Luka Miceta-Stefan Nemanja

Luka Mičeta

STEFAN NEMANJA

POVEST SRBA OD DOSELJAVANJA NA BALKAN DO
DRŽAVE ŽUPANA STEFANA NEMANJE

By

2

Uvaženom beogradskom duhovniku
protojereju Stanislavu Strahiniću,
parohu i dugogodišnjem starešini
Hrama Svetog Petra i Pavla u Topčideru
— koga sam imao čast da poznajem.

3

UMESTO UVODA

„Svaka istorijska knjiga, čak i kada se bavi veoma dalekom
prošlošću, ima određeni odnos sa sadašnjošću. [...] Evropa se gradi.
Velike nade koje to pobuđuje biće ispunjene samo ako se bude vodilo
računa o istoriji."

Žak le Gof

„Sadašnjost i prošlost osvetljavaju jedna drugu."

Fernan Brodel

Prošlo je devet vekova od kada je rođen srpski veliki župan Stefan

Nemanja — vladar koji je stvorio srpsku državu po modelu i pravilima
tadašnje Evrope — i 815 godina od kada je vasilevs Aleksije III Anđeo,
na molbu tada već monaha Simeona i sina mu Save, carskom
hrisovuljom dodelio Hilandar „da bude Srbima na poklon večni". Bilo je
to doba početaka srpske književnosti, prava, umetnosti, arhitekture,
doba Studenice, „majke srpskih crkava", Ðurđevih stupova, Hilandarskog
tipika, Miroslavljevog jevanđelja...

Pet stoleća teških borbi trebalo je Srbima da od varvarskog
slovenskog plemena, koje je na Balkansko poluostrvo došlo u sedmom
veku, dostignu nivo moderne, evropski ustrojene zajednice, da
definitivno ucrtaju svoju državu na mapi Evrope i zauzmu zasluženo
mesto u evropskoj zajednici hrišćanskih naroda.

Stefan Nemanja bio je ličnost evropskog formata, čiji su savremenici
bili i Fridrih I Barbarosa, Ričard Lavlje Srce, Saladin, vasilevsi Manojlo I
Komnin, Isak II Anđeo, Aleksije III Anđeo... Pripadao je vladarima koji
su trezveno sagledavali i promišljali političke odnose, ali je bio i ličnost
sa vizijom razvoja države koja nije ishodila iz sebičnih i sujetnih razloga.

Bio je to vladar koji je znao i da se pobuni i da se pokori. Nije ga bilo

4

strah ni od jednog ni od drugog. Jer shvatiti politiku i vlast u celini
oduvek je podrazumevalo i spoznavanje gorčine poraza.

U dalekom carigradskom zatočeništvu, iz očajanja koje dolazi od
poniženja i poraza, iz prinudne udaljenosti i usamljenosti, Stefan
Nemanja stiče bolno političko iskustvo, upoznaje mudrost rasuđivanja
koju samo patnja može da podari.

Kada je bio slab, tražio je milost, a kada je bio jak, umeo je da bude
milostiv. Kao vladar, crpeo je snagu iz snažne volje i uzavrele strasti
koju samo vlast može da pobudi, dok je kao monah snagu pronalazio u
pravoslavlju i ljubavi prema Stvoritelju.

Stefan Nemanja spada među one vladare koji su stekli poštovanje
kako svojih podanika i savremenika tako i svojih potomaka. Bio je
vladar koji se, ni u dobru ni u zlu, nije mnogo razlikovao od samodržaca
koji su mu bili savremenici.

Srpski veliki župan, međutim, spada u malobrojne evropske
moćnike koji su proglašeni za svetitelje. Samo je uticaj njegovog
svetiteljskog kulta na srpski narod bio veći od njegove vladarske slave
koja je Srbima u potonjim vremenima davala snagu da ne pokleknu i da
preteknu u suočavanju „sa silama nemerljivim".

Sveti Simeon je nadvisio i nadmašio velikog župana Stefana
Nemanju. Silazeći sa trona — „raspaljen Hristovom ljubavlju" — peo se
u večnost.

Za stvaranje Nemanjinog kulta pobrinuli su se, pre svih, sa velikim
hrišćanskim žarom, ali i državnim interesima, njegovi sinovi Sveti Sava i
Stefan Prvovenčani. Stefan Nemanja bio je izvor, a Sveti Simeon jamac
njihovog legitimiteta. Stvarana je simfonija dveju vlasti, državne i
crkvene, kroz „političku teologiju".

Ustanovljenje kulta Svetog Simeona u velikoj Studeničkoj lavri bilo
je polazište i temelj vladarske ideologije nemanjićke države. Stefan
Nemanja je tako postao sveti predak koji svojim podanicima prenosi
„božanske norme" — praksa imitatio Christi, koja je bila dominantna crta
evropskih srednjovekovnih vladarskih ideologija.

Pravoslavna vera i obredi primljeni iz Carigrada — koji još nije
postao „prestonica bez zemlje" — i svetiteljski venac dinastije Nemanjića
od tada će biti crvena nit srpske istorije i u slavi i u stradanjima. Sudbina
jednog naroda trajno je vezana sa sudbinom jedne porodice — „svetom
lozom" Stefana Nemanje.

Srbi su se pokoravali sili velikog župana Stefana Nemanje, ali su se
klanjali samo moćima svetitelja Simeona.

Kršten po katoličkom obredu, Stefan Nemanja je mudro lavirao

5

između Rima i Carigrada — opredelivši se za pravoslavlje, uvažavao je
snagu katoličanstva. Iako sudbinski povezan sa vizantijskim svetom,
mesto Srbiji tražio je i van njega — u celovitoj evropskoj zajednici
hrišćanskih naroda.

Svoju pravoslavnu veru ispovedao je kao monah skrušeno, uzdizao
je gradnjom velelepnih zadužbina, branio je molitvama, ali kao vladar i
oružjem, brutalnim progonima i pogromima jeretika, bogumila.

Nemanja je presto osvojio mačem. Herojska vremena posebno
srednjovekovna — nikad nije previše krasila sentimentalnost, pa ni
prema rođenoj braći. Međutim, Nemanjina vlast i država, zadobijene
bespravno i oholom silom, opstale su zahvaljujući njegovoj državničkoj
mudrosti i pravoslavnoj veri koju je širio s apostolskom strašću.
„Uzneću te, Gospode, jer si me podigao", kako reče Sveti Sava prilikom
zamonašenja.

Već na početku vladavine Stefanu Nemanji je bilo jasno da je
podrška vere i crkve presudna. Uticaj vere i snaga crkve u to vreme bili
su stožeri koji su obezbeđivali vlast, stabilnost i opstanak države. Crkva
je bila garant vlasti, a vlast žirant veri — jer vlast zasnovana samo na
maču, od mača i pada.

Umeo je da brani i odbrani ono za šta se izborio i što mu je sudbina
odredila. Znao je da uspešno završeno delo jeste delo koje je predato
potomstvu.

Vladarski plašt zamenio je skromnom monaškom rizom, mač
krstom, štit jevanđeljem, veseli i bučni dvor hilandarskom tišinom — čiji
je odjek bio snažniji od bilo kakve glasnosti. Na kraju života, ratovanju i
prolivanju krvi pretpostavio je podvižništvo i molitvu. Odlazeći u
manastir da spase svoju dušu spasavao je i državu i dinastiju. Jer država
je tada mogla biti bezbedna samo u naručju crkve, ali i u krilu
vizantijskog vasilevsa čijom je kćerkom bio oženjen njegov sin Stefan.

Na saboru će skinuti krunu i odreći se vlasti upravo u korist sina
Stefana, carskog zeta — zaogrnuvši se oreolom duhovnosti. Bio je
vlastan i za jedno i za drugo. Neustrašivost ratnika i vladara, dokazana
na brojnim ratištima, smenila je revnost studeničkog i svetogorskog
monaha koji će sada voditi borbu u manastirskom miru sa samim sobom
— daleko od očiju podanika i udvoričkog klicanja.

Bilo je to izdizanje iznad ljudske mere — na putu ka svetosti.
Kao što je vlast nekad uzbuđivala njegova čula, dok je bio u punoj
vladalačkoj snazi, tako je vera sada umirivala duh starog, krhkog
monaha.
Karakteristika vlasti je da se od svake ideje podrazumeva brza,

6

trenutna korist vladara. Monaški zavet i manastirski život su samo sporo
i neizvesno suočavanje monaha sa sopstvenom savešću — priprema za
večnost i milost Svevišnjeg. Približavanje sudnjeg časa Stefan Nemanja je
u svakodnevnim molitvama čekao u miru i spokojno. Telesnih tegoba i
starosti se nije bojao jer je ta „čaša za sve opšta", kako je to kazao sinu i
kasnijem svetitelju Savi. Plašio se samo za svoju dušu i njen spas — ne
bez razloga.

Rečju, veliki župan Stefan Nemanja bio je tipičan evropski vladar
jednog doba — postavši izuzetna ličnost srpskog naroda, za sva
vremena.

Cela tadašnja Evropa bila je rečit primer da bez duhovnog vođstva
nije moglo biti ni svetovnog. Kao Atlas, hrišćanstvo je nosilo Evropu.

Tako je bilo i sa Nemanjinom Srbijom.
Ova nevelika knjiga koja je pred čitaocima predstavlja, pre svega,
brevijar jednog slavnog doba srpskog naroda i jednog velikog njegovog
vladara, ali i sažetu povest o naseljavanju Srba na Balkansko poluostrvo
i o njihovom pokrštavanju, kao i o hristijanizaciji drugih varvara — u
vremenu kada su udareni temelji moderne Evrope. Ovo je priča o
nastanku Srbije, posmatrana u svetlu stvaranja evropskih država od
kojih se Nemanjina Srbija nije razlikovala.

L. M.
U Beogradu, na Usekovanje glave
Svetog Jovana Krstitelja 2013.

7

NASELJAVANJE
SLOVENA U EVROPI

• Germani i Sloveni
• Pad Zapadnog rimskog carstva
• Evropa i hrišćanstvo
• Hrišćanska crkva pred pad Rimskog carstva
• Franačko primanje hrišćanstva
• Crkva i varvarski kraljevi
• Pojava slovenskih plemena
• Slovenska prapostojbina
• Ulazak Slovena u istoriju
• Srbi i Hrvati spasavaju Vizantiju
• Pad Jerusalima
• Pokrštavanje Srba i Hrvata
• Karakterologija Slovena
• Sloveni su razdvojili Istok i Zapad
• Rađanje islama
• Propovedi Muhameda i njegovi naslednici
• Muslimansko osvajanje Jerusalima

8

Germani i Sloveni

Sedmi vek je u svetskoj istoriji posebno značajan zbog dva izuzetna

događaja koja su presudno uticala na potonju povest čovečanstva:
naseljavanje Slovena1 na evropskom tlu i rađanje islama, njegovo širenje
i uticaj.

Slovenska plemena su bila daleko od granica Rimskog carstva kada
je ono bilo na svojim vrhuncima. To je bio jedan od osnovnih razloga što
se rimski pisci i istoričari nisu posebno interesovali za Slovene, za
razliku od Germana, kojima je slavni Tacit (55120) posvetio delo
Germanija,2 dok Slovene samo pominje kao Vende.

I pored udaljenosti od granica tada poznatog sveta, Sloveni nisu
ostali nepoznati grčkim, a naročito ne rimskim piscima. Otac istorije
„veliki Herodot govori o nekim plemenima na izvorima Dnjestra i Buga,
kao i u srednjem toku Dnjepra, koja bi, po datim karakteristikama,
mogla biti slovenska. U delima pisaca rimske epohe Sloveni se nazivaju
Vendi ili Venedi. Tako karta aleksandrijskog geografa i astronoma
Ptolomeja (oko 150. godine naše ere) naziva Karpate Venedskim
planinama. Rimski pisac Plinije Stariji (2379) govori o Venedima koji
stanuju na reci Visli, a veliki Tacit kaže da istočno od Germana žive
Vendi" (B. Ferjančić).

S obzirom na to da su se u evropskoj istoriji javili nekoliko vekova
ranije, germanski narodi su bili daleko uspešniji od Slovena. Kada su
probili granice zapadnog dela Rimskog carstva, Germani su zaposeli
njegove teritorije, pa su u Galiji, Germaniji, Španiji, Africi, Italiji i
Britaniji osnovali svoje države. Germani (u Rimskom carstvu prisutni još

1 „Termin Sloven, koji služi kao etničko ime za čitavo današnje slovenstvo,
relativno je nov. Prvi put se sreće kod Ptolomeja (sredina II v.) [...] Teško je reći kako
se pojavljuje ovaj naziv. Najverovatnije je etimologija koja ime vezuje sa mestom" (V.
G. Rudeljev).

2 Puni naziv dela je De origine et situ Germanorum (O poreklu i običajima Germana)
— napisano je oko 98. godine.

9

od četvrtog veka kao unajmljeni vojnici, ali i kao sluge i koloni), koji su
živeli od poljoprivrede i rata, bili su divlji, zastrašujući ratnici. Njihova
ljubav prema slobodi, „neko može reći samovolji", imaće značajnu ulogu
u razvoju zapadne civilizacije. Dakle, mnogo pre Slovena Germani su se
pojavili u orbiti zapadne, latinske kulture, a po primanju hrišćanstva
postaju odlučujući činilac na hrišćanskom Zapadu. Pojava Slovena u
vidokrugu evropske istorije bila je pak zakasnela i prilično spora.

Neophodno je shvatiti, smatra Dimitrije Obolenski, da Sloveni (koji
će biti pokršteni tek u devetom veku), bez obzira na privremene
sporazume sa Vizantijom u šestom veku, za razliku od Nemaca, rimske
provincije nisu zauzimali kao federati, u potrazi za zakonitim ali
podređenim položajem u carstvu, već kao osvajači rešeni da pokore. Ta
slovenska razaranja na Balkanu bila su velikih razmera i temeljna.
Porobljeni su gradovi u unutrašnjosti, veliki deo zemlje je opustošen i
ponovo pretvoren, kako reče jedan vizantijski pisac, „u skitsku divljinu".
Napadi Slovena i osvajanje vizantijskih teritorija ne razlikuju se mnogo
od germanskih nasrtaja na Zapadno rimsko carstvo, ali oni, za razliku
od Germana, nisu uspeli da unište Vizantiju, niti je pak neki župan
uspeo da dođe na vizantijski tron, kako ukazuje Fjodor Uspenski,
dodajući: „Uprkos značajnoj sličnosti spoljašnjih prilika, slovenska
istorija nije pošla onim putem razvoja kojim je krenula zapadna. [...] U
ovome se nalazi klica razlikovanja Slovena po kulturi i religiji —
razlikovanja do te mere dubokog, da se ono odrazilo na celokupnu
hiljadugodišnju istoriju slovenskog plemena"; Sloveni su bili osuđeni na
„skromno životarenje, ne uzdigavši se do rešavanja državnog i
nacionalnog zadatka koji je stajao pred njima".

