Luka Miceta-Stefan Nemanja

Hilandar

Po odlasku na Svetu goru — „naziv koji se javlja od XI veka" —

Savin dom je bio manastir Vatoped, jedna od najznačajnijih i
najuticajnijih monaških zajednica, osnovana 985. godine, koja je imala
važnu ulogu u Vizantijskoj carevini.

Atosko poluostrvo na kome se nalazi Sveta gora koje pominju još
Homer i Eshil — do dvanaestog veka postalo je glavno manastirsko
središte pravoslavnog hrišćanstva. Krševito i teško prohodno, ovo
poluostrvo je široko najviše oko 10, a dugo oko 45 kilometara. Veruje se
da su prvi monasi pustinjaci našli sklonište u ovim teško pristupačnim
predelima još u vreme ikonoboračkih kriza, pred kraj osmog i na
početku devetog veka.

Pred sam kraj devetog veka, 883. godine, Sveta gora — koju monasi
nazivaju još i „prevojem Presvete Bogorodice"1 — zlatopečatnim
poveljama (hrisovuljama) careva Vasilija I (883), Lava VI (893) i Romana
I Lakapina (934) dobila je samostalnost i neprikosnovenost kao
samoupravna monaška teritorija i bila je direktno potčinjena
vizantijskom caru.

Prvi od većih manastira koji je podignut na Svetoj gori bila je Velika
lavra, koju je na krajnjem rtu poluostrva podigao monah Atanasije, uz
podršku vasilevsa Nićifora Foke (963-969) — Vatoped je upravo ustrojen
po uzoru na Veliku lavru.

Jedan ruski monah, savremenik Svetog Save, opisujući život
monaha na Svetoj gori, kaže da su svetogorski monasi činili trista do

1 Po predanju, Bogorodica je po vaznesenju Hristovom krenula na Kipar u
posetu vaskrslom Lazaru iz Vitanije. Bura je odnela njen brod na drugu stranu, do
Atosa, gde se nalazilo Apolonovo svetilište. Na mestu gde se danas nalazi gruzijski
manastir Iviron, Bogorodici je stigla poruka sa neba da na Atosu propoveda
jevanđelje: „Ovo mesto biće tvoj udeo i tvoj perivoj i vrt, i pristanište spasenja onima
koji hoće da se spasu." Tako se pojava monaštva na Atosu smatra dalekim plodom
misionarskog rada same Bogorodice, pa je tako i Sveta gora pod njenom zaštitom, a
njen kult je glavni kult na Svetoj gori.

201

petsto metanija1 dnevno, da su obavljali i teške fizičke poslove, a
preporučivalo im se i da u svako doba dana i noći izgovaraju, bilo naglas
bilo u sebi, „Isusovu molitvu": „Gospode Isuse Hriste, Sine Božji, smiluj
mi se", koja je vekovima bila stožer isihastičke tradicije pravoslavne
duhovnosti.

Na Svetoj gori je Sava našao uzore za kasniju gradnju i organizaciju
manastira u Srbiji. Sava je došao na ideju da na Svetoj gori podigne
srpski manastir. Tu ideju podržao je i Nemanja. U dogovoru sa
svetogorskim protom i igumanima svih svetogorskih manastira, Sava je
otišao u Carigrad 1197. godine da od cara Aleksija III — u prvoj
crkveno-političkoj misiji — isposluje dozvolu za srpski manastir.

Sava je mnogo slušao o carici gradova, a evo, sada se u njoj i našao.
Na vizantijskom dvoru Sava je — kako dolikuje učenom monahu i bratu
carskog zeta — lepo primljen. Tada se Sava, vrlo verovatno, susreo i sa
pašenogom svog brata Stefana, Teodorom Laskarisom, potonjim
vizantijskim carem, sa kojim će 1219. godine pregovarati o samostalnosti
srpske crkve.

Car Aleksije III je hrisovuljom od juna 1198. godine ispunio molbu
svetogorskih kaluđera Save i Simeona, i Srbi dobiše svoj manastir na
Svetoj gori — Hilandar — „da bude Srbima na poklon večni". Uz
Hilandar Sava je tada dobio i manastir Zig, na samoj granici Svete gore
prema kopnu, na zapadnoj padini Velike Vigle. Car je naredio da srpski
manastir Hilandar, koji je stavio pod „vlast i upravu" Simeona i Save,
uživa „potpunu slobodu" i da „neće nikome biti potčinjen" — vasilevs
ga je proglasio „samostalnim, sa sopstvenom upravom".

