ยกจ็ ะมกี ารแก้ โดยวิธีการส่งเคราะห์ คือส่ง
สิ่งชั่วร้ายให้ออกไปจากตัวจากตน โดยจัดทำมีเครื่องสังเวยให้กับเคราะห์ร้ายทั้งหลาย และผ่านพิธีกรรมโดยปู่
อาจารย์ ดังคำโอกาสส่งเคราะห์ดังน้ี

“สรีสิริ สุขสวัสดี เชยยสิทธิสัพพศัตรู วินาสันตุ อัชชเชยยา อัชชสุมังคล อัชชสุลาโภ อัชชในวันนี้ก็
เป็นวันดี เป็นวันสรีวันห้าม เป็นวันปราบแพ้ข้าเสิกสัตรูเป็นวันจูมหาลาภ เป็นวันปราบแพ้อันตราย เป็นวันดีหาย
โศก เป็นวนั โจค วันไชย เป็นวันหายอบุ าทพระเจา้ อนุญาตหื้อแก่กู สัพพโสกาอนั วา่ โศกทุกขท์ งั้ มวล สพั โภ
คา อันว่าเปียธิท้ังมวล สัพพยาอันว่าภัยยะทัง้ มวล สัพพอัตราโย อันว่า อันตรายทั้งมวน วินาสันตุ จุ่งระงับหายไป
วิเสสัตโต อย่าหื้อเสสลังเป็นประดจุ ดังน้ำกลิ้งกลาดตกจากใบบัวใบบอนนั้นแต้ดีหลี อัชชะในวันนี้กจู ักส่งภัยอุบาท
พยาธิ์ฝูงชั่วช้า อันมาอยู่ถ้าหื้อหมองใจ ก็หื้อตกไปในวันนี้ เปียธิลมร้ายกล้า ๒๕ ประการ เคราะห์สามารชั่วช้า
เคราะห์จังไร อุบาททั้ง ๔ เป็นต้นว่า เคราะห์ปี เคราะห์เดือน เคราะห์วัน เคราะห์ยาม เคราะห์คำรามเจ็บไข้
อันอยู่ลั้งเลือแรมตน ก็หื้อตกไปในวันนี้ มหาโทโสโทษหนักยิ่งกว่าฟ้า หนายิ่งกว่าดิน ก็หื้อตกไปในวันนี้ ถูกกรรม
เก่าเวรหลัง กห็ ้อื ตกไปในวนั นี้ เปียธิ ๔๖ อบุ าท ๒๕ ก็หอื้ ตกไปในวนั นี้ เปยี ธลิ มรา้ ยกลา้ ๒๕ ประการ เคราะห์
สามารชั่วช้า ๖๒ ก็หื้อตกไปในวันนี้ เคราะห์จังไรนางแฝด ถูกต้องยาแฝดยายำ ก็หื้อตกไปในวันนี้ ถูกผีจังไรชวน
ขวญั ไปในอากาศ ถูกผชี า่ งพาดพาขวัญหนี ก็หอ้ื ตกไปในวันนี้ ถกู ผีจังไรลี้คิงเรือนเบียนเจ้า ถกู ผีปู่เฒ่าทักทอ ถูกผี

๒๐ ปรวิ รรต โดย ผศ.ดร.วนั ชยั พลเมอื งด,ี จากปปั๊ สา ปู่อาจารย์วิมาลา พนั ธ.์ เขียนไว้เม่ือ พ.ศ. ๒๕๑๖.

๑๕

ลมช้างร้าย ก็หื้อตกไปในวันนี้ ถูกผีล่า ผีเหง้า ผีกะ ผีสือ ผีสวายลองมีดบอ้ ง ผีเปรต ผีเสื้อ ผีพราย ผียักข์ ผีมักกิน
คน ผีตายโหงอันอยู่ดินและอากาศ ผีนักปราชญ์ ผีหมอยา ผีพาลาใบ้ง่าว ผีสาวผีเดือนดาวอากาศ สัพพผีทุกชาติ
นาๆ..........”๒๑ (คำโอกาสฉบบั เต็ม จะไดก้ ล่าวตอ่ ไป)

๓) การสู่ขวัญ ชาวล้านนาเช่ือว่า คนเรามีขวัญ ขวัญเหมอื นตัวแทนคนเราทีม่ ีความรู้สกึ มีความ
เป็นอยทู่ ่เี หมอื นเราจรงิ ๆ ซง่ึ ขวัญจะเสยี ก็ตอ่ เม่อื สะดงุ้ ตกใจ ใจหาย ใจขวำ้ อาการเหล่าน้ีเชือ่ ว่า กลวั ขวญั ไม่มาอยู่
กับเน้ือกบั ตัวจะทำให้ปว่ ย จึงได้มีการสู่ขวัญให้มาอยู่กับเนื้อกับตวั เหมือนเดิม ซง่ึ ขวญั ทีว่ า่ อาจจะล่องลอยไปที่อ่ืน
หาตัวตนที่แท้จริงไม่เจอ หรือ ไปหลง ชอบ มัวเมา สนุกเล่นอยู่กับสภาพแวดล้อมอื่นๆทำให้ไม่มาอยู่กับตัวตน จึง
ได้มพี ธิ ีสขู่ วญั โดยใหจ้ ดั เป็นบายสรี สูข่ วัญ ใสเ่ คร่อื งกิน ของใช้ ในขันดังกลา่ ว แลว้ ป่อู าจารย์ก็จะทำพิธีเป็นเจ้าพิธี
สขู่ วัญ โดยมีการเส่ียงทายวา่ ขวญั มาหรอื ไม่ มา ถา้ ขวญั มาแล้วการเสี่ยงทายก็จะบอกให้ผลว่าขวัญมา แต่ถ้าไม่มา
การเสี่ยงทายก็จะไม่ได้ และปู่อาจารย์ก็จะเรียกจนกว่าขวัญจะมาอยู่กับตัว ดังตัวอย่าง โวหารร้อยกรองร่าย
กระด้างสู่ขวญั ดงั นี้

............แม้นว่าขวัญเจ้าไปเมามัวชมรสดอกป้าน และเดจังกอน ที่ดอกผักตบชอนผักบุง รสชวานฟุ้ง
หอมกลิ่นคันธก็หื้อมา แม้นว่าขวัญเจ้าไปยั่งยืนอยู่นอนนั่ง ๓๒ ขวัญแห่งเจ้าได้ฟ้าวฟั่งสะดุ้งตกมใจกลัวก็หื้อมา
แม้นว่าขวัญเจ้าไปหวีหวั เกศเกลา้ อยู่จิ่มแมเ่ ร้าโรมจาก็ห้ือมา แม้นว่าขวัญเจ้าไปตกเสียยังนา ทุ่งกว้างแสนพันทาง
ไหลหลงั เก้ยี วแวดอาบชืน่ ชมบาน กห็ ือ้ มา แม้นว่าขวญั เจ้าไปตกเสยี ที่ดงดานกลางเถื่อน ไปเป็นเพอื่ นแรดชา้ ง และ
หมูวอก ค่าง เฒ่านางณีก็หื้อมา แม้นว่าขวัญเจ้าไปสนุกยินดี ผู้กับพ่อเกิดแม่ชือ้ มันช่างอืดอือเอาใจก็หือ้ มา แม้น
ว่าขวัญเจ้าไปอยู่เสียที่ป่าไม้จิตตรดีวัล หลายสิ่งหอมรสยิ่งมัวเมา ก็หื้อมา แม้ว่าขวัญเจ้า ไปตกเมืองจิ่มเขาไกราช
ที่ปราสาทแก้วนางกินนรี ก็หื้อมา แม้นว่าขวัญเจ้าไปตกเสียป่าไม้หิมพานต์หลวงใหญ่กว้าง อันเป็นที่อยู่แรดช้าง
และ งัว กระทิงสิงสมก็หื้อมาแม้ว่าขวัญเจ้าไปนอนหงายอยู่พื้นเค้าไม้ ร้องรำให้อยู่วอยๆ บ่มีใผไปทวยคอยปล่อย
แก้มาทุกข์ใจเช่นแท้ ร้องรำให้อยู่วอยๆ แม้นว่าขวัญเจ้าไปไกลแว่อยู่เมืองแม่ย่าปากหมาลายก็หื้อมา แม้นว่าไป
หลงอยู่ยังภูดอยกลางเถื่อนถ้ำ ไปเป็นเพื่อนแรดช้าง และหมู่วอกค่างเฒ่าลิงลมนางณีก็หื้อมา แม้นว่าขวัญเจ้าไป
สนุกยนิ ดีเล่นชู้ อยู่หนแหง่ หอ้ งอุดรทวีปขวัญจุ่งรีบเรว็ มา แม้นว่าขวญั เจา้ ไปววท่ี ่ีฟองลม พัดตามกลบี ฝา้ รอดชนั้ ฟ้า
จาตมุ หาราชกิ ากห็ ือ้ มาส่วนอันว่า ๓๒ ขวัญแหง่ เจา้ มี๓๒ ขวัญอาคเสยยะจงุ่ จักมา.....๒๒ (คำโอกาสสูข่ วญั หรอื ฮอ้ ง
ขวญั ฉบับเต็ม จะได้กลา่ วต่อไป)

๒๑ ปรวิ รรต โดย ผศ.ดร.วันชยั พลเมืองดี, จาก ไมโครฟิลม์สำนกั งานส่งเสรมิ ศลิ ปะวฒั นธรรมเชยี งใหม่, ปป๊ั สา วัดป่าเหมือด จังหวดั
นา่ น.

๒๒ ปริวรรต โดย ผศ.ดร.วันชยั พลเมอื งด,ี จากปปั๊ สา ปอู่ าจารยว์ มิ าลา พนั ธ์. เขียนไวเ้ มื่อ พ.ศ. ๒๕๑๖.

๑๖

๒) ไสยศาสตร์สายดำ หมายถึง ไสยศาสตร์ในเชิงลบ ซึ่งปู่อาจารย์ภาคเหนือในปัจจุบันยังมี
พธิ ีกรรมบางอยา่ งทยี่ ังมกี ารสบื ทำอย่ใู นขณะนี้ เช่น การผา่ จ้าน ทำยันต์แนบ ตัดโพมตัดพราย

๑ การผ่าจ้าน คำว่า “ผ่าจา้ น” อนั หมายถึงการทำให้แยกออกจากกนั น้ัน มไิ ด้จำกัดเพียงเฉพาะ
ช้างหรือสัตว์นั้น กับ “คน” ก็มีพิธีกรรมน้ี และไม่ได้ตีกรอบเฉพาะการพรากลูกออกจากแม่ ตรงกันข้าม การผ่า
จา้ นคน กลับมขี อ้ หา้ มในเรือ่ งของการแยกแมจ่ ากลูก แยกพจ่ี ากนอ้ งเสียดว้ ยซำ้ หรือแมแ้ ต่กับผวั –เมีย พิธีกรรมอัน
ผสานกลมกลืนอย่างแยกไม่ออกกับวถิ ีพุทธ ยังมีคุณธรรมกำกับมิให้กระทำการผ่าจ้านความสมั พันธ์ทางสายเลอื ด
และครอบครัวมิเชน่ น้นั จะเป็นบาปหลวง

สนั่น ธรรมมิ นักล้านนาคดแี หง่ เมอื งเชยี งใหม่ เลา่ ถงึ วิธีทำผ่าจ้าน
คนของล้านนาว่า มีลักษณะของการทำยันต์เทียนลงอักขระเขียนยันต์เป็นรปู
หุน่ หญิงและชายเขยี นชื่อและวนั เดือนปเี กิดของแต่ละคนไว้ โดยเขียนชื่อหญิง
ไว้ที่หุ่นหญิง ชื่อชายไว้ที่หุ่นชาย บางหมอให้นำเศษเล็บ เศษผม หรือเศษ
เสื้อผ้าของคน ๆ นั้นมาใส่ไว้ด้วย บริกรรมคาถาแล้ว นำหุ่นทั้งสองหันหลงั ชน
กัน เสกคาถากำกบั ตดั แยกเอาเศษผชู้ ายไปคลึงเป็นไส้เทียนของหญิง และนำ
เทียนไปจุดที่ปากแม่น้ำที่แยกจากกัน คนละฟากแม่น้ำ หรือจุดที่สองแพร่ง เพื่อให้คนทั้งสองเดินไปคนละทางโดย
เชอ่ื กนั วา่ จะตอ้ งจดุ ตอนกลางคืน ทขี่ วญั ของคนออ่ น พิธกี รรมจึงจะสัมฤทธ์ผิ ล

๓. บทบาทปูอ่ าจารย์ในฐานะผู้นำชุมชน
จากคุณสมบัติของการทำหน้าที่ปู่อาจารย์ของชาวล้านนา นับตั้งแต่การที่จะเริ่มเข้าบวชก็ต้องฝากตัว
เป็นลูกศิษย์วัด เรียกว่า ขะโยม ศึกษาเล่าเรียนบทสวดมนต์ หนังสืออักขระตัวเมืองล้านนา นักธรรม จนเป็นท่ี
แนใ่ จของพระอปุ ชั ฌาย์ จงึ จะได้เข้าบวช เม่อื บวชเรียนแลว้ ก็จะศึกษาในระดับสูงขึน้ ไป ถา้ บญุ ผ้าเหลอื งไม่มี ก็คือ
สิกขาออกมาเปน็ เพศคฤหัสถ์ ดำเนินชวี ิตต่อไป
จากกระบวนกล่าวขา้ งตน ทำให้เกิดการสัง่ สมเรียนรู้ศาสนพิธีกรรม ความรู้เรือ่ งพระพุทธศาสนา และ
ศาสตร์สาขาอื่นๆ ทีอ่ ดีตเคยมใี นวัด จงึ ทำใหช้ ายไทยทส่ี ิกขา ไดม้ ีความรู้ติดตวั ออกมาด้วย เหตนุ ีเ้ อง การออกมาใช้
ชวี ติ ในเพศคฤหสั ถ์ จงึ ทำให้ ขนาน เปน็ ที่ยอมรับวา่ เป็นผู้มคี วามรู้ผ่านการอบรมบ่มนสิ ัยในทางพระพุทธศาสนามา
อย่างดี จึงได้รับการยกย่องให้เป็น ปู่อาจารย์ คือมีความรู้ในศาสนพิธีกรรม และมีคุณธรรมอันเกิดจากการบวช
ศึกษาหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา จึงกลายเป็นที่ยอมรับ และเชื่อฟัง ทำให้ ปู่อาจารย์ เป็นบุคคลที่เชื่อมโยง
ระหว่างวัดกับบ้าน ให้เกิดสังคมที่แน่นแฟ้นมากยิ่งขึ้น ทำให้ปู่อาจารย์มีบทบาทในฐานะผู้นำชุมชนไปโดยปริยาย
โดยถ้าวดั มีความต้องการร่วมมืออะไรจากชาวบ้าน ก็จะผ่าน ปู่อาจารย์ และเมื่อ ชาวบ้านต้องการอะไรจากวัด ก็