10

Pad Zapadnog rimskog carstva

Goti su 24. avgusta 410. godine varvarski razrušili Rim, a o tome

kako su se poneli prema drevnom gradu ostavio je svedočenje Sveti
Jeronim1 (331420), koji je 412. godine opisao vizigotsko divljanje, kao i
masakr građana koji je mali broj srećnika preživeo. Kada je carski grad
„izručen razularenom besu germanskih i skitskih plemena", zapadni
svet je ušao u novo doba svoje istorije u kome će preovlađivati „religija i
varvarstvo". Pustošenje i pljačka Rima ostavili su dubok trag na njegove
stanovnike i doveli do preispitivanja hrišćanstva koje su ne samo
preostali rimski pagani već i neki hrišćani počeli kriviti za propast grada.

Hrišćanski pisci, apologeti, uložili su nemale napore kako bi
opovrgli optužbe koje su upućivane hrišćanskoj veri i njenom bogu.

Iz tog doba ostala nam je dragocena knjiga rimskog pisca, filozofa i
teologa Svetog Avgustina (354-430), episkopa Hipona, Civitas dei (Država
božja, pun naziv: De Civitate Dei contra Paganos / O državi božjoj protiv
pagana), koja je imala izuzetan uticaj na razvoj zapadne civilizacije. Ovu
knjigu Sv. Avgustin pisao je petnaest godina, podstaknut upravo
vizigotskom pljačkom Rima, ali i „da bi opravdao puteve Gospodnje u
uništenju rimske veličine". Sveti Avgustin bio je crkveni otac koji će na
hrišćansku misao izvršiti veći uticaj nego bilo koji drugi mislilac od
Svetog Pavla do Lutera.

Nepunih pola veka kasnije, 455. godine, i Vandali su opljačkali Rim.
Dok je vizigotsko pljačkanje, kako navode istorijski izvori, trajalo tri
dana, Vandali su Rim robili dve nedelje. Taj istorijski događaj je bio
toliko dramatičan i šokantan da je iskovana, doduše mnogo kasnije, reč
vandalizam2 kojom se objašnjava bezočno pljačkanje.

1 Sveti Jeronim poznat je, pored ostalog, po tome što je Bibliju preveo sa
starogrčkog i hebrejskog na latinski jezik. Taj prevod je dobio ime Vulgata („obična")
i sve do 1979. godine, kada je objavljena Neovulgata, bio je zvanični tekst
Rimokatoličke crkve.

2 Glagol vandalizovati (vandalisme) potekao je iz francuskog jezika; prvi ga je
upotrebio biskup Anri Gregoar 1794. godine, poredeći ponašanje francuske

11

Crkva je bila jedina rimska ustanova koja je preživela pogrome jer
je, pre nego što će carstvo propasti, stekla uticajne pozicije u svim
provincijama kojima je Rim vladao. Tako je „haos Carstva predstavljao
zgodnu priliku za Crkvu". Stoga, posle antičkog nasleđa, uticaj
hrišćanstva čini drugi presudan sloj evropske kulture.

Svakako najvažniji događaj tog doba bio je pad Zapadnog rimskog
carstva 476. godine, kada započinje srednji vek evropske istorije i kada
pod germanskim osvajačima nestaje latinski svet. Vreme „začeća
Evrope" na ruševinama Rimskog carstva. Evropska civilizacija se
oblikovala tek u srednjem veku. (R. Lopez)

I najveći istoričari su podeljenog mišljenja oko razloga koji su doveli
do pada Rimskog carstva. Jedni polaze od ideje da je Carstvo od samog
početka bilo osuđeno na propast, dok drugi zastupaju stav da je upravo
hrišćanstvo umnogome uticalo na pad Rima, s obzirom na to da je
težište egzistencije usmerilo na nagradu koja je hrišćane čekala posle
smrti, a ne na zemaljsku zbilju. Ovaj stav opovrgavaju oni koji ukazuju
na činjenicu da je Istočno carstvo — u kome je uticaj hrišćanstva bio
daleko veći — nastavilo da živi. Belgijski medievalist Anri Piren zastupa
stav da Rim nikada nije pao, već da je carstvo samo nastavilo da
egzistira u drugom obliku, odnosno da je prenos vlasti na varvarske ali
romanizovane vladare bio logičan jer su oni tokom čitava dva veka, bez
obzira na sukobe, sve vreme i sarađivali sa Rimom. Nisu usamljena
mišljenja da je Franačko carstvo zapravo predstavljalo sukcesiju
Rimskog carstva i da je Karlo Veliki (742-814), koji je 800. godine
krunisan kao prvi car Svetog rimskog carstva, bio naslednik rimskih
careva.

Sva je prilika da Rimsko carstvo — bez obzira da li je „umrlo ili
ubijeno" — nije više bilo sposobno da održi svoj politički i vojni
integritet, a ta njegova ranija sposobnost dramatično je uzdrmana baš u
periodu varvarske najezde. U toku tog perioda kulturnog osiromašenja,
„gornji slojevi starog Rima napustili su svoje nasleđe i prihvatili puteve
kojima su išli njihovi osvajači Germani; rimske su se škole zatvorile, a
rimsko pravo izbledelo do neupotrebljivosti. Malo je ljudi, osim
sveštenstva, moglo da čita i piše latinski, pa su čak i školovani sveštenici
bili retkost. Znanje grčkog jezika u Zapadnoj Evropi skoro je potpuno
bilo izgubljeno, a latinski retorski stil je opao. Mnoga književna dela
klasične starine bila su ili izgubljena ili zanemarena. Evropska je kultura

republikanske vojske sa vandalskom pljačkom Rima 455. godine (I. Vidanović).

12

bila mnogo siromašnija od visoke civilizacije Vizantije, islama i drevnog
Rima" (M. Peri).

Konstantinopolj tako postaje neposredni naslednik starog Rima, jer
je Rim na Tibru postao plen varvara. Sažaljenje u Carigradu je „bilo
prisutno, ali gotovo bi se moglo reći da je olakšanje bilo veće" (H. G.
Bek). Od tada, Istočno carstvo postaje bastion hrišćanstva i utočište
grčko-rimske kulture. „Konstantinopolj postaje središte civilizovanog
sveta, jedina prestonica Rimskog carstva, samo njegovi carevi moći će
punopravno da nose carsku titulu, razume se cara Rimljana, a rang
njegovog patrijarha biće uzdignut do papskog i neosporno označen kao
vaseljenski. Sam Konstantinopolj biće car gradova, grad nad gradovima,
dok se Rim, razoren i varvarizovan, potčinjava Konstantinopolju: on će
se setiti svoje stare slave, svoje titule i svog primata tek kad varvarski
Zapad, koji on hristijanizuje, stekne snagu da se suprotstavi Vizantiji da
bi joj, u jednom novom svetu, osporio primat" (E. Arveler). U
međuvremenu, Zapad su čekali mračni vekovi, a Istok, odnosno
Vizantiju, teške borbe za opstanak.

Sudbina Rimskog carstva dramatično je uticala na budućnost
hrišćanstva. U istočnim delovima carstva savez između hrišćanstva i
rimske države ostao je netaknut i razvio se u blisku povezanost
Pravoslavne crkve i Vizantijskog carstva. Tokom dva veka položaj
pravovernog hrišćanstva u mnogim delovima Zapadne Evrope biće
sumoran. Nije bilo izvesno da li će hrišćanstvo preživeti raspad
Zapadnog rimskog carstva, ni da li će uspeti da pokrsti osvajače, među
kojima su mnogi ispovedali arijanstvo.1

Ključni događaj je bio uspešno prilagođavanje hrišćanstva
novonastaloj situaciji.

1 Arije (256-336), pesnik i ranohrišćanski teolog iz Aleksandrije, poricao je
Isusovo božanstvo i odricao jedinstvo Svete Trojice. Na Prvom vaseljenskom saboru
u Nikeji 325. godine, njegovo učenje osuđeno je i odbačeno kao jeretičko.

13

Evropa i hrišćanstvo

Temelje moderne Evrope udarili su hrišćanstvo i hrišćanska crkva,

što se, dosta kasnije, dogodilo i sa Nemanjinom Srbijom.
Istorija hrišćanske vere na evropskom kontinentu nije povest o

iznenadnom, brzom i masovnom pokrštavanju pagana — Sloveni su
dobar primer za to. Za tri i po veka Rimskog carstva, od Avgusta do
Konstantina, od 30. godine pre nove ere do 325. godine nove ere, rani
hrišćani, u početku malobrojni, uspeli su da stvore vaseljensku crkvu,
instituciju koja će fundamentalno oblikovati Evropu, a potom i skoro ceo
svet.

U Zapadnom rimskom carstvu bilo je oko 100. godine verovatno
samo nekoliko hiljada hrišćana. Vek kasnije bilo ih je već nekoliko
desetina hiljada, da bi se tokom četvrtog veka taj broj popeo na skoro
dva miliona. Početkom petog veka u Zapadnom rimskom carstvu bilo je
između četiri i šest miliona hrišćana. U Istočnom rimskom carstvu
krajem trećeg i početkom četvrtog veka bilo je možda pet do šest miliona
hrišćana, a početkom sledećeg veka pretpostavlja se da ih je bilo između
deset i dvanaest miliona. Na istoku carstva hrišćanstvo je bilo mnogo
snažnije rašireno nego na zapadu.

Nova vera je u početku nastupala oprezno, isprobavala je teren, kao
i metode, i proces preobraćanja se odvijao postupno, oblast po oblast.
Strategija hrišćanstva nije bila da iz temelja istisne paganska verovanja i
običaje, jer to naprosto nije ni moglo, već da ih vešto inkorporira u
hrišćanski nauk. Doprinos koji su paganska verovanja dala oblikovanju
hrišćanstva je bez sumnje značajan. Hrišćanstvo u trećem veku, a još više
u četvrtom, postaje sinkretističko, prožima se paganskim elementima,
apsorbuje stare mitološke predstave i prihvata narodne praznike,
obrede. Mnoge osobine hrišćanske religije predstavljale su, dakle,
prilagođavanje paganskim verovanjima i kultovima.

Hrišćanska svetilišta su podizana na mestima paganskog kulta: u
Olimpiji u dvorani koja je nosila Fidijino ime, u Delfima, u selu Kastri, u
velikom Apolonovom hramu, u Dodoni pored Zevsovog proročišta, u
Atini u Partenonu, koji je postao crkva posvećena Bogorodici.

14

Sam naziv „hram" ušao je u upotrebu tek oko četvrtog veka. Pošto
se u hramu sabiraju verujući koji čine crkvu Hristovu, hram se još naziva
i „crkvom". Arhiepiskop Averkije Taušev kaže da su hrišćanski hramovi,
kao naročita bogoslužbena zdanja, u značajnijem broju „počeli da se
pojavljuju tek nakon prestanka gonjenja od strane neznabožaca, to jest
od četvrtog veka. No, i pre toga hrišćani su već počeli da podižu
hramove, najkasnije u trećem veku." Zanimljivo je da se u kanonskim
jevanđeljima za označavanje „hrišćanske zajednice reč crkva (grč.
ekklesia) upotrebljava samo dva puta — jednom u opštem, a drugi put
sasvim u preciznom smislu, kao lokalna crkva" (M. Vukomanović).

Nesporno je da su mnogobrojni i nemilosrdni progoni hrišćana, ali i
jeresi koje su se javljale unutar ove nove vere, nametali potrebu za
efikasnom organizacijom koja je, uz crkvenu hijerarhiju, davala crkvi
koheziju i stabilnost bez koje hrišćanstvo verovatno ne bi opstalo.

Međutim, istorija crkve već od Hristove pojave bila je predmet
mnogobrojnih rasprava. Spor se, ukratko, svodio na pitanje da li je
Hristos samo propovedao novu veru ili je hrišćanstvu dao i čvrst
organizacioni oblik, crkvu kao instituciju — kojoj je poverio širenje
jevanđelja i nastavak svog spasiteljskog delovanja.

Na tvrdnji da Hristova namera nije bila da osnuje crkvu već da
propoveda duhovno hrišćanstvo, potkrepljenoj činjenicom da rano
hrišćanstvo nije poznavalo nikakve crkvene institucije, te da je
postapostolsko vreme „pogrešno razumelo Hristovu volju i falsifikovalo
njegovo delo", kritičari crkvene organizacije zasnivaju svoj stav na tome
da je upravo crkva razlog što se slobodna vera iz prvih vekova
hrišćanstva okamenila u dogmu. Hristos nigde nije — prema onom što je
predanjem do nas došlo — dao neko jasno naređenje za osnivanje crkve.
Ipak, biblijska svedočanstva i reči koje je Isus upotrebio da bi oslikao
svoju predstavu crkve pokazuju da je imao veoma konkretnu sliku o
crkvi i da su ga apostoli sasvim dobro razumeli. Ipak, „Isus je htio tu
svoju Crkvu kao povijesnu i vidljivu zajednicu. K tome je smjeralo čitavo
njegovo djelovanje. On nije samo naučavao već je i živio u zajednici sa
svojim učenicima. Njegovo vjersko naučavanje nije težilo za osnutkom
neke škole, već za osnutkom prave životne zajednice, koja bi obuhvaćala
čitavo biće životne zajednice u kojoj je on htio biti srce i središte [...] i
kojoj će on biti počelo života" (A. Franzen).

