Luka Miceta-Stefan Nemanja

Konstantin Bodin

Konstantin Bodin, koji je započeo svoju vladavinu kao vizantijski

vazal, vladao je Dukljom od 1081. do 1099. godine, proširivši njenu
teritoriju, ali i politički uticaj, i stekavši prevlast među srpskim
kneževinama.

Relja Novaković tvrdi da je Bodin bio vladar Dukljanske, odnosno
Zetske države i „teritorijalno proširenje njegove države ne možemo
nikako smatrati proširenjem Srbije, već proširenjem Zete", s tim da je u
11. veku, „počev još od Vojislava, a zatim i u vreme Mihaila i Bodina,
nastalo doba prevlasti Zete [...] u prvom redu nad Srbijom i primorskim
srpskim zemljama a tek potom i nad Raškom", čija „prevlast je trajala
nešto više od pola veka".

Bodin je nastavio delo oca Mihaila, koji je Duklju oslobodio od
vizantijske vlasti. U mladosti, Bodin je učestvovao u bugarskom ustanku
1073. godine, kada biva zarobljen i zatvoren u manastiru Svetog Sergeja,
pa potom prognan u sirijsku Antiohiju, odakle je uspeo da pobegne uz
venecijansku pomoć.

Postavši gospodar Srbije i Duklje, stupio je u savez sa vasilevsom
Aleksijem Komninom (1081-1118) u vreme kad su se Normani pod
vođstvom Roberta Gviskara iskrcali na Balkansko poluostrvo (1081).
Međutim, u bici kod Drača povukao se iz borbe. Ana Komnina, careva
kći, kaže da je Bodin mirno čekao kraj bitke i kada je video da Vizantinci
beže povukao se ne potegnuvši mača iz korica — „a i sam Bodin uzmiče
ne boreći se [...] ne ušavši uopšte u borbu, vrati se kući". Ovo bekstvo
nije trajno uticalo na odnose Konstantina Bodina sa Aleksijem
Komninom. Bodinovu nelojalnost vasilevs Aleksije Komnin nije mogao
da kazni pošto se nalazio u teškoj situaciji, jer su Normani, posle
zauzimanja Drača, duboko prodrli u vizantijske teritorije.

Žan-Klod Šene kaže da pronađeni pečat1 Konstantina Bodina

1 Pečat koji se čuva u Arheološkom muzeju u Istanbulu na aversu ima poprsje
sv. Teodora, a na reversu sv. Ðorđa. Kružni natpis na obema stranama svedoči da je
pečat pripadao Konstansu, protosevastu i eksusijastu Diokleje i Srbije. Sudeći po
pečatima iste konfiguracije, koji su precizno datovani, pečat bi se mogao datirati u

101

„dokazuje da je Bodin imao važno mesto u balkanskoj aktivnosti
Vizantinaca. Dostojanstvo protosevasta je bilo novo, jer ga je stvorio
Aleksije Komnin. Bilo je vrlo visoko, budući da se nalazilo iznad
dostojanstva sevasta koje je pod Aleksijem bilo rezervisano za neke
članove carske porodice. Dostojanstvo protosevasta bilo je dodeljeno
carevom zetu Mihailu Taronitu, zatim carevom bratu Hadrijanu. Prvi
stranac koji je dobio ovo dostojanstvo bio je mletački dužd, nagrađen
tako za pomoć protiv Normana. Konstantin je još nazvan 'eksusijastom
Diokleje i Srbije', što je dosta redak izraz, budući da je strani vladar češće
nazivan arhontom. Ali i princ Alanije, na Kavkazu, nosio je isti naziv.
Izbor dvojice svetitelja na pečatu, popularnih na Istoku, ali čiji kult nije
bio raširen u čitavom hrišćanskom svetu, ne može se drugačije objasniti,
nego shvatanjem da prisustvo svetih ratnika odgovara jednom kralju
ratniku. Pečat dakle, dostojanstvom koje je darovano Konstantinu,
svedoči o važnosti koju je car Aleksije Komnin pridavao savezu sa
srpskim vladarom."

Povlačenjem iz bitke Bodin je hteo da sačuva svoju vojsku zbog
unutrašnjih problema koji su mogli da iskrsnu. Neposredno pre
normanske opsade Drača umro je Bodinov otac Mihailo, pa je pretila
opasnost da njegov brat Radoslav, Bodinov stric, koji je upravljao
Travunijom i Zahumljem, ugrozi Bodinovu vlast. Pretpostavlja se da je
sukob sa Radoslavom okončan već 1082. godine.

S obzirom na to da su Robert Gviskar i njegovi Normani svojim
uspešnim pohodima u proleće 1082. godine potpuno zaokupili pažnju
Vizantije, Bodin je mogao mnogo lakše da rešava unutarvladarske
probleme u Duklji i da se posveti „daljim osvajanjima prema srpskim
zemljama u unutrašnjosti". U godinama koje su sledile, kako piše pop
Dukljanin, zauzeo je Rašku, postavivši joj za vladare dva župana sa
svoga dvora — Vukana i Marka, a posle zauzimanja Bosne u njoj će
ustoličiti kneza Stefana. Bodinova osvajanja Raške i Bosne bila su plod
temeljno planirane strategije jednog ozbiljnog vladara.

Bodin se, takođe, posvetio i crkvenim pitanjima i nastojanjem da
dobije zasebnu arhiepiskopiju. Još je Mihailo nastojao da dobije posebnu
arhiepiskopiju kao versko središte. O tome je pisao i papi Grigoriju.
Katolici njegovog područja — a i on sam je bio katoličke vere — bili su

kraj 11. ili početak 12. veka. Identitet njegovog vlasnika je nesumnjiv: radi se o
Konstantinu Bodinu, koji je vladao Srbijom od 1080, pa bar do 1101. godine" (Žan-
Klod Šene).

102

pod jurisdikcijom Dubrovačke episkopije, koja je pak bila potčinjena
Splitskoj arhiepiskopiji. Međutim, nije dočekao da mu se ta želja ispuni.
Tek je Bodin uspeo da isposluje da Barska episkopija dobije dugo željeno
unapređenje.

Posle smrti pape Grigorija VII papstvo se podelilo. Pod zaštitom
cara Henriha IV, potvrđen samo od dela katoličkog sveta, u Rimu je
stolovao papa Klement III Vibert (1029-1100). Bodin se obratio njemu, a
ne Grigorijevom nasledniku Urbanu II (1088-1099), koji je tek bio
započeo pontifikat. Na molbu „Bodina, preslavnog kralja Slovena", papa
Kliment III je 8. januara 1089. godine izdao dukljanskom arhiepiskopu
Petru (1064-1094) povelju kojom mu je odobrio upotrebu nadbiskupskog
palija (ogrtača) i odredio koje su mu episkopije podređene. Bar je tako
uzdignut u rang arhiepiskopije, čime je Bodin zaokružio sve elemente
državnosti potrebne jednoj kraljevini u srednjem veku. Granice Barske
arhiepiskopije pratile su granice Duklje, kao i vazalnih država
potčinjenih Bodinu Bosnu i Srbiju. Pod upravu arhiepiskopa Bara
određene su episkopije: Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Polat (tj.
Pilot), Srbija, Bosna i Travunija. Na osnovu ove papske bule može se
zaključiti da je Bodin proširio granice svoje države na severni deo
dračkog temata, budući da su episkopije Ulcinj, Svač, Drivast, Skadar i
Pilot ranije (971-976) pripadale dračkoj arhiepiskopiji. Osvajanja prema
Srbiji i Bosni, izvršena pre 1089. godine, takođe su potvrđena ovom
poveljom.

Vizantija je oko 1090. godine krenula vojskom na Bodina. Energični
carev šurak i namesnik, sposobni vojskovođa veliki duks Jovan Duka,
porazio je i zarobio Bodina. Međutim, Bodin se ubrzo našao na slobodi,
a potom ušao u krvave dinastičke sukobe. O tome je zapis ostavio pop
Dukljanin: „Jakvintu, Bodinovu ženu, jako je bolelo da gleda kako
Branislavljevi sinovi jačaju i množe se. Bojala se, naime, da Branislav ili
njegovi sinovi po smrti njenog muža ne preuzmu kraljevstvo. Stoga su
joj stalno smetali i tražila je zgodnu priliku da uništi oca i sinove. Tako u
jedno vreme kad je Branislav, sa njegovim bratom Gradislavom i sinom
Berihnom naivno došao u grad Skadar, Jakvinta, videći da su došli sami,
obraduje se pa prišavši kralju poče bestidno navaljivati i govoriti mu da
ih uhvati i stavi u tamnicu, inače nikakav život ne može imati sa njim,
ako to ne učini. Govoraše mu: 'Znam da ćeš umrijeti, pa će oni preuzeti
kraljevstvo, a tvoji sinovi će jesti za njihovom trpezom.' Što dužiti? Kralja
Bodina pobedila je žena kao Iroda Irodijada, dok su sedeli za ručkom i
jeli po kraljevoj naredbi uhvaćeni su i stavljeni u tamnicu, a pošto kralj
nije hteo da se odupre želji svoje žene, posta za trpezom verolomnik, kao

103

Irod ubica. Kad su to čula njihova braća, sinovi i nećaci, sakupe sve
srodnike i odu u Dubrovnik, pa uđu u grad sa četiri stotine ljudi pod
oružjem. Kad je kralj čuo da su pobegli, sakupivši vojsku, stiže do ovog
grada i opsedne ga, pa poče da ga napada. Tada braća i sinovi kneza
Branislava, i oni koji su bili sa njima, izlazeći naoružani iz grada
svakodnevno su činili veliki pokolj nad vojskom kralja Bodina. Jednog
dana kad su izašli i mnoge pobili i ranili, Kočapar bacivši koplje iz ruku
probode nekog Kosara kojega je kraljica mnogo volela. Videći to, kraljica
odmah rasplete kose pa se poče žestoko udarati po licu, plakati i govoriti
svom mužu: 'Jao, jao, jao, da li zbilja ne vidiš, o kralju, kako ubijaju
tvoje?! Zar još ne vidiš što učini Kočapar? Zašto da pustiš da žive
njihova braća koju držiš u okovima?' Tada kralj razbešnjen, ispruživši
svojom rukom mač, naredi da se pred gradom Dubrovnikom i u
prisustvu njihove rodbine odseče glava knezu Branislavu, njegovom
bratu i sinu, dodajući tako ubistvo na verolomstvo." Među braniocima
Dubrovnika došlo je do kolebanja pa se počelo razmišljati o predaji
grada. Bodinovi rođaci, koji su bili razlog opsade, otplovili su u Split, a
potom u Apuliju, da bi konačno došli do Carigrada. Sve ovo ukazuje na
to da je u pozadini unutardinastičkih sukoba ipak stajala vizantijska
politika koja je pružala podršku nezadovoljnim Bodinovim rođacima. Iz
podataka da su sinovi i braća kneza Branislava bežeći iz Dubrovnika
utočište potražili u Carigradu, može se zaključiti da je Vizantija
pomagala Bodinove rođake. Izgleda da Bodin posle više nije ratovao sa
Vizantijom.

Poslednje vesti o njemu pružaju latinski izvori koji navode da je u
Skadru dočekao deo krstaša koji su krenuli na Istok i da se vođa krstaša
grof Rajmon Tuluski pobratimio sa Bodinom „i obasuo ga poklonima da
bi obezbedio što bolje snabdevanje i što lakši prolazak krstaške vojske
preko njegove teritorije".

Posle Bodinove smrti iz Carigrada su u Drač stigli potomci kneza
Branislava. Dukljanski tron je nakratko zauzeo Bodinov sin Mihailo,
koga je zbacio Bodinov polubrat Dobroslav. Bodinovim nestankom sa
istorijske scene Duklja gubi značaj koji je imala tokom druge polovine
11. veka i na razvalinama Bodinovog sistema država — Raške, Bosne i
Zahumlja — uzdignuće se nove snage i novi vladari.

Župan Vukan — „čovek koji je držao svu vlast u Dalmaciji [i] beše
vešt na reči i vešt na delu", kako kaže Ana Komnina — preuzeće tada
„najvažniju ulogu u borbi srpskog naroda protiv Vizantije".

104

Vukan

U drugoj polovini 11. veka težište borbe protiv Carigrada pomera

se iz primorskih oblasti u srpske zemlje u unutrašnjosti — nove prostore
na kojima Srbi razvijaju svoju borbu protiv Vizantije. Od Vukanovog
vremena Srbi počinju da osvajaju oblast Kosova i da se postepeno šire
prema jugoistoku, preko linije koju označavaju Ras-Zvečan-Peć.

Raški veliki župan Vukan — postavljen na vlast u Raškoj kao vazal
dukljanskog kralja Bodina 1083/1084. godine — spada u red
najznamenitijih srpskih vladara pre ere Stefana Nemanje i najznačajnija
je ličnost na političkoj sceni centralnog Balkana. Njegova vladavina,
takođe, na izvestan način označava kraj dominacije dukljanskih vladara
nad okolnim srpskim kneževinama. Ovaj „vrhovni župan istočnih Srba"
kao samostalni „vladar sklapa ugovore sa vizantijskim carem", kada
Duklja gubi svoj značaj.

Vukan je krajem 11. veka svoju zemlju nazvao Srbijom, a ta zemlja
se od davnina „nalazi u eparhiji prestola Bugarske, Srbija ima episkopa
u Rasu, koga rukopolaže arhiepiskop Bugarske". Srbija odavno živi
pobožno i hrišćanski, njom upravlja arhijerej koga su joj Oci dali, svedoči
ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan. U to doba, doba vizantijske
dinastije Komnina (1081-1185), središte srpske države se premešta iz
primorskih krajeva (Duklja) u kontinentalno zaleđe (Raška).

Kada je župan Vukan krajem 11. veka počeo da učvršćuje svoju
vlast u istočnim delovima srpskih zemalja, otvorilo se novo poglavlje
srpsko-vizantijskih odnosa, jer se na tlu Ohridske arhiepiskopije stvara
novo državno središte, a uloga stare Raške episkopije postaje sve
značajnija.

Inače, župan Vukan je uspešno ratovao protiv lokalnih vizantijskih
zapovednika krajem 11. i početkom 12. veka. Njegove čete su vodile
borbe na Kosovu, zaletale su se do Vranja, čak do Skoplja.

Kakav je bio odnos između Vukana i Marka istorija nije pouzdano
utvrdila. Izgleda da je Vukan kao stariji brat i u hijerarhiji bio ispred
Marka. Na osnovu činjenice da se Markov sin zvao Uroš može se
pretpostaviti da mu je žena bila Ugarka i da je, sledstveno tome,

105

održavao bliske odnose sa Ugarskom.
Vukan je sledio Bodinovu antivizantijsku politiku i već 1093/1094.

godine otpočeo je borbe protiv Carigrada. Vizantijski izvori navode da je
Vukan bio vešt vladar i na rečima i na delu, i oslikavaju ga kao ličnost
koju su Vizantinci poštovali kao dostojnog protivnika.

Vukan je zauzeo i spalio vizantijski Lipljan 1093. godine. Njegovo
napredovanje osujetio je odlučan odgovor vasilevsa Aleksija I Komnina,
koji je na čelu vojske krenuo da kazni srpskog velikog župana. Svestan
svog lošeg položaja, Vukan je vizantijskom caru u Skoplje poslao pismo i
izaslanike da pregovaraju o miru. Poručivao je vasilevsu da nije on kriv
za rat, već njegovi vizantijski činovnici koji su prekoračivali svoja
ovlašćenja, upadali u Srbiju i nanosili joj mnogo štete. U pismu je Vukan
obećao da neće preduzimati dalje pohode protiv Vizantinaca, da će se
vratiti u svoju zemlju, a kao zalog spreman je da pošalje kao taoce svoje
rođake u Carigrad. Međutim, Vukan nije ispunio data obećanja i posle
manje od godinu dana ponovo je počeo da pljačka i robi vizantijsku
teritoriju.