๑๗

จะผ่านปู่อาจารย์ เมื่อชุมชนกับวัดเชื่อมด้วยปูอ่ าจารย์ที่เต็มไปด้วยคุณธรรมจริยธรรมที่ดีงาม ก็ทำให้ชุมชนเชื่อปู่
อาจารยใ์ นฐานะผู้นำชุมชนอกี ประการหนงึ่ ดว้ ย

สรปุ
จากบทบาทของปู่อาจารยภ์ าคเหนือล้านนา นอกจากจะเป็นผู้นำพิธีกรรมทางพระพุทธศาสนาแล้ว ปู่
อาจารย์ภาคเหนือยังทำหน้าที่เป็นเจ้าพิธีกรรมทางความเชื่อที่มุ่งไปทางไสยศาสตร์ ซึ่งการสืบทอดการเป็นปู่
อาจารย์ ได้มีการสืบครู โดยการฝากตัวเรียนวิชา จากปู่อาจารย์ แล้วก็สืบทอดกันต่อมา เมื่อได้เป็นปู่อาจารย์วัด
แล้ว ก็จะให้เจ้าอาวาสมัดมือ เอาเป็นปู่อาจารย์ เป็น มรรคนายกวัด ซึ่งเชื่อว่า ถ้าไม่ผ่านพิธีกรรมดังกล่าวแล้ว
เวลาไปกระทำพิธีกรรมทางศาสนาบ้าง ทางไสยศาสตร์บ้าง จะแพ้ หมายถึง ความชั่วร้ายจะเข้ามาสู่ตัวตนของปู่
อาจารยเ์ อง การสืบพธิ กี รรม บทโอกาสต่างๆ ที่เปน็ ส่วนพธิ กี รรมทางพระพุทธศาสนาอย่างหนึ่ง ท่สี ำคญั บทโอกาส
ในพิธีกรรมความเชื่อท่ีเป็นไสยศาสตร์ ปู่อาจารยจ์ ะตอ้ งเรยี นท่องจำให้ได้ แตบ่ างคร้งั พธิ กี รรมบางอย่างนานๆ คร้ัง
จะได้มีโอกาสใช้ ก็จะหลงลืม ดังนั้นจึงได้มีการ จาร หรือจารึก เป็นอักษรภาษาล้านนา ซึ่งการจารึกเป็นอักษร
ภาษาล้านนา ก็เป็นพื้นฐานการศึกษาของปู่อาจารย์ เมื่อครั้งที่จะเข้ามาบวชในพระพุทธศาสนา จะต้องศึกษาเล่า
เรียน อักขระตัวเมือง ท่องบทสวดมนต์ ซึ่งก็ถือว่าวัดเป็นสถานศึกษาที่สำคัญอย่างยิ่ง ชายไทยที่ได้ผ่านการ
อุปสมบท ยอ่ มท่ีจะรบั การอบรมท้ังในคดีโลกคดีธรรม เปน็ บคุ คลท่เี ต็มเปยี่ มไปด้วยเมตตา สขุ ุมเยอื กเย็น สามารถ
ท่ีจะเป็นแบบอยา่ งในการดำเนินชวี ิตทใี่ ช้หลักธรรมทางพระพทุ ธศาสนามาประยุกตใ์ ชไ้ ด้อย่างเหมาะสม
ดังนั้น การเป็นปู่อาจารย์ หรือมรรคนายกวัดทางภาคเหนือจึงมีความสำคญั ย่อมที่จะได้รับการยกย่อง
ยอมรับนับถือจากชาวบ้านที่รองลงมาจากการเคารพนับถือพระภิกษุสงฆ์ เพราะพิธีกรรมมีความเชื่อมโยงกับวิถี
ชีวิตคนล้านนาที่ขาดไม่ได้ ในเมื่อพระพุทธศาสนา ความเชื่อ และพิธีกรรม การสืบทอดยังคงมีอยู่ ปู่อาจารย์ก็มี
หนา้ ทบ่ี ทบาทตราบส้ินลมหายใจ คนแลว้ คนเล่า เพ่อื สงเคราะห์ชุมชน เพ่อื อนุเคราะหช์ ุมชน เพื่อเป็นที่พึงพิงของ
ชุมชน เพอื่ เปน็ ทพี ึง่ ทางจติ ใจของชมุ ชนตอ่ ไป.

พิธีกรรม

ปัจจุบันมีความตื่นตัวเป็นอย่างมากในอันที่จะปลูกฝังให้คนไทยรุ่นใหม่ได้เข้าใจซาบซึ้งในศิลปะ
ขนบธรรมเนียม ประเพณอี ันเปน็ วัฒนธรรมท่ีดงี ามของชาติ ทไ่ี ด้มีการปฏบิ ตั สิ บื สานตอ่ เน่อื งกันมาตั้งแต่สมัยบรรพ
บุรุษไทยจวบจนกระทั่งปัจจุบัน ซึ่งพิธีกรรมส่วนใหญ่มีลักษณะของการผสมผสานอย่างกลมกลืนกันระหว่าง
พิธีกรรมของฝ่ายพราหมณ์กับพิธีกรรมของฝ่ายพุทธ ทั้งนี้ก็เป็นไปโดยสอดคล้องกับลักษณะนิสัยของคนไทย ที่
ชอบการประนีประนอมและผสมผสานระหว่างของใหม่ท่ีตนรบั เข้ามากับของเกา่ ทีต่ นยงั มีอยูแ่ ต่เดิม

๑๘

๓.๑ ความหมายของพิธกี รรม
พิธีกรรม ในความหมายภาษาไทย ใช้คำคำเดียว แต่มีความหมายทางด้านภาษาอังกฤษ อยู่ ๒
ความหมาย ได้แก่ พิธีกรรม (Activities) และ พิธีกรรม (Ritual) หมายถึง การบูชา แบบอย่างหรือแบบ
แผนต่างๆ ทป่ี ฏิบัตใิ นทางศาสนา หรือประเพณีทางศาสนา โดยมพี ธิ ีกรรม เปน็ เครื่องกระตุ้นให้เกดิ ความเชื่อในส่ิง
นั้นๆ มากข้ึน
คำว่า “พิธี“ หมายถึง งานที่จัดขึ้นตามลัทธิของความเชื่อ ซึ่งจัดว่าเป็นความขลัง บุญมี แท่นแก้ว
ไดใ้ ห้ความหมายของคำวา่ “พิธีกรรม“ หมายถึง การบชู า การสกั การะ การจดั งานอนั เป็นแบบอย่างหรอื ตามธรรม
เนียมของคนในกลุ่มนั้น หรือสังคมนั้นได้กำหนดจัดขึ้น เพื่อเป็นวิธีการนำไปสู่ผลสำเร็จที่ตนต้องการ อันเป็น
พิธกี รรมท่ไี ด้ปฏิบตั สิ ืบทอดกนั มาแต่อดตี แตม่ บี างสว่ นทีไ่ ด้รับมาจากอารยธรรมของชาตอิ ่ืน และได้หล่อหลอมจน
กลายเป็นของไทย ส่วนใหญ่ได้มาจากอิทธิพลหรือคติทางศาสนาพราหมณ์-ฮินดู และพระพุทธศาสนา ผู้กระทำ
พธิ กี รรมมักจะมีความเชอื่ ม่ันว่าสามารถนำไปสคู่ วามสำเร็จตามท่ีตนปรารถนามากบา้ ง นอ้ ยบา้ ง๒๓
ฐาปนี ได้กล่าวถึงคำว่า พิธีกรรม หมายถึง พฤติกรรมที่มนุษย์ พึ่งปฏิบัติต่อความเชื่อทางศาสนา
ของตน ไม่วา่ จะเป็นศาสนาใดๆ ก็ตามตา่ งก็มีการปฏิบัติต่อศาสนาของตนตามความเชื่อและความศรทั ธาของตนใน
แต่ละศาสนาจึงก่อให้เกิดเปน็ พธิ กี รรมทางศาสนาด้วยความเช่ือและศรัทธา ถอื เป็นกจิ กรรมบชู า หรือการปฏิบัติ
ในการทำพิธี อันล้วนแต่เก่ียวกบั ชีวิตความเปน็ อยู่ประจำวันทั่วไป และอ้างถึงความเชื่อเกา่ แก่ของชาวหมูบ่ ้านใน
ชนบททงั้ สิ้น ทงั้ ยังบง่ บอกถึงวัฒนธรรมของบุคคลผู้อยู่ในสงั คมน้นั ๆ พธิ ีกรรมน้ันมักมกี ารพัฒนารปู แบบอยู่เร่ือยๆ
เพือ่ ใหส้ อดคลอ้ งกับผู้คนในแต่ละถน่ิ ฐาน โดยมกั จะผสมผสานระหว่างพธิ ที ี่มีอยเู่ ดิมกบั ของใหม่ซ่งึ เข้ามามีบทบาท
ดังจะเห็นได้จากสมัยโบราณมีการนับถือศาสนาพราหมณ์ ต่อมาศาสนาพุทธได้มาเจริญเข้ามาจึงเกิดมีการ
ผสมผสานกนั จนปัจจุบนั แยกกันแทบไมอ่ อก เชน่ พธิ แี รกนาขวญั พิธีแต่งงาน พิธีลอยกระทง ฯลฯ๒๔
คำว่า “พธิ กี รรม“ หมายถึง การกระทำอยา่ งใดอยา่ งหนึ่ง ทีเ่ ป็นไปตามระเบยี บแบบแผน และอยา่ งมี
กฎเกณฑ์ ซง่ึ ความหมายของพธิ ีกรรมจะใชก้ ารปฏิบัตหิ รือการกระทำที่มคี วามเช่ือ ความศรัทธาเป็นพื้นฐานที่จะ
ไปสกู่ ารกระทำต่อความเชื่อ ความศรัทธานนั้ โดยเฉพาะอย่างยิง่ ในเร่อื งความเชอ่ื ต่อศาสนา ลทั ธิ
พิธีกรรม เป็นสิ่งสำคัญในการที่จะเชื่อมความศรัทธาเข้าไปสู่การปฏิบัติ และการปฏิบัติดังกล่าว ก็เป็น
ความงดงามแหง่ คุณคา่ ในการดำเนนิ วิถีชวี ติ ของคนเมอื งลา้ นนาอยา่ งดียิ่ง เพราะพธิ ีกรรม เปน็ ทงั้ ศาสตร์และศิลป์
เพราะพิธีกรรม เป็นทั้งเรื่องราวประวัติวิถีชีวิตของคนเมืองล้านนา เพราะพิธีกรรมเป็นศูนย์รวมของความเป็น

๒๓ บุญมี แท่นแกว้ ผศ, ประเพณแี ละพธิ กี รรมพระพุทธศาสนา, พมิ พ์ครั้งที่ ๑, (กรุงเทพฯ : โอ.เอส. พริน้ ติง้ เฮา้ ส์, ๒๕๔๗), หนา้ ๒.
๒๔ ฐาปนี, พธิ ีกรรมและความเชอ่ื ทอ้ งถ่ิน, (กรุงเทพฯ : โสภณการพมิ พ์, ๒๕๔๙), หนา้ ๙ - ๑๐.

๑๙

ปึกแผ่น ของสถาบันครอบครัว เพราะพิธีกรรมเป็นศูนย์รวมของการสื่อสารทางศิลปวัฒนธรรมอันงดงามที่เป็น
ของยืดจรรโลงจติ ใจที่มแี ตป่ ระโยชน์ทางด้านจติ ใจ และรา่ งกายแก่คนเมืองล้านนา

๓.๒ ลกั ษณะของพธิ กี รรม
พธิ ีกรรมสามารถแบ่งออกประเภทตามลกั ษณะโครงสรา้ ง (Ritial Structure) ๓ ประเภทใหญ่ๆ ไดแ้ ก่
๑) ประเพณีกรรมตามปฏิทิน (Chronological Ritual) เป็นพิธีกรรมที่คนทุกกลุ่มในสังคมปฏิบัติกัน
เป็นประจำ เม่ือถึงเวลากำหนดทเ่ี คยทำมาในปีก่อนๆ หมุนเวยี นครบรอบใน ๑ ปี แต่ละเดือนของปีหน่ึงก็จะมีพิธีท่ี
กำหนดไว้เป็นวันๆ ไป บางทีเป็นพิธีใหญ่โตทำกันทั่วไปทุกสังคม ส่วนรายละเอียดก็จะแตกต่างกันไปตามแต่ละ
ท้องถิ่น แต่ความซึมซับทางวัฒนธรรมประเพณีของคนไทยถ่ายทอดแก่กันและกัน ก็จะมีพิธีกรรมในเทศกาล
(Festival) ไดแ้ ก่ สงกรานต์ ลอยกระทง วิสาขบูชา อาสาฬหบูชา เขา้ พรรษา ออกพรรษา มาฆบูชา เปน็ ต้น
๒) พิธีกรรมหัวเลี้ยวหัวต่อแห่งชีวิต หรือพิธีกรรมตามวงจรชีวิต (Ritual of the Life Cycle) เมื่อชีวิต
ของบุคคลแต่ละคนในสังคมจะเปลี่ยนช่วงจากสถานภาพหนึ่งไปสู่สถานภาพหนึ่ง อย่างเช่น เปลี่ยนวัย เปลี่ยน
อาชีพ เปลี่ยนสถานภาพทางสังคม หรือเปลี่ยนส่ิงแวดล้อม ก็จะมีพิธีกรรมเกดิ ขึ้นตามความเชื่อถือ เริ่มตั้งแต่เกิด
จนกระทง่ั ตาย เปน็ อันครบวงจรชวี ติ ของคนคนหน่ึง พิธีกรรมประเภทนี้ได้แก่ พิธที ำขวัญ พิธตี ั้งชอื่ เด็กทารกแรก
เกิด พธิ ีโกนจกุ พิธอี ุปสมบท พธิ แี ต่งงาน พธิ ที ำบุญต่ออายุ และพธิ ีทำศพ เปน็ ต้น
๓) พิธีกรรมพิเศษ เป็นพิธีกรรมที่อยู่นอกเหนือไปจากที่กล่าวมาข้างต้น การแยกมากล่าวต่างหาก
โดยเฉพาะ เป็นพิธีกรรมที่ปฏิบัติกันโดยไม่มีกำหนดเวลาที่แน่นอนอย่างหนึ่ง และไม่เป็นไปตามกฏเกณฑ์ในวงจร
ชีวิตของบคุ คลแต่ละคน จงึ ไม่มีความแน่นอนตายตวั คอื เปน็ พธิ ีกรรมทีป่ ฏิบัตเิ มอื่ มโี อกาส หรือมีความจำเป็นเม่ือ
มีเหตกุ รณ์วกิ ฤตขึ้นมา โดยเฉพาะกับผทู้ ี่กำหลังประสบกบั อุปสรรคปัญหาต่างๆ ในชวี ิต ทำให้เกดิ ความเครียดวิตก
กังวล จึงมักเรียกกันว่า “พิธีกรรมตามโอกาส” บ้าง “พิธีรักษาโรค” บ้าง พิธีกรรมพิเศษจึงมขี อบเขตที่กวา้ งขวาง
มาก เชน่ พธิ ีทำบญุ เลยี้ งพระในโอกาสตา่ งๆ หรือ พธิ กี รรมเกีย่ วกบั การปลูกสร้าง เปน็ ต้น๒๕
พิธีกรรม แปลว่า การกระทำที่เป็นแบบอย่าง หรือการกระทำที่เป็นพิธีรีตอง ซึ่งคำว่าพิธียั งใช้
ประกอบคำเป็นชื่อเรียกแบบอยา่ งการปฏบิ ตั ิอยา่ งเปน็ พิธรี ตี รองมี หลายประการ ดงั น้ี๒๖
๑. พระราชพธิ ี หมายถงึ งานท่พี ระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หวั ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ กำหนดไว้
เป็นประจำตามราชประเพณี แบ่งออกเป็น ๒ ได้แก่ พระราชประเพณีที่ดำเนินตามกฏมฑเทียรบาล ได้แก่
............................... พระราชประเพณีศาสนา ได้แก่ ...................ซึ่งจะเสด็จพระราชดำเนินไปทรงประกอบพิธี
ก่อนถงึ งานพระราชพธิ ี จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ใหม้ หี มายกำหนดการพระราชพิธี ที่จะเสด็จพระราชดำเนิน

๒๕ สุเมธ เมธาวทิ ยากุล, สงั คมกบั พธิ กี รรม, บทนำ
๒๖ ปฏิทิน ๑๐๐ ปี ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าฯ พระราชทานเนอื่ งในวันปีใหม่.