Crkvena hijerarhija je takođe, nužno, pratila i omogućavala razvoj i
jačanje hrišćanstva. Do poslednje decenije prvog veka hrišćanske
zajednice su bile u velikoj meri samostalne lokalne skupine koje su
obuhvatale pojedinačne zajednice vernika, eklisije (crkve), u kojima su

15

poseban ugled, ali i uticaj, imali oni koji su doživeli prizor vaskrslog
Isusa, to jest apostoli.

Nakon smrti apostola i njihovih učenika, a da bi se, usled velike
pretnje gnostičkog1 učenja, u celosti sačuvalo jevanđeljsko predanje,
javlja se eklisijarhija, ustrojstvo crkvene vlasti.

Već u poslanicama antiohijskog episkopa Ignjatija Bogonosca,2
ubijenog 115. godine u Rimu, uočava se jedna nova razvojna tekovina u
hrišćanstvu, naime zahtev hrišćanskim zajednicama da se pokoravaju
vođstvu pomesnih sveštenika, odnosno episkopa, kako bi se zajedno
oduprli opasnosti od jeresi i raspadanja.

Sveti Ignjatije u Poslanici Efescima ide tako daleko da slavi kao
blaženu onu zajednicu koja je sa svojim episkopom tako tesno povezana
„kao Crkva s Isusom Hristom i kao Isus s Ocem, pa se jedinstvo stapa u
skladnu celinu". U Poslanici Tralenzima upozorava da „biti unutar
svetilišta (tj. Crkve) znači biti čist, nalaziti se van njega podrazumeva
nečistotu". Drugim rečima, ne može se nastupati nezavisno od autoriteta
svog episkopa, sveštenika ili đakona.

1 Mešanjem verskih ideja iz Indije (hinduizam) i Persije (učenje Zaratustre) sa
grčkim i minojskim elementima došlo je do pojave novog verskog sinkretizma diljem
Sredozemlja. Najpoznatiji je gnosticizam, čija je osnovna ideja bekstvo iz
materijalnog sveta, suštine zla, u sferu gde je moguće uživati čist duhovni život,
sferu za koju su gnostici mislili da je pravo boravište za božansku iskru u čoveku.
Najpoznatiji kritičari gnosticizma, doduše sa različitih pozicija, bili su Sveti Irinej
(oko 130 — oko 202) i Sveti Avgustin. Engleski filozof religije Džon Hik objašnjava:
„Umesto učenja o tome da je čovek stvoren konačno savršenim, a da je onda
neshvatljivo uništio sopstveno savršenstvo, i utonuo u greh i bedu (što je
Avgustinova doktrina), Irinej navodi na misao da je čovek bio stvoren kao
nesavršeno, nezrelo biće koje će se podvrći moralnom razvoju i rašćenju, da bi na
kraju doživelo savršenstvo što mu ga je namenio njegov Tvorac." Činjenicu da je
prevladao Avgustinov stav najbolje potvrđuju reči koje je napisao budući papa
Inoćentije III Innocent — Nevini, 1161-1216) u knjizi O bedi ljudskog stanja: „Sigurno je
da je čovek stvoren od zemlje, začet u grehu, rođen za ispaštanje. Ono što on čini je
poročno i nezakonito, grešno i nepristojno [...] On će postati gorivo za večnu vatru,
hrana za crve, gomila truleži [...] Čovek je stvoren [...] od najprljavijeg semena. Začet
je u [...] smradu požude [...] On čini sramna dela čime vređa Boga, svog suseda i
samog sebe; sramna dela kojima obeščašćuje svoje ime, svoju ličnost i svoju savest."

2 Episkop Antiohije Ignjatije Bogonosac bio je dete u vreme dok je Hrist još
hodao zemljom. Kada su njegovi roditelji jednom prilikom slušali Hristovu reč,
Gospod je Ignjatija zagrlio i držao ga u rukama. „Tako sveti Ignjatije bi nazvat
Bogonoscem zato što je bio nošen rukama ovaploćenog Boga" (J. Popović).

16

Trijumf hrišćanstva i učvršćivanje germanskih kraljevstava na
teritoriji koja je nekada pripadala Rimskom carstvu predstavljali su novu
etapu u istoriji Zapada; bio je to kraj antičkog sveta i početak srednjeg
veka, „perioda koji je trajao hiljadu godina".

Crkva je više od svega ostalog „davala oblik i smer civilizaciji na
pomolu; ona je služila kao objedinjujući i kultivišući faktor i
obezbeđivala razumljivo i svrsishodno promišljanje života i smrti.
Postojala je samo jedna istina — božije otkrovenje čovečanstvu. Postojao
je samo jedan put do neba, a on je vodio preko crkve. Pripadanje jednoj
univerzalnoj crkvi zamenjivalo je status građanina u jednom
univerzalnom carstvu. Širom Evrope [...] došlo je do formiranja novog
društva čije je središte bilo u hrišćanstvu" (M. Peri).

17

Hrišćanska crkva pred pad Rimskog
carstva

Dok su Evropu čekali najezde varvara, ratovi i razaranja, kao i

korenite društvene i političke promene, crkva se, pre svega u Carigradu,
ali i ne samo u Vizantiji, strasno bavila teološkim pitanjima koja su
potresala sve hrišćane. I pre i posle svog priznavanja, hrišćanstvo se
susretalo sa jeresima koje će vekovima biti jedan od njegovih
dominantnih problema i koje će hrišćanstvo proganjati sa više ili manje
uspeha do današnjih dana, iako su „jeresi postojale pre kanona, a ne
kanon pre jeresi" (R. J. Viper).

Evsevije Kesarijski, „otac crkvene istorije", piše da je hrišćanstvo u
drugom veku bilo znatno više ugroženo jeresima i unutrašnjim
raskolima nego rimskim progonima. Mnoštvo dela iz perioda pracrkve
uperenih protiv jeresi i nastalih iz pera i apologeta i crkvenih otaca
svedoči o tome s koliko su se strasti i straha pratila jeretička učenja.

Episkop Irinej Lionski (140/145 — oko 202), najveći hrišćanski
bogoslovski pisac drugog veka, „koji je bio savremenik sastavljača
Novog zaveta", u svom delu Protiv jeresi odlučno je branio pravoverno
hrišćanstvo od jeretičkih pogleda i njihove prakse.

Neposredno pred pad Zapadnog rimskog carstva u jednom od
njegovih temelja, hrišćanskoj veri, previranja nisu prestajala. Današnjem
čoveku je gotovo neshvatljivo s kakvim su se entuzijazmom i strašću
stanovnici hrišćanskih zemalja odnosili prema verskim, teološkim
problemima, kao i prema polemikama između pojedinih crkvenih
dostojanstvenika i uglednika. Opisujući život u Carigradu, Luj Breje
kaže: „Čitav narod je bio opsednut teologijom još od prvih vaseljenskih
sabora. Diskusije o Trojstvu i o Hristovoj prirodi vodile su se javno na
trgovima i u dućanima." Posle zvaničnog i opšteprihvaćenog
priznavanja glavne dogme o Svetom Trojstvu1 na prva dva vaseljenska

1 Tertulijan (160-220), istupajući protiv Prakseje, pobijao je njegovo mišljenje o
jednom nerazdvojnom Bogu, rekavši „da je Bog jedan, ali da se u kvantitativnim
razlikama, s obzirom na oblike i način ispoljavanja, ovaj jedini Bog pokazuje kao

18

sabora,1 usledile su polemike i žučne rasprave o misteriji Hristove
ličnosti.

Trećem vaseljenskom saboru u Efesu, održanom 431. godine,
prethodili su rasprave i sukobi dvojice patrijarha — Nestorija
Carigradskog i Kirila Aleksandrijskog. Nestorije je bio protiv naziva
Majka božja — Bogorodica (Theotokos) i bio je pristalica naziva
Hristorodica (Christotokos), jer se ona može jedino tako nazivati zato što
je rodila čoveka Isusa u kome Bog „kao u jednom hramu stanuje".

Međutim, ne samo patrijarh Kirilo, već su i Vizantinci bili odlučno
protiv Nestorijevog učenja. Nestorije nije prisustvovao saboru, iako se
tada nalazio u Efesu. Narod je bio toliko gnevan na njega „da je on radi
lične zaštite molio i dobio carsku telesnu stražu". Car Teodosije II (401-
450), koji je jednom okružnicom pozvao sve mitropolite Istoka i Zapada i
tako organizovao vaseljenski sabor u Efesu, odbacio je Nestorija i
njegovo učenje — „niko više ne sme sa mnom govoriti o tom čoveku" —
i proterao ga u samostan u blizini Antiohije, a Kirilo je i teološki i
crkveno-politički stekao značajnu pobedu. Papa Sikst III (432-440) u čast
ovog sabora naredio je da se postave marijanski mozaici na salvoluku
novosagrađene bazilike Santa Marija Mađore.

Međutim, ubrzo je došlo do nove hristološke jeresi —
monofizitizma, koji je bio mnogo privlačniji za široke narodne mase od
nestorijanstva. Monofizitizam je učenje po kome je u Hristu prisutna
samo jedna priroda, božanska, a ne i ljudska. Da paradoks bude potpun,
Evtihije, carigradski monah, posle smrti svog učitelja patrijarha Ćirila, a
u nameri da suzbije ponovnu pojavu nestorijanstva, uveo je
monofizitizam — kako i piše 448. godine u jednom pismu papi Lavu I
Velikom (papa od 440. do 461). Mnogi su ga tada optuživali za
arijanstvo, iako je Arije poricao Isusovo božanstvo, a Evtihije njegovo
čoveštvo. Kako je primetio Edvard Gibon, radilo se o „potajnom i
neizlečivom razdoru koji je postojao između onih koji su se najviše bojali
da ne pomešaju i onih koji su se najviše bojali da odvoje božansko i
čovečansko u Hristu".

Posebno važan događaj bio je Četvrti vaseljenski sabor u

Otac, Sin i Duh sveti" (O. Mandić).

1 Prvi vaseljenski sabor održan je u Nikeji 325, a Drugi u Carigradu 381. godine.
„Odluke, 'orosi' Vaseljenskih sabora [...] su putokazi na kojima su upisana tačna
uputstva kuda i kako treba da se kreće živa hrišćanska misao; ona individualna i ona
saborna misao" (A. Kartašov).

19

Halkidonu, na maloazijskoj obali Bosfora, koji je sazvao vizantijski car
Markijan (392-457) 17. maja 451. godine. U Halkidonu je potvrđeno da je
Marija Bogorodica (Theotokos), a onaj koji je od nje rođen je nestvoreni,
božanski Sin božji, jedan od Svete Trojice.1 Isus je, dakle, jedno lice ili
ipostas sa čovečanskom i božanskom prirodom, jednosuštan, jednobitan
sa Bogom Ocem i Svetim duhom2 — a kao čovek je iste suštine sa svim
ljudskim bićima.

Na petom zasedanju ovog Sabora, održanom 22. oktobra, utvrđen je
stav o prirodi Hristovoj kojim se, pored ostalog, zaključuje: „Mi
naučavamo svi jednoglasno jednog te istog Sina, našeg Gospoda Isusa
Hrista, potpunog kao Boga i kao čoveka [... ] u (ne iz) dve naravi,
nepomešane i nepreobražene (protiv monofizita), nerastavljene i
neodeljene (protiv nestorijanaca), koje obe sjedinjuju u jednoj osobi i
jednoj ipostasi."

Na istom saboru došlo je do još jedne rasprave koja je snažno uticala
na odnose između Rima i Carigrada. Naime, još je 3. odluka Drugog
vaseljenskog sabora — održanog 381. godine u Konstantinopolju — dala
konstantinopoljskom arhiepiskopu prvenstvo časti nad rimskim
episkopom „zato što je taj grad Novi Rim".3 Dakle, čast i mesto
konstantinopoljske stolice „potvrđeni su na političkim temeljima".
Pitanje mesta konstantinopoljske stolice bilo je stavljeno na dnevni red
na 16. zasedanju 31. oktobra 451. godine „i razmatralo se kao neko vrlo

1 Hrišćanska dogma po kojoj je jedan Bog u trima ipostasima Ocu, Sinu i Svetom
duhu.

2 Treće lice Svete Trojice, jedna od tri ipostasa Boga. Poimanje Svetog duha bilo
je razlog za razlaz Carigrada i Rima koji se dogodio u 11. veku, za vreme pape Lava
IX (papa od 1049. do 1054) i carigradskog patrijarha Mihajla I Kerularija (1043-1059),
kada dogmu Rimokatoličke crkve o Svetom duhu, Qui ex Patre Filiokue procedit („Koji
od Oca i Sina ishodi"), nije prihvatila Istočna crkva, ostavši pri shvatanju da Duh
sveti proizlazi samo iz Oca, a ne i od Sina. Na tom teološkom pitanju, poznatom pod
nazivom filiokve, došlo je do definitivnog raskola, pa su se dve crkve konačno razišle
1054. godine.

3 Grigorija Bogoslova (iz Nazijansa, oko 330-389) proslavila je odbrana doktrine
o Svetoj Trojici kao jednog od najvećih branitelja hrišćanske dogme u borbi protiv
arijanstva. On prvi „emfatično pozdravlja Konstantinopolj kao novi i drugi Rim,
upravo zato što je to jedan drugačiji Rim, neopterećen manom nasilne vladavine,
tiranijom nad slobodnim građanima i jezom paganstva. U ovom Konstantinopolju
boravi hrišćanski rimski car, naslednik onog 'Rimljanina' Konstantina koji je crkvi
poklonio slobodu" (H. G. Bek).