Vasilevs Aleksije I Komnin je ovog puta poslao na Vukana svoga
sinovca Jovana sa vojskom da suzbije dalje upade Srba. Vizantijska
vojska prešla je reku Sitnicu kod Lipljana i nastavila dalje prema severu,
gde je vojskovođa odlučio da podigne privremeno palisadno utvrđenje
nasuprot Zvečana. Vukan je odmah uputio poslanstvo Jovanu,
obećavajući taoce i uveravajući da će obnoviti mir. U stvari, srpski veliki
župan je želeo samo da dobije na vremenu da bi prikupio vojsku za
napad. U jednom noćnom prepadu Vukan je teško porazio vizantijsku
vojsku. Vizantinci su se povukli, čime je Vukanu bio otvoren put prema
njegovom velikom cilju — Skoplju. Trupe srpskog vladara su opustošile
okolinu Skoplja, kao i krajeve kroz koje su prošle, prigrabivši mnogo
plena, i vratile se u Srbiju.

Vizantija je ponovo zavojštila na Srbiju. Ovog puta na čelu
vizantijske vojske bio je vasilevs Aleksije I Komnin. Krenuo je iz
Carigrada prema Srbiji, prema Lipljanu, koji je odmah i zaposeo. Vukan
je opet, po oprobanom receptu, poslao izaslanike da pregovaraju o
uslovima mira. Ana Komnina beleži: „Čim je Vukan doznao da je car
stigao u Lipljan i video da ga je zauzeo, i nemoćan da se suprotstavi
romejskim bojnim redovima [...] smesta posla da pita za uslove mira,
obećavajući istovremeno da će poslati već prethodno obećane taoce i da
ubuduće neće pristupiti nijednom, neprijateljskom poduhvatu.
Autokrator blagonaklono primi varvarina, jer se osećao potišten i želeo
da izbegne građanski rat; jer, mada to bejahu Dalmati, ipak bejahu

106

hrišćani. Onaj [Vukan] odmah smelo priđe, vodeći sobom rođake i
izabrane župane i rado predade caru kao taoce svoje sinovce po imenu
Uroša i Stefana Vukana i ostale, njih do dvadeset na broju. Jer mu nije ni
bilo moguće da otada drukčije postupa." Mir je brzo postignut, a Vukan
je ovog puta ispunio obećanje i poslao taoce u Carigrad. Po svoj prilici,
Vukan je od 1094. do 1106. godine poštovao ovaj mirovni sporazum.

Manojlo Stravoroman, visoki službenik vizantijskog cara, u jednom
govoru posvećenom Aleksiju I Komninu kaže da je vasilevs Aleksije I
uspeo da državi Romeja pridruži i područja koja su držali Srbi, i skitski
narod, i Dalmate koji su se oslobodili ropstva. Radivoj Radić smatra „da
je Manojlo Stravoroman pod Srbima podrazumevao rašku državu
župana Vukana, a pod Dalmatima ipak dukljansku državu kralja
Konstantina Bodina".

Poslednji put Vukan se pominje u istorijskim izvorima 1106. godine,
kada je takođe bio u sukobu sa Vizantijom. Od Vukanovog vremena
„Srbija iz poretka ranog srednjeg veka prelazi u pravi srednji vek sa
svim onim obeležjima koje imaju i druge evropske države tog razdoblja"
(T. Živković). Postojanje manastira, prepiska sa vizantijskim dvorom na
grčkom jeziku, slanje talaca u Carigrad iz redova visokog plemstva —
sve ukazuje na to da su u Vukanovo vreme prilike u Srbiji, u
civilizacijskom smislu, postepeno napredovale.

Posle Vukanove smrti na tronu velikog župana nasledio ga je sin
Zavida. Međutim, nakon samo nekoliko meseci Zavidu su zbacila sa
vlasti braća od strica Uroš i Stefan Vukan. Zavida je otišao u Zetu, gde
mu se 1113. godine rodio najmlađi sin Stefan Nemanja. Uz pomoć
Vizantije, Zavida je uspeo da se vrati na tron oko 1124. godine — ali
samo nakratko. Nekoliko godina kasnije (1126/1127), Uroš I je uz pomoć
dukljanskog kralja Georgija zbacio Zavidu i ponovo zaseo na raški
presto.

107

Zavida

Zavida je bio najstariji sin velikog župana Vukana. Rođen je u Zeti,

najverovatnije u Ribnici (današnja Podgorica), u vreme dok njegov otac
još nije bio vladar Raške. Zavida, kako izgleda, nije imao braće, već samo
jednu sestru. Vrlo je verovatno da je zbog toga dobio ime Zavida, jer se
ono smatralo „magijski zaštićenim imenom" i davalo se preteklom
muškom detetu kada bi roditeljima sinovi listom umirali u ranom
detinjstvu.

Zavida je imao četiri sina, Tihomira, Miroslava, Stracimira i
Nemanju, kojima je razdelio teritorije na približno jednak način. Posede
u Polimlju držali su Miroslav i Tihomir, Stracimir zemlje oko Zapadne
Morave, dok je Nemanja držao teritorije oko Ibra, Toplice i Rasine. Bio je
to u stvari prsten zemalja oko središnje oblasti sa sedištem u Rasu, u
kome je stolovao Zavida, njihov otac.

Kao zakoniti naslednik Vukanov, Zavida je postao veliki župan
posle očeve smrti 1112. godine. Na osnovu žitija Stefana Prvovenčanog,
veruje se da je dva puta bio na vlasti. Zavida je imao braću od strica
Marka Uroša i Stefana Vukana. Ove dve grane raške dinastije će nakon
Vukanove smrti biti u žestokim sukobima oko vlasti, odnosno raškog
prestola.

Smatra se da Zavida nije bio jak vladar. Nasledivši vlast od Vukana,
on je vrlo brzo, suočen sa ambicijama Uroša i Stefana Vukana, koji su bili
podržani od Ugarske, morao da odstupi sa vlasti i da se skloni u Duklju,
čekajući povoljnu priliku da se vrati na raški tron. Verovatno je tokom
izgnanstva stupio u vezu sa Carigradom, kada je i zatražio podršku
vasilevsa. Kada je vasilevs Jovan II Komnin (1118-1143), negde oko
1122/1123. godine, sa vizantijskim snagama stigao na Balkan zarad
suzbijanja Pečenega, deo vizantijskih trupa je verovatno zaposeo Ras i
vratio Zavidu na vlast. Već 1126. godine ugarski kralj Stefan II upao je u
Rašku, u ime Uroša I, i tom prilikom je Zavida izgleda bio zarobljen i
odveden u Ugarsku. Tamo mu se gubi svaki trag.

108

Uroš I

Prvih decenija dvanaestog veka i Raška i Duklja su bile pogođene

krizom. Dok je vlast u Duklji držao Bodinov sin Georgije, Vizantija je
podržavala potomke druge grane dukljanskog vladarskog doma, grane
koja je vodila poreklo od Branislava, Radosavljevog sina, mlađeg brata
kralja Mihaila. U drugoj godini (1113/1114) vladavine, vizantijske snage
iz Drača su zauzele Skadar i primorale Georgija da utekne u Rašku kod
Uroša I, koji će dukljanskom vladaru dati utočište u narednih sedam
godina (1113/1114-1120/1121). Tokom tog vremena, Dukljom je vladao
vizantijski pouzdanik Grubeša.

Uroševo ponašanje Vizantija je tolerisala jer je krajem vladavine
vasilevsa Aleksija I, a kasnije i njegovog sina Jovana Komnina (1118-
1143), bila okrenuta problemima na Istoku. Međutim, 1120/1121. godine
Uroš je pomogao Georgiju da se vrati u Duklju, i tom prilikom je pod
Barom ubijen Grubeša.

Vizantinci su vratili Zavidu na tron 1122/1123. godine, ali su ga
Ugri, uz pomoć Georgija, vladara Duklje, svrgli 1126/1127. i po drugi
put na vlast u Raškoj doveli Uroša.

Na početku druge vladavine Uroš I je neprijateljski bio nastrojen
prema Carigradu. Već 1127. godine on zauzima Ras. Međutim, oštra
reakcija Vizantije je primorala Uroša da potpiše mir i da po potrebi šalje
vasilevsu pomoćne trupe — 2000 vojnika za ratove na Zapadu, a 300 ako
bi se rat vodio na Istoku. Bila je to godina kada su Ugri započeli rat sa
Vizantijom, koji je posle dve godine okončan mirom.

Krajem 1129. ili početkom 1130. godine, Uroš je povukao značajan
diplomatski potez: kćer Jelenu udao je za Belu Slepog, bratučeda
ugarskog kralja Stefana II, čime je svojim potomcima obezbedio ozbiljan
politički oslonac u Ugarskoj.1 Taj savez pružio je županu Urošu podršku

1 Slepi Bela II vladao je Mađarskom deset godina, od 1131. do 1141. U srednjem
veku bio je redak slučaj da slep čovek bude kralj. Bela je uspeo da se održi na vlasti
samo uz jaku i veštu podršku njemu najbližih i najodanijih ljudi, pre svega sposobne
kraljice Jelene, ali i njenog rođenog brata Beloša. Kralj Bela II i Jelena imali su četiri
sina, Gezu, Ladislava, Stefana i Almoša, i kćerke Sofiju i Gertrudu. Kćerke su umrle
mlade, kao i najmlađi sin Almoš. Treba napomenuti da su tokom vladavine Bele i
Jelene Ugari osvojili deo Dalmacije i gradove Split, Trogir i Šibenik. Jelena je u miraz

109

u borbi za samostalnost u vreme kada je osnažena Vizantija uspešno
gušila svaki takav pokušaj.

Međutim, bio je to strašan udarac za Jelenu.1 Hrišćanstvo je tada
činilo sve da seksualnost veže isključivo za dobijanje potomstva, dok je
uživanje u telesnoj nežnosti tretirano kao porok. Ako se tome doda i
mizoginizam2 karakterističan za tu epohu, onda se lako može
pretpostaviti sva težina položaja žena onog vremena. Mada se ljubav3 u
ranom srednjem veku „uopšte ne oseća i ne ocenjuje kao središnji
životni element", ipak je udaja za slepog kralja i u ono vreme bila
užasavajuća sudbina. Bilo je to doba kada su brakove ugovarali očevi
porodica, prema političkim i socijalnim interesima, i to je važilo za sve
društvene slojeve. U tom smislu ilustrativan je životopis Svete Kristine
iz Markijata (oko 1100 — posle 1155), čiji su roditelji primenili sve, čak i
batine, da buduću sveticu primoraju na brak. Na sreću, nakon nekog

svom mužu donela deo Bosne — Ramu. Na saboru u Ostrogonu 1136. godine, njihov
sin Ladislav je proglašen za hercega od Rame. Ugarska kraljevska titula će, od tog
vremena, pored Ugarske, Hrvatske i Dalmacije, obuhvatati i Ramu (to jest Bosnu).

1 Nije bolje sudbine bila ni Jelenina ćerka Sofija. Sofija je rođena oko 1136. i već
sa 14 godina su je udali, oko 1150, za kneza Hajnriha, sina nemačkog cara Konrada
III Hohenštaufena (1138-1152). Nije lepo primljena na dvoru u Regensburgu, i s
obzirom na to da je rano ostala udovica povukla se u manastir Admont, gde je i
živela do kraja života.

2 Posebno je u tom smislu karakterističan jedan tekst iz kasnijeg vremena, tekst
Svete Frančeske Rimske (1384-1440), majke četvoro dece, koja je govorila da su krive
i device koje svojim izgledom izazivaju seksualne fantazije kod muškaraca i da zbog
toga moraju biti kažnjene sedenjem na užarenim gvozdenim pločama. U jednom
srpskom zborniku iz Hilandara, iz sredine petnaestog veka, zapisano je: „Nema
glave kao što je glava zmije, i nema zla kao što je zlo žene."

3 Persijski lekar, naučnik i filozof Ibn Sina (980-1037), poznatiji pod imenom
Avicena, u svom delu Kanon medicine, jednoj od najvažnijih knjiga u istoriji medicine,
ljubav je stavio u odeljak Bolesti velikog mozga. Lekar Žerar de Beri je pak krajem
dvanaestog veka u slučaju zaljubljenosti — amor heros, „stanje koje se [... ] ozbiljno
uzimalo kao oboljenje" — prepisivao kao lek često polno opštenje sa raznim
partnerkama. Tek od poznog jedanaestog veka dolazi do ponovnog otkrića ljubavi,
sa primerom Pjera Abelara i Eloize, za koje je ljubav imala centralno mesto u
postojanju. U tom kontekstu zanimljivo je pomenuti običaj ponikao u srednjem veku
— poljubac u usta. „Ljubljenje u usta, u početku (je) i zadugo razmenjivano među
muškarcima [...] osim što je služio kao celiv mira i poljubac poštovanja, poljubac u
usta je postao i ljubavni poljubac" (Ž. le Gof).

110

vremena i njenih vizija Device Marije i Isusa Hrista, njen muž ju je
oslobodio bračnih obaveza.

Pored ćerki Jelene i Marije1 (koja je 1134. udajom za Konrada
Pšemisla od Znojma2 postala češka kneginja i čiji se lik i danas nalazi, s
likom njenog muža, na ktitorskoj fresci u Kraljevskoj kapeli u Znojmu),
Uroš I je imao i tri sina, Uroša II Primislava, Beloša i Desu.

Tokom perioda svoje druge vladavine Uroš I nastupa daleko
opreznije, najpre i zbog teškog poraza koji je pretrpeo 11271128. godine
od Vizantije. Sa ratnog polja njegova politika polako klizi prema finijim
diplomatskim metodama. Iako vizantijski vazal, težio je odvajanju, ne
libeći se da za takvu politiku potraži podršku na Zapadu.

Uroš I je vladao Raškom do oko 1144/1145. godine, i može se reći
da je on uveo Rašku u međunarodnu politiku. Sve u svemu, o Urošu I
istorija je ostavila povoljan sud.

1 „Posredstvom kneginje Marije uspostavljaju se veze i sa Poljskom: kći Jelena
se udaje za vladara Kazimira II Pravednog, velikog vojvodu Poljske (1177-1194) sa
sedištem u Krakovu" (J. Kalić).

2 Konrad Pšemislav od Znojma bio je knez Znojma (1177-1182), moravski
markgrof (1182-1186) i češki vojvoda (1189-1191).

111

Uroš II Primislav

Uroš II Primislav došao je na raški tron negde oko 1145. godine,

dok je njegov najmlađi brat Desa — ne mnogo pre nego što je on došao
na vlast — pri kraju vladavine Uroša I, oko 1144/1145. godine, bio
gospodar Travunije i Zete.