๒๐

ไปทรงประกอบพระราชกรณีกิจ พระราชพิธีท่ีทรงกำหนดไว้เป็นประจำ เช่น พระราชพิธที รงบำเพ็ญพระราชกุศล
มาฆบูชา พระราชพิธี วันพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และวันที่ระลึกมหาจักรีบรมราชวงศ์
และพระราชพิธฉี ตั รมงคล เปน็ ตน้

๒. รัฐพิธี หมายถึง งานที่รัฐบาลกราบบังคมทูลขอพระมหากรุณาให้ทรงรับไว้เป็นงานรัฐพิธี มี
หมายกำหนดการที่กำหนดไว้เป็นประจำ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจะเสด็จพระราชดำเนินไปทรงเป็น
ประธานในพธิ หี รือทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มผี ูแ้ ทนพระองคเ์ สด็จพระราชดำเนินไปทรงเปน็ ประธาน ซึ่งเห็น
ได้ว่าแตกต่างจากพระราชพิธีที่ว่า แทนที่พระมหากษัตริย์จะทรงกำหนด กลับเป็นว่ารัฐบาลเป็นฝ่ายกำหนด แล้ว
ขอพระราชทาน อัญเชิญเสด็จพระราชดำเนิน ในปัจจุบันมีรัฐพิธีต่าง ๆ เช่น รัฐพิธีวันสมเด็จพระนเรศวร
มหาราช เป็นวันที่ระลึกถึงพระวีรกรรมของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช และเป็นวันกองทัพไทย พิธีที่ระลึก
พระบาทสมเดจ็ พระน่ังเกล้าเจ้าอยูห่ วั พระมหาเจษฎาราชเจ้า และรฐั พธิ วี ันพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬา
โลกมหาราชและวันที่ระลกึ มหาจกั รบี รมราชวงศ์ เป็นตน้

อย่างไรก็ตาม อาจมีพิธีสำคัญของพระมหากษัตริย์หรือรัฐบาล แต่มิได้กำหนดเป็นพระราชพิธี หรือรัฐ
พิธี เช่น พิธีรับรองพระราชอาคันตุกะ และพิธีรับรองผู้นำหรือประมุขต่างประเทศที่เดินทางมาเยือนประเทศไทย
อย่างเปน็ ทางการในฐานะแขกของรัฐบาล เปน็ ต้น

ส่วนผู้ที่เข้าร่วมในพระราชพิธี๒๗ และรัฐพิธี ต้องปฏิบัติตนให้เหมาะสมแก่ฐานะตามสถานการณ์
ขนบธรรมเนียมประเพณีไทยได้ให้ความสำคัญในเรื่องนี้ไว้มาก เช่นเดียวกับสังคมประเทศที่มีความเจริญทางด้าน
จิตใจ โดยได้ถือปฏิบัติกันเป็นแบบแผนการวางตัวในการเข้าสังคมไว้ อันเป็นวัฒนธรรมที่สืบทอดมาตั้งแต่โบราณ
จนถงึ ปจั จบุ ัน บคุ คลในแต่ละฐานะของสังคมก็จะวธิ ีปฏิบัติในแตล่ ะเหตุการณท์ ี่แตกตา่ งกนั ไป โดยเฉพาะอย่างยิ่ง
ในการเขา้ เฝ้าทลู ละอองธุลี พระบาทในพระราชพิธี รฐั พธิ แี ละในโอกาสต่างๆ โดยกำหนดไวเ้ ปน็ ธรรมเนียมปฏิบัติ
ซึ่งผู้มีฐานะเป็นข้าราชการรวมทั้งผู้ที่ดำรงตำแหน่งผู้บริหารระดับสูงของประเทศ ต้องให้ความสำคัญในการ
วางตวั และประพฤติตนตามแบบแผน เพอ่ื ให้เป็นที่ยอมรับและยกยอ่ งของบุคคลโดยท่ัวไป

๓. ศาสนพิธี คอื พงึ่ ปฏบิ ัตติ อ่ ความเช่ือความศรัทธา ทางศาสนาของตน ดังนนั้ เมอ่ื พิธีน้ันเก่ียวเนื่อง
กับพระพุทธศาสนา ก็จะเรียกว่า พิธีกรรมพระพุทธศาสนา ถ้าเป็นของศาสนาคริสต์ ก็จะเป็นพิธีกรรมคริ สต์
ศาสนา เปน็ ต้น ซ่ึงจะมีมีขอ้ ปฏบิ ตั ิทแ่ี ตกต่างกนั ไป

พระพุทธศาสนาได้แบ่งศาสนพิธไี วเ้ ปน็ ๔ หมวด ไดแ้ ก่
๑. หมวดกศุ ลพธิ ี เป็นหมวดทว่ี ่าดว้ ยการทำกศุ ล

๒๗ สำนกั เลขาธกิ ารคณะรฐั มนตรี. ขอ้ พงึ ปฏบิ ตั ใิ นการเข้าเฝ้าทลู ละอองธุลีพระบาท. (กรงุ เทพ ฯ : อมรนิ ทรพ์ ร้ินตง้ิ แอนดพ์ ับลชิ ชง่ิ
จำกดั , ๒๕๔๒), หน้า ๖-๙.

๒๑

๒. หมวดบญุ พธิ ี เป็นหมวดวา่ ด้วยการทำบุญ
๓. หมวดทานพิธี เป็นหมวดว่าด้วยการบำเพ็ญทาน
๔. หมวดปกนิ ณกะ เป็นหมวดทั่วไป หรอื พธิ ีเบต็ เตลด็
๓.๓ องค์ประกอบของพธิ กี รรม
พิธีกรรม นอกจากจะระเบียบพิธีที่ดำเนินไปตามลำดับแล้ว ยังมีปัจจัยที่เรียกว่า องค์ประกอบของ
พิธีกรรม เพราะถ้าพิธีกรรมต่างๆ ขาดองค์ประกอบที่จะกล่าวต่อไปนี้ ก็เชื่อว่าไม่อาจจะเรียกว่าพิธีกรรมอย่าง
แนน่ อน ซงึ่ ประกอบดว้ ย
๑. บคุ คลผปู้ ระกอบพิธกี รรม เช่นพระสงฆ์ มรรคนายก ปจู่ ารย์ หมอพธิ ี
๒. คาถา หรือ คำพดู คำกล่าว ออ้ นวอน บวงสรวง บชู า
๓. เครื่องบูชา เครอ่ื งสังเวย เช่น ดอกไม้ธปู เทียน ปลาดบิ ชอ่ ทุง
๔. เครอื่ งราง อปุ กรณ์ เช่น เข้ียวเสือ มดี หมอ เทยี นนำ้ มนต์

๒๒

๒๓

บทที่ ๒

ปูอ่ าจารยก์ บั ความรทู้ างโหราศาสตร์

ชาวล้านนามีความเชื่อทางโหราศาสตร์ว่ามีอิทธิพลต่อการดำเนินชวี ติ เป็นอย่างมาก ไม่ว่าจะทำอะไร ไป
ไหนมาไหน ค้าขาย ปลูกบ้าน ทำบุญ โหราศาสตร์มีความจำเปน็ ที่ ชาวล้านนามีความเช่ือ และความเชื่อเหล่านี้
มี ปู่อาจารย์ หรือ มรรคนายก เป็นผู้ที่จะไขความเชื่อ ว่าควรปฏิบัติ ไม่ควรปฏิบัติอย่างไร มีผลเป็นคุณเป็นโทษ
อย่างไร ปู่อาจารย์ ในลา้ นนา ตอ้ งมคี วามรูใ้ นเรือ่ งเหล่านีด้ ้วย

ความเชื่อเรือ่ งโหราศาสตร์

ความเชื่อทางโหราศาสตร์ เป็นความเชื่อของชาวล้านนาที่มีต่อ ฤกษ์ ยาม โชค โดยอธิบายถึง ดวงดาว
ต่างๆ วัน เวลา มอี ิทธิพลต่อการดำเนนิ ชีวติ ของคนแตล่ ะคน นับต้ังแต่ เกิด เจรญิ วัย เจ็บ ตาย ตลอดถึง ขณะกำลัง
ดำเนินชีวิตอยู่ ฤกษ์ ยาม จะเป็นตัวบ่งบอกถึง ความ ดีร้าย เจริญ เสื่อม มียศ มีอำนาจ เสื่อมยศ เสื่อมอำนาจ
อทิ ธพิ ลของ ดวงดาว วนั เวลา เดือน ปี มอี ทิ ธิพลตอ่ การดำเนินชวี ิตของชาวล้านนาทกุ ขณะ ความเจรญิ เพ่อื ความ
เจริญในยศ ลาภ อำนาจ จึงได้มีการใช้การคำนวณ ตัวเลข ของ ดวงดาว วัน เวลา เดือน ปี เป็นตัวหา ฤกษ์ ยาม
ซึ่งความเชื่อทางโหราศาสตร์ มี ๒ ลักษณะ คือ ประการแรก ความเชื่อว่า ฤกษ์ ยาม ที่มนุษย์กำหนดเองได้ เช่น
ฤกษ์ ยามท่ี จะทำการมงคล แต่งงาน ขนึ้ บ้านใหม่ อันเป็นสิ่งเสรมิ สิริมงคลให้กับชวี ิต ต้องดู ฤกษ์ ยามที่เหมาะสม
และดี ซึ่งจะเกดิ ผลดีให้กับชวี ติ เกิดความเจริญรุ่งเรืองแกช่ ีวิต ประการท่ี สอง ความเชอ่ื ฤกษ์ ยามท่ีไม่สามารถ
กำหนดได้ เช่น ฤกษ์ ยาม ของวันเวลา ปีที่ตัวเอง เกิด ถ้าเป็นฤกษ์ยามที่ดี ก็จะทำให้ชีวิตรุ่งเรือง แต่เป็นฤกษ์
ยามที่ทำให้ชีวิตไม่ดีไม่รุ่งเรือง เมื่อฤกษ์ยาม เมื่อเกิดติดตามตัวไปเมื่อเกิดความไม่ดี ไม่เกิดความเจริญรุ่งเรืองแก่
ชีวิต ก็จะมีแก้ไข ให้ความไม่ดีในชีวิต ลดลงหรือเบาบางลง เช่น คนเกิดวันจันทร์ เป็นศัตรู กับ คนเกิดวัน ศุกร์
คนเกดิ ปฉี ลู เปน็ ศตั รกู ับคนเกิด มี มะแม เปน็ ต้น อนั นีเ้ ป็น ฤกษ์ยามทไี่ มส่ ามารถกำหนดเอง

โหราศาสตรพ์ ้นื เมอื งล้านนา

ชนชาวล้านนา มีความเจริญทางด้านศิลปวัฒนธรรมดีงามมาคู่กับการก่อตั้งดินแดนล้านนาน โดยเฉพาะ
ความเชื่อที่เก่ียวกบั ฤกษ์ยามในการปฏิบัติในพิธีกรรมต่างๆ โดยเฉพาะอย่างย่ิงความเชอื่ ท่จี ะก่อให้เกิดความสวัสดิ
มงคลแกก่ ารดำเนินชีวิต ซึง่ การทีจ่ ะทำกิจกรรมพธิ ีกรรมทางความเช่ือ และแมแ้ ตพ่ ิธีกรรมทางศาสนา จะมีการหา
ฤกษย์ าม เรยี กวา่ “การหามอ้ื จันทรว์ นั ดี”ซง่ึ การจะเริ่มทำงานมงคลทกุ อยา่ ง เชน่ ปลูกบา้ น ขึ้นบา้ นใหม่ บวชพระ
แต่งงาน ย้ายที่อยู่ ซื้อสัตว์มาเล้ียง ฯลฯ เจ้าของงานก็หวังความเจริญกา้ วหน้า ความงอกงานเป็นสิริมงคล จึงควร
หามือจันท์วันดีก่อน จึงค่อยลงมือกระทำ แต่การจะหาวันดีนั้น จะมัวค้นหาให้ตรงกันหลายตำรานั้นยากมาก ซึ่ง

๒๔

ควรจะถือเอาสงิ่ ทีด่ ๆี ทส่ี ำคญั ๆ หากจะหาใหต้ ้องตามตำราหลายตำราแล้ว ตลอดชีวติ น้กี ็หาฤกษ์งามยามดีไม่ได้
การหามื้อจันทร์วนั ดี นั้นควรถือเอาที่สำคัญๆ เช่น เว้นวันเสีย ประจำเดือน เว้นวันจม ประจำเดือน และ

ถือเอาเศษวนั ฟ้าตีแส่ง ทีด่ ๆี กใ็ ชไ้ ดแ้ ลว้ เพราะวนั ฟา้ ตแี ส่ง วันน้เี ชื่อวา่ เป็นวันดีกวา่ วันทงั้ หลาย กล่าวคือแม้วันอ่ืน
เช่น วนั เม็ง วันไท วันเกา้ กอง จะเป็นวนั ไม่ดี หากวนั ฟ้าต่ีแสง่ ดแี ลว้ ก็จะชนะภัย ชนะความอัปมงคลทัง้ ปวง