20

obično pitanje [...] kao post scriptum nakon nekog velikog posla koji je
već bio obavljen". Međutim, kada je bio zamoljen od Sabora i samog cara
da to svojim potpisom potvrdi, papa Lav Veliki je odbio, rekavši,
između ostalog: „Ko zna gde sve nema nekakvih prestonica." Pošto nije
dobio od pape saglasnost za takvu odluku, imperator Markijan je bio
primoran da digne ruke od tog posla, pa je najzad, 7. februara 452.
godine, potvrdio sve odluke Halkidonskog sabora, posle čega ih je
potvrdio i sam papa, prešavši preko 28. odluke kao da nije ni postojala.1

Sve u svemu, dok je crkva u Vizantiji posle Halkidonskog sabora
svoje najbolje snage koristila za precizne distinkcije u hristologiji, svet se
brzo menjao. Na teritorijama Zapadnog rimskog carstva germanska
plemena su osnovala nova carstva: Vandali i Istočni Goti kratkotrajna,
Zapadni Goti i Longobardi dugotrajnija, a Franci svoje plodno carstvo.
Arapi su u nezadrživom naletu osvojili Egipat, Siriju, Persiju, kao i
zapadnu Afriku, i tako stegli islamski pojas koji je osam vekova držao
hrišćanski zapad odsečen od ostalog sveta. Crkveni i državni poredak su
se „prožimali međusobno i ovdje u franačkom carstvu, ali opet drugačije
nego li u bizantskom carstvu. Zapadnogotske i franačke nacionalne
skupštine i sabori su vjeran odraz tog stanja; jasno nam pokazuju zašto
se u to vrijeme na Zapadu nije mogao održati niti jedan ekumenski
koncil. Rim, jedini crkveni autoritet, koji bi za to bio ovlašten, pripadao
je Istočnorimskom carstvu, te još uvijek nije imao dovoljno utjecaja u
germanskim

Crkvama, osim u anglosaksonskoj koju je sam osnovao" (H. Jedin).

1 U potonjoj istoriji zapadne crkve zakonsku snagu 28. Halkidonske odluke
priznao je Rim ne samo prećutno nego čak i formalno, saborno. Na
Konstantinopoljskom saboru 869. godine — za vreme pontifikata pape Hadrijana II
(792-872), koji je bio papa od 867. do 872. godine — doneta je 21. odluka kojom se
priznavalo prvenstvo Konstantinopoljskog patrijarha, odmah posle rimskog pape.
Za vreme pape Inoćentija III, latini su, nakon što su 1204. godine zauzeli
Konstantinopolj, postavili svog patrijarha, a na Lateranskom koncilu (saboru) 1123.
godine doneta je odluka da „posle Rimske crkve prvo mesto ima
Konstantinopoljska". To će se potvrditi i na Firentinskom saboru 1438. godine, gde je
rečeno da konstantinopoljski patrijarh „biće drugi posle najsvetijeg rimskog pape".

21

Franačko primanje hrišćanstva

Najznačajniji osvajači bili su Franci, koji su se sredinom četvrtog

veka pojavili na obalama Rajne i počeli da zaposedaju teritorije današnje
Belgije, zapadne Nemačke i severne Francuske. Već krajem osmog veka
Afrika, Španija i Britanija bile su jedine zapadne provincije carstva u
kojima Franci nisu uspeli da uspostave svoj uticaj kao dominantan.

Ključna ličnost Franaka, i u njihovoj verskoj transformaciji, bio je
kralj Hlodoveh (481-511), koji je pobivši sve svoje muške rođake
osigurao vlast sebi i svojim potomcima — Merovinzima — koji će
Francima vladati skoro dva i po veka, do 751. godine. Episkop Grigorije
Turski (538-594), pisac Istorije Franaka — koji je dobio nadimak varvarski
Herodot — ispričao je povest o Hlodovehovom pokrštavanju, povest
koja istovremeno pokazuje kako je crkva uspevala da osigura prevlast
nad varvarskim narodima. Hlodoveh se oženio burgundskom
princezom Klotildom, hrišćankom, koja je sve činila kako bi muža
prevela u hrišćansku veru. Međutim, to nije bilo nimalo lako.

Varvari su u odnosu prema svojoj staroj religiji bili pre svega veoma
pragmatični. Od bogova se očekivalo da budu moćni i da plemenu
podare razna dobra, naročito ratne pobede. Peter Dincelbaher objašnjava
da je srednjovekovna religijska praksa u velikoj meri bila sazdana na
načelu do-ut-des, dakle na uzajamnoj koristi; „sa Bogom se mora sklopiti
pakt, naglašavale su katihete u doba preobraćanja". Episkop
germanskog porekla Danijel iz Vinčestera podučavao je svojevremeno, u
osmom veku, hrišćanske misionare kako da pristupaju paganima i kako
da istaknu veću važnost i moć hrišćanskog boga u odnosu na paganske
idole: „Ako su [paganski] bogovi svemoćni, dobrostivi i pravedni, onda
oni ne samo da nagrađuju svoje verne već i kažnjavaju one koji su ih
odbacili. Ako čine ovo [...] zašto pošteđuju nas hrišćane koji smo
okrenuli gotovo čitav svet od njih i porušili idole? [...] Nadmoć
hrišćanskog sveta mora im se često isticati u poređenju sa prilikama u
kojima sami i malobrojni žive u svojoj prastaroj ludosti."

Poslerimski Zapad je na varvare ostavio snažan utisak: kamene
građevine, kovani zlatni i srebrni novac, veština čitanja i pisanja, vino,

22

maslinovo ulje, fine tkanine... Hrišćani su „mogli s pravom da ističu
svoju kulturnu nadmoć i tvrde da je ona dokaz moći njihovog Boga".

Pomenuti Grigorije Turski piše da je Hlodoveh pred bitku sa
Alamanima, kada su on i njegove trupe bili u teškoj situaciji, napravio
„savez" sa hrišćanskim bogom svoje supruge Klotilde, što je bila
prekretnica u franačkom prihvatanju hrišćanstva: „Isuse Hriste, za koga
Klotilda tvrdi da je sin živog Boga, za tebe kažu da pomažeš onima koji
rade i daješ pobedu onima koji veruju u tebe. Pun pobožnosti, molim
slavu tvoje pomoći tako da ću, ako mi daruješ pobedu nad ovim
neprijateljima i ako budem osetio onu silu za koju ljudi tebi privrženi
vele da su osetili od tebe, verovati u tebe i biti kršten u tvoje ime.
Dozivao sam svoje bogove ali, kako sam doznao, oni su daleko da bi mi
pomogli. Zato verujem da oni nemaju moći, jer ne pritiču u pomoć
onima koji im se pokoravaju. Sada tebe prizivam. Želim u tebe da
verujem, samo ako se izbavim od mojih neprijatelja."

Kada je Hlodoveh izvojevao pobedu protiv Alamana, Remigije,
arhiepiskop Remsa — koji mu je u tajnosti davao versku poduku —
„prosvetlio" ga je ukazavši mu na značaj „saveza sa crkvom ako želi da
obezbedi narodnu vernost". Preko tri hiljade njegovih ratnika je od 496.
do 506. godine pokršteno i od tada je hrišćanstvo postalo vera Franaka.
Tako je crkva ne samo preživela već i ojačala i povećala svoj ugled.

Međutim, treba istaći i činjenicu da su Germani u to doba bili više
vezani za arijansku verziju hrišćanstva, što je bila dodatna teškoća u
njihovom preobraćanju. Naime, u Vizantiji je tokom vladavine
proarijanski operedeljenog vasilevsa Konstancija II (337-361) boravio —
kao deo poslanstva Gota — vrlo obrazovani gotski uglednik Vulfila (oko
311-382), tvorac gotskog alfabeta i prevodilac Biblije na gotski jezik, koji
je u Carigradu prihvatio hrišćanstvo u arijanskom obliku.

Patrijarh Evsevije Nikomedijski, koji je 325. godine u Nikeji bio
Arijev najrevnosniji privrženik — a koga je Konstantin Veliki zajedno s
Arijem svojevremeno prognao — postao je za vreme Konstancija
carigradski episkop. On će, oko 341, postaviti Vulfilu za arijanskog
„episkopa hrišćanima u gotskoj zemlji". Tako su se Goti prvo upoznali sa
hrišćanstvom u arijanskom obliku. Od Gota su s vremenom arijanstvo
preuzela ostala germanska plemena. Tako je arijanstvo postalo
germanska nacionalna religija koju su Germani žestoko branili od
pravovernog hrišćanstva.

Zbog razlike u poimanju hrišćanskog nauka Germani su se
neprijateljski odnosili prema starosedeocima koji su bili na liniji
pravovernog hrišćanstva. Istočnogotski kralj Teodorik Veliki (489-526)

23

imao je čak nameru da osnuje veliku arijansku germansku državu.
Međutim, do toga nije došlo pre svega zbog otpora mladog franačkog
kralja Hlodoveha.

Hlodovehov korak bio je „državnički potez od najvećeg značaja" i
po svojim posledicama „jedan od najznačajnijih događaja u svetskoj
istoriji". On je stopio germanstvo s hrišćansko-antičkom kulturom i
stvorio preduslov za rađanje hrišćanskog Zapada.

24

Crkva i varvarski kraljevi

Crkva je dosta učinila na uspostavljanju dijaloga sa varvarskim

vođama, a uporedo sa hrišćanskom indoktrinacijom „ona je uputila
varvare u pismenost i vezala ih izvesnim predstavama i
moralnoreligijskim standardima, nastojeći da time smiri izlive
neobuzdanih ratničkih strasti" (V. Stanovčić).

Dok je crkva bila slaba i nepriznata, prihvatala je vlast na osnovu
biblijske paradigme da je svaka vlast od boga. Priznata i ojačana crkva
prešla je na teoriju o dva mača koju je formulisao papa Gelasije I (papa
od 492. do 496. godine),1 pišući vizantijskom caru Anastasiju I (car od
491. do 518): „Postoje uglavnom dve stvari, uzvišeni care: sveti autoritet
sveštenika i carska vlast [...] Ti znaš, najmilostiviji sine, da iako ti
prevazilaziš ljudski rod u dostojanstvu, ipak moraš da pokorno saviješ
glavu pred službenicima božanskih stvari, i da od njih zavisi tvoj spas
[...] I tako su hrišćanskim carevima potrebni sveštenici za njihov večni
život, a sveštenici moraju da koriste carske propise kao privremene
neophodnosti."

Kako je vreme prolazilo, u rascepkanoj Evropi je sve bolje
organizovana crkva sve više jačala, a njen uticaj na proces formiranja
Evrope i stvaranja evropskih država postajao je sve značajniji.

U biblijskoj izreci da je svaka vlast od boga, crkva je našla
doktrinarni osnov da prizna i države varvarskih naroda. Tako se, po
mišljenju Edvarda Krejsija, kroz crkvu i hrišćanstvo, koje su germanski
kraljevi polako prihvatali, očuvao nukleus zapadne civilizacije iz kog će
nastati buduće zapadnoevropske nacije.

Vaseljensko hrišćanstvo je preživelo kraj Zapadnog rimskog carstva
i stvaranje germanskih kraljevina na kontinentu. Ono je bilo
organizovano oko germanskih vladara, kao u Vizantijskom carstvu oko
vasilevsa. Posmatrano u celini, Franačko carstvo postalo je dostojan
naslednik Zapadnog rimskog carstva.

1 Papa Gelasije je „bio čvrst i mudar upravljač crkvom, aktivni pisac i teolog",
koji je postavio sebi u zadatak da ostvari jedinstvo istočne i zapadne crkve.

25

Pokrštavanje Anglosaksonaca je takođe bio događaj od vanredne
važnosti za kasniji razvoj Evrope i za njenu istoriju. Hrišćanstvo se u
Britaniji pojavilo tokom trećeg veka, a u četvrtom veku su egzistirale
samo tri episkopije.

Papa Grigorije Veliki1 poslao je prve misionare u istoriji crkve
upravo u Britaniju, među Anglosaksonce. Četrdeset italijanskih monaha
papa Grigorije je uputio u ovu zemlju 596. godine. Posle raznovrsnih
nevolja, misionari su se iskrcali u Kentu, kraljevini najbližoj tada već
hrišćanskom Franačkom carstvu. Kralj Etelbert od Kenta (560616) bio je
oženjen Bertom, unukom franačkog kralja Hlodoveha, koji je
misionarima dozvolio da se nastane u Kenterberiju, gde su i osnovali
manastir Sv. Petra i Pavla (kasnije Sv. Avgustina). U roku od nekoliko
godina, Etelbert je kršten, a u Kenterberiju je hrišćanska misija
uspostavila svoju važnu bazu. Tako su u sedmom veku na jugu
Engleske pagane pokrstili misionari koji su stigli pravo iz Rima.

Kako je izgledalo pokrštavanje u tom dobu najbolje ilustruje pismo
pape Grigorija I Velikog koje je on 601. godine uputio biskupu
Avgustinu od Kenterberija, a u kojem ga savetuje kako treba pokrštavati
pagane u Britaniji: „Hramove idola [paganskih bogova] kod tog naroda
ne treba uništavati, već treba uništiti idole u njima, blagosloviti vodu i
njome poškropiti rečene hramove, podići oltare i postaviti relikvije. Jer,
ako su hramovi dobro izgrađeni, oni će po naravi stvari promeniti
štovanje demona u službu istinitog Boga; da bi narod, videvši da njihovi
hramovi nisu razrušeni, uklonio zablude iz svojih srca te,
prepoznavajući i štujući istinitog Boga, njemu se s vremenom, prema
navici obraćao. Kako su se pagani navikli za žrtve demonima klati
mnogo goveda, potrebno je to promeniti u bilo kakvu svečanost, kao što
je dan posvećenja ili rođendan svetih mučenika čije su relikvije ovde
smeštene, neka pagani naprave kolibe od granja drveća kraj tih crkava
koje su preuređene od hramova i neka zdušno proslave gozbenu
svečanost te odsada ne žrtvuju životinje đavolu, nego neka na slavu
Božju u svojo) gladi životinje kolju i Darovitelju svega za sitost svoju
hvaludaju."

1 Papa Grigorije I ili Grigorije Veliki (papa od 590. do 604) bio je izaslanik pape
Pelagija II na carigradskom dvoru od 579. do 585. godine. Veštom politikom prema
Longobardima postavio je temelje potonjoj moći rimskih papa. Prvi je upotrebio
sintagmu servus servorum Dei (sluga slugu božjih) za titulu rimskog pape, a bio je i
prvi latinski pisac koji je spomenuo Slovene u Istri i Dalmaciji. Na pravoslavnom
istoku poznat je i kao Grigorije Dvojeslov (Dijalogičar), zbog dijaloga koje je pisao.

26

Misija pape Grigorija Velikog stvorila je na zapadnom obodu
hrišćanskog sveta crkvu odanu papskoj stolici.