Raška je pod Urošem II i bratom mu Desom nastavila pritisak na
Duklju, koja je bila saveznica Vizantije. Ovakvi smeli potezi Uroša II i
Dese bili su plod podrške koju su dobijali iz Ugarske, gde je njihov brat
Beloš na ugarskom dvoru imao veliki uticaj. Beloš je bio glavni vaspitač i
tutor princa Geze — sina ugarskog kralja Bele i srpske princeze Jelene,
ćerke Uroša I — i oko 1136. godine njegova moć je zaista bila velika.
Poslednjih godina kralj Bela se odao piću i drugim zadovoljstvima, a
stvarnu vlast su imali Jelena i njen brat Beloš. Slepi ugarski kralj će
umreti 13. februara 1141. u svojoj trideset prvoj godini, a Jelena i Beloš
postaće regenti maloletnom Belinom sinu Gezi II. Beloševa snaga i uticaj
na ugarskom dvoru dostići će vrhunac 1145. godine, kada on postaje
palatin, prva ličnost na dvoru posle kralja. Bio je i prvi poznati ban
Hrvatske posle njenog pada pod ugarsku dominaciju. Međutim, to nije
dugo trajalo jer je ubrzo Geza II postao punoletan.

Vasilevs Manojlo je zbog dešavanja u Raškoj i Duklji odustao od
planiranog napada na Siciliju i krenuo je na Srbiju. Manojlo je bio
izuzetan ratnik i hrabar vojskovođa s kojim su srpski župani morali da
se nose više od tri decenije — od Uroša II sve do Stefana Nemanje (u čije
je doba Manojlo umro). Kada je u leto 1149. godine uz mletačku pomoć
ponovo preoteo Krf od Normana, vasilevs Manojlo „reši da svoj ratnički
žar upravi protiv Srba", kako bi kaznio „njihovog velikog župana".

Nikita Honijat1 ovim povodom opisuje Srbe kao nepouzdan narod
čiji su pripadnici „dok samodržac beše spokojan na vlasti, pravili

1 Nikita Honijat je bez sumnje jedan od najboljih vizantijskih istoričara. Rođen
je sredinom 12. veka u gradu Honeu u Frigiji. Kao devetogodišnji dečak upućen je u
Carigrad na školovanje. Tu će se o njemu posebno starati njegov veoma obrazovani
stariji brat Mihailo, budući mitropolit atinski.

112

dobronamerno lice i bili vrlo slatkorečivi pored sasvim suprotnih
osećanja u dubini duše", a potom „osmeliše se više nego što je trebalo [i]
iskoristivši priliku, digoše oružje na Romeje i rđavo postupiše sa njima
susednim zemljama koje su bile pod Romejima".

Uroš II je saznao za pokrete vizantijskih trupa i brzo se povukao u
planine, „ostavljajući svakome da u bekstvu traži spas i nogama iskupi
život". Vasilevs je razorio tvrđavu Ras i sve usput opustošio, dok je
„nebrojeno mnoštvo učinio robljem". Manojlo je ubrzo krenuo u poteru
za Urošem želeći da ga zarobi, ali je veliki župan uspeo da utekne
„bežeći preko planinskih prevoja". Spaljivanjem dvora velikog župana
bio je završen vizantijski ratni pohod na Srbiju. Međutim, Manojlo je
naredne, 1150. godine ponovo udario na Srbe. Ovog puta Vizantinci su
krenuli na srpskog župana sa većom vojskom. Međutim, nije im pošlo za
rukom da onemoguće spajanje srpskih i ugarskih snaga. Iako je bila
zima, iako je već počeo da pada sneg — što bi po ustaljenoj praksi
značilo povlačenje vojske u utvrđenja — Vizantinci se nisu povukli.
Rešili su da nastave borbu i pod vremenski nepovoljnim uslovima.
Župan Uroš je naredio da se odlučan napad izvede kod reke Tare 1150.
godine, u blizini današnjeg Valjeva. Bila je to jedna od najvećih bitaka
Srbije u 12. veku. U bici su, pored Srba pod vođstvom župana Uroša II i
Vizantinaca sa carem Manojlom I Komninom na čelu, učestvovali i
Mađari. Bitka je bila krvava i teška, vodila se prsa u prsa i do kraja je bila
neizvesna. Kako pišu vizantijski hroničari, vasilevs je lično — u
pozlaćenom oklopu, sijajući kao „orao sa zlatnim krilima" i ričući „kao
lav bukoleonski" — učestvovao u borbama, pokušavajući da dopre do
srpskog župana. U jednoj pesmi vizantijskog pisca Teodora Prodroma
slavi se ulazak vasilevsa u Carigrad, a o Urošu se podsmešljivo govori
da je bio silno zaplašen i da je kao jelen ili zec morao pobeći u planine.

Uroš je, čim je shvatio da je bitka izgubljena, u logor vizantijskog
cara poslao svoje izaslanstvo da umoli cara da mu se kao srpskom
županu „nedela zaborave", da potpišu sporazum o miru i da prizna
vazalni položaj. „Uskoro dođoše u logor poslanici županovi tražeći da
mu se nedela zaborave. Po carevoj naredbi ubrzo stiže i sam župan
držeći se smerno i ponizno. Primivši molitelja, car mu oprosti krivicu. A
ovaj se malo pridiže sa zemlje gde je, ničice se bacivši pred carevim
nogama ležao i zakletvama zajemči ono što je bilo ugovoreno
uveravajući da će za sva vremena biti potčinjen Romejima" (J. Kinam1).

1 Jovan Kinam, vizantijski istoričar i sekretar vizantijskog vasilevsa Manojla I
Komnina, čije delo Kratka istorija obuhvata period od 1118. do 1176. godine i svedoči

113

Vasilevs Manojlo je tada uvećao vazalne obaveze na koje je pristao još
Uroš I, pa je župan Uroš II Primislav, pored talaca koje je dao kao zalog
mira, morao da za vizantijske pohode u Aziji šalje 500 umesto 300 ljudi,
a za ratovanja u Evropi čak 2.000 ljudi.

Koliko su za Vizantiju bile važne teritorije koje su držali Srbi
najbolje se vidi po titulama vasilevsa Manojla Komnina: car Rimljana,
gospodar Isavrije, Kilikije, Jermenske, Dalmacije, Ugarske, Bosne,
Hrvatske, Lazike, Iberije, Bugarske, Srbije, Zikije (na Kavkazu), Kazarije
i Gotije (na Krimu).

U jednom trenutku najmlađi brat Desa je svrgnuo, nakratko, Uroša
sa prestola velikog župana. Vizantijski retor Mihailo Solunski piše da je
smenjenog srpskog župana Uroša II, koga je postavio vizantijski car
Manojlo, smenio Desa, koga su postavili Gepidi (Ugri). U previranjima
koja su nastupila, srpski župani su zatražili od vasilevsa Manojla da
presudi i odredi ko treba da bude srpski veliki župan. Teodor Prodrom
kaže da se Dalmati (Srbi) „poravnati ne mogu", odnosno da je car morao
da uredi prilike kod onih „koji u slozi ne življahu niti se slagahu".
Vasilevs je odlučio u korist Uroša II.

Rat između Ugarske i Vizantije trajao je i dalje sa neizvesnim
ishodom i promenljivom ratnom srećom, što je navelo Uroša da pomisli
da su se stekli uslovi za oslobađanje od vizantijske dominacije. Rešio je
da 1162. godine ponovo krene na Vizantiju. Ispostaviće se da je to bila
ozbiljna greška. Vasilevs Manojlo je odlučio da ovaj put ukloni Uroša sa
trona srpskih župana. Na vlast u Raškoj doveo je Uroševog brata Beloša,
posle čega je Uroš ubrzo i umro.

Tokom vladavine Uroša II u Srbiji su se jasno iskristalisala dva
politička pravca, dve struje — vizantijska i ugarska. Glavni oslonci
vizantijske politike bili su Zavidini sinovi, koji su nadzirali i najveći deo
srpskih teritorija, a koji se u vizantijskim izvorima do tog vremena nigde
ne pominju kao protivnici carstva. Ipak, nijedna od zavađenih struja u
Raškoj nije mogla da stekne odlučujuću prednost. Iako su Zavidini
sinovi bili vizantijski štićenici, na strani potomaka Uroša I bila je
Ugarska, a najverovatnije i Normani iz južne Italije, sa kojima je Desa
imao posebno dobre odnose.

o vladavini vizantijskih careva Jovana II Komnina (1118-1143) i njegovog naslednika
Manojla I (1143-1180), te predstavlja i važan izvor za srpsku istoriju
prednemanjićkog perioda.

114

Desa

U istoriografiji je preovladalo stanovište da je raški veliki župan

Desa po svom energičnom nastojanju da Srbiju načini nezavisnom,
moćnom i uglednom, prethodnik Nemanjin.

Za Desu se smatra da je rođen između 1115. i 1120. godine. Njegovo
ime u to doba, posebno u Dalmaciji, nije bilo retko, dok je u
unutrašnjosti Balkana, u Srbiji, najčešće beleženo u svom osnovnom
obliku — Desislav. Bio je najmlađi sin velikog župana Uroša I i vladao je
Travunijom i delom Zete, „preko onog dela dukljanske vlastele koji se
opirao vladavini dukljanskog kralja Radoslava", kao i Zahumljem, kako
se smatra, od 1144. do 1153. godine, kada je prvi put postao veliki župan
Raške. Raškom će vladati naredne dve godine, sve dok vizantijski car
Manojlo Komnin nije odlučio da na raški tron treba da dođe Uroš II
Primislav.

Jovan Kinam pominje da je Desu — koji je upravljao Dendrom u
susedstvu Niša — car Manojlo postavio za velikog župana Raške oko
1162. godine, posle smrti Uroša II Primislava, koga je nasledio Beloš,
odnosno nakon što je Beloš dobrovoljno otišao u Ugarsku a raški presto
ostao upražnjen. Vasilevs Manojlo je dodelio raški tron Desi uz uslov da
napusti oblast Dendre. Međutim, Desa je odbio da napusti Dendru i
potražio je saveznike u Ugarskoj. Takođe je pokušao da uspostavi i
rodbinske veze u Nemačkoj. Andrija Dandolo (1306-1354), pedeset
četvrti dužd Mletačke republike, u svojoj Hronici beleži da je kćerka
vojvode Dese bila udata za Leonarda, kneza Osora, sina mletačkog
dužda Vitala II Mikijelija (1156-1172), a uz posredovanje ugarskog kralja
Stefana III (1162-1172).

Kada je Manojlo 1163. došao u Niš, na putu ka Beogradu, Desa je
pozvan pred vizantijskog cara da objasni svoje veze sa Ugrima. „Desa,
koji u to vreme carevim dopuštenjem vladaše Srbijom, čim je bio
zagospodario zemljom, pogazio je ugovor i ponovo prisvojio zemlju
Dendru i, prenebregavajući vlast Romeja, uputio je poslanike
Alamanima [...] i sve što je protivno volji Romeja, on je svakojako činio.
Kad ga je car u to vreme bio pozvao da s njim zajedno vodi borbu protiv
Peonaca, on se pokaza kao čovek nezgodan i uporan, i zanoseći se
velikim nadama obećavao je dolazak odlažući ga iz dana u dan. Sa toga

115

razloga car, stigavši u blizinu Niša, gde od dva puta jedan vodi u Srbiju,
drugi prema Istri i Peoniji, postavi logor između ta dva puta. Shvativši
da nad njim već visi opasnost, Desa pokrenu svoju vojsku i stiže u logor
Romeja. Car ga blagonaklono primi i dade mu odgovarajuće počasti. Ali
izgleda da nema goreg zla od razuzdanog jezika. Uvidevši naime, da mu
se ništa strašno nije desilo zbog njegove prethodne nerazboritosti, Desa
se osili i smišljaše kako će još više napakostiti Romejima nego ranije. Pa
ipak, tu nameru čuvaše u tajnosti. I tako, kao što to obično biva,
čovekoljubivo postupanje vrlo rđavim ljudima samo je podstrek za još
veća ogrešenja. Naime, malo kasnije stigoše caru poslanici od peonskog
naroda. I kada ga [Desu] oni pri slučajnom susretu, kao što je običaj,
upitaše kako mu je, on otvoreno odgovori da mu je dobro i da je po
zasluzi [stekao] blagonaklonost njihovog kralja jasno ga nazivajući
gospodarem. Saznavši to, car reši da ne čeka više i pozva ga na sud. Pa
kad mu dokaza krivicu — naime, pred njim su već stajali tužioci i
svedoci koji neverstvo čoveka obelodaniše — tada ga stavi u pritvor, ali
ne bez ukazivanja počasti. Oko njegova šatora iskopa šanac i, prema
logorskim propisima, tamo ga čuvaše, tako da je od tada to mesto
nazivano Desinim jarkom — ovako običan narod, na svoj se način
izražavajući, zove šanac. Malo kasnije posla ga u Vizant i naredi da se
stavi u dvorski zatvor. Tako se ta stvar završila" (J. Kinam).

Izgleda da se kasnije izbavio ropstva i vratio u Srbiju. Kako navodi
Mavro Orbini, Desa je umro u Trebinju i sahranjen je u manastiru Svetog
Petra u Polju.

116

EVROPA ZA VREME
NEMANJE

• Doba krstaških ratova
• Strahote Prvog krstaškog rata
• Saladin i Drugi krstaški rat
• Muslimani osvajaju Jerusalim
• Ričard Lavlje Srce i Saladin
• Balkanska situacija
• Poreklo imena Raška
• Sukobi sa Vizantijom

117

Doba krstaških ratova

Izraelski istoričar Ješua Proer je svojevremeno izneo mišljenje da su

krstaški pohodi „bili prvo ispoljavanje onoga što će od šesnaestog veka
nesporno biti evropska kolonizacija". Bili saglasni ili ne sa ovim
zanimljivim stavom, činjenica je da je jedan od važnijih istorijskih
događaja bilo okretanje hrišćana ratu. Pristalice Hristove crkve,
pristalice u početku miroljubive vere, neprijateljski nastrojene prema
ratu, bili su proganjani u Rimskom carstvu upravo i zbog odbijanja da
služe vojsku i tako polože zakletvu rimskom imperatoru, ali i, pre svega,
zbog namere da tako izraze svoje protivljenje prolivanju krvi. Takav stav
hrišćana počeo je da se menja krajem četvrtog veka, kada je carstvo
postalo hrišćansko. Krstaški pohodi su bili fenomen od prvorazrednog
značaja koji je potresao hrišćansku Evropu.

Na početku 11. veka Venecija je stekla prevlast na Jadranskom
moru. Izgradila je veliku flotu, a kada joj je vizantijski car Aleksije
Komnin dao trgovačke povlastice u carstvu — zbog pomoći koju je
pružila Vizantiji u borbi sa Arabljanima i Normanima — Republika
Svetog Marka je izrasla u respektabilnu silu. U to vreme u Veneciji se
dižu velelepne građevine, kao što je, recimo, Crkva Sv. Marka, koja je
inače izgrađena u vizantijskom stilu. Takođe, od 11. veka počinje
procvat Ðenove, koja svojom snažnom flotom trguje u zapadnom delu
Sredozemnog mora, a njeni brodovi stižu i do Sirije. I drugi italijanski
gradovi napreduju. Na obalama Italije glavni trgovački centri su bili
Bari, Brindizi, Napulj, Gaeta i Amalfi...