Odmah posle Savinog povratka iz Carigrada Nemanji i Savi je
predat pusti grčki manastir Hilandar. Novcem koji im je darovao veliki
župan Stefan obnovili su svoju zadužbinu. Posebnom poveljom
Nemanja je darovao Hilandaru imanja i tako osigurao njegovo
nesmetano funkcionisanje. Kada je sve bilo privedeno kraju, Nemanja i
Sava su Hilandar stavili pod okrilje velikog župana Stefana, srpskog
vladara.

Manastir Hilandar je odigrao važnu ulogu u razvoju srpske
pismenosti i književnosti srednjeg veka, jer je u njemu obavljan veliki

1 Postoje dva oblika metanije. Mala metanija je poklon telom do pojasa. Vernik
se stojeći sagne, savije u struku, prstima ruke dodirne pod i ponovo se uspravi. Mala
metanija se čini često prilikom celivanja ikona, po ulasku u crkvu, kao i tokom
samog bogosluženja. Velika metanija je potpuni poklon celim telom. Vernik prilikom
velike metanije kleči na kolenima sa obema rukama na podu, a čelom dodiruje pod.

202

prepisivački rad i sastavljali se prigodni tekstovi o kultovima svetih
ktitora. Srpskom redakcijom staroslovenskog jezika pisane su knjige i
pre osnivanja Hilandara u srpskim zemljama, verovatno još od 10. veka.
Međutim, tek je Sveta gora, zahvaljujući simbiozi grčkog i slovenskog
monaštva, postala ono mesto gde se ostvarivalo povezivanje vizantijskih
izvora i slovenske, pa i srpske pismenosti u stalnom kontaktu.

Osnivanje Hilandara jedan je od najvažnijih datuma u istoriji srpske
crkve i srpske kulture. Osnovan da bude pribežište i sklonište za srpske
monahe na Svetoj gori, „Hilandar je s vremenom postao stecište i
rasadnik srpske prosvete, najvažnije kulturno i prosvetno središte
srpskog naroda u srednjem veku, najveća radionica srpske književnosti".
Ali Hilandar, „dosta udaljen od srpske državne teritorije, nije ulazio u
celinu raškog graditeljstva i vajarstva, nego se svojim oblicima i ukrasom
uklopio u grčku sredinu u kojoj je nastao" (V. J. Ðurić).

203

Kanonizacija Svetog Simeona

Život Stefana Nemanje od rodne Zete do manastira Hilandara, u

kojem je okončao svoje dane, gotovo simbolično sažima osnovne niti tog
doba srpske istorije. „Rođen je u porodici koja je bila u srodstvu s
poslednjim dukljanskim kraljevima. Njegovi biografi nazivaju Zetu
njegovom pravom dedovinom', 'istinskom dedovinom', a on sam
označava Rašku kao "očevu dedovinu', što potvrđuje svojim kazivanjem
i Sava Nemanjić. Spajanje zetskih i raških tradicija u Nemanjinom liku
kao da objašnjava i njegova osnovna uverenja. Pred kraj života u
osnivačkoj povelji za manastir Hilandar (1198) Nemanja navodi kako
mu papa Inoćentije III pominje da je on vladar 'cele Srbije'. Tu nema ni
Zete ni raških zemalja. Nemanja obnavlja i uvećava nasleđeno, sabira
rasturene srpske zemlje" (J. Kalić). To će Nemanja „raditi" i posle smrti,
kada će njegove „mošti koje toče miro" delovati ne manje uspešno na
jedinstvo Srbije od njegovih poduhvata za vreme života.

Hilandarska povelja je najstariji očuvani spis Stefana Prvovenčanog iz
1199. godine, i uz male razlike gotovo je identična povelji koju je, u isto
vreme, uz učešće Sv. Save, darovao istom manastiru Nemanja. Tu se
nalazi osnovna ideja stvaranja Nemanjinog kulta, koju će, svaki na svoj
način, razviti Nemanjini biografi Sava i Stefan.

Žitije svetoga Simeona Nemanje, Savino delo, obeležilo je uvođenje
prvog kulta vladara iz loze Nemanjića. Ovaj kult postavio je temelj
ideologije svete loze Nemanjića. Kult Svetog Simeona dobiće ideološko
značenje, a „njegovo širenje omogućilo je da se jedna srpska istorijska
činjenica izjednači sa pojmom 'izabrani narod', pa prema tome i da se
pripoji eshatološkoj viziji srpske istorije" (B. I. Bojović).