27

Pojava slovenskih plemena

O doseljavanju Slovena u severni i središnji deo Balkanskog

poluostrva u istoriografiji prevladavaju dva mišljenja: po prvom su
Sloveni već od osamdesetih godina šestog veka prisutni na širem
području Balkana, a po drugom Sloveni prodiru na Balkan u prvim
godinama vladavine vasilevsa Iraklija (610-641). Postoji i mišljenje da
Sloveni naseljavaju teritorije koje su držali Rimljani još sredinom 5. veka.
U to vreme je, naime, rimska odbrana na Dunavu slomljena usled
hunsko-germanske najezde. Iz tog vremena potiče, kako je utvrdila Irma
Čermošnik, najstarije slovensko naselje na Balkanu, kod Mušića na
Drini. Međutim, pisani i arheološki izvori pokazuju da su Južni Sloveni
poseli balkanske i zapadne panonske prostore tokom druge polovine 6. i
početkom 7. stoleća. Savremena istoriografija prihvata da se seoba Srba i
Hrvata dogodila za vreme cara Iraklija.

Već je šesti vek oglasio dolazak novih vremena sa prvim velikim
prodorima Slovena i Avara, donevši potpunu promenu etničke i
političke strukture Balkanskog poluostrva. Nova pozornica događanja
postaje središnji deo poluostrva, odnosno severne provincije prefekture
Ilirik, koja je obuhvatala oblasti od Dunava na severu, preko slivova
Morave i Vardara, do Albanije i Grčke na jugu.

Sredinom sedmog veka počinje veliki proces „skupljanja
geografskog prostora" usled arabljanske ekspanzije na jug i istok i
konsolidacije slovenskih i bugarskih osvajanja na Balkanskom
poluostrvu koja su, zadirući duboko na teritorije Vizantije, ugrožavala i
Carigrad.

Međutim, Srbi, kao i Sloveni u celini, spadaju među one narode o
čijem se poreklu i najranijoj prošlosti pouzdano zna vrlo malo, iako se u
istoriji javljaju relativno kasno, početkom srednjeg veka. Ranija istorija
Slovena nedovoljno je poznata, baš kao i razlozi koji su ih doveli na
obale Dunava, odnosno na samu granicu Vizantijskog carstva. Upravo
zbog toga ruski vizantolog Fjodor Uspenski smatra da se do istorijski
relevantnih podataka o Slovenima ne može doći proučavanjem života
slobodnih Slovena, već onih koji su živeli u okviru Vizantijske imperije,

28

odnosno da „prve stranice slovenske istorije pripadaju nesamostalnom
slovenstvu". U Vizantiji, naime, ne postoji period koji ne poznaje
nikakve pisane spomenike i koji je stoga primoran da, kako navodi
nemački vizantolog Hans Georg Bek, „svoje korene traži u području
legende i mita,1 gde vladaju magla, magija, bogovi i heroji, a jedini
opipljivi elementi koji se odnose na taj period su krugovi grobova
(neretko zagonetni) i ostali arheološki tragovi". Sloveni, dakle, „kasno
postaju prepoznatljivi društveni oblici", ali su se, za razliku do mnogih
drugih plemena, kao što su Huni, Vizigoti, Avari ili Ostrogoti, koja su
protutnjala Balkanskim poluostrvom, oni na njemu zauvek naselili.

Društveno uređenje Slovena u šestom veku bilo je slično onom kod
zapadnih Germana pre seobe: mnoga mala plemena, rodno grupisana,
sa naslednim kraljevima ili kneževima bez velike vlasti i narodnim
skupovima koji su zapravo odlučivali o svim važnim stvarima. Kako je
pisao Pseudo-Kesarije, „Sklavini (Sloveni) su divlji, slobodni i bez
poglavara, pošto svoje vođe i starešine stalno ubijaju, bilo na gozbi bilo
na putu".

Najezde Slovena preko Dunava spominju se prvi put pod carem
Justinom I (518-527), ali kada je Justinijan, koji je carski tron preuzeo
avgusta 527. godine, za komandanta vizantijske vojske na dunavskoj
granici postavio vrsnog oficira Hilvuda, prodori Slovena u ovim
vizantijskim provincijama više nisu bili toliko uspešni, barem ne do
Justinijanove smrti 565. godine.

Sekretar vizantijskog vojskovođe Velizara (rođen između 500. i 505,
umro 565) i vrsni pisac Prokopije, rodom iz Kesarije, ostavio je dosta
važnih podataka o podunavskim Slovenima 6. veka. U svojoj Tajnoj
istoriji, pamfletu protiv Justinijana, Prokopije piše da Iliriju i celu Trakiju,
od Jonskog zaliva do predgrađa Carigrada, uključujući Grčku i Hersonu
(odnosno Galipoljsko poluostrvo), pustoše Huni (to jest Bugari), Sklavini
i Anti gotovo svake godine, od kako je Justinijan, okrutan i prema svojim
podanicima, preuzeo Rimsko carstvo. Prokopije ističe da čitava carska
vojska nije kadra da zameni Hilvuda, koji je bio „veoma odvažan ratnik,
toliko nesrebroljubiv da je najvećim blagom svog života smatrao to što
nije ništa stekao". Hilvudov odlazak otvorio je „Slovenima širom vrata
na dunavskoj granici" (B. Ferjančić), a upravo na Dunavu, „pedeset
godina posle Justinijanove smrti, rešavaće se sudbina srednjovekovnog

1 Suštinu mita je vrlo zanimljivo definisao Salustije, novoplatoničar iz 4. veka,
rekavši: „Ovo se nikad nije dogodilo, ali oduvek postoji."

29

Vizantijskog carstva" (D. Oboleneski).

Slovenska prapostojbina

Slovenska prastaništa su se najverovatnije nalazila između reka

Visle i Dnjepra, odakle su oni, po mišljenju Frensisa Dvornika, prodirali
u oblasti iza Dnjepra, sledeći tokove reka do Crnog mora, Dunava i
dalje. Prve Slovene koji su, verovatno predvođeni Antima, došli u dodir
sa Vizantijom porazili su u 6. veku turski osvajači Avari. Slovenska
plemena locirana oko Dnjepra, kasnije nazvana Rusima, osnovala su u 9.
veku, u savezu sa skandinavskim ratnicima, državu sa centrom u
Kijevu.

Zaposedanjem teritorija srednje Evrope, koje su starosedeoci bili
gotovo napustili, Sloveni su već tokom petog veka dospeli do Panonije i
preko Karpata doprli do severnog oboda današnje Vlaške. Ti Sloveni se
tada još nisu spuštali do Dunava, jer su do 567. godine duž Dunava
živeli Gepidi, a posle njih Avari.

Sloveni su u susedstvu Vizantije proveli više od jednog stoleća,
brojni ali raštrkani, slabo organizovani, bez vladara i organizacije koji bi
bili kadri da ih ujedine. Zbog toga su ih povremeno osvajala i
pokoravala plemena koja su prodirala iz crnomorskih stepa, a jedno od
takvih plemena bili su turski Avari. Avari su naselili Dunavski basen,
pokorili Slovene i sa njima počeli da napadaju Vizantiju. Invazija Avara,
i Slovena pod njihovom vlašću, na Balkan postaje intenzivnija tokom 6. i
7. veka.

U velikom avarsko-slovenskom pohodu 588. godine dolazi do prve
veće, ozbiljnije kolonizacije „Sklavina" daleko na jugu Helade, na
Peloponezu. Glavne pravce prodora na teritoriju Vizantije ipak su činile
oblasti između gradova istočno ili južno od linije Morava-Vardar, dok su
zapadna ilirska i jadranska područja bila još pošteđena.

Sudbina Srba i Hrvata u mnogo čemu se razlikuje od sudbine
Slovena naseljenih u Grčkoj, pre svega zbog toga što su Srbi i Hrvati bili
vojno najsposobniji predstavnici Slovena, što im je „omogućilo ne samo
da poraze Avare već da nametnu političku vlast svim onim Slovenima
koji su iz pravca Panonije prodrli u središnji Ilirik i duž dalmatinske

30

obale. Upadljivo je da avarski napadi prema Makedoniji, Heladi ili
Dalmaciji prestaju od trenutka naseljavanja Srba/Hrvata” (T. Živković).

Dodiri sa Vizantijom značajno su uticali na život Slovena. Ratovi sa
Vizantijskim carstvom podsticali su njihov društveni razvoj i znatno
poljuljali temelje rodovsko-plemenskog uređenja. Iz ratnih pohoda
preko Dunava Sloveni su se vraćali sa bogatim plenom, koji se
uglavnom gomilao u rukama plemenskih starešina. U tom smislu
ilustrativno je svedočenje Prokopija, zapanjenog količinom plena koju su
Sloveni prigrabili: „Varvari prosto nisu mogli da idu napred, jer su sa
sobom gonili neizmerni plen u ljudstvu i raznoj stoci i svakojakom
blagu."

Uspon pojedinih slovenskih porodica i najuspešnijih pojedinaca,
kao i njihove težnje da se što pre i što uspešnije uklope u vizantijsko
društvo — njihova dobrovoljna helenizacija zasnovana je na
ekonomskom i društvenom interesu — nesumnjivo su ubrzali proces
društvenog raslojavanja i obrazovanja kneževske vlasti, iz krugova
rodovsko-plemenskih starešina. Carigrad je pridobijao te arhonte, kako
ih je nazivao, vizantijskim titulama i položajima, pri čemu se nije libio
da, kada je to bilo potrebno, bogatim darovima obezbedi lojalnost
pojedinih vladara iz susedstva.

Međutim, za potpuni ulazak Slovena u vizantijsku orbitu
najzaslužnije je bilo primanje hrišćanstva. Jer upravo je iz hrišćanstva
potom proizlazio hijerarhijski odnos između vladara malih kneževina i
vizantijskog cara. Tokom prvih decenija desetog veka u Srbiji su već
snažno prisutni vizantijski uticaj i svest da titula srpskog arhonta vredi
samo ako je potvrdi Carigrad.

31

Ulazak Slovena u istoriju

Vizantolog Frensis Dvornik izrikom kazuje da su Slovene naseljene

na zapadnom i srednjem Balkanu „oslobodili Hrvati i Srbi koji su došli
preko Karpata iz današnje Galicije na poziv cara Iraklija". Vreme
doseljavanja Slovena u severni i središnji deo Balkanskog poluostrva u
isto vreme predstavlja „njihov ulazak u istoriju". U tom smislu, svaki
južnoslovenski narod od vremena svog dolaska na Balkan postaje
istorijski narod: „U dodiru sa starom i razvijenom civilizacijom,
stupajući u aktivne odnose sa Vizantijom i katoličkim Rimom, glavnim
faktorima evropske istorije ranog srednjeg veka, u brzom prelazu ka
ranim, embrionalnim državnim organizacijama, Južni Sloveni već u
razdoblju od VI do IX veka postaju i sami istorijski subjekt" (D.
Bogdanović).

Što se tiče Srba, savremena istoriografija prihvata da se njihova
seoba odigrala u vreme cara Iraklija. Smatra se da je Iraklije naselio Srbe
jugozapadno od Soluna kako bi štitili grad od neprijateljskih slovenskih
plemena Droguvita i Sagudata.

Najvažniji izvor podataka o seobi Srba na Ilirskotračko poluostrvo,
ali i o njihovoj ranoj istoriji, jeste spis De administrando imperio (O
upravljanju carevinom, poznatiji kao Spis o narodima) cara Konstantina VII
Porfirogenita1 (vladao od 913. do 959), završen 951. godine, koji je
namenio svom sinu Romanu II da bi ga upoznao s položajem i
teritorijama naroda njihovog doba i posavetovao ga kako se treba
ophoditi sa susednim narodima.2 Po ovom caru piscu, Srbi potiču od
nekrštenih Srba, zvanih i Beli, nastanjenih s one strane Turske (Ugarske),

1 Vasilevs Konstantin VII Porfirogenit bio je višestruko talentovan. Bavio se
istorijom i arheologijom, a Teofan kaže da je bio poznat i kao slikar, zlatar, skulptor,
muzičar, i da je poznavao tajne mehanike.

2 Prvo izdanje ovog spisa izašlo je u Lajdenu 1611. godine pod naslovom De
administrando imperio, „kako ga je ne baš sasvim prikladno nazvao njegov prvi
izdavač, holandski klasičar J. Meursius" (B. Ferjančić).

32

u zemlji koju su oni sami zvali Bojki. Ti Beli Srbi graničili su sa
Franačkom i Velikom Hrvatskom, nazvanom i Bela, a u svojoj zemlji
stanuju od davnina. Pošto su dvojica braće nasledila vlast nad Srbima,
jedan od njih je sa polovinom naroda prebegao caru Irakliju i ovaj mu je
dozvolio da se naseli u oblastima oko Soluna, u kraju koji od tada nosi
ime Servija. Porfirogenit nastavlja:

„Posle nekog vremena odluče Srbi da se vrate kućama i car ih pusti.
A kad pređoše reku Dunav, pokajavši se javiše caru Irakliju preko
zapovednika, koji je tad upravljao u Beogradu, da im da drugu zemlju
za naselje. Kako su tada i sadašnja Srbija i Paganska i takozvana
Zahumska zemlja i Travunija i Konavli, koje su bile pod vlašću
romejskog cara, kako su tad te zemlje opustele od zbog Avara (jer su
odande prognali Romane, koji sad stanuju u Dalmaciji i Draču) to car
naseli te Srbe u tim zemljama. Behu Srbi podložni romejskom caru. Njih
car pokrsti dovedavši sveštenike iz Rima i poučivši ih da vrše dela
pobožnosti lepo im razvi veru hrišćansku."

Porfirogenitovo svedočenje o seobi Srba i Hrvata, posmatrano u
odnosu na vojni položaj i mogućnosti carstva tokom Iraklijeve
vladavine, „pokazuje da je ova seoba mogla da se odigra samo i
isključivo između 628. i 634. godine".

Osim Srba i Hrvata, njemu uglavnom nisu bila poznata imena
ostalih slovenskih plemena koja su naseljavala Balkan za vreme Iraklija,
pa ih stoga naziva po oblastima u kojima su živeli (Zahumljani,1
Travunjani,2 Konavljani,3 Neretljani4 i Dukljani1).