Na krupne promene u Evropi od 11. do 13. veka (1096-1270), pored
razvoja gradova-država na italijanskoj obali, uticali su upravo krstaški
ratovi, u kojima su učestvovali kako seljaci, sitni riteri, tako i krupni
feudalci, pa i kraljevi. Krstaški rat je bila ideja jednog čoveka, pape
Urbana II (1042-1099) — papa od 1088. do 1099. godine — koji je 27.
novembra 1095. okupio mnogobrojne velikaše, ali i običan svet u
Klermonu i zatražio da se povrati Jerusalim i oslobodi Crkva Svetog
groba: „Jerusalim sada drže neprijatelji Hristovi. On žudi za
oslobađanjem i ne prestaje da vas preklinje kako biste mu pritekli u

118

pomoć. Bog je vama Francima podario slavu po oružju veću no što je u
drugih naroda. Stoga sa revnošću preduzmite ovo putovanje da biste se
oslobodili svojih greha, sa izvesnošću nagrade neprolazne slave u
carstvu nebeskom." Osmislivši ideju svetog rata, papa Urban je
nameravao da sprovede u delo svoju životnu misiju obnavljanja moći i
ugleda Katoličke crkve. Papa Urban grmi u Klermonu: „Pođite na put ka
Svetom grobu; otmite tu zemlju od zle rase i potčinite je sebi."

Sitni riteri su krenuli u ove ratove sa namerom da dođu do imanja i
kmetova, dok su krupni feudalci — koji nisu odmah prišli pokretu — u
krstaškim osvajanjima, pored uvećavanja poseda i prihoda, videli
mogućnost ostvarivanja političkog uticaja. Krstašima je, pored svega,
obećavano i opraštanje svih grehova koje su do tada počinili.

Krstaške pohode podržavali su posebno italijanski gradovi
Venecija, Piza, Ðenova, jer su u njima videli trgovački interes. Uloga
gradova-država sa italijanske obale bila je od posebne važnosti za
krstaše, jer su ovi gradovi raspolagali resursima koji su krstašima
omogućavali snabdevanje hranom i oružjem, a imali su i brodove kojima
su mogli da ih prevezu. Posebno masovno su u ovim ratovima
učestvovali siromašni seljaci, nadajući se pogodnostima koje su im inače
bile nedostupne u njihovim zemljama. Važno je uzeti u obzir i činjenicu
da su u Zapadnoj Evropi tada vladale glad i epidemije, i to decenijama
unazad.

Kada je reč o krstaškim pohodima, nezaobilazna je, naravno, uloga
crkve, koja je ove ratove proglasila bogougodnim delom. Namere Rima
bile su ne samo da ostvari dominaciju nad svim hrišćanima već i da
preobrati muslimane u hrišćansku veru. Svakako, nije nevažna činjenica
da je crkva ostvarivala veliku dobit ubirući poreze na račun organizacije
krstaških ratova. Rim je krstašima garantovao da će crkva štititi i njihova
imanja i njihove porodice, a oni koji su bili dužni oslobađali su se
plaćanja dugova dok učestvuju u ratu.

Tako su sprovedene sve pripreme da bi se 1096. godine moglo
krenuti u rat za oslobođenje Hristovog groba i Svetog grada.

119

Strahote Prvog krstaškog rata

Prvi krstaški rat je bio pohod sirotinje, tako da su 1096. godine

mase seljaka, najviše iz srednje i severne Francuske i zapadne Nemačke,
krenule u rat. Te trupe, koje je predvodio Petar Amijenski, stigle su do
Carigrada ozbiljno proređene. Kada je vasilevs predložio Petru da
sačeka dolazak glavnih krstaških trupa, ovaj je to odbio i krenuo ka
Maloj Aziji gde su ih Turci stravično potukli. Samo nekoliko hiljada se
spasilo, utekavši u Carigrad. Petar je potom odlučio da sačeka dolazak
glavnih krstaških snaga.

Krajem 1096. godine, glavne krstaške snage su krenule pod
vođstvom Gotfrida Buljonskog — vojvode Donje Lorene, „savršene slike
severnjačkog viteza" — i njegovog brata Balduina. Na čelu normanskih
trupa bio je vojvoda Robert od Normandije, sin Vilijema Osvajača
(1028/9-1087), dok je krstaše južne Francuske predvodio grof Rajmund
Tuluski. Sigurno najsposobniji i najumniji riter bio je Boemund
Tarentski, koji je predvodio normansku vojsku iz južne Italije. U proleće
1097. godine svi krstaški odredi su prispeli u Carigrad.

Vizantijski vasilevs Aleksije, „napola užasnut tim latinskim
razbojnicima",1 dočekao ih je i brzo ispratio na put ka Jerusalimu. Krstaši
su imali sreću što u to doba nije bilo solidarnosti između podeljenih i
zavađenih kalifa, sultana i emira. Balduin, brat Gotfrida Buljonskog,
osvojio je strateški veoma važan jermenski grad Edesu, koji se nalazio na
putu između Mesopotamije i Sirije, i tu osnovao Edesku grofoviju. Posle
dugogodišnjeg opsedanja i strašnog pokolja muslimana, osvojena je i
Antiohija, gde je formirana Kneževina Antiohija na čijem je čelu bio
Boemund Tarentski.

S proleća 1099. godine, krstaši su zauzeli Jerusalim, čiji su
stanovnici doživeli pokolj gori nego oni u Antiohiji. Hroničar krstaških
ratova i Jerusalimske kraljevine arhiepiskop Vilijem Tirski opisao je
bestijalnost i grabežljivost krstaša tokom osvajanja Jerusalima — videći u

1 Čak i pre krstaških pohoda govorilo se kako „nema tako zlih putnika kao što
su hodočasnici u Jerusalim"

120

vraćanju Jerusalima u hrišćanske ruke božju nagradu koju su krstaši
dobili za svoj podvig. Krstaši su ubijali ne birajući, sve redom, ne štedeći
ni malu decu, čije su glave razbijali o kamenje. Nakon strahovitih klanja
pravili su predahe tokom kojih su dominirale verske ceremonije, da bi
potom nanovo krenuli u klanja nedužnog stanovništva. Svedok
osvajanja Jerusalima, Rejmond, kapelan grofa od Tuluze, beleži: „Naši
ljudi odrubljivali su glave svojim neprijateljima, drugi su ih gađali
strelama obarajući ih sa kula, ostali su ih podvrgli mukama bacajući ih u
vatru. Na ulicama su ležale hrpe glava, ruku i nogu."

Deset hiljada ljudi, kao i tri hiljade onih koji su se sklonili u Al
Aksu, bezdušno je pobijeno. Letopisac Filke iz Šartra kaže: „Šta još da
pomenem? Niko nije preživeo, nisu pošteđeni ni žene ni deca."

Tako je nastala Jerusalimska kraljevina, koja je obuhvatala Palestinu
i južni deo Sirije. Tom kraljevinom upravljao je Gotfrid Buljonski,
krunisan u Crkvi Svetog groba za „kralja Latina u Jerusalimu", a posle
njegove smrti, jula 1100. godine, nasledio ga je brat Boldvin. Uz pomoć
italijanskih gradova-država, i istočne obale Sredozemnog mora bile su u
rukama krstaša.

Međutim, krstaška osvajanja nisu dugo potrajala. Njihov vrhunac
bio je oko 1130. godine, posle čega počinju da posustaju. Već 1144.
izgubljena je Edesa. Islamski svet je likovao.

121

Saladin i Drugi krstaški rat

Tri godine kasnije, kao odgovor na zauzimanje Edese, Papa

Evgenije III (1145-1153) poziva hrišćane u Drugi krstaški rat. Rat su
predvodili francuski kralj Luj VII, pobožni mladi kralj Francuske (u
pratnji svoje žene Eleonore, vojvotkinje od Akvile), i nemački kralj
KonradŠ.

Ni ovaj put Vizantinci nisu bez straha gledali kako pred carskim
gradom logoruju krstaši. Vizantinac Mihajlo Retor je zabeležio da je
„goloruki narod Konstantinopolja bio u strahu i strepnji" i da su gnevni
vojnici „tražili od cara [Manojla Komnina] naređenje da napadnu i
razjure tu rulju [krstaše]". Drugi svedok toga doba, Evstatije Solunski,
beleži da krstaši „behu vođeni pohlepom i raspaljeni grabljivošću,
ciljajući u stvari samo da se domognu Carstva, i nošeni grabljivom
nadom da će potopiti veliku lađu vaseljene [Vizantiju]".

Nikita Honijat je zapisao i jedan detalj koji je u velikoj meri
iznenadio Vizantince: „Nego, dok je car tako upravljao carstvom, diže se
oblak neprijatelja sa zapadnih strana i, tutnjeći strašno i zloslutno, prekri
granice Romeja, mislim na pohod Alamana i njima pridruženih srodnih
plemena.

Sa njima su išle u rat i žene koje pod ogrtačima jašu na konju kao
muškarci, i to ne sastavljenih nogu držeći se u sedlu nego opkoračujući
ga, a kao muškarci nose i koplja i oružje, pa su na muški način i
odevene, i tako, sasvim ratnički izgledajući, od Amazonki hrabrije behu.
Jedna se među njima izdvajaše kao druga Pentesileja1 koja se, zbog
zlatom izvezenih krajeva i rubova odeće, nazivaše Zlatonoga."

Međutim, ni ovaj pohod nije dao očekivani rezultat.
U drugoj polovini 12. veka, slavni sultan Saladin (oko 1138-1193),
Kurd poreklom,2 koji je ujedinio Egipat, deo Sirije i deo Mesopotamije u

1 U grčkoj mitologiji kćerka boga rata Aresa i nimfe Otrere, amazonske kraljice.
Kao trojanska saveznica junački se borila protiv Grka. Ubio ju je Ahil.

2 Saladin, kome je pravo ime bilo Jusuf Salahudin i za koga je slavni
muslimanski pisac Bahaudin kazao da je bio jedan od najhrabrijih ljudi, „odvažan,

122

jednu državu, porazio je 1187. godine krstaše osvojivši mnoge gradove
koje su hrišćani držali, među njima i Jerusalim, koji je „pročistio od
zagađenosti krstom". Saladin je naredio trupama rasutim na sve četiri
strane Sirije da se okupe oko Svetog grada. Svi emiri su brzo stigli. „Koji
to musliman", kaže Amin Maluf, „ne bi poželeo da Sudnjeg dana može
reći svome Stvoritelju: borio sam se za Jerusalim! Ili još bolje: umro sam
kao mučenik za Jerusalim! Saladin, kome neki astrolog beše jednog dana
prorekao da će izgubiti oko uđe li u Sveti grad, na to mu je odgovorio:
'Spreman sam izgubiti i oba oka da ga se dočepam!'"

Kada je Saladin krenuo na Sveti grad, jerusalimske žene su se molile
u Crkvi Svetog groba i brijale glave u znak pokore, dok su monahinje i
monasi bosonogi hodali ispred zidina.

Balijan od Ibelina, komandant odbrane Jerusalima — gospodar
Ramale, vlastelin koji je među Francima imao, prema arapskom
istoričaru Ibn al Atiru (11601233), položaj jednak kraljevome — imao je
sa Saladinom dva dogovora koja su oba ostala u analima istorije. Naime,
kada je počela opsada, Balijan nije bio u Jerusalimu, ali se u Svetom
gradu nalazila njegova žena i Balijan je zamolio Saladina da ga pusti bez
oružja u grad, u kome će „provesti samo jednu noć" kako bi izveo ženu.
Saladin mu je to dozvolio. Međutim, branioci grada su ga molili da
preuzme odbranu grada, što on „nije mogao prihvatiti [...] po cenu
kršenja dogovora sa sultanom". Balijan se onda obratio samom Saladinu
pitajući ga šta da čini i Saladin ga je oslobodio zaveta — tako da je
mogao časno da preuzme odbranu grada.

Saladin nikada ništa nije odbijao čoveku od časti, makar mu on bio i
najljući neprijatelj. Gijom iz Tira za Saladina je rekao: „Bio je čovek
mudar u savetovanju, hrabar u ratu i darežljiv preko mere." Ovaj pisac
navodi i jednu vrlo interesantnu činjenicu: „Istočni hrišćani [...] što žive
u Jerusalimu vrlo su naklonjeni Saladinu, naročito njihovo sveštenstvo1

galantan, čvrst i neustrašiv u svakoj prilici", rođen je u Tikritu (sada severni Irak).

1 Ne mnogo ranije, godine 1073. godine, papa Grigorije VII (1020-1085)
proklamovao je politički aksiom Rimske stolice, rekavši da je „bolje da jedna zemlja
ostane pod gospodarom islama, nego da u njoj vladaju hrišćani koji ne priznaju
pravu crkvu katoličku". Nekoliko vekova kasnije, pre nego što će Carigrad pasti
1453. godine, Luka Notaris, glasoviti vizantijski dostojanstvenik i jedan od
najodlučnijih i najistrajnijih protivnika unije sa Rimskom crkvom, izgovorio je
čuvenu rečenicu: „Više volim da vidim usred Carigrada turski turban, negoli
latinsku mitru."

123

koje su latinski prelati neprestano ismejavali, a jedan od glavnih
sultanovih savetnika je pravoslavni sveštenik po imenu Jusuf Batit [...]
Uoči početka opsade, pravoslavno sveštenstvo je obećalo Batitu da će
otvoriti gradske kapije budu li se Zapadnjaci predugo tvrdoglavili."

124

Muslimani osvajaju Jerusalim

Tridesetog septembra, dok su muslimani još napadali Jerusalim,

Balijan je otišao na pregovore sa Saladinom. Saladin je bio neumoljiv:
„Postupaćemo s vama isto kao što ste vi postupali s građanima
Jerusalima [1099] ubijajući ih, porobljavajući i čineći druga zverstva."
Onda se Balijan, kako svedoči Ibn al Atir, obratio Saladinu: „O, sultane,
seti se da je u ovom gradu tušta i tma ljudi kojima samo Bog znade broja.
Oklevaju nastaviti boj, jer se nadaju da ćeš im poštedeti život kao što si
tolikim drugima poštedeo, zato što vole život i preziru smrt. No vidimo
li da nam smrt ne gine, onda ćemo, tako mi Boga, pobiti svoje žene i
decu pa zapaliti sve što imamo, i nećemo vam za plen ostaviti ni jednog
dinara, ni jedne drahme, ni jednog jedinog čoveka niti žene da ih u roblje
odvedete. Potom ćemo uništiti Svetu stenu, džamiju Al Aksa i mnoga
druga svetilišta, pa pobiti onih pet hiljada muslimanskih zarobljenika što
ih držimo, te istrebiti sve konje i marvu. Na kraju ćemo izaći napolje i
boriti se protiv vas kao što se čovek za goli život bori. I niko od nas neće
umreti pre no što ubije nekoliko vaših." Saladina je, koji je dao reč da će
Jerusalim zauzeti mačem, „dirnuo žar sagovornika" i upitao je svoje
savetnike da li bi se „mogao razrešiti zakletve da će grad zauzeti mačem,
samo da spreči uništavanje svetih mesta islama". Njihov odgovor je bio
potvrdan. U petak 2. oktobra 1187. godine, na dan kada muslimani slave
čudesno „noćno putovanje" svog Poslanika u Jerusalim, Saladin je
svečano ušao u Sveti grad. Pokolja nije bilo. Saladin je održao reč.

Džamija Al Aksa, koja je bila pretvorena u crkvu, ponovo je postala
muslimanska bogomolja „nakon što su joj zidove poškropili ružinom
vodicom". Bogati latini su pre odlaska iz Jerusalima gledali „kako će što
bolje prodati svoje kuće, trgovinu ili nameštaj, a kupci su mahom
pravoslavni ili jakovitski hrišćani [sirijski pravoslavci] koji ostaju tu gde
jesu. Druga će dobra kasnije biti prodata jevrejskim porodicama koje će
Saladin naseliti u Svetom gradu."