วธิ ีหาลงวนั ฟา้ ตีแสง่

วันฟ้าตีแส่ง หรือ ฟ้าตีแสง คือฤกษ์ยาม สำคัญประการแรกที่ชาวล้านนามีความเชื่อเรื่องการที่จะ

ประกอบพิธีกรรม การทำกิจการใหม่ หรอื แม้แต่การที่จะทำกิจการอันใดๆ ตวั อย่างการทำพธิ ีมงคลแต่งงาน สร้าง

บา้ น ทำบญุ เปิดรา้ นคา้ สำนกั งาน ซึ่งถา้ ไม่คำนงึ ถงึ กฤษย์ าม วัน เดือน ปีทีด่ ีแลว้ กจ็ ะส่งผลรา้ ย เสียหาย ล่มจมได้

ซึ่งการหาวันฟ้าตีแส่งนี้ และวันที่ควรทำกิจกรรม ประกอบพิธีกรรม ซึ่งจะมีผลต่อการทำกิจการใหม่ การดำเนิน

พธิ กี รรมจะสง่ ผลดรี า้ ย เสยี หาย และเจรญิ รุ่งเรืองได้

ใหเ้ อาจุลศักราชปีปจั จุบนั ตั้ง เอา ๑๐๘ เข้าหาร เอาผลที่เศษ มาตั้ง เอาเกณฑ์เดือนเขา้ บวก เอาติถีวันที่

เราตอ้ งการบวก เอา ๕ คณู แล้วเอา ๗ ลบ ๙ เข้าหาร ถ้ามีเศษเท่าใดให้ถือวา่ วันน้นั เป็นฟา้ ตีแส่งเท่านน้ั

ถา้ เศษ ๒ ๔ ๕ ๖ ถอื ว่าดเี ปน็ มงคล เรยี กว่า ขี้ไร้ปองเป็นดี กระทำอนั ใดสมฤทธีทกุ อย่าง

ถ้าเศษ ๐ ๑ ๘ ถือว่า ไม่ดีไม่ควรประกอบพิธีกรรม แม้เป็นวันพระยาอินทาธิราชขึ้นทรงประสาท ถ้า

ประกอบพิธีกรรม งานมงคลต่างๆ ก็จักฉิบหาย

ถา้ เศษ ๓ ๗ ถอื ว่า ไม่ดี ไม่ควรประกอบพิธกี รรม งานมงคลใดๆ ไฟจักไหม้ หรือจักประสบอุบัติเหตุเป็น

กังวลอันตรายแกท่ า้ วพระยา ผเี สอ้ื บา้ น เส้อื เมอื ง

ฉะนั้น เศษฟ้าตีแส่งที่ดีมาก คือ เศษ ๒ ๔ ๕ ๖ ส่วนเศษที่ไม่ดี คือ ๐ ๑ ๓ ๗ ๘ ห้ามแลวันเสีย

ประจำเดือน

ก. เกณฑ์เดอื น

เดือนลา้ นนา เกณฑเ์ ดือน เดือนล้านนา เกณฑเ์ ดือน

เดือนเกี๋ยง ๖ เดอื นเจ็ด ๑๒

เดือนยี่ ๗ เดือนแปด ๑

เดอื นสาม ๘ เดือนเก้า ๒

เดือนสี่ ๙ เดอื นสิบ ๓

เดอื นห้า ๑๐ เดือนสบิ เอ็ด ๔

เดอื นหก ๑๑ เดือนสบิ สอง ๕

๒๕

ข. เกณฑว์ ัน

เกณฑว์ ันท่ใี ช้ในการคำนวณวันฟ้าตีแส่ง ถือเอาวันขึ้น แรม ค่ำ เปน็ เกณฑ์ เทยี บดงั น้ี

ขึน้ ค่ำ เกณฑ์วนั แรม ค่ำ เกณฑว์ ัน

ขึน้ ๑ ค่ำ ติถี ๑ ตวั แรม ๑ คำ่ ตถิ ี ๑๖ ตวั

ขน้ึ ๒ ค่ำ ติถี ๒ ตัว แรม ๒ ค่ำ ตถิ ี ๑๗ ตวั

ขน้ึ ๓ คำ่ ติถี ๓ ตัว แรม ๓ คำ่ ติถี ๑๘ ตวั

ขึ้น ๔ ค่ำ ตถิ ี ๔ ตัว แรม ๔ คำ่ ติถี ๑๙ ตัว

ขึ้น ๕ คำ่ ตถิ ี ๕ ตัว แรม ๕ ค่ำ ตถิ ี ๒๐ ตัว

ขึ้น ๖ คำ่ ติถี ๖ ตวั แรม ๖ คำ่ ตถิ ี ๒๑ ตวั

ขน้ึ ๗ ค่ำ ตถิ ี ๗ ตวั แรม ๗ ค่ำ ติถี ๒๒ ตัว

ขน้ึ ๘ คำ่ ติถี ๘ ตวั แรม ๘ คำ่ ติถี ๒๓ ตัว

ขน้ึ ๙ คำ่ ตถิ ี ๙ ตัว แรม ๙ คำ่ ติถี ๒๔ ตวั

ขึ้น ๑๐ ค่ำ ติถี ๑๐ ตัว แรม ๑๐ คำ่ ตถิ ี ๒๕ ตัว

ขน้ึ ๑๑ ค่ำ ติถี ๑๑ ตัว แรม ๑๑ คำ่ ตถิ ี ๒๖ ตัว

ขน้ึ ๑๒ คำ่ ตถิ ี ๑๒ ตัว แรม ๑๒ คำ่ ตถิ ี ๒๗ ตัว

ข้นึ ๑๓ ค่ำ ตถิ ี ๑๓ ตวั แรม ๑๓ ค่ำ ติถี ๒๘ ตัว

ขึ้น ๑๔ คำ่ ติถี ๑๔ ตัว แรม ๑๔ คำ่ ติถี ๒๙ ตวั

ขึ้น ๑๕ ค่ำ ตถิ ี ๑๕ ตัว แรม ๑๕ ค่ำ ตถิ ี ๓๐ ตวั

วันเสียประจำเดือน

วันเสียประจำเดือน คือวนั ไมด่ ี ชาวล้านนาเชอื่ ว่าไม่ควรกระทำพธิ ีมงคลในวันดังกล่าว โดยเฉพาะอย่าง
ยิง่ งานแต่งงาน ขนึ้ บา้ นใหม่ ปลูกบ้าน เพราะไม่เป็นสริ ิมงคลกบั เจา้ ภาพ และผเู้ ก่ยี วข้อง ควรงดเวน้ การกระทำพิธี
มงคลทกุ ชนดิ วันเสยี ประจำเดอื น ดงั กล่าว มดี งั น้ี

เดือนเกยี๋ ง, ห้า, เก้ารวิ จนฺทํ เสีย อาทติ ย์ กบั จนั ทร์
เดอื น ยี่, หก, สบิ องคฺ ารํ เสยี อังคาร
เดือนสาม, เจ็ด, สบิ เอ็ด โสรี คุรุ เสีย เสาร์ กบั พฤหสั บดี
เดอื น ส่ี, แปด สิบสอง สโุ ข พทุ ธฺ า เสยี ศุกร์ กับ พุธ

๒๖

วนั ดิถีท้งั ๕

วันดิถีทั้ง ๕ เป็นวันที่เหมาะสำหรับการกระทำในกิจกรรมการสร้าง การออกบ้านไปค้าขาย ไปประกอบ
อาชพี ไปรบ ฯลฯ โดยเชื่อวา่ วนั ที่ตรงกับวันดถิ ีทั้ง ๕ เป็นวนั ทดี่ ี อนั ประกอบดว้ ยชื่อ และ กิจกรรมน้ันจะประสบ
ผลสำเรจ็ และเปน็ สิรมิ งคล โดยชาวล้านนามีเกณฑ์นับดังน้ี คือ

ขน้ึ หรอื แรม ๑ ๖ ๑๑ คำ่ ถา้ ตรงกบั วันศุกร์เป็นวนั นันตาดิถี
ขึ้น หรอื แรม ๒ ๗ ๑๒ คำ่ ถา้ ตรงกับวัน พธุ เป็นวนั ภัทราดถิ ี
ขน้ึ หรอื แรม ๓ ๘ ๑๓ ค่ำ ถ้าตรงกับวนั องั คารเป็นวนั ไชยาดิถี
ข้ึน หรอื แรม ๔ ๙ ๑๔ ค่ำถา้ ตรงกบั วัน เสาร์ เปน็ วัน ริตตาดถิ ี
ขึน้ หรอื แรม ๕ ๑๐ ๑๕ ค่ำ ถา้ ตรงกบั วนั พฤหัสบดี เปน็ วนั ปุณณาดถิ วี ันดถิ ที ้งั ๕ ดังกล่าวเหมาะสมใน
การทีจ่ ะกระทำกจิ กรรมใดอธิบายไว้ ดงั น้ี
วนั นันตาตถิ ี ควรสรา้ งบ้านเรอื น วหิ าร ศาลา ขุดสระนำ้ หลอ่ พระพุทธรูป สร้างพระธาตอุ อก

เดนิ ทางไปค้าขาย ยกยอมหาเถรสังฆราช ราชาภิเษกพระมหากษตั รยิ ์ ตดั ชอ่ และตุง
ไชย ดีมาก
วันภทั ราดิถี ควรส่งศภุ สารการทูต สง่ บา่ วสาว แต่งงาน ดำหวั ลา้ ง ทำความสะอาดเครื่องประดบั
ย้ายท่ีอยู่ แกะสลักเขยี นภาพตัดไม้ทำเรอื น เข้าอยบู่ า้ น ต้ังชอื่ ยศนามศักดิด์ ีมาก
วนั ไชยาดถิ ี ควรเริม่ สร้างอาวุธ ยกทัพ เจรจาความเมอื งเลย้ี งหมู่ทหาร เรยี นศิลปะศาสตร์ วิชาคุณ
กอ่ สรา้ งเมืองใหม่ ทำความสะอาดอาวธุ ทำร้วั
วนั ริตตาดิถี ความสร้างสวน ทำไรน่ า ปลูกตน้ ไม้ สรา้ งถนนหนทาง ทำแกว้ แหวนมิง่ มงคล ตดั
เสือ้ ผา้ ทำขวญั สู่ขวญั ตดั ผม เข้าเฝ้าเจา้ นาย
วันปณุ ณาดถิ ี ควรนำข้าวใหมข่ ึน้ สูย่ ้งุ ฉาง นำคนใช้มาอยู่บ้านพระสงฆ์ เร่ิมเรยี น พระธรรมคมั ภีร์
ต่างๆ สรา้ งเวยี งวงั เพิ่มนามแต่งต้ังอำมาตย์ ขา้ ราชการ เรม่ิ เรยี นเวทย์มนต์คาถา
วันอมรสิ สโชค คือวนั ทมี่ โี ชคใหญ่ ใช้ดสู ำหรับการลงทนุ ทำกจิ การตา่ งๆการเส่ยี งโชค แสวงโชค หรอื
ติดตอ่ ผ้ใู หญ่ ถ้าหากตรงกบั วนั อมรสิ โชคจะทำใหก้ จิ การหรือส่ิงทที่ ำวนั นัน้ ประสบ
ผลสำเรจ็ ใช้ได้ ท้งั เดือนออก (ขึ้น) และเดือน แรม ดงั น้ี
ออก ๘ ค่ำ แรม ๘ ค่ำ ตรงกบั วันอาทติ ย์
ออก ๓ ค่ำ แรม ๓ ค่ำ ตรงกบั วันจันทร์
ออก ๙ ค่ำ แรม ๙ คำ่ ตรงกบั วันองั คาร
ออก ๒ ค่ำ แรม ๒ คำ่ ตรงกบั วนั พุธ

๒๗

มหาสิทธโิ ชค ออก ๔ ค่ำ แรม ๔ ค่ำ ตรงกับวนั พฤหสั บดี
ไชยโชค ออก ๑ ค่ำ แรม ๑ คำ่ ตรงกบั วันศกุ ร์
ราชาโชค ออก ๕ ค่ำ แรม ๕ ค่ำ ตรงกับวนั เสาร์
วนั ใหค้ วามสำเรจ็ อนั ยงิ่ ใหญ่
วนั แหง่ ชัยชนะวันทำให้เกดิ ความภูมใิ จวนั ได้รบั ความสำเรจ็ จากการต่อสู้
เป็นวนั ไดร้ ับชยั ชนะด้วยบารมี เปน็ ทเ่ี หมาะแก่การประกอบกิจมงคล

วันหัวเรียงหมอน

วันหัวเรียงหมอนน้ี คนล้านนาใช้สำหรับดูวันที่จะทำพิธีมงคลสมรส หรือคู่รักจะอยู่กันฉันสามีภรรยาเปน็

สำคัญโดยให้ดูคูก่ ับ “วันฟ้าตีแส่ง” โบราณกล่าวว่า หากสองวันนี้ตรงกันแลว้ ก็จะเป็นวันดีย่ิงสำหรบั การประกอบ

พิธีดังกล่าว แต่หากพบว่าคำทำนายวันไทยห้ามว่าไม่ควรประกอบพิธีแต่งงาน ก็ขึ้นอยู่กับความสะดวกและความ

สบายใจของเจ้าภาพว่าจะตัดสินใจอย่างไร เพราะวันหัวเรียงหมอนเป็นวันมงคลแก่คู่สามีภรรยาจะได้ใช้ชีวิต

ร่วมกันยืนยาว รม่ เยน็ จะมที รพั ย์สมบัติพอกพนู คดิ กระทำกิจการใดกจ็ ะประสบผลสำเร็จ วันหวั เรียงหมอนจะตรง

กับวันออก (ขึ้น) ๒ ๘ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ค่ำ และ วันแรม ๔ ๗ ๑๐ ๑๓ ๑๔ ค่ำของแต่ละเดือน นอกนั้นไม่ดี

อยา่ จัดพธิ ีแต่งงาน

ยามดี เป็นความเชื่อที่ชาวล้านนาใช้ในการทำกิจการ เดินทาง หรือเริ่มต้นกับกิจกรรมใหม่ๆ ที่ใช้ดูว่า