1 „Zahumljani koji sada tamo stanuju su Srbi, potičući iz vremena onog
arhonta, koji je caru Irakliju bio prebegao. Zahumljani su nazvani po planini koja se
zove Hum, a inače na jeziku Slovena Zahumljani znači "oni iza brda'" (K.
Porfirogenit).

2 „Zemlja Travunjana i Konavljana je jedna. Tamošnji stanovnici vode poreklo
od nekrštenih Srba, koji su tu živeli od onog arhonta koji je prebegao caru Irakliju iz
nekrštene Srbije" (K. Porfirogenit).

3 U spisu O upravljanju carstvom se „Travunija i Konavlje navode kao jedna
oblast, nad kojom vlada zajednički knez. Međutim, u Spisu o ceremonijama zasebno se
govori o knezu Konavlja i o knezu Travunije. Letopis popa Dukljanina, takođe
spominje Konavlje samo kao jednu župu oblasti Travunije" (B. Ferjančić).

4 Neretljani „vode poreklo od nekrštenih Srba, iz vremena onog arhonta koji je
prebegao caru Irakliju [...] Pagani se zovu zbog toga što nisu primili krštenje u ono
vreme, kada su pokršteni svi Srbi. Pagani na jeziku Slovena znači nekršteni" (K.

33

Iz rasutih podataka ovog Porfirogenitovog spisa mogu se
rekonstruisati granice Srbije ranog srednjeg veka. „Ona se prema
jugoistoku prostirala do doline Ibra, zapadnih padina Kopaonika i
Metohije, a prema severu je očigledno dopirala skoro do Save. Sasvim je
izvesno da se Srbija prostirala i zapadno od toka donje Drine,
obuhvatajući grad Tuzlu, kao i oblast Bosne, ograničenu u ranom
srednjem veku samo na dolinu istoimene reke" (B. Ferjančić).

Porfirogenitova namera je bila da pruži sliku o geostrateškom
položaju pojedinih naroda, i tako svome sinu i nasledniku Romanu
pruži podatke i pouke za vođenje spoljne politike Carigrada. Potpuno je
logično da se Konstantin Porfirogenit ozbiljno trudio da u spisu tako
važnog karaktera svog sina, budućeg cara, upozna sa verodostojnim i
proverenim podacima o narodima koji su okruživali carstvo Romeja.
Stoga je nesumnjivo da ovaj spis „istorijskoj istini daje bitnu prednost
nad propagandističkim tonovima" (LJ. Maksimović).

Porfirogenit).
1 „I Duklju su ranije držali Romani [... ] Avari su porobili i ovu zemlju i ona je

ostala pusta, i za cara Iraklija ponovo je naseljena, kao i Hrvatska, Srbija, zemlja
Zahumljana, Travunija i Konavlje", piše Konstantin Porfirogenit. Komentarišući ovaj
Porfirogenitov navod, B. Ferjančić kaže: „Pošto se u 35. glavi nigde izričito ne kaže
da su Dukljani Srbi, Hauptman dokazuje da je Duklja bila naseljena hrvatskim
stanovništvom, pozivajući se na vesti Jovana Skilice koji meša Srbe i Hrvate, kao i na
podatke popa Dukljanina o Crvenoj Hrvatskoj. Međutim, Grafenauer odbacuje
navedenu hipotezu, ističući da Dukljani prema načinu naseljavanja pripadaju
Srbima, a da se oblast Dalmatinskih Hrvata prema jugu nije prostirala dalje od reke
Cetine. Pisac De administrando imperioverovatno je propustio da kaže za Dukljane da
pripadaju Srbima, što ističe za sva plemena nastanjena u južnom Primorju."

34

Srbi i Hrvati spasavaju Vizantiju

Preduslovi za nastanak srpskog naroda, kaže Sima Ćirković,

„stvoreni su u 7. veku, kada se na tle rimske provincije Dalmacije
naselio, uz druge slovenske skupine, i deo plemena Srba. Nije poznato
čime su se plemena toga doba međusobno razlikovala, na čemu se
zasnivala njihova individualnost. Izvesnu ulogu su, svakako, igrala
predanja o poreklu. Među balkanskim Srbima dugo se održavala
tradicija o doseljavanju sa severa, iz 'Bele Srbije', odakle je poticao i
najstariji vladarski rod. Sloveni su se na Balkanskom poluostrvu razlili
na velikom prostranstvu, obrazujući veliki broj malih kneževina, koje su
vizantijski pisci tog vremena zapažali kao mnoštvo i opisivali
karakterističnim imenom 'Sklavinija'."

Iako rasturene po celom poluostrvu, Sklavinije je, kao regione koji
su faktički bili van domašaja vizantijske vlasti, ali bez sopstvene državne
organizacije, ipak karakterisalo izvesno geografsko jedinstvo. Inače,
Sklavinije prvi pominje vizantijski istoričar Teofilakt Simokat —
poreklom iz Egipta, sekretar vasilevsa Iraklija — koji je u opisu drugog
pohoda carevog brata i stratega Petra preko Dunava u leto 602. godine
upotrebio ovaj izraz da bi opisao staništa Slovena na levoj obali donjeg
Dunava. Osim njega, nijedan drugi vizantijski pisac ne koristi pojam
Sklavinija između 628. i 638. godine.

Doseljavanje Srba i Hrvata na Balkan oslobodilo je Vizantiju brige
od Avara i oni je posle 626. godine više nisu ugrožavali. Vizantija je
„Srbima prepustila odbranu severnog Ilirika, Hrvatima odbranu
priobalne Dalmacije", i tako su strahoviti avarski napadi prestali zauvek.

Međutim, rana istorija Slovena je „puna tragičnih događaja, sjajnih
nada i mogućnosti koje su obećavale", ali su se retko ostvarivale, usled
promenljivih okolnosti i događaja koji su bili van njihove kontrole.
Mišljenje izrečeno u osamnaestom veku da „Sloveni zauzimaju više
mesta na zemlji nego u istoriji" potvrdila je upravo njihova povest.

Papa Grigorije Veliki 600. godine u pismu episkopu Salone
Maksimu piše: „Slovenski narod, koji nam toliko preti, žalosti me i brine:
žalostan sam, jer saosećam sa vama, zabrinut sam, jer su Sloveni iz Istre

35

već počeli da prodiru u Italiju. Ali ne savetujem vam da padate u
očajanje, jer onima koji će živeti posle nas, suđeno je da vide još gore."

Početak sedmog veka u Vizantiji obeležio je dolazak na presto
Flavija Foke, u čijoj su „ličnosti odista do punog izražaja došli najgrublji
ljudski instinkti" i čija je osmogodišnja tiranska vladavina (602-610)
„predstavljala najgori period vizantijske istorije". Nastupa vreme
promena na teritoriji središnjeg Balkanskog poluostrva, jer nezadovoljne
vizantijske trupe, koje su morale da prezime na neprijateljskoj teritoriji,
ubijaju cara Mavrikija i postavljaju Foku za cara. On odmah odlazi u
Carigrad kako bi osigurao presto, ostavljajući tu graničnu oblast
nezaštićenom. Pristavši na veliki godišnji danak u zlatu, sa Avarima je
sklopio mir. Time su, međutim, „praktično nestale prepreke koje su
zadržavale slovensku bujicu i ona se nesmetano izlila preko čitavog
Balkanskog poluostrva".

Nakon Foke, u doba vasilevsa Iraklija, jednog od najvećih vladara
Vizantije, koji je zatekao carstvo u potpunom rasulu, ekonomski i
finansijski potpuno iscrpljeno, završava se doseljavanje Slovena na
prostore Vizantijske imperije i Balkan postaje njihovo stalno boravište.
Istovremeno u Vizantiji postaju primetni znaci konačnog raskida s
rimskom tradicijom. Iraklijevom vladavinom započinje nova epoha u
istoriji Vizantije „koja povlači granicu između starog i novonastalog
istorijskog kretanja". Završava se rimski i počinje vizantijski period u
pravom smislu.

Potpuna helenizacija i sve veća teokratizacija daju novo obeležje
carstvu. Grčki jezik, jezik naroda, postaje zvanični jezik u Vizantiji, a
Iraklije uzima grčki naziv za titulu vladara — vasilevs.1

1 Vizantijski carevi pre cara Iraklija zvanično su nosili titulu avgusta, mada su
koristili i titulu gospodara (dominus). U zvaničnim dokumentima pre carevog imena
stajala je odrednica imperator cezar, a iza imena stajala je titula avgusta. Titula
vasilevsa prvi put se zvanično javlja 629. godine.

36

Pad Jerusalima

Najvažniji događaj s početka Iraklijeve vladavine bio je pad

Jerusalima u ruke Persijanaca. Jevreji su jedva dočekali persijske uspehe
protiv Iraklija kako bi se osvetili Vizantincima za teror i progone koji su
započeli još tokom vladavine cara Foke, a nastavili se pod Iraklijem.
Grad je bio izložen nemilosrdnoj pljački a nekoliko desetina hiljada
hrišćana je stradalo od jevrejske ruke, dok je oko 35.000 zarobljeno.
Zarobljen je patrijarh Zaharije a mnoge hrišćanske svetinje su postradale.

Hram Groba Gospodnjeg bio je spaljen, baš kao i sve građevine Sv.
Jelene, skupoceni darovi koje su hodočasnici donosili iz svih zemalja bili
su opljačkani. Neke relikvije su uništene, a neke su pobednici poneli sa
sobom. Hrišćanima je posebno teško pao gubitak Životvornog drveta
krsta, koje su Persijanci odneli u Ktesifon. Bio je to težak udarac za ceo
hrišćanski svet.

Svestan da ne može da vodi rat na dva fronta, Iraklije je poslao
izaslanstvo ratobornom persijskom vladaru Hozroju II, kako bi sklopio
mir, bez obzira na činjenicu što mu se Hozroje II u jednom pismu ovako
obratio: „Hozroje, ljubimac bogova, gospodar i kralj cele zemlje, sin
velikog Armazda, svome slugi Irakliju, bezumnom i nevaljalom."

Od sklapanja primirja nije bilo ništa. Hozroje je Iraklijeve izaslanike
okovao i bacio ih u tamnicu, a na ponudu koju su mu doneli odgovorio
je: „Neka vas ne zavarava prazna nada. Ako Hristos nije mogao da se
spase od Jevreja koji su ga ubili na krstu, kako će onda vama pomoći?
Ako siđeš i u morski bezdan, pružiću ruku i uhvatiću te!"

Međutim, ubrzo, već dvadesetih godina 7. veka, Iraklije uspeva da
stabilizuje carstvo i načini preokret u borbi sa Persijom. Tome je
prethodio, 620. godine, gotovo ponižavajući mir koji je morao da sklopi
sa Avarima, plaćajući im veliki danak. Iraklije je morao avarskom
kaganu da pošalje i taoce, među kojima su bili njegov nezakoniti sin
Jovan Atalarih i nećak Stefan, sin careve sestre Marije.

Iraklije je, potom, uspostavio regentstvo, povereno desetogodišnjem
careviću Konstantinu, patrijarhu Sergeju i patrikiju Vonu. Uz svesrdnu
pomoć crkve, koja mu je na raspolaganje stavila svoje dragocenosti,

37

svečano ispraćen, posle službe u Svetoj Sofiji, drugog dana Vaskrsa, 5.
aprila 622. godine — krenuo je u svojevrsni krstaški rat protiv
Persijanaca, sa nerukotvorenom ikonom Spasitelja u rukama, koja mu je
služila kao ratna zastava.

Dok se Iraklije borio na persijskom ratištu, avarski kagan sa velikim
masama Bugara, Gepida i Slovena 626. godine kreće na Carigrad, na čijoj
je strani bio i persijski vojskovođa Sasanidskog carstva Šahrabaraz; ipak,
doživeli su težak poraz od vizantijskih trupa pod komandom magistra
Vona, kome je Iraklije poverio odbranu prestonice.

U proleće 630. godine Iraklije je potpuno slomio persijsku moć. U
Jerusalimu je potom uzdigao od Persijanaca povraćeni Sveti krst —
stekavši time pravo na titulu „Novi Konstantin" — što je bio simboličan
čin završetka „prvog velikog verskog rata hrišćanske ere". U
Vizantijskom carstvu bilo je, naime, rašireno uverenje da bog čuva
Vizantiju i da im prilikom vođenja ratova hrišćanska vera pomaže. To je
bilo posebno uočljivo tokom Iraklijeve vladavine, pre svega zbog
njegovih pobeda nad Persijancima, Avarima i Slovenima koje su
doživljavane kao pobede hrišćanstva nad paganima.

38

Pokrštavanje Srba i Hrvata

Kada se rimska i vizantijska administrativna struktura raspala,

gotovo je uništena mreža episkopija ustanovljena još u četvrtom veku, i
nekad napredno hrišćanstvo u ovom kraju je ugašeno za nekoliko
sledećih vekova. Još od vremena cara Konstantina Velikog u balkanskim
provincijama bilo je dovršeno izgrađivanje crkvene organizacije, čiji
počeci sežu čak u doba apostola i njihovih prvih sledbenika. Jer, podseća
Frensis Kont, „od četvrtog veka Balkan je bio jedno od značajnijih
središta hrišćanskog sveta, što smo suviše skloni da zaboravimo".

Položaj Srba i Hrvata u ranom srednjem veku bio je u znatnoj meri
određen teritorijom koju su zaposeli, odnosno prostorom koji se nalazio
na razmeđi vizantijskog i rimsko-franačkog uticaja. S obzirom na to da
su se nalazili na periferiji dvaju svetova, oni ni u Rimu ni u Carigradu
nisu pobuđivali veći interes. Ako se tome doda da nisu razvili sopstvenu
pismenost po dolasku na Balkan, „rana istorija Srba i Hrvata ostaje po
mnogim svojim obeležjima misterija za današnjeg istraživača".

Vizantija dostiže veliki uspon oko 870. godine, kada otvara put
masovnoj hristijanizaciji, praćenoj snažnim ne samo političkim već i
kulturnim uticajem. Sloveni su došli u dodir sa hrišćanstvom praktično
od trenutka doseljavanja (nije isključeno da su i ranije imali dodira sa
arijanstvom), ali se prema izvorima može posredno zaključiti da su
njihove vođe prihvatile hrišćanstvo tokom osmog veka, a da sistemska
hristijanizacija počinje od devetog veka, ukazuje hrvatski etnolog
Vitomir Belaj.