Sveti Sava u Hilandarskom tipiku govori i o duhovnim stremljenjima
Stefana Nemanje, počev od podviga „visokog duhovnog čina", pa do
onog najvišeg, isihije, kada je bio spreman da prihvati božansku energiju:
„A kada je meni došao triblaženi nastavnik, otac naš Simeon monah [... ]
zbog težnje prema vrlini, i nju tražiše vatreno", ili, kako to kaže u svom
Žitiju svetoga Simeona Nemanje, „a Hristova ljubav rastijaše u njemu" i u
„njegov um uselio [se] Hristos i vodio ga".

204

Kada je Nemanja prešao u Hilandar, bio je star i iznemogao.
Početkom februara 1200. godine Nemanja je počeo slabiti i osetivši da
mu se približava kraj molio je Savu da ne tuguje „jer je ova čaša za sve
opšta". Sava je bio stalno uz njega. „Ljubazno moje čedo, svetlosti očiju
mojih, uteho i hranitelju starosti moje", govorio je Simeon Savi. „Dođe
čas da se rastajemo. Gospod moj poziva me k sebi da bi se ispunilo ono:
'zemlja si i u zemlju poći ćeš'. Ne žalosti se, čedo moje, zbog ovog
rastanka, jer ćemo se opet sastati onde gde više nema rastanaka."

U poslednjim trenucima, kako piše Sava, Simeon mu je kazao:
„Čedo moje! Prinesi mi ikonu presvete Bogorodice, jer sam se zavetovao
da pred njom ispustim duh svoj." Teodosije to ovako opisuje: „I odmah
pozva ljubljenoga sina svojega, i reče mu:

— Približi se vreme da budem pozvan, čedo. Koliko si se potrudio
za mene, za dobro duše moje, sada je još više vreme da mi pomogneš. Jer
znam, što moliš u Boga daće ti se.

[…]
I položivši prepodobne ruke svoje na ljubljenog sina, blagoslovi ga.
I umnoživši k Bogu molitvu za njega, zagrli ga sa suzama i poslednje
celovanje dade mu. I zapovedivši mu da svrši za srpske crkve mnoge
nedovršene stvari, i za svete svoje mošti zamoli, govoreći:
— Kada Bog posle izvesnog vremena blagoizvoli, skupivši jadnog
tela grešne moje kosti, prenećeš ih u zemlju naroda mojega, i položićeš u
crkvi od mene sazdanoj, koja je u mestu zvanom Studenica, u manastiru
Presvete Bogorodice.
Bogomudri Sava ispovedi da će izvršiti sve što je otac zapovedio.
[...]
Kada je dan počeo da sviće, unese ga u crkveni pritvor. I mogao se
videti dirljivi prizor krajnje smernosti: onaj koji je nekada bio visok i
ležao u zlatnoj i mekoj postelji, ležaše samo na rogozini kao jedan od
poslednjih i ubogih ljudi, dišući poslednjim dahom. Bratija ga opkoliše i
oplakivahu gubitak oca, a prepodobni, jedva mogavši, podiže ruku i
mahnu da bude tišina.
I razvedri mu se lice, i veselo gledaše ka prečistoj ikoni Hristovoj i
prečistoj njegovoj Materi. Izgledalo je kao da poje sa nekima drugima, a
nije niko mogao razumeti. Došavši do kraja psalma, reče jasno ovo:
— Svako dihanije da hvali Gospoda!
I tako su svi razumeli da je prepodobni i na kraju života sa
anđelima pojao anđelsku pesmu, i da više, posle one anđelske pesme, ne
treba druge pojati.
Vedro gledajući na ikonu Hristovu, izgledaše kao da dušu predlaže

205

u ruke njegove. I gle, kao nekim dobromirisnim aromatima vazduh se
ispuni tako da su se svi koji su tu stojali divili neobičnom i neiskazanom
takvom blagouhanju.

I tako slatko u Gospodu usnu sveti starac, predavši dušu svoju
Hristu Bogu, koga iznad svega zavole."

Savin i Simeonov doprinos istoriji Srbije i njene države ogleda se,
pre svega, u strateškom pomeranju fokusa sa pukog jačanja vojske kao
glavnog oslonca jedinstva i odbrane države na veru kao okosnicu
trajnijeg i pouzdanijeg integrativnog faktora, ali i kao moćnu polugu za
održanje vlasti i dinastije.

Nemanjina veza sa crkvom imala je značajne korene u prošlosti
Srbije. Srbija je primila hrišćanstvo između 867. i 874. godine, na
inicijativu vasilevsa Vasilija I, „verovatno zahvaljujući misionarskom
radu latinskih sveštenika". Krajem devetog veka oko dve stotine učenika
Sv. Metodija, prognanih iz Moravske posle njegove smrti, nastavilo je
rad na pokrštavanju, donoseći u srpske zemlje bogosluženje i svete
knjige na slovenskom jeziku. Međutim, period do početka jedanaestog
veka „obavijen je maglom", kada je car Vasilije II Bugaroubica odredio
da nekoliko episkopija potpadne pod Ohridsku arhiepiskopiju — jedna
od njih je bila i Raška dijaceza.