Saladinovi rizničari su bili očajni. Pisac i Saladinov savetnik
Imadudin al Esfahani svedoči da mu je Saladin rekao: „Moramo se
doslovce pridržavati dogovora koje smo potpisali, tako niko neće moći

125

optužiti pravoverne da su izneverili pogodbe. Hrišćani će, baš naprotiv,
na sve strane pronositi vesti o dobročinstvima kojima smo ih obasuli."
Saladin nije voleo nasilje i svoje sinove je savetovao: „Sve što imam
postigao sam pridobijanjem ljudi." Sinu Zehiru, svom miljeniku, rekao
je: „Upozoravam te da ne prolivaš krv, da se ne prepustiš tome i ne
navikavaš na to, zato što krv nikada ne spava."

Nedelju dana nakon pobede, 9. oktobra, kadiji iz Damaska
Mehjudinu Ibn al Zakiji pripala je čast da u džamiji Al Aksi prvi
izgovori propoved. Odeven u skupocenu crnu odoru, Al Zaki se popeo
na propovednicu i, pored ostalog, kazao: „Slava Alahu koji je islamu
podario takvu pobedu i koji je ovaj grad vratio u okrilje vere nakon
stoletnog prokletstva! Čast ovoj vojsci koju je On izabrao da dovrši
oslobođenje! I pozdrav tebi, Saladine Jusufe, sine Ajubov, koji povrati
ovom narodu dostojanstvo što mu beše pogaženo."

126

Ričard Lavlje Srce i Saladin

Gubitak Jerusalima bio je povod za Treći krstaški rat, 1189. godine.

Krstaše su ovaj put predvodila tri vladara: nemački car Fridrih I
Barbarosa, francuski kralj Filip II Avgust i engleski kralj Ričard Lavlje
Srce.

Iz izveštaja episkopa Dietpolda — koji je bio na Barbarosinom
dvoru tokom njegovog pohoda — može se videti atmosfera nastala
posle dobijanja vesti o padu Jerusalima, kao i politička i verska situacija
na Zapadu: „Godine 1188, pošto je papa Grigorije bio umro, Kliment III
Rimski biva postavljen. Imperator pak je održao veoma čuveno veće [...]
na tom veću, bila je javno obznanjena teška nesreća koja je zadesila
narod hrišćanski, što se dogodilo u Istočnoj crkvi. Ovim događajima kod
Jerusalima [...] gospodar imperator [Barbarosa] raspaljen verom u Hrista
označio je odmah sebe znamenjem svetoga krsta zajedno sa mnogim
episkopima i prvacima. Takođe je preduzeo veliku ekspediciju protiv
pagana i po nalogu gospodara apostolskog pape i po krunskom savetu
svih prvaka kraljevih da bi pritekao u pomoć gotovo izgubljenom
hrišćanstvu na Istoku." Episkop Dietpold piše i da je „godine 1189.
veoma velika i hrabra hrišćanska vojska sastavljena iz mnogih
kraljevstava iz različitih krajeva, pošla putem Svetog Groba. Gospodar
imperator i sin njegov, vojvoda Alemanski, sa mnogim kraljevim
prvacima, episkopima i vojskovođama, značajnim ličnostima i
županima, sa velikim mnoštvom naroda, uputili su se preko Ugarske i
Grčke odmah posle pashe, što se bejaše dogodilo 9. aprila, a sam se
imperator vodenim putem spustio na Dunav iz Posavine 15. maja."

Ali ni Treći krstaški rat nije bolje prošao od Drugog. U junu 1190.
godine, Fridrih Barbarosa se udavio u blatnjavoj rečici Salef u Kilikiji,
„gde voda dopire jedva do bedara", bez sumnje usled srčanog napada,
kako navodi Ibn al Atir. Vojvoda Fridrih od Švabije, njegov sin, skuvao
je njegovo telo i konzervirao ga u sirćetu, a zatim meso sa tela sahranio u
Antiohiji. Potom je sa očevim kostima i svojom vojskom krenuo ka Akri,
sa namerom da očeve kosti sahrani u Jerusalimu. Vojvoda Fridrih je
takođe ubrzo umro od skorbuta pred zidinama Akre i krstaški rat je bio

127

gotov, bar što se Nemca tiče.
Saladin je saznao da još jedan veliki zapadni ratnik kreće na

Jerusalim. Bio je to engleski kralj Ričard Lavlje Srce, koji je sa kraljem
Francuske Filipom Drugim Avgustom krenuo da oslobodi Jerusalim.

Ričard, koji je od oca Henrija II nasledio Anžujsko carstvo, Englesku
i pola Francuske — nije znao engleski jezik. Bio je fizički veoma snažan,
„prek i otvoren koliko je Saladin bio strpljiv i prefinjen", umeo je da
sastavlja pikantne trubadurske pesme, ali i da se kao pobožni hrišćanin,
„obuzet svojom grešnošću, obnažen baci pred noge sveštenika i u
suzama išiba". Rat je bio njegova opsesija i pred odlazak u krstaški rat
teško je opteretio Englesku „Saladinovim desetkom", da bi sakupio
sredstva za oslobađanje Svetog grada. Čak je rekao: „Prodao bih i
London da je hteo neko da ga kupi." Nije skidao sa sebe odeću grimizne
boje, boje rata, vitlajući mačem za koji je tvrdio da je Ekskalibur.

Francuski kralj je brzo napustio rat, ostavivši Ričarda samog na
poprištu. Preuzevši komandu, Ričard Lavlje Srce je rekao: „Ja vladam i
niko neće vladati mnome."

Saladin je „u sedlu, kao zabrinuta majka podsticao ljude da
obavljaju svoju dužnost džihada", jer su i on i svi sa njegovog dvora,
posmatrajući Ričardov dolazak na ratište Akre, bili zadivljeni „velikom
raskoši tog moćnog ratnika", kao i njegovom „strašću prema ratovanju".
Saladin je morao da preda Akru jer je njegov prioritet bila odbrana
Jerusalima. Ova velika istorijska drama završena je 2. septembra 1192.
godine, kada su predstavnici zaraćenih strana u Jafi sklopili sporazum i
kada je Palestina prvi put podeljena: hrišćani su dobili Akru, dok su
muslimani zadržali Jerusalim, dozvoljavajući hrišćanima, hadžijama, da
posećuju Hristov grob.

Ričard nije hteo da ulazi u Jerusalim, jer je obećao da će u njega ući
samo ako ga oslobodi. Njegove vitezove ta reč nije vezivala i oni su
pohitali da posete Sveti grad. Ričardov saborac Hjubert Volter uspeo je
da se dogovori sa Saladinom da se katolički sveštenici vrate u Crkvu
Svetog groba. U Itinerariumu, koji navodi Vilfrid Vestfal, kaže se: „On
[Saladin] saglasio se s nepovredivim mirom između hrišćana i Saracena.
Obe strane imaće svuda pravo na slobodno i bezbedno kretanje;
osiguran je i pristup Svetom grobu Gospodnjem bez ikakvih uslova, a
isto tako slobodan prolaz preko cele zemlje za trgovce bilo kakvom
robom."

Kada je vizantijski car Isak Anđeo (1185-1195) zahtevao istu
mogućnost i za pravoslavne sveštenike, Saladin je odlučio da latini i
pravoslavci dele crkvu pod nadzorom šeika Ganima el Hazradžija, koga

128

je imenovao za čuvara crkve; tu dužnost i dan-danas obavljaju njegovi
potomci, članovi porodice Nusejba.

„Onda su te godine i njihovi junaci prohujali kao da su bili samo
san", kako je napisao muslimanski pravnik i naučnik, očevidac opsade
Akre, Ibn Šadad — ali legenda o dvojici vladara, koji su jedan prema
drugom iskazivali veliko poštovanje, pretekla je do današnjih dana.
Ostalo je u pamćenju da je Saladin rekao za Ričarda da je „toliko
prijatan, čestit, velikodušan i izuzetan" da ako Jerusalim bude izgubljen
za vreme njegove vladavine on bi ga „radije predao u Ričardove moćne
ruke nego da ide u ruke bilo kog drugog vladara kog je upoznao". Za
obojicu je Jerusalim bio centralno mesto u životu.

Ričard u jednom pismu kaže Saladinu: „Jerusalim je za nas predmet
obožavanja od kojeg ne možemo odustati čak ni ako ostane samo jedan
među nama." Saladin je na to rekao: „Jerusalim je naš koliko i vaš —
uistinu, za nas je još i svetiji." Saladin i Ričard se, inače, nikada nisu sreli.

Ričard Lavlje Srce krenuo je natrag u Evropu 9. oktobra 1192.
godine. Nešto pre toga engleski kralj je osvojio Kipar, predavši ostrvo
vitezovima Jovanovcima, a zatim, 1192. godine, bivšem jerusalimskom
kralju Gvidu Luzinjanu. Nepunih pola godine kasnije, 3. marta 1193,
Saladin je predao dušu Alahu dok su mu čitani stihovi iz Kurana.

Na putu ka Engleskoj, Ričard je zarobljen i predat nemačkom caru
Henriku VI, koji ga je držao utamničenog više od godinu dana, sve dok
Englezi nisu skupili 150.000 maraka da plate otkup.

U ratu sa Francuzima ovaj slavni ratnik je 1199. godine umro od
strele koja ga je pogodila prilikom zauzimanja nekog beznačajnog
francuskog zamka zbog svađe oko zakopanog blaga. Legenda kaže da je
aplaudirao strelcu pre nego što je umro.

Vizantolog Stiven Ransiman je verovatno najbolje opisao Ričarda
Lavljeg Srca: „Loš sin, loš muž i loš kralj, ali hrabar i blistav vojnik."

129

Balkanska situacija

Dugačak je put koji su Srbi prošli od svog doseljavanja u 7. veku i

svojih protodržava, preko primanja hrišćanstva, do države velikog
župana Stefana Nemanje.

Upravo sa velikim županom Stefanom Nemanjom započinje
nastanak prave srpske države srednjeg veka, jer „do njegove pojave mi
smo imali samo historiju plemena, lokalne pokrete i lične pokušaje, ali
nismo imali prave državne misli" (V. Ćorović). Stefan Nemanja je bio,
kako je rekao njegov sin Stefan Prvovenčani — „skupljač izgubljenih
delova svog otačastva, a i obnovitelj".

Zahvaljujući osvajanjima i pobedama vasilevsa Vasilija II
Bugaroubice — čija vladavina „označava visoku tačku vizantijske moći"
— do 1018. godine cela Samuilova bugarska država pripala je
Vizantijskom carstvu. Vizantija je ponovo zavladala celim Balkanskim
poluostrvom — prvi put posle doseljenja Slovena.

Posle pada Bugarske, opasnost po nezavisnost srpskih zemalja
dolazila je samo od Vizantije. Srpske zemlje su se sa tri strane našle
okružene Vizantijom, koja je tada bila opet na vrhuncu moći. Javila se
ozbiljna pretnja potpune prevlasti Carigrada.

Srbija je imala sreću što se Vizantijsko carstvo tokom 11. veka
suočavalo sa mnoštvom iskušenja, pa taj pritisak nije dobio suviše
opasne razmere. Politički uticaj Vizantije u Raškoj bivao je povremeno
toliko slab da je Carigrad samo velikim darovima uspevao da pridobije
na svoju stranu raškog župana za borbu protiv Duklje.

No bez obzira na sve, veliki preokret iz 1018. godine označio je
dugotrajnu promenu političkog položaja srpskih zemalja. Poseban
značaj imala je, pre svega, okolnost što je vasilevs Vasilije II na velikom
delu Balkana sproveo krupne i dalekosežne promene u organizaciji
crkve.

Bugarski car Samuilo, nakon što se samoproglasio za cara, osnovao
je i patrijaršiju u Ohridu. Nakon slamanja bugarske države, Vasilije II
nije ukinuo ohridsku crkvu, već je dalekovido Ohridsku patrijaršiju —
koja nije mogla više da egzistira u tom obliku, jer pored Carigradske

130

patrijaršije nije mogla postojati nijedna druga patrijaršija — preveo u
Ohridsku arhiepiskopiju. Novoj arhiepiskopiji vasilevs Vasilije II je, u
dogovoru sa poslednjim ohridskim patrijarhom Jovanom, podario
autokefalnost, nezavisnost od Carigradske patrijaršije. Nekadašnji
patrijarh Jovan dobio je rang arhiepiskopa autokefalne arhiepiskopije,
koji je bio viši od vizantijskih arhiepiskopa. Ohrid tako, oko 1019.
godine, postaje središte arhiepiskopije. Međutim, Ohridska
arhiepiskopija je bila potčinjena vasilevsu, jer je vizantijski car zadržavao
za sebe isključivo pravo postavljanja ohridskog ahriepiskopa.

Ovim veštim rešenjem, Vasilije II je zadržao kontrolu nad crkvenim
životom Južnih Slovena, izbegavši dalje proširenje ionako ogromnog
područja Carigradske patrijaršije, pri čemu je zadovoljio i svoje nove
podanike naglašavanjem posebnih prava njihovog crkvenog središta.
Jednom poveljom Vasilija II, episkopija Ras je pridodata Ohridskoj
arhiepiskopiji. Ras je bio jedina episkopija ohridske crkve „za koju nismo
sigurni da se u celini nalazila pod vizantijskom vlašću ili u srpskim
oblastima izvan teritorije Carstva" (Lj. Maksimović).

Promene koje su se zbile od 1018. do 1020. godine dovele su do
višestruke podele prostora na kome se odvijao dotadašnji razvitak Srba
— s jedne strane na deo s tematskom organizacijom i deo s domaćim
kneževima, a s druge strane na deo pod crkvenom vlašću Ohridske
arhiepiskopije i deo koji je bio u sferi uticaja arhiepiskopije u
dalmatinskim primorskim gradovima. Tome treba dodati i konačno
odvajanje zapadnih delova Časlavljeve države, koji se razvijaju
samostalno, „čime se širi i učvršćuje ime Bosne". Tako je vizantijska
reokupacija Balkana 1018. godine imala izuzetan značaj za verske i
kulturne prilike u Raškoj.

Mnogo pre osnivanja sopstvene crkve koja će pripadati
vizantijskom kulturnom krugu, Raška je dobila crkvenu organizaciju
koja je zemlju uvela u taj krug. Dugo razdoblje kolebanja između Rima i
Carigrada, tako karakteristično za verske prilike ranih srpskih država,
sada je bilo okončano. „Kada je 1054. godine došlo do velikog raskola i
podele hrišćanskog sveta na pravoslavnu i katoličku sferu, unapred je
već bilo određeno na kojoj će se strani naći Raška. Ta okolnost bila je
kasnije od velikog značaja za sve srpske zemlje, budući da je Raška od
12. veka postala stožer njihovog okupljanja" (Lj. Maksimović).

Nezavisne slovenske zemlje i kneževine — Hrvatska, Bosna,
Zahumlje, Duklja i Raška — u severozapadnim i središnjim delovima
Balkanskog poluostrva, nisu bile i formalno pripojene Vizantijskom
carstvu, ali su njihovi kneževi morali da priznaju suverenost vasilevsa,

131

odnosno da budu u vazalnom odnosu prema Carigradu.
Činjenica da je Hrvatska bila suviše udaljena od Carigrada i ozbiljno

odana Rimu dala je hrvatskom vladaru veće šanse za samostalno
delovanje — tako da je Carigrad mnogo teže mogao da realizuje njen
vazalni status. Kada su izaslanici pape Grigorija VII1 krunisali 1075.
godine Dimitrija Zvonimira za hrvatskog kralja, a posebno kada je došlo
do preuzimanja hrvatskog prestola od strane mađarskih kraljeva 1102.
godine osim kratkog razdoblja u 12. veku — Hrvatska je uspela da se
zauvek izmakne iz orbite vizantijskog uticaja.