วนั และยามใดทเี่ หมาะและเปน็ มงคล

ยามเชา้ ได้อโธหินัง ไม่ดี

ยามสาย ได้อทุ ธงั ราชา ดีนกั

ยามใกล้เทย่ี ง ไดป้ านะโภชนงั ดนี ัก

วนั อาทติ ย์ ยามเทีย่ ง ไดต้ ัณหาภาเว ไมด่ ี

ยามบ่าย ได้มชั ฌิมะนงั ไมด่ ี

ยามบา่ ยเยน็ ไดอ้ โธหินงั ไม่ดี

ใกลค้ ่ำ ได้อทุ ธังราชา ดีนกั

ยามเช้า ไดต้ ัณหาภาเว ไม่ดี

ยามสาย ได้มชั ฌมิ ะณัง ไม่ดี

ยามใกลเ้ ทยี่ ง ไดอ้ โธหนิ ัง ไม่ดี

วนั จันทร์ ยามเทีย่ ง ไดอ้ ทุ ธงั ราชา ดนี ัก

๒๘

วนั องั คาร ยามบ่าย ได้ทักขณิ ัง ดีนัก
วนั พธุ ยามเย็น ไดต้ ัณหาภาเว ไมด่ ี
ยามใกลค้ ำ่ ไดม้ ชั ฌมิ ะนงั ไม่ดี
วนั พฤหสั ยามคำ่ ได้อโฑหนิ งั ไมด่ ี
ยามเช้า ได้อทุ ธงั ราชา ดีนัก
ยามสาย ไดไ้ ชยะลาภัง ดีนัก
ยามใกลเ้ ท่ียง ได้ตัณภาเว ไม่ดี
ยามเทย่ี ง ได้มชั ฌมิ ะณงั ไม่ดี
ยามบ่าย ไดอ้ โธหนิ ัง ไมด่ ี
ยามเย็น ไดอ้ ุทธงั ราชา ดีนกั
ยามใกลค้ ่ำ ได้ไชยยะลาภงั ดนี ัก
ยามคำ่ ได้ตัณหาภาเว ไม่ดี
ยามเช้า ไดต้ ณั หาภาเว ไม่ดี
ยามสาย ได้มัชฌมิ ะณัง ไม่ดี
ยามใกลเ้ ทีย่ ง ได้อโธหนิ ัง ไมด่ ี
ยามเท่ียง ไดอ้ ุทธงั ราชา ดนี ัก
ยามบ่าย ไดท้ กั ขณิ ัง ดนี ัก
ยามบ่ายเย็น ไดม้ รณงั ภาเว ไมด่ ี
ยามใกล้คำ่ ได้มชั ฌิมะณงั ไม่ดี
ยามค่ำ ได้อโธหินัง ไมด่ ี
ยามเชา้ ได้มัชฌิมะณัง ไม่ดี
ยามสาย ไดอ้ โธหนิ งั ไม่ดี
ยามใกลเ้ ที่ยง ไดอ้ ุทธังราชา ดีนกั
ยามเท่ียง ได้ไชยะลาภงั ดีนกั
ยามบ่าย ไดม้ ะระณงั ภาเว ไม่ดี
ยามบ่ายเย็น ได้มชั ฌมิ ะณัง ไมด่ ี
ยามใกล้คำ่ ได้อะโธหินงั ไม่ดี
ยามคำ่ ไดอ้ ุทธงั ราชา ดีนัก

๒๙

วนั ศกุ ร์ ยามเชา้ ไดอ้ ะโธหนิ ัง ไม่ดี
ยามสาย ได้อธุ ังราชา ดีนัก
วนั เสาร์ ยามใกลเ้ ท่ียง ได้ทกั ขินงั ไม่ดี
วนั เกา้ กอง๒๘ ยามเที่ยง ไดม้ ะระณงั ภาเว ไม่ดี
ยามบ่าย ได้มัชฌิมะณงั ไมด่ ี
ยามบ่ายเย็น ไดอ้ ะโฑหินงั ไม่ดี
ยามใกล้ค่ำ ไดอ้ ทุ ธงั ราชา ดีนัก
ยามค่ำ ได้ไชยะลาภัง ดีนัก
ยามเชา้ ได้ปานะโภชะนัง ดีนัก
ยามสาย ได้อธุ งั ราชา ดนี กั
ยามใกล้เทยี่ ง ไดม้ ชั ฌิมะณงั ไม่ดี
ยามเท่ียง ได้อโธหนิ ัง ไม่ดี
ยามบา่ ย ได้อทุ ธงั ราชา ดีนัก
ยามบา่ ยเย็น ไดป้ านะโภชะนัง ดีนกั
ยามใกลค้ ่ำ ได้ตัณหาภาเว ไม่ดี
ยามค่ำ ไดม้ ชั ฌิมะณงั ไมด่ ี

ความเชื่อเกี่ยวกับวันเก้ากองนี้ ชาวล้านนาใช้ดูสำหรับการเสียศพ (ฌาปนกิจศพ) เป็นสำคัญ กล่าวคือ
หากตรงกบั วนั เก้ากอง ไมค่ วรฌาปนกิจศพเป็นอันขาด เพราะเชอื่ ว่าจะทำให้คนในครอบครัวของผู้ตาย หรือคนใน
ชมุ ชนนั้นเสียชวี ติ ตามเปน็ จำนวนมาก และในวนั นั้นหากเปน็ “วนั ไทที่ลงทา้ ยดว้ ยยี” เช่น วัน รวายย่ี เตา่ ยี่ โบราณ
ท่านห้ามเผาถ่าน เพราะกลัวจะมีเคราะห์ จึงผูกเป็นคำคล้องจองกันว่า “วันเก้ากองบ่ดีเผาผี วันยีบ่ดีเผาถา่ น” คำ
ทำนายวนั เก้ากองมดี งั น้ี

วนั เกา้ กอง๒๙ ประกอบพิธีกรรม กระทำกิจกรรมได้ทุกอย่าง แตไ่ ม่ควรเผาศพ
วนั รองป้ืน อยา่ เก็บเอาและเผาถา่ น ไมฟ้ นื หลัว บ่ดี การทำไรใ่ ส่นาและทำสวนดี การปลูกบ้าน

แปลงเรอื นจกั อยเู่ ย็นเป็นสขุ

๒๘ อ่านวา่ วนั เกา้ ก๋อง.
๒๙ เก้ากอ๋ ง, ฮองป้ืน, ฟ้นื ดอก, ฟ้ืนดาย, สบุ ปัก, ฮบั ได้, ฮับตาย,ขวำ้ ได,้ ไสเจา้ ,ใสเสยี ,ทา้ ยปา้ ว,ยเี่ ปยี ง.

๓๐

วันฟน้ื ดอก กระทำการมงคลกรรมดีทุกอย่าง จักมลี กู มากหลานหลาย ทำ คอกงัว คอกควาย สร้าง
แปงร้ัวดี นำสตั ว์เล้ียงมาเลย้ี งดจี ัก แพรห่ ลาย
วันฟื้นดาย ซือ้ งวั ควายและสัตวเ์ ลย้ี งมาเล้ียงจักตายจาก นำขา้ ทาสมาเรือนบ่วุฒิ
วันสพุ กั รบั ซือ้ สตั ว์เล้ยี ง งัว ควาย ช้าง ม้า เปด็ ไก่ ดีการจดั กินแขกแต่งงานววิ าห์มงคลดี มีลกู
หญิงชาย จัดเปน็ ผดู้ ีอยู่ในโอวาท
วนั รับได้ อย่าได้รับฝากเอาของไวก้ ารไปตดิ ตอ่ ผูใ้ หญ่บด่ ี
วันรบั ตาย งดการววิ าห์มงคล การกินแขกแต่งงานและห้ามนำสตั ว์เล้ยี ง ๒ ตนี ๔ ตีนมาเล้ียง
วนั ขว้ำได้ อยา่ เอาผวั เอาเมีย จัดกินแขกแต่งงาน จักไดเ้ ป็นรา้ งเป็นม้ายในวันลูนบด่ ี เทียวทางไกล
ออกเรอื นไปคา้ ขาย จักไดท้ รัพย์สมบตั ิดงั ปรารถนา
วันไสเจ้า อยา่ ทำการวิวาหม์ งคล อยา่ ซอื้ สิง่ ของและนำสัตว์ ๒ ตนี ๔ ตีนมาเลีย้ ง บด่ ี
วันไสเสยี อย่าออกจากเรอื นไปคา้ ขายทางไกลจกั ประสบอบุ ัติเหตุกลางทาง
วันทา้ ยป้าว อย่าเดนิ ทางทางน้ำอย่าไปค้าขายทางเรอื หากำไรยากขาดทุนเรว็ การไปคา้ ขายทางบกดี
วันยเี่ ปียง การวิวาห์มงคลแตง่ ผัวแตง่ เมีย การเอาคนเขา้ บา้ นเข้าเมืองการซอื้ ของเปน็ ต้นวา่ แก้ว
แหวนเงินทอง ช้างมา้ งัว ควายสัตวเ์ ลยี้ ง ๒ ตนี ๔ ตีนทกุ สิ่งทกุ อย่างดีจกั คา้ ขายมี
กำไรดี จกั ทำกิจการทกุ อย่างในวนั นด้ี มี าก

วิธหี าวนั เกา้ กอง

เอาวันเก้ากองของต้นเดือนแรกขึ้นตั้ง เอาวันดิถีวันเต็มของเดือนนั้นๆ เข้าบวก เอา ๑๒ หาร หารได้
ผลลัพธ์ เปน็ เศษเทา่ ใดแล้วเอาดถิ วี ัน ๑ ค่ำ ของเดอื นใหมเ่ ข้าบวก ถา้ บวกแล้วไดผ้ ลลพั ธ์เกนิ ๑๒ ขึ้นไปใหเ้ อา ๑๒
หาร ไดผ้ ลลพั ธ์เป็นเศษเท่าใด ก็จะชื่อวันเก้ากองตัวน้ันๆ

ตวั อย่าง จะเอาวนั ออก ๑ ค่ำ ๘ เหนอื กใ็ ห้เอาเลข ๕ เดือน ๗ ดิถี มี ๒๙ ก็เอา ๒๙ น้ันมาบวกเข้า แล้ว
เอา ๑๒ หาร ผลบับคือได้เศษ ๑๐ เอาดิถี ๑ เดือน ๘ เข้าบวกอีกก็จะได้ ๑๑ ฉะนั้น เดือน ๘ เหนือ ออก ๑ ค่ำ
เปน็ วนั ต๊ายป้าว เพราะเหตวุ ่าต๊ายป้าวเปน็ ลำดับท่ี ๑๑ คือเศษ ดงั กลา่ วนับตามลำดับดังนี้

เศษ ๑ เกา้ กอง เศษ ๒ รองปื้น เศษ ๓ ปนื้ ดอก
เศษ ๔ ปน้ื ดาย เศษ ๕ สปุ ๊ัก เศษ ๖ ฮับได้
เศษ ๗ ฮับตาย เศษ ๘ ขว้ำได้ เศษ ๙ ไสเจ้า
เศษ ๑๐ ไสเสยี เศษ ๑๑ ต๊ายป้าว เศษ ๑๒ ยี่เปยี ง

๓๑

วนั ไจยฤกษ์

วันไจยฤกษ์ผีหวั หลวง ใช้สำหรับทำการมงคลทุกอยา่ ง เป็นตน้ วา่ กินแขก แตง่ งาน ขึน้ บา้ นใหม่เปก็ ตุ๊ บวช

พระ ติดต่อการงาน เส่ียงโชค ไปค้าไปขายต่างบ้านต่างเมอื ง โยกย้าย ซือ้ รถใหม่ ให้เว้นวันทีไ่ มเ่ ป็นมงคล ถือเอาวัน

ดมี โี ชคมชี ัย จะเกิดประโยชนแ์ กผ่ ู้ปฏิบตั ิ โดยการดจู าก ขา้ งขน้ึ ข้างแรม ดงั นี้

๑ ค่ำ จ้างแก้วข้นึ สู่โรงธรรม ดี เปน็ วันดีมาก

๒ ค่ำ ฟงั ธรรมกลางป่าจ๊า บ่ดี เป็นวนั บ่ดี มอี ุปสรรค

๓ คำ่ ลา้ งมอื ถ้าคอยกิน ดี เป็นวนั มโี ชคลาภ

๔ คำ่ นอนปลายตีนตากแดด บด่ ี มกั มีเคราะห์ เดือดร้อน

๕ คำ่ ผีแวดลอ้ มปองเอา บ่ดี มกั มเี คราะห์ เจบ็ ไข้

๖ คำ่ ลงสำเภาไปก๊า ดี เดินทางมีโชคใหญ่ รวยๆ

๗ ค่ำเคราะห์อยู่ถา้ คอยจน๋ บ่ดี จะเกิดผู้รา้ ย เบยี ดเบียน

๘ ค่ำ สาระวนบ่เม้ยี น บ่ดี มกั มีความเสียหายขาดทุน

๙ ค่ำ ตอ้ งเสย้ี นพระราม บ่ดี มคี วามฮอ้ นใจเดินทางได้ทุกข์

๑๐ ค่ำ หาความงามบ่ได้ เสมอตัว บด่ บี ฮ่ า้ ย

๑๑ คำ่ ข้ีไร้เกิดเปน็ ดี ดี ความเจบ็ ไข้บม่ ที ำการใดๆ ดี

๑๒ คำ่ บด่ ีสักอย่าง บ่ดี ทำการใดๆ บ่ดีสักอยา่ ง

๑๓ ค่ำ ไจยผาบจมพู ดี มอี ำนาจนักแล

๑๔ ค่ำ สตั ถปู องฮ้าย บ่ดี มักมคี นจอ้ งทำร้าย

๑๕ คำ่ แม่ผีหัวหลวงปองฮ้าย บ่ดี มักมอี นั ตรายถงึ แก่ชวี ติ

วันไท

วันไท หรือการบบั วนั แบบหนไท เปน็ การนับวนั โดยน้ำชอื่ แม่วนั มานำหน้าเรียกว่า “แม่ม้อื ” และมีชื่อลูก
วันตามหลังควบคู่ไปที่เรยี กวา่ วัน “ลกู ม้ือ” ๖๐ วันไมซ่ ำ้ กัน มีคำอธบิ ายดังนี้

๑. กาบไจ้ อยา่ แตง่ งาน แต่การข้นึ บ้านใหม่ การบรรพชาอุปสมบทและพธิ มี งคลอนื่ ๆดี
๒. ดับเปา้ อยา่ ออกากบ้านค้าขายต่างถิน่ และอย่าสานหับไปค้า จะถกู โจรฆา่ ตาย
๓. รวายย่ี อย่าเลี้ยงสุราแก่เจา้ นายขนุ นางผใู้ หญจ่ ะทำให้เกิดเรือ่ งราวและหนี้สนิ อย่าเอาเหล้าสู่

ขวญั วนั ลูนเกดิ เป็นหนี้
๔. เมืองเหม้า ไม่ควรทำสวน ถางหญ้า ตดั ต้นไม้ ไม่ควรยกทับไปรบจะถูกศัตรฆู า่ ตาย

๓๒

๕. เปิกสี อยา่ เร่ิมทอผา้ เพราะผ้าผืนน้นั จะยงั ไมเ่ กดิ ภยั อนั ตรายแก่ผ้ทู น่ี ำไปนงุ่ การสู่ขอหรอื หมั้น
หมายสาวจะได้ผลดี