Dobrim delom, istorija religije je, u stvari, istorija širenja religijskih
ideja izvan kultura u kojima su ponikle.

Konstantin Porfirogenit kaže da su sva srpska i hrvatska plemena
pokrštena za vreme vladavine cara Vasilija I (867-886), i to je činjenica
koja je „odavno prihvaćena u opštim istoriografskim pogledima".

Pišući o Slovenima, vasilevs Lav VI Mudri1 sažeto govori i o odnosu

1 Car Lav VI, sin osnivača makedonske dinastije Vasilija I, rodio se 866. a na
presto je stupio posle smrti svoga oca, 886. godine. Veoma obrazovan, pobožan i
fizički slabunjav, Lav nije učestvovao u ratovima, već je do svoje smrti 912. godine

39

vasilevsa Vasilija prema Slovenima:
„Naš po božjoj volji otac i samodržac Romeja Vasilije, učinio je da

oni napuste stare običaje i pogrčivši ih i podvrgnuvši ih upravljačima na
romejski način, i podarivši im krštenje, oslobodi ih ropstva sopstvenih
vladara i nauči ih da se bore protiv naroda neprijateljskih Romejcima,
postupajući pažljivo prema njima, čime je učinio sigurnim od čestih
pobuna Slovena Romejce, koji su od njih pretrpeli mnoge teškoće i
ratove u stara vremena."

Ljubomir Maksimović smatra da je „pokrštavanje iz Vasilijevog
vremena, sa polazištem u jadranskom prostoru, imalo svakako
odlučujući značaj za 'kneževinu' Srbiju [...] Međutim, činjenica da se u
staroj srpskoj crkvenoj terminologiji uočavaju latinski uticaji otvara
mogućnost postojanja i starijih hristijanizacionih tokova iz Primorja. S
druge strane, u istom smislu svedoči postojanje grčke (vizantijske)
onomastike u krajevima koji će kasnije trajno biti vezani za Rim i postati
deo katoličkog sveta. Oba fenomena ukazuju na složenost najranije
hristijanizacije istočno-jadranskog prostora, računajući i njegovo zaleđe,
u čijim tokovima latinski i vizantijski uticaji koegzistiraju u gotovo
simboličnom odnosu. To sve nisu mogle biti posledice nekog
misionarskog poduhvata koji bi bio isključivo vezan za vladu Vasilija I i
manjeviše namah izveden, nego posledice dugotrajnih prilika."

Hristijanizacija Srba i Hrvata bila je dugotrajan proces. Sva je prilika
da je taj proces započeo vrlo rano, verovatno u vreme naseljavanja Srba i
Hrvata na Balkansko poluostrvo, i da je tekao neprekidno, ali uz duge
prekide sa regresijama na paganske kultove. Konstantin Porfirogenit
kaže da je vizantijski car poslao Srbima sveštenike iz Rima tek kada su
oni od vasilevsa Iraklija zatražili nove teritorije i kada su se na njima
nastanili. Pokrštavanje se odvijalo na dalmatinskoj obali. Kod Hrvata bi
to mogla da bude Salona ili Zadar, dok je za Srbe to mogao da bude
Kotor (Dekatera). Najpre su pokrštene izabrane plemenske starešine,

živeo povučeno u dvoru, baveći se državnim poslovima i pišući. Bio je plodan i
svestran pisac: njegov opus obuhvata raspon od verskih govora i dogmatskih
rasprava do astroloških spisa, pesama i epigrama. Njegove Vasilike, Zbornik zakona,
podeljene u 60 knjiga i 6 tomova, predstavljaju najveću zbirku zakona Vizantijskog
carstva u srednjem veku i „temelj pravne nauke" carevine. U spisu o ratnoj veštini
zvanom Taktika, Lav je nastojao da napiše praktičan priručnik savremenog ratovanja
i nameni ga, pre svih, svom sinu, ali u njemu se može naći i dosta podataka o
Slovenima. „Izgleda da je upravo zbog svoje literarne delatnosti Lav VI dobio
počasni nadimak Mudri" (G. Ostrogorski).

40

čime je potvrđen saveznički odnos prema carstvu.
Međutim, prema arheološkim pokazateljima, to prvo pokrštavanje

nije se ukorenilo ni kod Srba ni kod Hrvata, s obzirom na činjenicu da i
srpski i hrvatski vladari sve do sredine devetog veka nose stara narodna,
paganska imena. Da su Srbi i Hrvati na početku pete decenije sedmog
veka još pagani svedoči misija opata Martina, koga je papa poslao u
Dalmaciju i Istru da otkupljuje zarobljene hrišćane, dakle u vreme kada
su, prema Porfirogenitu, Srbi i Hrvati upravo pokršteni.

Ova dva podatka, koja se međusobno isključuju, pokazuju da je
pokrštavanje Srba i Hrvata moglo da bude plod careve konstrukcije ili
pak da se ono zaista dogodilo, ali samo u slučaju manjeg broja
plemenskih starešina, dok je u samim plemenima bilo veoma slabo ili
nikako primljeno. Dakle, Iraklije „jeste poslao sveštenike iz Rima, ali je
pitanje koga su oni pokrstili, da li samo vladara, istaknute pojedince ili
čitav narod", pa se ne bi smelo ići dalje „od zaključka da je bio pokršten
vladar sa svojom užom porodicom". Međutim, ukazuje Ljubomir
Maksimović, „hristijanizacija jednog paganskog naroda nikad nije čin
idejnog, nego pre svega političkog opredeljenja. Stoga je njen odlučujući
zamah na ovom prostoru mogao nastupiti tek stvaranjem relativno
organizovanih državnih tvorevina Srba i Hrvata [...] Taj preobražaj
vezan je za IX vek, vreme posle iščezavanja avarske pretnje, kao što su
za isto stoleće vezani i neki njegovi osnovni preduslovi koji dolaze iz
spoljnjeg sveta: aktivniji povratak Vizantije na Jadran, porast
suparništva između Rima i Carigrada i porast zainteresovanosti oba
centra za učvršćivanje interesnih sfera kroz širenje sopstvenih, već
međusobno različitih političkih i verskih, ako ne i civilizacijskih, modela.
Najzad, generisanje unutrašnjih mogućnosti Vizantije za agresivniji
nastup ka varvarskom svetu, u susednom ili udaljenijem svejedno, bilo
je završeno do sredine istog devetog veka."

Na samom početku hrišćanstva u Srba izgleda da je došlo do „neke
vrste spora" oko jurisdikcije Rima i Carigrada. Papa Jovan VIII (872-882)
tražio je od slovenskog kneza Mutimira da se vrati veri svojih predaka,
pod jurisdikciju panonske dijaceze, jer je nešto pre toga bila obnovljena
Metodijeva panonsko-sremska arhiepiskopija.1 Ukoliko je srpski knez

1 Godine 869/70. Metodije je postao episkop Sirmijuma. Između 870. i 873. bio
je zatočenik bavarskih episkopa i franačkog kralja Ludovika, da bi po oslobođenju iz
zatočeništva ponovo obavljao svoju dužnost u Panonskoj dijacezi od 873. do 879,
kada ga je papa pozvao u Rim.

41

Mutimir zaista bio savremenik pape Jovana VIII, možemo pretpostaviti
da je Srbija, „krštena Srbija", kako je naziva car Konstantin VII
Porfirogenit, osetila neposredne rezultate Metodijevog misionarskog
rada. Veoma je teško danas proceniti koliko je uspeha imala ova rana
hrišćanska misionarska aktivnost, u kojoj je meri tadašnje pokrštavanje
Srba izmenilo njihova verovanja i način života, i da li su hristijanizacijom
bili zahvaćeni široki krugovi življa ili je ona ostala ograničena na
vladarski rod, župane i njihovu okolinu. „Podaci iz kasnijih stoleća
govore da su sveštenici i crkvene starešine morali da ulažu mnogo
napora da seljačke mase približe idealu hrišćanske pastve. Sudeći po
tome, hristijanizacija devetog veka nije duboko prodrla niti temeljito
preobrazila život i verovanja Srba" (S. Ćirković).

U tom smislu je indikativno i pismo pape Jovana X (914-928) poslato
oko 925. godine vladarima Hrvatske i Zahumlja u kom im kaže da oni
od davnina pripadaju apostolskoj veri, za razliku od Sasa koji su
pokršteni novo tempore, odnosno za vreme pape Grigorija IV (827-844).
Konačni uspeh hristijanizacije Srba i Hrvata postignut je, dakle, tek
tokom devetog veka, naročito u drugoj polovini stoleća. Međutim,
istorijski tokovi u vekovima koji su predstojali odredili su različitu
sudbinu hrišćanstva kod Srba i Hrvata.

42

Karakterologija Slovena

Bez čvrste unutrašnje organizacije Sloveni su živeli plemenski

podeljeni, ne priznavajući vlast jedne vrhovne uprave. Prokopije o
Slovenima piše da se oni, kao i Anti, ne pokoravaju jednom gospodaru,
već da od davnina žive u demokratiji i zato se kod njih sva javna pitanja
uvek raspravljaju na skupštinama.

Grčka Monemvasijska hronika1 — s kraja devetog ili početka desetog
veka — jasno objašnjava status Slovena (na Peloponezu): „Nisu podanici
romejskog cara, niti bilo kog drugog." Slovensku podeljenost — pred
kraj šestog veka — u više nepovezanih i nesložnih malih celina
Vizantinci su podržavali, sprečavajući i na taj način organizovanje
Slovena u snažniju zajednicu. Sprečavanje ujedinjenja i formiranja
krupnijih državnih zajednica bilo je prevashodno u interesu Vizantije, te
je ona permanentno vršila opstrukciju ujedinjenja Slovena —
podržavajući jednog slovenskog vođu protiv drugog. Župljansko
uređenje po klanovima, odsustvo snažne kneževske vlasti i neprestana
borba među plemenima karakterišu slovenski život u periodu
naseljavanja Balkanskog poluostrva.

U prvoj polovini sedmog veka nastala je u Vizantiji priručna knjiga
za vojnike — Strategikon2 Pseudo-Mavrikija — jedan od najvažnijih
vojnih tekstova srednjeg veka, u kojem se govori i o Slovenima. U

1 Monemvasijska hronika (Hronika o osnivanju Monemvasije) spada među kraće
vizantijske hronike koje imaju karakter lokalnih istorija. Za slovensku istoriju
Monemvasijska hronika ima izuzetan značaj jer pokreće pitanje slovenskog
naseljavanja na Peloponezu u ranom srednjem veku.

2 Kada je reč o vojnom priručniku za generale, sačuvanom pod imenom
Strategikon, treba reći da još nisu rešena osnovna pitanja autorstva i vremena
nastanka. On se skoro jednoglasno citira pod imenom nepoznatog autora Pseudo-
Mavrikija. Većina naučnika nastanak samog dela stavlja u vreme oko osamdesetih
godina 6. veka, dok ga manji deo vezuje za početak 7. veka. Pseudo-Mavrikije je dao
ne samo originalan doprinos vizantijskoj vojnoj literaturi, nego i dragocen istorijski
dokument o narodima koji su u njegovo doba okruživali granice Vizantije.

43

poglavlju „Kako treba postupati sa Slovenima, Antima i sličnim",
Pseudo-Mavrikije piše:

„Plemena Slovena i Anta žive na isti način, imaju iste običaje i
slobodna su, ne dopuštajući nikako da budu porobljena ili da se njima
vlada, naročito u svojoj zemlji. Mnogoljudna su i izdržljiva, lako
podnoseći i žegu i studen i kišu i golotinju tela i oskudicu hrane. Prijazni
su prema onima koji im dolaze kao stranci, i prijateljski ih provode od
mesta do mesta, kudgod zatraže, tako da, ako se nebrižljivošću
domaćina dogodi da stranac nastrada, protiv njega [domaćina] pokreće
rat onaj koji mu ga je poverio, jer osvetu stranca smatra svetom.

Svoje zarobljenike ne zadržavaju u ropstvu neograničeno vreme kao
ostali narodi, nego im, posle tačno određenog roka, ostavljaju na volju
da se, uz izvesnu otkupninu, povrate u svoju zemlju, ili ostaju tamo kao
slobodni ljudi i prijatelji [...] A žene njihove čestite su iznad svake
ljudske prirode, tako da većina njih smrt svojih muževa smatra
sopstvenom smrću i svojevoljno se zadavljuju, ne smatrajući životom
življenje u udovištvu [...] Neverni su potpuno i nesložni u pogledu
ugovora, popuštajući više strahu nego podmićivanju. Pošto kod njih,
naime, vladaju različita mišljenja, oni se ili ne slože ili, ako se i slože,
njihovu odluku uskoro drugi pogaze, budući da svi suprotno misle i
nijedan nije voljan drugome da popusti.

Kako kod njih ima mnogo glavara i pošto se međusobno ne slažu,
nije neumesno neke od njih pridobijati, možda bolje bilo rečima bilo
darovima, naročito one bliže granici, a napadati druge, da ne bi [naše]
neprijateljstvo protiv sviju stvorilo kod njih jedinstvo ili vlast jednoga."

Izuzimajući jedino niziju između donjeg Dunava i planina Balkana,
gde su Sloveni pred kraj sedmog veka uključeni u bugarsku državu,
slovenske zajednice su dugo ostale u plemenskoj fazi i „sve do devetog
veka kod balkanskih Slovena nema traga razvijenim političkim
institucijama i bilo čemu što bi se moglo nazvati državom. U ovome leži
osnovna razlika između slovenskih i germanskih osvajanja teritorija
Rimskog carstva." Sloveni su mnogo sporije od Germana shvatili
„prednost udruživanja sa Carstvom, prednost rimskih zakona i
ustanova, i ugleda koji bi njihovi vođi mogli da dobiju postavši podanici
i namesnici cara u Carigradu".

U toku prva dva veka slovenskog boravka na Balkanu nema
nijednog vladara koji bi bio dovoljno snažan da rasute zajednice spoji u
državu i omogući korisnu simbiozu sa grčko-rimskom civilizacijom
Vizantije. „Razlog kulturne zaostalosti balkanskih Slovena u sedmom i
osmom veku nalazi [se] u činjenici da su oni — za razliku od Gota i

44

Franaka [ . . . ] — za vreme svojih seoba i naseljavanja bili uglavnom
neosetljivi na uticaj hrišćanstva", smatra Dimitrije Obolenski.