Srbija nikad nije bila pod direktnom vizantijskom upravom, niti je
ikada bila u sastavu Vizantijskog carstva kao njegova provincija, ali je
bez obzira na to njen razvitak u srednjem veku neodvojivo vezan za
Vizantiju. Tokom većeg dela 11. veka Vizantija je nadzor Bosne i
Zahumlja sprovodila preko srpskih kneževina na istoku i ove dve
države su spadale u poslušnije štićenike carstva.

Zahumljani su još od 9. veka bili u vizantijskoj sferi (izuzev jednog
perioda kada su se okrenuli bugarskom caru Simeonu). Bosna, koju
Konstantin Porfirogenit prvi put pominje kao posebnu oblast srpske
države, u ovom periodu igra „beznačajnu i perifernu ulogu".

U ovom su razdoblju „Srbi bili najznačajniji i najneposlušniji
podanici Carstva na zapadnom Balkanu". Tokom prve polovine 11. veka
„prva srpska država koja dostiže međunarodni status javlja se u
priobalnom području oko Skadarskog jezera i Kotorskog zaliva, i
proteže se duž obale sve do poluostrva Pelješac, a u unutrašnjost do
planina severne Albanije i Crne Gore.

Najpre je bila poznata kao Duklja, a kasnije kao Zeta. Tri njena
uzastopna vladara predstavljala su ozbiljan izazov Vizantiji. I upravo u
Zeti, ništa manje nego u Bugarskoj, nastali su slovenski pokreti otpora
vladavini Vizantije. Posle jednog neuspelog pokušaja da se otrese
carskog nadzora u Zeti, nekoliko godina kasnije, 1042, knez Stefan
Vojislav potukao je vojsku pod komandom vojnog upravitelja Drača [... ]
Pošto je osigurao svoju samostalnost, pripojio je susedne teritorije
Travuniju i Zahumlje. Njegov sin Mihailo (oko 1052. do 1081) naneo je
još jedan udarac uticaju Vizantije na južnoj Jadranskoj obali. Sve do tada

1 „Grigorije VII, redovnik i vladalac u isto vrijeme, rođeni imperator [...] iz
nadređenosti duhovnog nad tjelesnim izvodio je on nadređenost Crkve nad
državom. U svom slavnom spisu Dictatus Papae (1075) postavio je u 27 stavaka
crkveno-politički program papa za budućnost [...] da papinstvo gospodari svijetom"
(A. Franzen).

132

ovaj uticaj je vodila grčka mitropolija u Draču, čiji su poslenici igrali
vodeću ulogu u hristijanizaciji Duklje i već su počeli da preuzimaju
crkveni nadzor nad celom zemljom. Na sve poteze Drača Mihailo je
odgovarao sporazumom sa papom da se latinsko sedište u Baru na obali
podigne na nivo nadbiskupije i da se njima dodeli jurisdikcija nad svim
ostalim biskupijama njihove zemlje. Pošto je obavio svoju antivizantijsku
politiku, osigurao je političku nezavisnost zemlje 1077. godine, kada je
po primeru kralja Dimitrija Zvonimira hrvatskog, od Grigorija VII
primio kraljevsku krunu i na taj način postao papski vazal" (D.
Obolenski).

Organizacija nezavisne crkve i proglas kraljevine pokazuju „koliko
je u pogledu kulture zetska srpska država bila ispred prve srpske
države" (S. Stanojević). Mihailov sin Konstantin Bodin nastavio je da
sprovodi politiku svojih prethodnika i nastojao da teritoriju zemlje širi
na račun Vizantije, dok je u isto vreme negovao bliske odnose sa Rimom.
Kraljevini Zeti su tada pripojene Raška i Bosna.

Krajem 11. veka, između 1085. i 1090. godine, vasilevs Aleksije je
porazio Bodina, zarobio ga i njegovu teritoriju vratio pod jurisdikciju
Carigrada. U Zeti je zavladala anarhija i „vođstvo srednjovekovnog
srpskog naroda uskoro prelazi na raške vladare".

Uporedo sa Bodinom borbu protiv Vizantije je vodio i Vukan, ali će
1092. godine doći do smirivanja situacije, nakon čega 1094. Vukan kao
taoce u Carigrad šalje sinove svog brata Marka, Uroša i Stefana.

Posle smrti kralja Bodina u Duklji dolazi do unutrašnjih previranja
u kojima su se članovi vladalačke porodice smenjivali na vlasti
oslanjajući se na susede. Među njima se, kako navodi pop Dukljanin,
pominje i Vukan kao vrlo uticajna ličnost. Već sledeće godine (1102)
Ugarska, koja pokazuje sve veće interesovanje za Balkan, uspeva da se
nametne Hrvatskoj, kao i primorskim gradovima, ali i da, najkasnije u
trećoj deceniji dvanaestog veka, potčini i Bosnu. Odnosi Ugarske i
Vizantije tokom ovog, ali i kasnijeg perioda, biće od velike važnosti za
Srbiju i njene vladare.

Kada je umro Vukan, a pretpostavlja se da se to dogodilo između
1112. i 1115. godine, rođen je Stefan Nemanja. To je doba kada vasilevsa
Aleksija I Komnina na vizantijskom tronu nasleđuje njegov sin Jovan II
Komnin (1118-1143). Jovan II, mudar i umeren, ali hrabar vojnik, bio je
verovatno najznačajniji vladar iz porodice Komnina.

U ugarsko-vizantijskom sukobu 1127-1129. učestvovali su i Srbi koji
su tada napali i spalili vizantijsku tvrđavu Ras. Srbi su poraženi, zemlja
opljačkana, a veliki broj zarobljenika, po izričitoj naredbi vasilevsa

133

Jovana II Komnina, preseljen je u Malu Aziju. Pod njegovom
vladavinom, Srbi su morali da priznaju vizantijska vrhovna prava, ali su
se često dizali na ustanke, zadajući Vizantiji dosta problema. U to vreme,
1129. ili 1130. godine, dogovoren je brak Bele II i kćerke župana Uroša I,
srpske princeze Jelene, koja će sa svojim bratom Belošem imati veliki
uticaj na ugarskom dvoru. Taj će brak, odnosno savez, imati
dalekosežnan uticaj na dalje događaje na Balkanskom poluostrvu; savez
sa Ugrima bio je, naime, „za raške župane vid opiranja tim novim
okolnostima".

Jovan II Komnin je u velikoj meri vratio ugled, ali i moć carstva na
Bosforu, osnaživši vojne potencijale i povrativši, u znatnoj meri, vlast
carstva na Istoku i Balkanu. Umro je 8. aprila 1143. godine, posle nesreće
u lovu, kada ga je pogodila otrovna strela. Nasledio ga je najmlađi sin
Manojlo, jer su njegovi stariji sinovi Aleksije i Andronik prethodne
godine umrli od epidemije.

Manojlo I Komnin, vladar velikih sposobnosti, hrabar vojnik, vešt
diplomata, „predstavljao [je] novi tip vizantijskog vladara". Voleo je
zapadne običaje i uvodio ih je na svoj dvor — bio je oženjen rođakom
Konrada III, Bertom od Zulcbaha (Irina u Vizantiji) — ali je bio oličenje
pravog Vizantinca koga je prožimala i opčinjavala ideja univerzalnog
carstva, čije je središte mogao da bude jedino Carigrad. Vizantija je u to
vreme imala manje problema na Istoku, pa se Manojlo okreće evropskim
teritorijama, pojačavajući pritisak na Srbiju. Sredinom dvanaestog veka,
kada je 1147. godine pokrenut novi krstaški rat, „Srbija je prvi put u
svojoj istoriji pristupila jednom evropskom antivizantijskom savezu".

Velika krstaška vojska, predvođena nemačkim i francuskim
kraljevima Konradom III Hoenštaufovcem i Lujem VII, trebalo je da
pređe preko vizantijske teritorije. Te iste, 1147. godine, Normani su
napali Vizantiju i započeo je rat na Balkanu.

Vizantija je stupila u savez sa Nemcima, a normanski kralj Rožer II
(1101-1154) pridobio je za svoju stranu Veneciju, kao i vojvodu iz
porodice Velfa, stare protivnike Hoenštaufovaca. Takođe, približili su se
Ugarskoj, gde je vladao kralj Geza II — sin Jelene, ćerke srpskog župana
Uroša I, i ugarskog kralja Bele II — na čijem je dvoru Beloš, brat kraljice
Jelene, igrao veoma važnu ulogu. U Srbiji je pak na vlasti bio Uroš II,
brat Belošev i Jelenin — što je sigurno uticalo na to da on uđe u otvoren
sukob sa vizantijskim carom Manojlom. Međutim, u bici na Tari 1150.
godine, Vizantija je porazila srpskog župana Uroša II, posle čega je on
morao da prihvati „dvostruko veći jaram pokornosti nego pre".
Poraženog Uroša vasilevs Manojlo ipak nije uklonio sa trona.

134

Kada je 1152. godine umro Konrad III, nasledio ga je na tronu
Fridrih I Barbarosa. Suparništvo između Manojla i Fridriha imaće
ozbiljne posledice za srpsku državu i njenog velikog župana Stefana
Nemanju. Nemački vladar je s krajnjim podozrenjem posmatrao
univerzalističke težnje Manojla I, koji je za njega bio samo grčki kralj.
Umesto saveza dva vladara dolazi do velikog suparništva između dva
carstva. Obe strane su smatrale da im pripada isključivo pravo na carsku
krunu i rimsko nasledstvo.

Manojlo I je rešio, čak po cenu unije, da uz papinu pomoć ostvari
stari san — obnovu Rimskog carstva. Međutim, već stvoreni složeni
sistem evropskih država isključivao je mogućnost stvaranja svetske
imperije.

Nakon višegodišnjeg ratovanja Ugarska i Vizantija su sklopile mir
1155. godine, kada Manojlo iz Ankone otpočinje ofanzivu na Italiju. U
vrlo kratkom vremenskom periodu gradovi od Ankone do Tarenta
priznali su vlast vizantijskog vasilevsa. Međutim, već sledeće godine
normanski kralj Vilijem I je kod Brindizija naneo težak poraz
Vizantincima, poraz koji je Carigrad definitivno, 1158. godine, istisnuo iz
Italije. Bio je to kraj Manojlovog sna o svetskom carstvu.

Izbačen iz Italije, Manojlo I je ipak imao uspeha na drugim
stranama. Kako kaže Jovan Kinam, jermenski knez Tor je bio primoran
da se pokori i car ga je „upisao među robove Romeja". Potčinjen je bio i
Rajnald, antiohijski knez, kao i jerusalimski kralj Balduin III, za koga
Evstatije Solunski kaže: „On je požurio k nama iz Jerusalima,
primamljen slavom i velikim carevim podvizima, i priznao je njegova
vrhovna prava."

Srpski župan Uroš II zbačen je sa trona 1155. godine, a na vlast je
došao njegov brat Desa. Međutim, vasilevs Manojlo je odredio da srpski
župan ostane Uroš II. Manojlo će na raški presto dovesti Desu tek 1162.
godine.

Iste godine, marta meseca, umire i ugarski kralj Geza II i na
ugarskom dvoru započinju dinastički sukobi u koje je, po logici stvari,
bila upletena i Vizantija. Geza II je vlast preneo na sina Stefana III, ali su
na ugarski tron pretendovala i Gezina braća Stefan (IV) i Ladislav.
Podržavao ih je Desin brat Beloš, koji je još bio uticajan na ugarskom
dvoru.

Manojlo će sa Ugrima — čiju je zemlju, kako kaže Kinam, hteo da
pokori i pripoji Vizantiji — sklopio 1164. ugovor na osnovu koga je brat
ugarskog kralja Stefana III Bela poslat u Carigrad, pošto mu je priznat
status prestolonaslednika „i pošto su mu dodeljene u apanažu Hrvatska

135

i Dalmacija". Manojlo je Desu uklonio sa trona velikog župana Srbije i
zatočio ga u Carigradu. Vasilevs se 1163. godine opredelio za Zavidine
sinove, postavivši Tihomira za velikog župana.

Bilo je to doba kada je „Raška postala za Vizantiju leglo stalnih
nemira". Ubrzo, 1166. godine, Stefan Nemanja osvaja srpski presto čemu
se, sva je prilika, Vizantija nije protivila. Kada je Nemanja preuzeo vlast,
brzo se našao među protivnicima cara Manojla. Znalo se to u Vizantiji i
van nje.

Poreklo imena Raška

U istorijskim izvorima, ime Rassa, Rascia, Raša, Raška nalazi se u
najrazličitijim vrstama tekstova od X veka do naših dana. Od 12. veka u
zapadnim (latinskim) pisanim izvorima država Srba u Podrinju i
Pomoravlju se naziva Raškom (Rassa, Rascia), a „poslednji put [se ime]
Raška koristi za srpsku oblast u međurečju Save i Dunava i u današnjoj
Vojvodini u XV-XVI veku". Za države i zemlje Srba na zapadnoj strani
koriste se obično oblasni nazivi, kao što su Bosna, Rama, Hercegovina
itd. Tu su stolovali1 veliki župani Raške2 koji su s vremenom nametnuli
vlast ostalim županima.

„Pre no što su Srbi osvojili Ras i učinili ga svojim stolnim mestom, u
izvorima nema naziva Rassa, Rascia, za srpsku državu. S druge strane,

1 Presto Stefana Nemanje se nalazio u Hramu Sv. apostola Petra i Pavla u Rasu
(danas Petrova crkva kod Novog Pazara), koji je vekovima bio sedište raških
episkopa. Na tom mestu, u toj crkvi, Stefan Nemanja je predao vlast i presto svome
sinu Stefanu Prvovenčanom, kralju od 1196. godine.

2 Govoreći o poreklu naziva Raška, Mihajlo Dinić ističe da ga treba dovesti u
vezu sa imenom reke Raške, dodajući: „...ali kada je i usled čega ime tih lokaliteta ili
reke prešlo na čitavu srpsku državu, to se ne može besprekorno i prihvatljivo
objasniti [...] Uzimalo se i da je naziv nastao po njenom glavnom gradu Rasu. Ako bi
se to usvojilo, kako objasniti da je ime čitave zemlje ušlo u upotrebu pre nego što je
grad postao središte srpske zemlje." Pisac iz 6. veka Prokopije iz Kesarije u svom
delu De aedificus navodi veliki broj tvrđava koje je Justinijan I (527-565) obnovio ili
izgradio u balkanskim zemljama carstva. „Tu su, pored ostalih, pobrojane i one koje
su se nalazile u Dardaniji. Među njima je bila i jedna po imenu Aroa [Arsa] [...] Danas
se u stručnoj lingvističkoj literaturi smatra dokazanim da je slovenski oblik Rasa
mogao nastati jedino metatezom likvida od predslovenskog Arsa, i to se ubraja u
dobro znane rane jezičke pojave u Evropi" (J. Kalić).

136

stoji činjenica da je stari Ras posredstvom oblasnog imena jedini
regionalni naziv koji je postao sinonim za srpsku državu. To ukazuje na
važnost raškog jezgra u istoriji obrazovanja države Nemanjića. Staro
upravno i crkveno središte velikog ugleda postalo je stolno mesto Srbije
u XII veku. Prestona funkcija raškog episkopskog hrama, pored ostalog,
objašnjava neka njegova svojstva i značenja" (J. Kalić).