๖. กัดไส้ อยา่ ซ้อื สร้างมีด หอก ดาบ ฆา่ ตนเอง อยา่ หวา่ นกลา้
๗. กดสะง้า อย่าข่ีมา้ เทย่ี ว อยา่ ขี่ม้าไปคา้ ขายต่างเมืองจะตกม้าตาย
๘. ร้วงเม็ด อย่าไปล่าสตั ว์ ทำหนา้ ไม้ ธนู อย่าเดนิ เขา้ ปา่ จะหลง
๙. เตา่ สัน ทำคอกสตั วเ์ ลยี้ งจะแพรพ่ นั ธด์ุ ี ผูกมิตรวนั นี้จะให้คุณแกต่ นในวนั ขา้ งหนา้
๑๐. ก่าเล้า ทำพิธสี ขู่ วัญ สูข่ วัญจะหายจากพยาธโิ รคภยั ทำตาขา่ ยจบั ปลาดี
๑๑. กาบเส็ด อย่าเอาไหมมาคาดฝักดาบ จะฉบิ หายสร้างหกู ทอผ้าจะเสือ่ มอำนาจอยา่ ม้วนหูกทอลาย
๑๒.วนั ดับไค้ อยา่ ตัดผม และ มา่ ยชู้ สาวบส่ ูบ่ ช่ มแล
๑๓.รวายไจ้ อย่าข่หี ม้าเดนิ เมืองผจี ะทำใหป้ ่วยหนักอยา่ ข่ีม้าแอ่วจะเสียนางร่วมห้อง
๑๔.เมืองเป้า อยา่ หุม้ กลอง อยา่ ทำผ้าปทู ่นี อน ฟกู หมอน อยา่ หยิบผ้านุ่งจะเปน็ อนั ตราย ตายจากกัน
๑๕. เปิกยี อยา่ ทำเส่อื สาดเครอื่ งลาดปนู งั่ จะทำให้ตายโหง
๑๖. กัดเหมา้ หาไม้มาสรา้ งบ้านดี อย่แู ลว้ เจรญิ รุง่ เรอื ง ไปค้าไปขายจะรำ่ รวยแปงเรอื ไวห้ ว้ายท่าไปคา้

ไดแ้ สนคำ
๑๗. กดสี หาไมส้ ร้างบา้ นจะอย่ดู ีมีสุขตลอดชวี ิตงวั ควายหลายเต็มชหุ อ้ ง
๑๘. ร้วงไส อย่ากระทำการเอาขวญั เยยี วเสียหลายเหลนกบั ลูกเต้า
๑๙. เตา่ สะง้า อย่าทำเชอื กลา่ มสตั วๆ์ จะตาย
๒๐. กา่ เมด็ อย่าซ้อื หรอื ทำมีด หอก ดาบ จะเปน็ ภยั แก่ตัวเองจนถงึ แก่ชีวิต
๒๑. กาบสัน อยา่ ตดั เสอื้ ผ้า แต่ทำคอกสัตว์ดี มีหลายบ่น้อย
๒๒. ดบั เลา้ ห้อื ตัดผม มา่ ยชสู้ าวหากส้มู าหาสาวจะรักชอบ
๒๓. รวายเสด็ ปลูกหมาก มะพร้าว ตาล สวนครัวจะไมไ่ ด้ผล
๒๔. เมอื งไค้ ยกทัพไปรบศกึ จะชนะ ไปส่ขู อสาว ดี
๒๕. เปิดใจ้ เรียนคาถาอาคมสบั น้ำหมึกลงยันสกั ดว้ ยหมึก ตามรา่ งกายดี ใสร่ ักทาเก๊ยี ะ กลอ้ ง กบุ ดี
๒๖. กดั เป้า อยา่ ได้สบื คำเมอื งทา่ นบส่ ู้ อยา่ หุ้มกลองอยา่ แขง่ ขันพนัน ทา้ ปะลอง หรือทะเลาะววิ าท

จะฉิบหาย
๒๗. กดย่ี หอ้ื สานกว๋ ยไปคา้ จกั ไดค้ ำเตม็ ซาน ไปคา้ ขายจะไดส้ ัตว์ สี่เทา้
๒๘. รว้ งเหม้า ไมค่ วรตดั ไม้มาสร้างบา้ น อย่าสรา้ งวิหารหอโรงที่อยอู่ าศัยดเี ยียะสวนปลกู ยาดอกดีงาม
๒๙. เต่าสี ไมค่ วรแตง่ งานจะหยา่ ร้าง,ปลกู ผกั ดี

๓๓

๓๐. กา่ ไส้ แตง่ งานดี จะมที รัพยม์ าก หากไปงานเล้ียงจะทะเลาะวิวาทขดั แยง้ กนั
๓๑. กาบสะงา้ ไม่ควรแตง่ งาน ชีวติ ค่จู ะไม่ยัง่ ยืน สร้างยุ้งฉางดี หื้อแรกนำ้ ใส่นา
๓๒. ดับเมด็ ไม่ควรแตง่ งานชีวิตคจู่ ะไมย่ ่งั ยนื ไปคา้ ขายจะถกู ฆ่าตาย
๓๓. รวายสนั อยา่ ตดั เสอื้ ผ้าตดั ต้นไมม้ าทำร้ัวหรือก่อกำแพงดี
๓๔. เมืองเลา้ ไปงานเลย้ี งจะถูกคนอ่ืนสบประมาท ให้ขายหนา้ ห้ือยกพลรบ ทา่ นได้ ทัง้ ช้างกับนาง
๓๕. เปิกเส็ด อย่าไปรบ จะถูกฆา่ ตายอยา่ หื้อไดต้ กนาเยียตายโหงท่านฆ่า
๓๖. กัดไค้ ทำธนู หน้าไม้ จะพบความอบั โชค ยงิ สัตว์ไมถ่ กู
๓๗. กดไจ้ ไปคา้ ขายจะไดเ้ สอื้ ผ้าเงินทองห้อื สานก๋วยไพ้จะไดเ้ งินคำเต็มถุง
๓๘. ร้วงเป้า ปลูกพชื วัวควายจะมารบกวน
๓๙. เตา่ ยี ปลูกมะพรา้ ว หมาก ตาน ดมี าก
๔๐. กา่ เหม้า อยา่ ใหข้ องแก่ผอู้ นื่ จะเสียมากกวา่ ได้
๔๑. กาบสี ผสมหาง(ชาด) สแี ดงชาดทไ่ี ด้จะแดง ดี
๔๒. ดบั ไส้ ลกู ท่ีคลอดในวนั น้ี จะเล้ียงไม่โต ตายตั้งแต่เดก็ เอาเมยี ใหมจ่ ักไดล้ ูก ตายพราย
๔๓.รวายสะงา้ ตัดไม้ทำครกสาก ทำโรงเรือนเก็บของดี
๔๔.เมืองเมด็ ทำแหจะจบั ปลาได้มาก
๔๕. เปิกสัน อยา่ ตดั เสื้อผ้าน่งุ แล้วจะมีแต่ความเดือนรอ้ น ให้สุราแก่เจ้านายจักไดล้ าภมากนัก
๔๖. กัดเลา้ ขึงตาขา่ ยดักนก ทำถงุ ใส่เงนิ ดี
๔๗. กดเส็ด ไมค่ วรแตง่ งาน จะเสียทรัพย์สมบตั ิจะฉบิ หายอยา่ ทำเชือกล่ามววั ควายสตั วน์ ัน้ จะตาย
๔๘. รว้ งไค้ ไมค่ วรแตง่ งานจะเลิกรา้ ง หรอื ตายจากกัน เลี้ยงแขกจะทะเลาะวิวาท
๔๙. เตา่ ไจ้ ทำคอกสัตวเ์ ลย้ี งจะแพร่พันธุด์ มี าก
๕๐. ก่าเป้า แต่งงานดี มหี ลักฐานม่ันคง และจะรกั กันม่ันคง ไมค่ วรนำเรอื ลงน้ำ เรอื มกั จะล่ม
๕๑. กาบย่ี แต่งงานดี จะรกั กันมั่นคง หอ้ื สานกว๋ ยไปกาด ไดข้ องค้าหากพอหาม ไม่ควรลงน้ำ เข้าปา่

จะมภี ยั
๕๒. ดบั เหมา้ แตง่ งานดี จะรกั กนั มน่ั คง มที รัพยม์ าก ตดั เยบ็ เสื้อผ้าใหมจ่ ะมีคนรกั มาก
๕๓. รวายสี ไมค่ วรแต่งงาน พ่อแม่จะอายไุ มย่ ืน ทำผกู ทีน่ อนดี ห้อื หาครัวศกึ พลแสนรบบ่แพ้
๕๔. เมืองไส้ ไมค่ วรแตง่ งาน พอ่ แมจ่ ะอายุไม่ยืน อย่าออกรบทัพจับศึกจะได้รับบาดเจบ็ ตาย
๕๕. เปิกสะง้า ไม่ควรแตง่ งานจะเลิกรา้ งหรอื ตายจากกนั อยา่ ข่มี ้าเดนิ ทางจะเกดิ อันตราย
๕๖. กัดเม็ด ไม่ควรแตง่ งานจะหย่ารา้ งซือ้ สัตวม์ าเลยี้ งดีมาก

๓๔

๕๗. กดสนั แตง่ งาน ดี จะมีทรพั ย์มาก อยา่ ตดั เสอื้ ผ้า สู่ขอสาวดี พ่อแม่ฝ่ายหญงิ จะเมตตา

๕๘. รว้ งเลา้ แตง่ งานดจี ะมรี ักกนั มนั่ คงอย่าทำผ้าหม่ ผ้านวมคนในเรอื นจะตาย

๕๙. เต่าเสด็ ไม่ควรแตง่ งานจะอยู่ด้วยกนั ไม่นานอยา่ ทำเตาไฟผีเรอื นไม่พอใจให้โทษ

๖๐. ก่าไค้ ไมค่ วรแต่งงาน ซอื้ สตั ว์มาเลีย้ ง สตั วจ์ ะอายุไมย่ นื เกดิ กับความเชอ่ื พระพุท

ก เปรยี บเทยี บปีเกดิ ภาคกลางกบั การบูชาพระธรรมเทศนา

นกั สตั ษ์ ไทยกลาง นกั ษัตร ธาตุ พระธาตปุ ระจำปเี กดิ บชู าธรรมประจำปี

ไจ้ ชวด หนู น้ำ พระธาตจุ อมทอง เตมิยะ

เป้า ฉลู ววั ดนิ พระธาตุลำปางหลวง เวสสันตะระ

ย่ี ขาล เสอื ไม้ พระธาตชุ ่อแฮ สุทธะนู

เหมา้ เถาะ กระต่าย ไม้ พระธาตแุ ชแ่ หง้ เนมริ าช

สี มะโรง งูใหญ่/นาค ทอง พระธาตวุ ัดพระสงิ ห์ สมภมติ

ไส้ มะเสง็ งเู ล็ก ไฟ พุทธคายา ภูริทัต

สงา้ มะเมยี ม้า ไฟ พระธาตตุ ะโกง้ สธุ น

เม็ด มะแม แพะ ทอง พระธาตดุ อยสุเทพ ชา้ งฉันทันต์

สัน วอก ลงิ เหล็ก พระธาตุนครพนม มโหสถ

เลา้ ระกา ไก่ เหล็ก พระธาตหุ ริภุญชยั สทิ ธารถ

เสด็ จอ หมา ดนิ พระธาตุเกษแก้วจุฬมณี กุสราช

ไก๊ กลุ หม/ู ชา้ ง นำ้ พระธาตดุ อยตุง สตุ ตะโสม

ข. เปรยี เทียบปเี กิดกับปเี กดิ ภาคกลางกบั การบูชาพระธรรมเทศนา

นกั ษตั ร ปเี มือง สร้างธรรม ส่ิงที่ควรสรา้ งทำบุญ

ชวด ใจ้ เตมียะ ศาลาและน้ำบ่อ

ฉลู เป้า เวสสันตะระ ไฟฟา้

ขาล ยี สุทธะนู ศาลาบาตร

เถาะ เหม้า เนมริ าช ปราสาท

มะโรง สี สมภมิต เจดยี ์

มะเส็ง ใส้ ภูรทิ ัต ดอกไม้คำ

มะเมีย สงา้ สุธน อาสน์สงฆ์

๓๕

มะแม เมด็ ช้างฉทั ทันต์ ฉตั ร

วอก สนั มโหสถ กำแพง

ระกา เล้า สทิ ธารถ เวจกฎุ ี

จอ เส็ด กสุ ราช ธรรมาสน์

กนุ ไก๊ สุตตะโสม ห้องนำ้

ค. สรา้ งธรรมตามชะตาเดือนเกดิ

เดอื นภาคกลาง เดอื นเหนือ สร้างธรรม

๑๑ เกีย๋ ง สทุ ธะนู หรือ ปฐมกัปป์

๑๒ ยี่ ชา้ งฉทั ทนั ต์ หรือ ปทุมกุมาร

๑ สาม มัฏฐกณุ ฑลี หรือ มโหสถ

๒ สี่ หงสผ์ าคำ หรือ ภูรทิ ัต

๓ หา้ อทุ ธลา หรือ ปุรสิ าด

๔ หก พุทธโฆษา หรือ เตมิยะ

๕ เจด็ อรินทมุ หรอื เนมริ าช

๖ แปด พารทะ หรือ เนมิราช

๗ เกา้ พทุ ธาภเิ ษก หรอื สิบชาติ

๘ สบิ ธรรมจกั ร หรอื สวุ รรณสาม

๙ สิบเอด็ พทุ ธนิพพาน หรอื เวสสันดร

๑๐ สิบสอง มัคคลสตู ร หรือ สมภะมิตร

การสร้างธรรมตามปีเกิด และเดือนเกิดนับว่า เป็นกุศโลบายที่แยบยลของชาวล้านนา เพื่อทำให้
เกิดการสืบสานซึ่งพระพุทธศาสนาโดยอาศัยมนุษย์ทุกคนที่เกิดในแต่ละวันจะต้องมีการสร้างพระธรรมคำสั่งสอน
ของพระพทุ ธศาสนาไวใ้ ห้เปน็ การบนั ทึกลายลักษณ์อักษร ซึง่ เป็นการรกั ษาพทุ ธธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้าไว้ให้
สืบ และยืนยาวได้เป็นอย่างดี แม้อดีต การศึกษาเรื่องการจารึกอักษร การจารธรรมลงในใบลานหรือคัมภีร์ คน
ธรรมดาทัว่ ไป อาจจะไม่มีความรทู้ ้ังการจารึก ขดี เขยี น แตม้ ธรรม ซงึ่ การกระทำดังกล่าวจะกระทำได้ ก็ต้องอาศัย
ผูม้ ีความรอบรู้ในหลักธรรมทางพระพทุ ธศาสนา จึงทำใหเ้ ป็นการส่งเสริมการจารึกการเขียนหลกั ธรรมคำสอน และ
ส่งเสริมนกั ปราชญไ์ ดจ้ ารกึ หลักธรรมไว้มากมายสืบตอ่ อนุชนรนุ่ หลังต่อไป