45

Sloveni su razdvojili Istok i Zapad

Razilaženje između Rima i Konstantinopolja odvijalo se polako, ali

nezaustavljivo, a njegov najznačajniji rezultat, pored ostalog, bile su
duhovna samostalnost i duhovna osobenost Vizantije. Bio je to proces
koji nije nastao odjednom, već je tinjao vekovima, doprevši i do naših
vremena netaknut u svojoj izvornoj isključivosti i posebnosti, potirući
sve ono zajedničko što je spajalo dve crkve.

Sve je počelo sa carem Teodosijem Velikim (347-395). Posle cara
Konstantina, verovatno najznačajniji vizantijski car bio je upravo
Teodosije Veliki, koji je carstvo podelio na Istočno i Zapadno, čime je
posejana klica razdora koja će kasnije eskalirati do neslućenih razmera.
Teodosije Veliki, poslednji rimski car, kršten je u Solunu 380. godine, i te
iste godine, 28. februara, objavio je edikt kojim je hrišćanska religija
postala obavezna za sve podanike Rimskog carstva; tada, „u stvari,
hrišćanstvo postaje državna vera". Konstantinopoljskim ediktom od 10.
januara 381. godine proglasio je da su u hrišćanstvu obavezne odluke
Nikejskog sabora. Bilo je to vreme kada su protiv pagana preduzimani
krvavi progoni, kada su zabranjene Olimpijske igre, ućutkano proročište
u Delfima, kada su paganski sveštenici morali, kako svedoči
ranovizantijski pisac Libanije, „da ćute ili umru".

Teodosije Veliki je, pred smrt 395. godine, podelio Rimsko carstvo
tako što je Istočno dao starijem, osamnaestogodišnjem sinu Arkadiju, a
Zapadno mlađem Honoriju, koji je imao samo jedanaest godina. Time je
prvi put, i na ovaj način, data prednost Istoku. Granica je išla „otprilike
linijom povučenom od Beograda prema Boki kotorskoj". Iako Teodosije
ovom podelom nije hteo da stvori dve posebne države — smatrajući da
je rimska teritorija jedinstvena — ipak se, tokom istorije, istočni i
zapadni deo sve više udaljavaju jedan od drugog, vodeći zaseban život,
diktiran specifičnim ekonomskim, političkim i kulturnim uslovima. To je
na kraju ostala definitivna podela.

Međutim, Dimitrije Obolenski, govoreći o osvajanjima Slovena,
ukazuje na jednu veoma važnu stvar, naime da su ona „doprinela
razdvajanju grčke i latinske polovine hrišćanskog sveta. Sve dok je u

46

Iliriku živeo prilično veliki deo stanovništva sa latinskog govornog
područja, koji se miroljubivo mešao sa Grcima, i dok su bili otvoreni
transbalkanski putevi između Carigrada i Rima, Balkansko poluostrvo
predstavljalo je most između vizantijske i latinske kulture. Slovenska
osvajanja uveliko su smanjila latinski element u Iliriku i stvorila
pregradu paganskog varvarstva, zbog koje je prelaz preko Balkana više
od dva veka predstavljao izuzetnu opasnost. Ova prepreka na kopnu
doprinela je u istoj meri koliko i arapska dominacija na Sredozemnom
moru rascepu između istočne i zapadne Evrope."

Iako dubinu ove kulturne šizme ne treba preuveličavati, ostaje
„tačno da je slovensko osvajanje Balkana zatvaranjem i delimičnim
razaranjem vitalnog kanala komunikacije između Grka i Latina
doprinelo njihovom međusobnom otuđenju tokom sedmog i osmog
veka, tog odlučujućeg razdoblja kada su politički i verski činioci sve više
razdvajali vizantijsku i rimsku crkvu".

Jedno od najpouzdanijih merila za određivanje pripadnosti jednom
narodu jeste jezik. S obzirom na to da Srbi i Hrvati govore istim jezikom,
po ovom osnovu nije moguće izvršiti podelu ovih Slovena na Srbe i
Hrvate. Međutim, kako je srpsko pleme primilo hrišćanstvo istočnog a
hrvatsko rimokatoličkog obreda, razlika u veri biće odlučujući faktor i
kod širenja imena njihovih plemena.

Srpsko i hrvatsko pleme nisu se u početku graničili jedno s drugim.
Na teritorijama između njih, kao i na prostoru severno od njih, nalazio
se veliki broj Južnih Slovena koji još nisu bili opredeljeni. Ali i ovi Južni
Sloveni su bili verski podeljeni na pravoslavne i na rimokatolike.

„Sledbenici Pravoslavne crkve na tome prostoru prihvatili su, kako
najstarije vesti o njima svedoče, sa pravoslavnom verom i sve običaje i
druge ambleme, koje nalazimo kod pravoslavnih Srba, kao npr.:
upotrebu ćirilice, uzimanje specijalnih, čisto srpskih imena prilikom
krštenja, a takođe i prezimena, proslavu krsnog imena, održavanje
božićnih narodnih običaja itd. Ali prigrlivši sve ostale ambleme
pravoslavnih Srba, nisu ovi naši pravoslavni preci usvojili i srpsko ime,
ili bar to srpsko ime nije prodrlo u sve slojeve društvene kao jedan
prečišćen i utvrđen pojam, nego su puštali da ih susedi nazivaju
najrazličnijim imenima, pa su se i oni sami raznim imenima označavali.
Među tim raznim imenima bilo je, razume se, i srpsko ime, ali srpsko
ime nije bilo ni najčešće, a nekmoli dominantno" (A. Ivić).1

1 Aleksa Ivić, govoreći o ovoj pojavi, kaže: „Danas [1922] su svi sledbenici
pravoslavne vere na prostoru između negdašnjeg srpskog i negdašnjeg hrvatskog

47

Sredinom osmog veka raspored snaga u Evropi bio je znatno
izmenjen. Rimsko carstvo — nakon što je u sedmom veku islam otcepio
Bliski istok, severnu Afriku i Španiju — bilo je podeljeno na tri,
ispostaviće se, dugovečne celine: Vizantijsko carstvo, islamski svet i
latinski Zapad, od kojih se svaka temeljila na veri i jeziku. Jedan
jermenski spis iz druge polovine sedmog veka izričito navodi da je na
teritoriji vizantijskih evropskih provincija bilo 25 „naroda" pod imenom
„Slavi". Međutim, posle doseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo,
ne ocrtavaju se, niti se čak mogu nazreti, kasniji južnoslovenski narodi,
ni teritorije njihovih srednjovekovnih država. „Stvarnost su tada bili
mali okviri političkih organizacija u kojima se uobličavaju plemenske
zajednice. Iako se javljaju imena koja će kasnije poneti čitavi narodi
(Hrvati, Srbi), njihovi nosioci u početku jedva da igraju veću ulogu od
stanovnika drugih 'Sklavinija'. Plemenska šarolikost balkanskih Slovena
iščezava postepeno tako što deo 'Sklavinija' biva potčinjen od država
koje šire svoju vlast na Balkanskom poluostrvu, dok se drugi deo

plemena potpuno opredeljeni i to svi listom su prihvatili srpsko ime. Katolici nisu
posvuda tako odlučno uzeli hrvatsko ime. U Crnoj Gori i u Dalmaciji, naročito u
Dubrovniku i u okolini, nalazi se hiljadama katolika koji se priznaju za Srbe.
Neopredeljeni su još u većini svojoj i Bunjevci, kao i Šokci u Baranji. Jedan deo
Bunjevaca prihvata ime hrvatsko, ima i jedan mali deo koji se Srbima zove, ali ni
jedno ni drugo ime nije zahvatilo dubljeg korena, te je većina Bunjevaca i danas još
neopredeljena. [...] Članovi senata u negdašnjoj dubrovačkoj republici bili su katolici,
pa ipak crnogorski mitropoliti Sava i Vasilije Petrović u pismu svom od 1. septembra
1763. mole Dubrovčane za pomoć 'da učinite našoj crkvi i narodu černogorskom
jednom sumom od asprih, kako Serbli Serbima i svojijema susedima' (Vjesnik, kr.
zem. arhiva, XVI, strana 225). Isti mitropolit Sava Petrović piše dubrovačkom senatu
15. juna 1767: 'I drago nam je vladanje vaše, koji se vi jošte od našega srpskoga jezika
nahodite, koji zapovijedate', a 25. jula 1775. godine piše istom senatu dubrovačkom:
'Vaša slavna republika zna, da je sve gospodstvo i slava serbska pala i ništa nije
ostalo do vas, kako jedan cvijet na vas svijet..., može se serbska zemlja s vama
ponositi'. Kao što su Srbi nazivani pa se i oni sami tokom XVI do XIX veka nazivali
raznim imenima, ista ta sudbina pratila je u to doba i Hrvate. Dalmatinski pisci XVI i
XVII veka nazivaju sebe i svoj narod Slovenima. Tako se nazivaju i slavonski Hrvati
čak i u XVIII veku (između drugih i Matija Ante Relković, poznati pesnik slavonski).
U mnogobrojnim listinama, u pismima i izveštajima katoličkih misijonara i u drugim
istorijskim spomenicima XVI i XVII veka preci današnjih bosansko-hercegovačkih i
slavonskih Hrvata nazivaju se 'katolicima' ili 'hrišćanima'. Ni u jednom spisu iz tih
vekova, u koliko je meni poznato, nisu oni nazvani Hrvatima. Slavonski Hrvati zvali
su se osim toga i Šokcima, ali ni u jednom dokumentu od svih, koji su meni došli do
ruke, nisu nazvani Hrvatima."

48

rastvara u prostranijim organizacijama samih Južnih Slovena" (S.
Ćirković).

U vizantijskim pisanim izvorima Srbi se često imenuju i imenima
antičkog doba, po oblastima u kojima su živeli (Dalmati, Tribali, Dačani
itd.). Srbe najčešće nazivaju Dalmatima po rimskoj provinciji Dalmaciji.
To je zemlja, kako kaže Ana Komnina, koja počinje Kosovom, sa
gradovima Lipljanom i Zvečanom. U Analima Franačkog kraljevstva, pod
822. godinom zabeleženo je da Srbi „drže veliki deo Dalmacije". Taj
podatak se odnosi na oblast Une, kako je to pokazala hrvatska
istoričarka Nada Klaić. Kasniji latinski izvori navode da Srbi žive u
Dalmaciji ili Slavoniji (Sclavonia), u zavisnosti od toga da li se misli na
antički ili onovremeni pojam Dalmacije. Naime, rimska provincija
Dalmacija prostirala se od Istre do sliva Morave, i od mora do doline
Save. Na tu Dalmaciju misle i franački anali i vizantijske hronike. Ali
pošto je onovremena vizantijska Dalmacija obuhvatala samo uzan
primorski pojas, latinski izvori nekad Srbiju nazivaju Slavonijom, koja se
prostire između Dalmacije (obuhvata gradove Trogir, Split, Dubrovnik i
Bar) i Mađarske.

U to rano vreme treba razlikovati Južne Slovene od Srba. Najstarije
vesti nazivaju slovenske doseljenike na Balkanu zajedničkim imenom
Sloveni, „ali su se Sloveni već u severnoj domovini svojoj delili na
mnoga plemena, od kojih je svako pleme imalo svoje posebno ime, kao
Anti, Duljebi, Bužani, Smoljani, Poljani, pa su i oni Sloveni, koji dođoše
na Balkan, poneli sobom i svoje plemenske formacije i svoja plemenska
imena" (A. Ivić).

49

Rađanje islama

Izuzetan događaj sedmog veka bila je pojava islama na istorijskoj

pozornici i „iznenađujući arapski uspeh" koji je „ostavio žig na kulturi i
istoriji Evrope". Nije prošlo ni punih šest vekova posle Hrista kada se
pojavio tvorac „religije koja je preobrazila čitav Istok, religije koja je još
brže i intenzivnije nego hrišćanska osvojila skoro bezgranične prostore i
grupisala oko sebe više vernih negoli mnogo uzvišenije hrišćanske
dogme" (J. Radonić).

Arabijsko poluostrvo je domovina islama. Jug Arabije, prozvan i
Arabia Felix (plodna Arabija, srećna Arabija), posebno jugozapadna
oblast nazvana Jemen, privlačio je pažnju kako Persije tako i hrišćanske
Abisinije, koje su na ovu teritoriju prenele zaratustrinske1 i hrišćanske
uticaje. Jevreji su takođe dolazili na ove prostore i osnivali svoje
zajednice, dok je severozapadni sused, hrišćanski Egipat, bio veliko
središte grčkog hrišćanstva.

Islam je nadirao i širio se nesvakidašnjom brzinom, krčeći put u
„sredinama gde su već odavno delovali zreli religijski sistemi", jer
Muhamedovo učenje, „iako samo po sebi primitivno i duhovno
nerazvijeno, bilo je puno elementarne snage" (G. Ostrogorski). Međutim,
u prvim godinama islama Arapi su manje težili tome da obraćaju druge
narode u svoju veru, a više da vladaju njima i osvoje nove zemlje.
Možda je islam uspeo i zbog toga što je malo perioda u istoriji kakav je
bio period od Justinijanove smrti do Muhamedove pojave, perioda u
kojima je društvo bilo zahvaćeno sveopštom demoralizacijom, kada su
svi narodi poznati Grcima i Rimljanima do neprepoznatljivosti izgubili

1 Zaratustrizam (ili zoroastrizam) — religija u čijoj osnovi je učenje proroka
Zaratustre i važi za najstariju dualističku religiju. Bila je dominantna u Persiji do
sedmog veka. Zaratustra je drevni persijski filozof čije se učenje može sažeti u
sentenci: Humata, Hukhta, Huvarshta (Dobre misli, dobre reči, dobra dela). Prema
Zaratustri, osnovu naše zemaljske egzistencije predstavlja kosmička borba između
istine i laži, odnosno dobra i zla ili pak svetla i tame. U kasnijem zaratustrizmu
suprotstavljene sile se nazivaju Ahura Mazda (Bog) i Ahriman (Ðavo).

50