Ras se spominje kao tvrđava na granici Raške i Vizantije još oko 850.
godine. Relja Novaković smatra „da jezgro rane srpske države treba
tražiti ili u primorskim srpskim oblastima, pre svega u Travuniji i
Zahumlju, ili u Dukljaninovom Podgorju sa okolinom, a nikako u
Raškoj". On Rašku tretira kao posebnu manju oblast, koja se „prvih
nekoliko vekova nalazila u vrlo nepovoljnom položaju zbog
neposrednog susedstva sa Vizantijom i Bugarskom, te nije ni bila u
stanju da se u to vreme razvije u neku vodeću oblast u okviru rane
srpske države. Tek kad su ojačale Srbija i Duklja (Zeta), a moći Bugarske
i Vizantije u središnom delu Balkanskog poluostrva oslabile, Raška se
počinje oporavljati i sve više uključivati u zbivanja u Srbiji i Duklji (Zeti),
ali u prvo vreme bez ikakve vodeće uloge. Njen značaj u ovim
zbivanjima dolazi do izražaja tek od druge polovine XI veka. S obzirom
na težnje srpsko-dukljanske (zetske) države prema moravsko-vardarskoj
zoni, razumljivo je što Raška kao granična oblast na ovom pravcu
postaje sve značajnija, pa se čak od XII veka u nju prenosi i središte
države."

137

Sukobi sa Vizantijom

Prva srpska država1 „obrazovala se u Raškoj i odatle je počela

srbizacija susednih oblasti". Međutim, u 11. veku Zeta je uspela da se
prva iščupa iz grčke vlasti i da postane vodeća sila među Srbima. Ta
njena prevlast trajala je kratko, jedva nešto više od pola veka.

„Periferiski delovi jednog naroda, kao i periferiske oblasti, ne mogu
biti jezgra jedne velike države" (V. Ćorović). Stoga je pojmljivo „što Zeta
ili dalmatinska Hrvatska nisu mogle nikad okupiti pod svoju vlast sva
narodna plemena, ili su to činile samo privremeno, u izuzetno povoljnim
prilikama".

Dolaskom Nemanje na vlast i to je pitanje definitivno rešeno.
Osnova srpske srednjovekovne države postala je Raška, koja se nalazila
u središtu srpskih oblasti, kao „centralni deo celog našeg državnog
organizma".

Za vreme vasilevsa Manojla Komnina, Carigradu su potčinjene
kako Ugarska tako i srpska oblast. Kolika je tada bila snaga Vizantije
najbolje svedoči njena pobeda nad Ugarskom 1166. godine — kada je
Stefan Nemanja preuzeo tron velikog župana srpskih zemalja — i
činjenica da su Vizantinci na njenom tlu, kako svedoči Jovan Kinam,
postavili veliki bronzani krst sa natpisom: „Ovde su nekada strasni Ares
i ruka Auzonaca [Vizantinaca] pobili nebrojna plemena panonskog
[ugarskog] porekla kad je znamenitim Rimom vladao slavni Manojlo,
slava blagorodnih komninskih vladara". U tom periodu (1167. godine)
Hrvatska, Dalmacija, Bosna i Srem pripojeni su Vizantijskom carstvu.

Uporedo s ratovima u Ugarskoj, Vizantija je vodila borbe sa Srbima,

1 „U srpskim poveljama nikada se u titulaturi vladalaca nije upotrebljavala
imenica Srbija: oni su vladaoci 'srpske zemlje' i pomorske. 'Srpska zemlja' odgovara
tu onome što je kod Dukljanina samo Raška. Reč Srbija, kojom se vladaoci nikada
nisu zvanično služili, javlja se samo izuzetno u spisima neslužbenog karaktera, pa i
to vrlo retko" (M. Dinić). Srbija se javlja samo u spisima crkvenog karaktera u kojima
se oseća grčki uticaj, kaže Stanoje Stanojević. Strani izvori uglavnom se služe
nazivom Serbia ili Servia.

138

koji su se u borbi za oslobođenje oslanjali upravo na Ugarsku. Raška je
postala „leglo stalnih nemira". Vasilevs Manojlo je uvek uspevao da te
pobune pacifikuje, ali nije mogao da spreči njihovo ponovno izbijanje,
„ma koliko da je često menjao neverne raške župane". On će 1166.
godine postaviti za velikog župana Stefana Nemanju, ali će i on brzo
okrenuti leđa vasilevsu.

U borbama za nezavisnost Srbe „nisu dali zaplašiti neuspesi".
Viljem Tirski piše, sredinom druge polovine 12. stoleća, da Srbi žive u
planinama i šumama, ne poznaju zemljoradnju, imaju mnogo stada,
mleka, sira, masla, meda i voska, da oni neko vreme služe caru, ali da
svojim pljačkaškim pohodima iz nepristupačnih planina i šuma
uznemiravaju čitavo susedstvo. Takođe ističe da su Srbi neobrazovan,
nepokoran i ratoboran narod.

Veliki župan Stefan Nemanja iskoristio je slabost Vizantije da
proširi vlast do Južne i Velike Morave, zatim na teritorije današnjeg
Kosova, ravnice oko Skadarskog jezera i primorske gradove od Kotora
do Skadra. Pod upravom Nemanjine braće i sinova našle su se i teritorije
nekadašnjih kneževina Zahumlja i Travunije, tako da je srpska država
obuhvatila prostor između reke Neretve i Južne Morave, približno od
planine Rudnik do obale Jadranskog mora.

Od naseljavanja na Balkan Srbi su sa Vizantijom imali raznovrsne
odnose, od ratova do vazalnog statusa, od protivnika do saveznika.
Takođe, istorija odnosa dvaju carstava u doba Nemanjića, kao i u
vremenu koje je usledilo, kretaće se između političkog sučeljavanja i
kulturnog prožimanja. Srbija je sa Vizantijom stolećima sporadično
ratovala, što zbog teritorija, što zbog želje da se oslobodi carigradskog
suvereniteta. Na kraju je, ipak, Srbija prihvatila istočni hrišćanski obred i
vizantijski kulturni model.

Rumunski istoričar Nikolaje Jorga je izneo hipotezu da je ideja o
istočnom rimskom carstvu, Vizantiji, kao večnom, privlačila sve narode
u Carstvu i oko njega. Ideja je, po njegovom mišljenju, stalna, a čuvari i
ostvaritelji su različiti — Grci, Bugari, Srbi i Turci.

139

NEMANJIĆKA SRBIJA

• Vladarsko ime Stefan
• Nemanjino versko opredeljenje
• Krštenje Stefana Nemanje
• Vladar kao prirodni centar
• Susret Nemanje i vasilevsa Manojla
• Dolazak Stefana Nemanje na tron
• Stefan Nemanja u trijumfalnoj povorci vizantijskog cara
• Nemanja i Fridrih I Barbarosa
• Ženidba Stefana Prvovenčanog
• Borba Nemanjinih sinova za vlast
• Bogumili
• Rastko postaje Sveti Sava
• Sveti Sava, katoličanstvo i isihazam
• Hilandar
• Kanonizacija Svetog Simeona
• Sveti Nikola
• Književnost Nemanjinog doba
• Umetnost i arhitektura u Nemanjino doba

140

Vladarsko ime Stefan

Kada su se u sedmom veku pojavili na istorijskoj pozornici,

naselivši se na vizantijskim teritorijama na Balkanu, na raskrsnici
različitih, najčešće sukobljenih, političkih interesa i religijskih
opredeljenja, između Rima i Carigrada, Istoka i Zapada, Srbi su formirali
zajednice koje će tokom druge polovine dvanaestog veka prerasti u
uspešnu i stabilnu državu.

O državnoj organizaciji u devetom i desetom veku se malo šta može
reći. Razlog tome nije nedostatak istorijskih izvora, već pre svega
nerazvijeni društveni odnosi i primitivna privreda. U takvom društvu,
jednostavno, razgranati i složeni upravni aparat nije mogao da se
razvije. U to doba postojalo je nekoliko srpskih država i svaka je imala
svog vladara, a vizantijski car je imao formalno pravo da Srbima
postavlja vladare, odnosno arhonte ili knezove, „ali uvek samo one koje
Srbi žele, tačnije da sankcioniše postojeće stanje" (M. Blagojević). U
devetom veku vasilevs Vasilije I (867-886), prema kazivanju Konstantina
Porfirogenita, naredio je da Srbima i Hrvatima „vladaju arhonti iz reda
njihovih saplemenika", odnosno „da njima vladaju oni koje sami izaberu
i kao na neki način rukopolože". Župani, koje su Srbi imali i pre naredbe
cara Vasilija, bili su najistaknutiji predstavnici rodovsko-plemenske
zajednice.

U periodu nastanka svoje države Srbi, dakle, znaju za vladare,
knezove ili arhonte, a pored njih još i za župane, „kao najstarije nosioce
ograničene vlasti na ograničenoj teritoriji", kaže Miloš Blagojević. Titula
župana, kao predstavnika rodovske aristokratije, bila je dostojanstvo
poznato kod Srba i Hrvata od njihovog doseljavanja na Balkan.
Postojanje titule župana u najstarijoj srpskoj istoriji „predstavlja osnovni
razlog što se ova titula nije sticala na dvoru ili državnoj službi, već po
nekom posebnom i uobičajenom izbornom postupku, a kasnije po
nasleđu".

Centralna ličnost srpske srednjovekovne istorije bio je veliki župan
Stefan Nemanja. Ime Stefan prvi je uzeo Nemanja, da bi ga kasnije nosili
svi vladari te dinastije. Bez obzira na poreklo reči Stefan, činjenica je da

141

je ona stekla državno-simboličko značenje. Pa ipak, ta činjenica do danas
„nije dobila svoje pravo tumačenje". Naslednost dinastičkog legitimiteta
zvanično se ističe u intitulacijama i potpisima nemanjićkih povelja, a
najstariji je svakako običaj prenošenja imena Stefan, koje se redovno
nalazi u dokumentima.

Poreklo kulta i smisao izbora ovog svetitelja i zaštitnika Nemanjine
države ostaju zagonetni. Mirjana Ćorović-Ljubinković smatra da je kult
preuzet pod ugarskim uticajem, s obzirom na prisne rodbinske veze koje
su između Srbije i Ugarske uspostavljene već oko 1130. godine. Dragan
Vojvodić pak tvrdi da je ikonografija Sv. Stefana preuzeta iz Carigrada,
koji je još u petom veku postao središte svetiteljskog kulta.

Smatra se da je izbor ovog vladarskog imena u neposrednoj vezi sa
nastankom i širenjem kulta Sv. Stefana Prvomučenika1 u Zeti i Raškoj,
posebno što je ovaj „svetitelj bio važan i za dukljansku kraljevsku kuću".
Postao je zaštitnik prestoničkog grada Skadra — gde se nalazila crkva
posvećena Sv. Stefanu Prvomučeniku a bar za jednog dukljanskog
vladara, Stefana Vojislava, znamo da je nosio potonje „nemanjićko"
titularno ime.

U Hilandarskoj povelji, Nemanja kaže da potiče od starog
vladarskog roda, pa „stoga po mnogoj svojoj i neizmernoj milosti i
čovekoljublju darova (Bog) našim pradedovima i našim dedovima da
vladaju ovom srpskom zemljom". Veličajući Nemanjine ratničke uspehe
u Duklji, Stefan Prvovenčani naziva je „otačastvom i rođenjem [...]
pravom dedovinom [Nemanjinom]".

Možda treba povući paralelu, kaže Smilja Marjanović-Dušanić, „i
ustanoviti međuzavisnost između nemanjićkog eventualnog
preuzimanja važnog prestoničkog kulta zetske dinastije i nesumnjivog
pozivanja na tradicije zetske krune. Naime, u vremenu kada je politički
razlog nalagao da se venac dukljanske kraljevine uzme za prethodnika
nemanjićkom vencu i kao argument da Nemanjići imaju pravo na
suverenost, to se činilo uz pomoć objašnjenja da je Duklja 'otačatsvo'
Nemanjine loze."

1 „Stradanje svetog Stefana zbilo se godinu dana posle silaska Duha Svetoga na
apostole, odnosno iste godine kada se Gospod Isus Hristos vazneo na nebo. Sveti
Stefan je prvi hrišćanin koji je stradao za Gospoda i zato se naziva Prvomučenikom.
Njegovo mučeništvo potresno je opisano na stranicama Svetog Pisma Novog Zaveta
[...] Poslednje reči svetog arhiđakona Stefana su bile: Gospode, ne uračunaj im greh
ovaj' [...] Mošti svetog prvomučenika Stefana su pronađene blizu Jerusalima 415.
godine Gospodnje." (Kalendar SPC)

142

Ime Stefan nosili su, pored Nemanje, i njegova braća Miroslav i
Stracimir, kao i veliki župan Tihomir. Međutim, izuzev naslednika
prestola, Nemanjini sinovi Vukan i Rastko ne navode se nigde
dvostrukim imenom, odnosno ne dodaje im se ime Stefan. Može se
pretpostaviti da je veliki župan Stefan Nemanja „u svom
reformatorskom naporu" uveo običaj da samo jedan, onaj na prestolu,
može koristiti ime Stefan kao titularno ime.

143

Nemanjino versko opredeljenje

Stefan Nemanja će, nakon smrti vasilevsa Manojla Komnina, vešto

i beskompromisno vaspostaviti srpsku državu koja će trajati oko tri
stoleća. Period Nemanjića je sjajno i veliko doba srpske istorije. Srbija se
proširila toliko da je polovinom 14. veka zahvatala skoro dve trećine
Balkanskog poluostrva. Od male, poluvazalne Raške Nemanja je stvorio
moćnu srpsku državu, obezbedivši joj i međunarodno priznanje. Iako se
stvaranje srpske države „samo uslovno može smatrati isključivo
Nemanjinim delom", to delo je bilo zaista veliko.

Međutim, već su savremenici, a posebno potomci, baš u Nemanji
videli glavnog tvorca uspeha Raške. „Dvorska istoriografija je tu misao
razradila i produbila. Podsticaj za to dali su nesumnjivo oni kojima je
svetiteljski lik Nemanjin bio potreban" (J. Kalić).

U epohu Nemanjića i njihovih nastavljača Srbi su ušli „kao jedan
narod, a izašli iz nje umnogome drugačiji". Stvorili su trajnu državnu
teritoriju, tako da su i posle pada pod tursku okupaciju „smatrali da je
tuđinska sila prolazna, a da je obnova carstva Nemanjića izvesnost bez
obzira koliko dugo na to treba čekati (kao što je i ime te države ostalo za
sva vremena)" (R. Samardžić).

S obzirom na to da su se srazmerno kasno uključili u hrišćansku
zajednicu, „Srbi su delili jednu nelagodnost: nisu sebe mogli videti u
opštoj hrišćanskoj tradiciji stvaranoj i zaokruženoj u prethodnim
stolećima" (S. Ćirković).

Za Nemanjinu vladavinu od posebnog je značaja njegovo versko
opredeljenje, opredeljenje za pravoslavlje i vizantijsku kulturnu
tradiciju. To opredeljenje, a posebno crkveno delovanje njegovog sina
Sv. Save, iskristalisaće „političku teologiju", temelj kojim je
determinisana kako potonja srpska kultura tako i postnemanjićka istorija
Srbije.