ฉะนั้นการเขียน หรือการสร้างธรรม หรือการบูชา พระธรรมตามวันเกิดของตนเองจึงเป็นกุศโลบาย

๓๖

ในการสืบพระพุทธศาสนาให้มั่งคงได้เป็นอย่างดีประการหนึ่ง และอีกประการเป็นการส่งเสริมให้ผู้รู้ปราชญ์

ชาวบา้ นไดม้ ีโอกาสศกึ ษาเขยี นคัมภีร์ไว้มากมาย ซ่งึ ความเช่อื ของผู้เกิดปีตา่ งๆ และวันต่างๆ ดงั จะกลา่ วต่อไป

ง. สรา้ งธรรมตามชะตาวนั เกิด

เกดิ วันอาทติ ย์ สร้างธรรม สังคิณี

เกิดวันอังคาร สรา้ งธรรม วิภงั คะ

เกิดวนั พุธ สรา้ งธรรม ธาตุกถา

เกิดวันพฤหัส สร้างธรรม ปคุ คลปญั ญัตติ

เกดิ วนั ศุกร์ สรา้ งธรรม ยมก

เกดิ วนั เสาร์ สรา้ งธรรม มหาปฏั ฐาน

๓๗

บทที่ ๓

ความเชื่อวธิ บี ำบดั ขจดั โรคภยั

การรักษาโรคตามความเชื่อชนิดหน่ึงทีง่ า่ ย คือการที่ญาติของผู้ปว่ ยไปหา มรรคนายก หรือปูอาจารย์
แล้วขอบูชา (ซื้อ) เทียนที่ทำขึ้นโดยผ่านพิธีกรรมของ ปู่อาจารย์ที่ลงอักขระ คาถา แล้วญาติผู้ป่วยก็นำเอามาจุด
เพื่อให้ผู้ป่วยหายจากโรคภัย ไข้เจ็บ นอกจากนั้นก็ยังมีการจุดบูชาเทียนให้ผู้ป่วยพ้นจากเคราะห์กรรม และนำ
ความโชคดี มาสู่ตน เรยี กวา่ บูชาเทียนพ้นเคราะห์เอาโชค

ข้อตกลงในการอา่ นคำโอกาส

ข้อตกลงในการอ่านในบทต่อไปนี้ ผู้เขียนจะเขียนเป็น ๒ ระบบ ระบบหนึ่งเปน็ ระบบภาษาไทยกลาง
อีกระบบ จะเป็น สำนวน ภาษาไทยล้านนา เพราะ ผู้เขียนถือว่าได้ยึดถอื การปริวรรตจากต้นฉบับทีเ่ ป็นการจารึก
เป็นภาษาไทยล้านนา ซงึ่ ในระบบดังกล่าวน้จี ะพบว่าไม่ตรงตามไวยกรณ์ภาษาไทยกลาง แตก่ จ็ ะใชอ้ ักษรไทยกลาง
เป็นการเขียนเพื่อใช้เป็นการอ่านออกเสียง ซึ่งผู้เขียนเห็นว่าจะได้อรรถรส ไอกลิ่นแห่งสำนวนสำเนียงภาษาไทย
ล้านนา ยิ่งถ้าเป็นคำโอกาส หรือเป็นคำที่ปู่อาจารย์จะต้องใช้ในการร่าย แบบพราหมณ์ ก็จะทำให้ถูกต้องตาม
สำนวนและสำเนียงไทยล้านนา เดิมอย่างแท้จรงิ ดังนั้น จะพบว่า มีคำว่า กิ๋น ป๊าด กั๋ว เหงี่ยง ตั๋ว ต๋น เป๋น ฯลฯ
ซงึ่ แน่นอนยอ่ มไม่ตรงกบั การเขียน ตามไวยกรณ์ภาษาไทยกลาง

ความเชือ่ เก่ยี วกบั เคราะห์

เคราะห์ คือสิ่งที่ชั่วร้ายที่มาบังเกิดกับบุคคลเป็นสิ่งที่ไม่ดีไม่งาม เป็นสิ่งที่คนไม่ต้องการ อันมี
องค์ประกอบด้วย วันเวลา เหตุการณ์ที่ไม่ควรจะเกิดก็กลับมาบังเกิดขึ้น เช่นอุบัติเหตุ นำไปสู่ การเจ็บ การไข้
การป่วย จนกระทั้ง ตาย เรื่องเหล่านี้เป็นทุกข์ทั้งผู้ประสบ และผู้ที่อยู่รอบข้าง ชาวล้านนาเรียกว่า เคราะห์
เคราะหเ์ หลา่ น้ีชาวลา้ นนาเช่อื วา่ เกิดข้นึ ได้กบั ทกุ คน ปอ้ งกันได้ และ รักษาได้ จงึ ทำให้เกิดพธิ กี รรมท่เี กี่ยวกับการ
ป้องกัน การรกั ษาเกี่ยวกบั เคราะห์ เช่น สง่ เคราะห์ สะเดาะเคราะห์ บูชาเคราะห์ บูชาเทียน

๓๘

ความเชอื่ เร่ืองการบชู าเทยี นพ้นเคาระห์และเอาโชค

ความเชื่อเรื่องการบูชาเทียน ชาวล้านนามคี วามเชื่อในเรื่องการจุดเทียนบชู าเคราะห์ และรับเอาโชค
สัมพันธ์กับวันข้างขึ้นข้างแรม โดยได้กำหนดวันขึ้น แรม ใด ที่ดี และไม่ดีในการจุดเทียนบูชาพ้นเคราะห์ และเอา
โชคดังนี้

เดอื นใดก็ดี ออกคำ่ ๑ อยา่ บูชาเทยี น มักไดผ้ ิดเจ้าขุน บ่ดี แล ออก ๒ ค่ำ ดี ออก ๓ คำ่ ดี ไดอ้ ุ้งดี ออก ๔
ค่ำ บ่ดี ขุนชัง และออก ๕ ค่ำดี และออก ๖ ค่ำบ่ดี เป็นเคราะห์ ออก ๗ ค่ำ ดี และ ได้ตามเปิงใจใฝ่มักจอุ ันและ
ออก ๘ ค่ำ บ่ดี มักช่างผิดกันและ ออก ๙ ค่ำ ขุนชัง บ่ดี ออก ๑๐ ค่ำ บ่ดี ออก ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ดี จุวันและ
เดือนแรม บ่ดี แรม ๑ ๒ ๓ ๔ ค่ำ บ่ดี แรม ๕ ค่ำ ดี มีโชคแล แรม ๖ ค่ำ บ่ดี แรม ๗ ค่ำ ดีมีโชคแล แรม ๘ ค่ำ
ผหู้ ญิงชา่ งมาจดู แี ล แรม ๙ คำ่ แรม ๑๐ คำ่ ดี ท่านเมตตาแล แรม ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ บ่ดแี ล

ส่งเคราะห์หา้ มหันหนา้ ไปทิศตา่ งๆ

สง่ เคราะห์บด่ ีอว่ายหนา้ ไปตอ้ ง ก็เป็นความเชอื่ ในพธิ กี รรมการส่งเคราะห์ที่สมั พันธก์ ับเดือนลา้ นนา โดยมี
ความเกยี่ วกนั การส่งเคราะห์ควร และ ไม่ควรหนั หน้าไปทางทิศใดท่ีสามารถประกอบพธิ ีกรรมการสง่ เคราะห์ เช่น
ความเช่ือวา่ “เดอื น ๘ ๙ ๑๐ ไขหนอุดร (เหนอื ) หอ้ื เราอว่ายหน้าไปทิศบุรพา(ตะวนั ออก)แล” ก็ให้ผ้ปู ว่ ย และปู่
อาจารย์ผู้ประกอบพิธีในระหว่าง เดอื น ๘ ๙ ๑๐ (เหนอื ) หันหนา้ ส่งเคราะห์ไปทางทิศตะวันออก ถ้าหันไปทางอ่ืน
ทำให้พิธีการส่งเคราะห์ไม่ประสบผลสำเร็จไม่อาจทำให้ผู้ป่วยหายได้ นอกจากจะไม่หายแล้วยังจะมีภัยแก่บิดา
มารดา ลูกเต้า ขา้ ทาสบริวาร ของปลกู ของเลี้ยงอีกดว้ ย

ท่ีนจี้ กั กลา่ วสง่ เคราะห์ก่อนแล อย่าอว่ายหนา้ ไปต้องเทวดาไขประตูแล บ่ดีแทแ้ ลเดอื น ๒ ๖ ๗ เทวดาไข
ประตูปัจจิม(ตะวันตก) หื้อเราอว่ายหน้าไปทิศอุดร(เหนือ) เทวดาจิ่งรับเอาแล ยกตัวอย่าง เวลาเราจะส่งเคราะห์
หลวงในวันหลงั พญาวัน(ปากป)ี ตรงกบั ช่วงสงกรานต์ ตรงกบั เดอื น ๗ เหนือ ก็ให้ผู้สง่ เคราะห์ อว่ายหนา้ ไปทางทิศ
อุดร (เหนือ) เทวดาจิ่งรับ ส่วนการส่งเคราะห์อ่ืนๆ ก็ขึ้นอยู่กับเดอื นที่ปูอ่ าจารยจ์ ะส่งให้คนเปน็ พยาธ์ิว่าส่งเดือน
ใด ก็ให้เทวดาไขประตูนั้น

เดอื น ๘ ๙ ๑๐ ไขหนอุดร (เหนือ) หอ้ื เราอวา่ ยหน้าไปทศิ บุรพา(ตะวนั ออก)แล
เดือน ๑๑ ๑๒ ๑ ไขหนบรุ พา(ตะวันออก)ห้ือเราอว่ายหนา้ ไปหนทิศทักขิณณะ(ใต)้
เดือน ๒ ๓ ๔ ไขหนอุดร (เหนือ) หื้อเราอว่ายหน้าไปหนปัจฌมิ (ตะวันตก) และ กันว่า บ่รู้ตามทำนอง
คองอุปเทศ อันนี้เสียก่อน นับกระทำไปดังอันก็บ่ป้น จาก อันตราย แล และ สัพพอุปัทวะทั้งมวล ก็บ่ป้น ก็บ่วุฒิ
และ กันว่า เบ่นหน้าไปตอ้ งเทวดา บ่รบั เหตนุ ้นั อย่าหื้อได้ต้องแท้เน้อ และ

๓๙

จักกล่าววันอันดีส่งเคราะห์หื้อรู้ก่อน จักบูชาเคราะห์สัง ก็ดีหื้อหาได้วัน จันทร์, พุธ สองวัน นี้และ
เคราะห์จิ่งตกและ ล้ำสองวันนี้ไป บูชาร้อยเตื่อ พันเตื่อเคราะห์ก็บ่ตกและ ส่วนอุบาททั้งหลายอันกล่าวมานี้ กัน
เกดิ มีวนั อาทติ ย์ ได้แกท่ าสาทาสี ขา้ ใช้คนใชน้ ้ันและ กันเกดิ มวี ันจนั ทร์ได้แก่พี่น้องและ กันเกดิ มีวันอังคาร ได้แก่
พ่อแมแ่ ละ กนั เกิดมีวันพธุ ไดแ้ กล่ ูกเมยี แล กันเกิดมีวนั พฤหสั ไดแ้ กค่ รูบาอาจารย์ และมติ รสหายแหง่ ตนแล กันว่า
เกิดมีวนั ศกุ ร์ ได้แก่ สตั ว์ ๔ ตีน ๒ ตีน อันเป็นสตั ว์เล้ียง แหง่ ตนนั่นแล กนั วา่ เกิดมีวันเสาร์ได้แก่ตวั ของตนและนา

พิธีกรรมรกั ษาคนป่วย โดยการส่งเคราะห์

๑) ส่งเคราะหค์ วบ/เคร่อื งส่งเคราะห์
หมายถงึ การทำพธิ ีในการสง่ เคราะหใ์ หญ่ ท่ีรวบหรอื ครอบเคราะห์ทุกส่งิ ทกุ อย่าง เพราะบางที เคราะห์
ที่เกิดคนป่วยหรือญาติผู้ป่วยไม่รู้ จึงใช้พิธีส่งเคราะห์ควบ แทนการส่งเคราะห์ประเภทอื่นๆ ด้วยซึ่งจะกล่าวเรื่อง
เคราะห์อืน่ ๆ ต่อไป
เคราะห์ควบ กันว่าจักส่ง หื้อแปงสะตวงใบหนึ่ง แล้วแต่งเครื่อง ๑๒ เข้าใส่ คือแกงส้ม แกงหวาน
พร้าวตาล กล้วยออ้ ย พริก เกลือ หมากพลู ข้าวสุก ๑๒ ก้อน ขา้ วตอกดอกไม้ เทยี น ๑๒ เลม่ ชอ่ ขาว ๑๒ ลูกส้ม
ลูกหวาน ๑๒ เงนิ พนั คำรอ้ ย หอก ดาบ ใส่หอ้ื พร้อมเต๊อะ
ก) ขันตง้ั อาจารย์
ขนั ต้ัง ตามครุ บุ ้านเมอื ง ไพร่ ๕ บาทเฟื้อง ขุน รอ้ ยปลายเฟอ้ื ง เจ้า ๓ ร้อยเฟอื้ ง และ หมาก ๔ ขด ๔
ก้อม เทยี นเล่มบาทคูห่ นงึ่ เลม่ คหู่ น่งึ เทยี นอ้ ย ๔ คู่ พลู ๔ สรวย ผา้ ขาวผา้ แดง ขา้ วสารถว้ ยหนึง่ เงนิ ๕ บาทเฟ้ือง
น้ำสม้ ปล่อย สลุงหนง่ึ ใบหนาดหนาม ปุ๊กหน่ึงแล
ข) คำโอกาส
สรีสิริ สุขสวัสดี เชยยสิทธิสัพพสัตรู วินาสันตุ อัชชเชยยา อัชชสุมังคล อัชชสุลาโภ อัจจ๊ะในวันนี้ก็
เป๋นวันดี เป๋นวันสรีวันหา้ ม เป๋นวันผาบแป๊ขา้ เสิ๊กสตั รูเป๋นวันจูมหาลาภ เป๋นวันผาบแป๊อนตราย เป๋นวันดีหายโสก
เป๋นวันโจควนั ไจย เป๋นวนั หายอุบาทพระเจ้า อนุญาตหือ้ แก่กู สัพพโสกาอันวา่ โสกตุ๊กข์ตังมวล สัพพโภคา
อนั วา่ เปียธิตังมวล สัพพภยั ยาอันว่าภัยยะตังมวล สพั พอัตราโย อนั วา่ อันตรายตงั มวล วินาสันตุ จุ่งระงบั หายไป วิ
เสสัตโต อย่าหื้อเสสลังเป๋นผะดุจดังน้ำกลิ้งกลาดตกจากใบบัวใบบอนนั้นแต๊ดีหลี อัจจ๊ะในวันนี้กูจักส่งภัยอุบาท
พยาธิ์ฝูงชั่วช้า อันมาอยู่ถ้าหื้อหมองใจ๋ ก็หื้อตกไปในวันนี้ เปียธิลมร้ายกล้า ๒๕ ผะก๋าร เคราะห์สามารชั่วช้า
เคราะห์จังไร อุบาทตัง ๔ เป๋นต้นว่า เคราะห์ปี๋ เคราะห์เดือน เคราะห์วัน เคราะห์ยาม เคราะห์คำรามเจ็บไข้
อนั อยู่ลัง้ เลือแฮมต๋น ก็หื้อตกไปในวันนี้ มหาโทโสโตส๊ หนักยิ่งกว่าฟ้า หนายิง่ กว่าดิน ก็หื้อตกไปในวันน้ี ถูกกั๋มเก่า
เวรหลัง ก็หอื้ ตกไปในวันน้ี เปยี ธิ ๔๖ อบุ าท ๒๕ กห็ ้อื ตกไปในวันน้ี เปยี ธลิ มฮา้ ยกล้า ๒๕ ผะการ เคราะห์สา