U osnovi srednjovekovnog shvatanja vlasti bila je helenistička
predstava o božanskoj prirodi vladareve ličnosti i prema državno-
pravnoj misli epohe vlast vladara je izvedena iz vlasti Boga i zato joj
nalikuje. To je najbolje objašnjeno time što je Sveti Sava stavio na početak

144

građanskog dela Nomokanona (45. glava) Sholastikov zbornik sa
uvodnom deklaracijom o simfoničnom odnosu crkve i carstva, koji je, u
stvari, predgovor šeste novele cara Justinijana. Politička filozofija
srednjovekovne Srbije koja se iz toga može iščitati najbolje se vidi iz
samog teksta:

„Veliki su i veći od svega drugog što je dato ljudima darovi Božji,
koji su od višnjeg čovekoljublja darovani: sveštenstvo i carstvo [...]. Jer
jedno služi onome što je božanstveno, a drugo vlada i stara se o
ljudskom. Iz jednoga istog početka [... ] oboje proishodeći, čovečanski
život ukrašavaju. Jer ništa nije toliko od pomoći carevima kao
svetiteljsko dostojanstvo; i o njima samima se svagda Bogu mole. Ako,
dakle, sveštenici neporočni budu u svemu i u Boga budu imali slobodu,
carevi će pravo i podobno početi da ukrašavaju predane im gradove
[državu] i njihovi podanici živeće u nekom dobrom skladu, sve što je
dobro darujući ljudskom životu. Verujemo da će ovako biti ako se
sačuva poštovanje sveštenih pravila [...] što ih apostoli, pravedno
hvaljeni i štovani samovici Božijeg Slova [tj. Logosa] predaše i sveti oci
sačuvaše i izrekoše." Dakle, iz ovog justinijanovskog teksta se
zaključivalo da su sveštenstvo i carstvo, crkva i država, neophodne,
bogom dane organizacije ljudskog društva, pa, logično, stoga obe i imaju
suverenu vlast. Iako po prirodi različitog karaktera (sveštenstvo —
natprirodan i božanstven, a vladari — prirodan, ljudski), oni nisu
potpuno odvojeni jedan od drugog. Izvor im je zajednički — volja božja,
a imaju i zajednički cilj — dobrobit društva. Ovaj cilj postižu uz
neophodnu saglasnost (symphonia), saglasnost koja je moguća samo
onda kada oba nosioca društva poštuju i potčinjavaju se istim uzusima i
kanonima „koji su dati od svetih apostola i sačuvani od svetih otaca" (D.
Bogdanović).

Ruski pravnik i istoričar Teodor Taranovski ukazuje da je sam
Stefan Nemanja shvatao velikog župana kao nezavisnog i samostalnog,
dakle suverenog vladaoca, i da je „Nemanjinoj državi suverenitet donela
pobeda nad Vizantijom". Međutim, Georgije Ostrogorski je zastupao
stav da su srpski vladari dobili titulu samodršca zahvaljujući krunisanju
Stefana Prvovenčanog.

Hagiografi su raške velike župane iz porodice Nemanjića smatrali
samodršcima. U Stefanovom pismu papi Inoćentiju III iz 1199. godine,
raški župan u adresi pisma veli: „Innocentio Dei gratia summo pontifici et
universali pape Romane ecclesie... S(tephanus) eadem gratia et sancta oratione
vestra magnus iuppanus totius Servye salutem…” Izraz eadem (Dei) gratia
„može se protumačiti samo kao znak da je Stefan zvanično smatran

145

velikim županom po milosti Božjoj, kako u Srbiji tako i van nje, iako
možda ne i u Vizantiji" (S. Marjanović-Dušanić). Nije slučajnost što
Stefan na taj način o svojoj vlasti piše baš papi, od koga će i tražiti da mu
daruje kraljevsku krunu.

146

Krštenje Stefana Nemanje

Nemanja je bio sin Zavide, koji će vlast osvojiti silom i uspeti da na

njoj opstane i ideološki je opravda. Srpski istoričari su prihvatili ideju
istoričara Ljubomira Kovačevića „o Zavidi kao ocu Stefana Nemanje,
mada ona nije bila očevidno bez zamerke". Kovačevićevom mišljenju
suprotstavio se Dragutin Anastasijević, koji je u knjizi Otac Nemanjin iz
1914. godine izneo hipotezu da nije Zavida već Desa otac Nemanjin; ta je
hipoteza, „Još u rukopisu načinila čitav lom u Srpskoj Akademiji”, kaže
Nikola Radojčić. „Morali su je slati na mišljenje čak Konstantinu Jiričeku,
koji je odgovorio da je u njoj 'gomila hipoteza, ali kako ima malo nade da
će se moći oskudan materijal za XII vek dopuniti novonađenim
izvorima, ne ostaje nego da se svako pitanje razbistri novim
hipotezama'."

Mišljenje Ljubomira Kovačevića da Nemanjin otac Zavida nije ni bio
vladar preovladalo je u srpskoj istoriografiji; istu tvrdnju, da Nemanjin
otac „nije bio veliki župan", iznosi i Konstantin Jiriček. Međutim, jedan
od naših mlađih medievalista Tibor Živković smatra, na osnovu analize
vizantijskih, latinskih i domaćih pisaca, da je „Nemanjin otac Zavida, sin
Vukanov, bio veliki župan dva puta. Prvi put veoma kratko, možda
samo nekoliko meseci tokom 1112. godine, kada ga je uz Ugarsku
podršku sa prestola uklonio njegov brat od strica Uroš. Zavidin
povratak na vlast izveden je uz vizantijsku vojnu podršku oko
1113/1114. godine [...] Zavidini sinovi dobili su delove Raške na upravu
još za života očevog, sa izuzetkom Nemanje, koji je svoje posede na
istočnoj strani Raške, dobio nešto kasnije kada je stasao [...] 1129. godine.
Tako je prsten zemalja oko Raške bio pod kontrolom Zavidinih sinova,
dok je središte zemlje sa prestonicom pripalo njihovom bratu od strica
Urošu I. Time je politička ravnoteža u Srbiji bila uspostavljena."

O porodici Stefana Nemanje zna se veoma malo. Izgleda da je
njegova porodica bila u srodstvu i s porodicom raških velikih župana i
sa zetskom dinastijom. Tokom previranja u prvoj polovini 12. veka,
Nemanjin otac Zavida je izbegao sa porodicom u Zetu, gde mu je u
Ribnici kod Podgorice 1113. godine, kako se pretpostavlja, rođen

147

najmlađi sin Nemanja.1 Po rečima Stefana Prvovenčanog, Nemanja se
rodio božjom voljom i voljom Bogorodice: „Iako me tada nije bilo niti
pamtim šta je bilo o rođenju njegovu [Stefana Nemanje], ipak sam slušao
da je bio veliki metež u ovoj strani srpske zemlje, i Diokletije i Dalmacije
i Travunije [...] I voljom božijom i prečiste njegove matere, rodi i ovo
sveto dete [...] u mestu po imenu Ribnica."

Komparativnom analizom sačuvanih rukopisa i Života svetog
Simeona od Stefana Prvovenčanog, Ljiljana Juhas-Georgievska je utvrdila
da „Ribnica nije mesto Nemanjinog rođenja nego mesto gde se nalazio
hram u kome je on kršten".2 Na osnovu pak analize celovitog prepisa
Života svetog Simeona Stefana Prvovenčanog,3 koji potiče iz sredine
petnaestog veka i nalazi se u privatnoj zbirci, Tomislav Jovanović
zaključuje: „Pri takvom određenju trebalo bi imati na umu da je sam
hram bio istaknutiji i značajniji u Ribnici nego boravište u kome se
Nemanja rodio."

Crnogorski istoričar Radoslav Rotković smatra da je Nemanjin otac
„izbjegao sklonivši se u Spuž, na zaklonjeno mjesto, a ne u Podgoricu,
koja je uvjek bila raskršće važnih puteva", i da se Nemanja u Spužu
rodio — podsećajući da je o tome prvi pisao „vladika Vasilije Petrović u
Istoriji Crne Gore (1754)". Vladika Vasilije piše da je Bela Uroš bio
Nemanjin otac: „Toj Bela Uroš provožal žitie u Zetu, gde teper gorod

1 Aleksandar Loma ukazuje da je poreklo ličnog imena Nemanja „već duže
vremena sporno", dodajući: „Kao takvo ono je poznato kod Srba i Hrvata od XII v., a
po svedočenju češke, lužičko-srpske i beloruske toponimije moglo bi biti još i
praslovensko [...] Možda se tako ime davalo, u opoziciji prema Domaneg, sa
profilaktičkom funkcijom, deci koja se rode u tuđini [...] Ali postojanje imena Neman
i Zavid u staro doba kod Lužičkih Srba ukazuje na moguću rodovsku, odnosno
dinastičku tradiciju."

2 Radoslav Rotković kaže da je Ljiljana Juhas u pravu kada zaključuje da se u
žitijima „ne navodi mjesto rođenja nego smrti, jer je ono bitno za posmrtni kult.
Dakle, da je mjesto rođenja Stefana Nemanje (sv. Simeona) navedeno u ovome žitiju,
to bi bio jedini slučaj u srednjem vijeku (i predstavljao bi kuriozitet)."

3 „To je do sada drugi celovit prepis ovog dela. Jedini prepis za koji se znalo
nalazi seu rukopisu Narodne biblioteke u Parizu [...] iz druge desetine XIV veka.
Pored ova dva, sačuvao se i necelovit prepis Žitija (sa prvih trinaest glava) iz
1441/42. godine, ispisan rukom Nikona Jerusalimca u Goričkom zborniku, danas u
staroj rukopisnoj zbirci Arhiva SANU [...] Sofijski prepis bliži je po nekim
elementima prepisu Nikona Jerusalimca. U njima se ne nalazi podatak o
Nemanjinom latinskom krštenju" (T. Jovanović).

148

Spuž, i tamo rodil tri sina, Davida, Konstantina i Stefana Nemanju."
Istoričar Nikola Radojčić je objasnio ove nedoumice: „Sva je prilika da je
prvi rodoslov Nemanjića sastavio učeni Konstantin Filosof, biograf
despota Stefana Lazarevića [... ] Po Konstantinovom rodoslovu potekli
su Nemanjići od Konstantina Hlora [oca Konstantina Velikog] ovako: On
je imao tri sina, Konstantina, Konstantija i Konstu, i kćer Konstantiju,
koju je brat Konstantin udao za Likinija Srbina (od Likinija Dračanina
načinili su još raniji srpski prevodioci Zonare Srbina). Likinije je rodio s
Konstantijom sina BeluUroša, ovaj je rodio Tihomilja, a Tihomilj Stefana
Nemanju [...] U srpskoj i ruskoj istoriografiji postojala je od XIV i XV
veka samo jedna misao o poreklu dinastije Nemanjića: da je ona potekla
od Konstantina Hlora i Konstantina Velikog. Novu hipotezu o poreklu
Nemanjića uveo je u nauku Mavro Orbini, koji je u svom znamenitom
delu ispričao početke dinastije Nemanjića kao primer kako se od malih
početaka može dospeti do velike slave. Po njemu potiču Nemanjići od
popa Stefana iz Huma. Njegov sin Ljubomir bio je tako mudar i hrabar
da ga je humski knez postavio u Trnovu, koje se po njemu prozvalo
Ljubomir, za župana. On je imao sina Uroša, koji je bio zarobljen u borbi
između zetskog kralja Ðorđa i Dragihnje i odveden u Rašku, gde je ostao
dogod nije kralj đorđe osvojio tu zemlju. Uroš je imao sina Desu, a Desa
je izrodio Miroslava, Konstantina i Nemanju [...] Na taj način formirane
su dve hipoteze o poreklu Nemanjića: jedna rusko-srpska, osnovana na
Konstantinu Filozofu, i druga, zapadna, koja je počivala najviše na
Orbiniju."

Dete se rodilo i trebalo ga je krstiti. Zavida je bio u Zeti, koja je bila
pod katoličkim uplivom — gotovo da u njoj i nije bilo pravoslavnih
sveštenika — pa je Nemanja kršten po katoličkom obredu. Nemanja je
rođen u „katoličkoj plemićkoj porodici" i kada je, posle 1159. godine,
sazidao manastirske crkve Sv. Nikole i Sv. Bogorodice u Toplici, kako
navode njegovi biografi, došao je u sukob sa braćom, očigledno ne samo
zato što je podigao bogomolje nego i, „naglasimo to, zato što ih je
sazidao u vizantijskom stilu, kao pravoslavne hramove, manifestujući na
taj način svoju orijentaciju prema Vizantiji, dok su mu braća, u
primorskim oblastima, ostala katolici, vezani za Rim i za zapadne
zemlje. Prvovenčani ćutke prelazi preko ovoga jer su, kada je pisao
Nemanjinu biografiju, dva njegova strica već i sami prešli u pravoslavlje
i pomirili se sa njegovim ocem" (TJ. Bošković). Prvovenčani potom piše
da kada se Nemanja vratio na „stolno mesto, opet se udostoji da primi
drugo krštenje iz ruku svetitelja i arhijereja usred srpske zemlje, u
hramu svetih i sveslavnih i vrhovnih apostola Petra i Pavla, idući za

149

vladikom svojim pastirom Hristom, kao što Pismo kaže: 'Sisao si mleko
iz obeju dojki', tj. izvršilac je Staroga i Novoga zaveta". Većina istoričara,
oslanjajući se upravo na ove izvode Stefana Prvovenčanog, smatra da je
Nemanja dva puta kršten.

Nesporno je da je latinsko prisustvo u Primorju imalo protivtežu u
grčkoj jurisdikciji nad unutrašnjošću zemlje, u ličnosti episkopa Rasa,
prestonice Raške. Međutim, podvlači Dimitrije Obolenski, postupak
duplog krštenja je „nezamisliv u XII ili XIII veku. Nemanjin sin Sava, u
biografiji koju je sam napisao o svome ocu, jasno kaže da je Nemanjino
drugo krštenje' zapravo bilo krizmanje1 (pomazanje svetim uljem,
miropomazanje)"

Nemanja je morao da se navikava na život u Raškoj, koji se
umnogome razlikovao od onog koji je vodio u Zeti, gde se, obilazeći
živopisne i gotovo kosmopolitske primorske gradove, u kojima je
cvetala trgovina i na najrazličitije načine prožimali se različiti narodi i
vere, susreo sa romanskom, latinskom kulturom. To se dolaskom u
Rašku, brdovitu i punu šuma, promenilo.

Ras — mesto gde su često boravili raški veliki župani — nije bio
grad, a pogotovo ne onakav kakve je Nemanja upoznao na primorju, već
je više ličio na utvrđenje. Jer „zapadno od linije Sirmij-Ras-Prizren nema
pomena o gradskim naseljima sve do sredine XIII veka, izuzimajući
jadransku obalu" (S. Ćirković). Ostalo je zabeleženo i da je Stefan
Nemanja imao svoj dvor u Kotoru, ali nije poznato kako je izgledao i u
kojim prilikama ga je srpski veliki župan koristio.

1 Krizma je crkveni čin kojim se krštenje potvrđuje miropomazanjem i kojim
osoba potvrđuje svoju veru i svoju pripadnost crkvi. Zajedno sa krštenjem i
pričešćivanjem krizma čini celinu „sakramenata hrišćanske inicijacije" i kao takva
nužna je za primanje Hristove milosti. U prvim vekovima hrišćanstva ovaj se obred
obavljao odmah posle krštenja, tvoreći s njim, kako je rekao Sveti Kiprijan,
„dvostruki sakrament".

150