๔๐

มารชว่ั ชา้ ๖๒ กห็ ื้อตกไปในวันน้ี เคราะหจ์ งั ไรนางแฝด ถูกต้องยาแฝดยายำ กห็ ้ือตกไปในวันน้ี ถกู ผจี ังไรจวนขวัญ
ไปในอากาส ถูกผชี ่ังป๊าดปาขวัญหนี ก็หอ้ื ตกไปในวันนี้ ถกู ผจี ังไรล้ีคิงเฮือนเบียนเจ้า ถกู ผีปเู่ ถ้าต๊ักตอ ถูกผีลมจ๊าง
ฮา้ ย ก็หื้อตกไปในวันน้ี ถกู ผลี า่ ผเี หง้า ผีกะผีสือ ผีสวายลองมีดบ้อง ผีเผต ผีเสือ้ ผพี ราย ผยี กั ข์ ผีมักก๋ินคน ผีต๋าย
โหงอนั อยู่ดินและอากาส ผีนักปราชญ์ ผหี มอยา ผีปาลาใบ้งา่ ว ผีสาวผเี ดือนดาวอากาส สพั พผที ุกชาติ นาๆ จุ่งปา
กนั มารับลองเอาเครื่องบูชาอนั ตู หากแตง่ แป๋งทำมากวรก่าล้านต้ือ แสนคำ กูแตง่ ต๋ามกำพระเจ้าต๋นเป๋นครูโผดโลก
กำฮ้ายโสกสูจุ่งมารับเอาเครื่องบรโิ ภค ฝูงนี้แลว้ จุ่งปากันหนีสิบป๋ีอย่ามาเต้า เก้าปี๋อย่ามากอย ร้อยป๋ีอย่ามากั้น
ปันปอี๋ ย่ามาตื่น หมน่ื ปี๋มาแขวน แสนปี๋อย่ามาใกล้ อย่าอาลยั ใจเจตห้ือหนจี ากประเทศแดนคน พระฤษี ๘ ต๋น จตุ
โลกท้งั ๔ ปัญจพทุ ธตัง ๕ ต๋นผาบหลา้ ปืน้ ฟา้ เมืองสวรรค์ หากป๋งปน๋ั ไวห้ อ้ื กแู กน่ กล้า สอู ย่าอวา่ ยหน้าคนื มาซำปอ
สองแต๊เน้อ โอม พโล มหาพลํ โอม เตโช มหาเตชํ โอมสิทฺนาทํ สวาห ทุกฺขโรคา ภยฺยา โลโสโก สพฺพมิจฺฉา
นานาสตฺตูรฺ จปุ ททฺ วา อนตฺ รายา อาเกกา วนิ าสนตฺ ุ สพพฺ สตตฺ รู ฺ วินาสนตฺ ุ นริ ชุ ฺฌนฺติ นาม คาถา อโห สิวิเสสโต
หลุ ูหุลูสวาหาย (ว่า ๓ ที่ แล้วดำหัวตกซะตวงหือ้ เอาเก้ียวนหัว ๓ รอบ แล้วเอาสง่ ไปทางวันตกเตอะ)

พิธีสง่ เคราะห์ (อกี ตำราหน่ึง) กล่าว สัคเค กาเม จะรเู ป คริ ขิ ะระตะฯลฯ
โภนโต เทวะสังขาโย ดูรา กราพญาเตวดาตังหลาย ๙ ต๋น มพี ญาอาตส๊ิ จ๋ัน องั การ ปุ๊ด ผัส สุก เสาร์ ราหู
เกต นวะคลาดตัง ๙ เป๋นที่สุด บัดนี้อุบาสักกะ เจ้าบ้านเจ้าเฮือน เจ้าเสื้อ และเจ้าผ้า เจ้าจาตาเครื่องปูจา และผู้
เป๋นพยาธิ อปุ ทวะ กงั วล อนตรายภัยยะนานาตา่ งๆ เป๋น พลวะบ่ขาด กันว่าได้ถกู ตอ้ งกับด้วยลกั ษขณาจาตา ป๋ี วัน
เดือน ยาม เยื่องใด เยื่องหนึ่งก็ดี กันว่าได้ถูกต้องกับต๋ัวเปิ่ง ตั๋วจ๋น ตั๋วเสวย และยอดจันต้องโหราอย่างใด อย่าง
หนึ่งก็ดี กันว่ามาก็มาโขนฮัก และจั๋นแลในลักขณาตันต๋นจั๊นกลาง จั๊นป๋าย เยื่องใด เยื่องหนึ่งก็ดี อันเป็นใหญ่ แก่
คะหะตังหลายกเ็ ท่ามแี ต่ต่านตงั หลาย ๙ ต๋น หากมากระทำห้ือเปน็ พยาธิโรคา บดั นีเ้ จ้าบา้ น เจ้าเฮอื น เจา้ เส้ือ เจ้า
ผา้ เจา้ จาตา และผ้เู ป๋นพญาธินก้ี ็ได้ตกแต่งแป๋งเคร่ือง ปรกิ ัมปจู าสกั การะแกต่ า่ นตงั หลาย เปื่อหอื้ นั ป๊นจากยังอุปท
วะพยาธิกง๋ั วลอนตรายตงั หลายฝูงนแี้ ต๊ดีหลี
บัดนี้ต่านตังหลาย ๙ ต๋น มีพระอาติ๊ส พระจ๋ัน อังการ ปุ๊ด ผัส สุกร์ เสาร์ ราหู เกตุ นะวะคลาดตัง ๙ อัน
เกยเตยี วแวดวักไปมาในทวาทะสะ ๑๒ ราสี ป๋ี เดอื น วัน ยาม บข่ าด หากเกดิ มาต๋ามปถมะ กบั โลกหากต้งั แต่งแป๋ง
มา ต๋นมีลักขณาตา และสัตรูปาปะเคราะห์ หากเตียวถูกต้องปองกระทำหื้อมีตุ๊กข์โรคโลกา หื้อบ่เกิดยังเป๋นไข้ได้
พยาธิ คะหะฝูงเป๋นโสมะ ก็ได้มีกำเมตตาขุนณา หื้อมีลาภ ก็หากเป๋นสุภาพแห่งเตวดา บัดนี้ ปาปะเคราะห์ตั๋วใด
หากมาถูกต้องยังลักขณาจาตาแห่งผู้มีจื่อว่า..............ก็จึงได้ตกแต่งแป๋งยังเคร่ืองขียาปูจาสักการะ นะวะคะหะ
นกั ขัตฤกษ์ตังหลายเปื่อจกั หื้อหายเสยี ยังโรคา หอื้ หายยงั พยาธิกังวลหื้อหายเสียยังสัปป๊ะเคราะห์ในต๋นเสียงจุเยื่อง
ด้วยอนั ไดแ้ ต่งแป๋งยังเครื่องปูจาแก่นักขัตตาตัง ๙ และยอดโหราดว้ ยโภชนาหลายหลากสิ่ง ขาทะนยิ ะ ย่ิงหลายผะ
การ มีตั้งแก๋งส้ม แก๋งหวาน และใคว่สัปป๊ะเครื่องก๋ินใส่พร้อมนานา ตังมธุบุผาราจา ดวงดอกแต่งต๋ามหมอปูจาขอ

๔๑

อังก๊าดราชธนา ต่านตังหลายจุ่งเสด็จลีลามากับด้วย ยะสะปริวารแห่งต๋นมาฮับเอายังเครื่องปูจาผู้มีนามกรชื่อว่า
............... เปอื่ หือ้ หายยังพยาธิกังวลอย่าห้ือมีในต๋นสักหยาด เป๋นดัง่ น้ำอันกล้ิงตกจากใบบัวใบบอน ห้ือถอนเสียยัง
ภัยยะโรคาอันเปิ่งก๋ัวหลายสิ่ง สัปป๊ะเคราะห์ยิ่งหลายผะการ มีต้นว่า ราจ๊ะภัย โจระภัย มนุสะภัย อมนุสะภัย อุท
ทะกะโลก๋ันตะภัยยะ เสือ หมี จะเข้ เนื้อ กล้าแกร่ง ร้ายคะนอง ฟองหน้าเครื่องข้าตังหลาย หื้อหายเสียด้วยเตจะ๊
อนุภาพ อันใดแต่งแป๋งยังเคร่ืองปูจาแก่เตวดา นักขัตฤกษ์ตัง ๙ ต๋นแตน แต่ละนี้ไปปายหนา้ จุ่งหื้ออยู่สำราญบาน
ใจ๋ แล้วจุ่งหื้อบังเกิดโภคลาภะสะก๋าร หันต่อหน้าจุ่งจักมี อายุยิ่งยืนยาวซาวป๋ายปี๋ จุงหื้อได้สุขสวัสดีแก่เจ้าเฮือน
เจ้าเสือ้ เจ้าผา้ เจ้าจาต๋า เจ้าเคร่อื งปูจา และของเลี้ยงหอื้ สุขสบาย เสี้ยงจุผะการ กนั ว่าขุนตา่ นตงั หลายไดเ้ สวยยัง
ข้าวน้ำโภชนาอาหาร ก๋ารอันใดแต่งแป๋งยังปะริก๋ัมปูจานานาตา่ งๆ สันนี้จุ่งจักเอาเมือหาผะสาทวิมารคำ แห่งต่าน
เสยี้ งจตุ ๋นๆ เตยี่ งแตด๊ หี ลแี ดเ่ ตอ๊ ะ ฯ

พธิ ีปัด๊ เคราะห์ สะเดาะภัย
สัพพัตถะ สัพพะทา สัพพะเคราะห์ สัพพะภัยเคราะห์ปายในก็หื้อออก เคราะห์ปายนอกก็หื้อหนี ตัง
เคราะห์ปี๋ เคราะห์เดือน เคราะห์วนั เคราะห์ยาม กห็ อ้ื ตกจากกายา ตงั้ เคราะหป์ ี๋เดือนวนั รา้ ยกาจ เคราะห์ผะหลาด
เดินจร เคราะห์เมื่อนั่ง เคราะห์เมื่อนอนเหน็ดเหนื่อย เคราะห์เมื่อยไข้ป่วยกายา เคราะห์โรคาอุบาทว์ ตั้งเคราะห์
นพฆาตตวั จน๋ั เคราะหล์ มฝนปว๋ิ เป่า เคราะหใ์ หม่เก่าเหงิ นาน เคราะหเ์ ม่ือคืนบ่หัน เคราะห์เม่อื วนั บ่ฮู้ อย่าได้ซุกอยู่
กายาของเจ้าเสอื้ เจา้ ผ้า เจ้าจาตาไปในวันน้ยี ามนี้ พร่ำเป๋นดัง่ น้ำกล้งิ กา๊ ดใบบวั ใบบอน สมดงั กำพระชินวร กลา่ วไว้
ว่า สพั พัตถะ สัพพะทา สัพพะทกุ ขา สัพพะโรคา วินาสันตุ อม หลู ู..หลู ู สวาหาย...
พธิ ีส่งเคราะห์๓๐ อีกสำนวนหนง่ึ
สิรสิ ุขขะสวัสดี สิทธิสัพพะศัตรู วินาสันตุ๊ อะจะเจยยะ อะจะมงั คะโร อจั จะลาโภ อัจจะในวันน้ี ก็เป๋นวัน
ดี เป๋นวนั สหร๋ีอนั มาก เป๋นวนั พระผาบแป๊ข้าเส๊ิกสะตรู๋ เป๋นวันจูมหาลาภ เป๋นวันผาบแป๊ข้าเส๊ิกสัตรู เป๋นวันจูมหา
ลาภ เป๋นวนั ผาบแป๊อันตราย เป๋นวันดหี ายโสก เป๋นวันโจควันไจย วันไขห้ ายอุบาทเป๋นวันพระเจ้าอะนุญาตห้ือแก่
กู สัปปะ๊ โสก๋า อันว่าโสกตุ๊กตังมวล สัปปะ๊ โลก๋า อนั วา่ พญาธิตังมวล สปั ป๊ะพยา อนั ว่าภยั ยะตังมวล สัปป๊ะอันตะ
ราโย อันวา่ อนั ตรายตงั มวลวนิ าสนั ตุ จ่งุ หอื้ ระงบั ดับหายไป วิเสสตั โต อย่าหือ้ เสสเหลือหลอ ปะ๊ ดจุ ดั่งต่อมน้ำกล้ิง
กา๊ ด ตกจากใบบวั ใบบอนแต๊ดีหลี อัจจ๊ะในวันนี้กูจกั สง่ เคราะห์ ภัยอบุ าท พญาธฝิ งู ชว่ั ชา้ อนั มาอยู่ถ้าห้ือหมองใจ๋ก็
หื้อตกไปในวันนี้ พญาธิลมร้ายกล้า ซาวห้าผะการ เคราะห์สามารชั่วช้าหกสิบสอง หื้อตกไปวันนี้ เคราะห์จังไร
อุบาทตังสี่ เป๋นต้นว่า เคราะห์ปี๋ เคราะห์เดือน เคราะห์วัน เคราะห์ยาม หื้อตกไปวันนี้ เคราะห์คำรามเจ็บไข้ อัน
อยู่รั้งเรื้อแรมใจ๋ หื้อตกไปวันนี้ มหานุโตโสนุโต๊สฮ้ายหนักยิ่งฟ้าหนายิ่งกว่าดิน หื้อตกวันนี้ ถูกเคราะห์กั๋มเก๊าเวร
หลังหื้อตกวันนี้ ถูกพยาธิเก้าสบิ หก อุปัทตะวา ซาวเจ็ด หื้อตกวันนี้ ถูกพยาธิลมร้ายกล้าซาวห้าผะก๋าร เคราะห์สา

๓๐ จากป๊บั สา หวดถา ไชยปญั ญา บ้านแมก่ าไร่ หมู่ ๖ ณ แมก่ า เมือง จ.พะเยา