Nemanjina opredeljenost za istočno hrišćanstvo ogleda se i u
manastirima koje je izgradio u Raškoj — dva najranija u Toplici, a potom
Ðurđevi stupovi na brdu nedaleko od Rasa (1170-71). Kada je postao
veliki župan sagradio je Studenicu (1183), koja je bila kruna njegovog
dela i postala uzor za velike kraljevske zadužbine „koje su tako mnogo
doprinele onoj bliskoj saradnji crkve i države", karakterističnoj za
srednjovekovnu Srbiju.

Od šestog pa do sredine dvanaestog veka, kao posledica stvaranja
svetih kraljevstava u ranom srednjem veku, širili su se u Evropi kultovi
svetih kraljeva i knezova mučenika. Gotovo je izvesno da se sa ovom
tradicijom može uporediti i stvaranje kulta svetog „kralja mučenika
Jovana Vladimira", dukljanskog vladara, koji pripada „zapadnoj,
latinskoj političkoj i crkvenoj teoriji".

Običaj srednjovekovnih Srba da svoje vladare kanonizuju ili barem
nazivaju i smatraju „svetim" odgovara u kulturno-psihološkom smislu
srodnoj praksi više zapadnoevropskih država. Političke i socijalne
posledice kulta svetih kraljeva afirmisale su ugled domaćih dinastija, a
zatim i procese državnog objedinjenja. „Stoga se sveti kraljevi —
mučenici, ispovednici, čudotvorci — najčešće slave kao sveti preci koji
obezbeđuju napredak dinastije i države, kao otelotvorenje ideala dobre

206

uprave i kao zakonodavci koji prenose svojim podanicima 'božanske'
norme" (S. Marjanović-Dušanić).

Stefan Nemanja je 25. marta 1196. godine postao monah Simeon,
povukavši se u svoju zadužbinu Studenicu, odakle će posle dve godine
otići na Svetu goru, gde je i umro 13. februara 1199. Kada je na Savinu
molitvu, kako piše Teodosije, poteklo miro iz Nemanjina groba, u crkvi
je nastala takva graja da Sava nije mogao da završi liturgiju. I njega je
obuzelo takvo uzbuđenje da nije nastavio službu, no je opomenuo brata
kao i ostale da se umire i ućute.

Uspostavljanje kulta Stefana Nemanje, kao i dominantna uloga
Srpske pravoslavne crkve, naročito posle sticanja autokefalnosti 1219.
godine, u uspostavljanju vladarske ideologije dovešće do „progresivne
vizantizacije države i njenih ustanova", posebno u postnemanjićkoj
istoriji. Kada je Nemanjin kult ustanovljen u velikoj Studeničkoj lavri,
glavnom monaškom središtu Srbije, ovaj kult je postao polazište
vladarske ideologije, ideologije koja je počivala na harizmi vladareve
ličnosti. Za Stefana je Sveti Simeon bio jamac njegovog legitimiteta, a to
je pretpostavljalo da njegove mošti moraju biti u Srbiji. „Dolazak moštiju
pružao je priliku da se istaknu lične zasluge onoga ko ih je primao" (P.
Braun).

Nemanjići su napravili neku vrstu sinteze kulta kneza i kulta
arhiepiskopa, Simeona i Save, oca i sina, svetog „para" idealne simfonije
dveju vlasti. To je precizno definisao Žak Dalaran: „Ono što se zapravo
događa u tačno određenom trenutku prenosa (transitus) svetog ktitora,
nije samo iščekivani prelaz sa ove na onu stranu, to je u isto vreme
veoma opasan prelaz sa lične harizme na jednu instituciju napravljenu
da traje, sa jednog ideala — koji je hagiografija uvek i uvek sve više
idealizovala — na svakodnevnu praksu, na nužno uključivanje u crkvu i
u društvo."

Kontinuirano pisanje žitija u Srba počinje od Svetoga Save. Srbi su
možda jedini narod koji je u srednjem veku pisao svoju istoriju u vidu
žitija svojih vladara i crkvenih poglavara. Sveti Sava u Žitiju svetoga
Simeona opisuje Nemanjin život samo kao monaha i ktitora manastira
Studenice, s obzirom da je to žitije prva glava Studeničkog tipika u kojo) se
po pravilu govori o ktitoru, u ovom slučaju o ktitorima Simeonu i
Anastasiji. O nastanku Studenice, Sava kaže: „Naš sveti manastir ovaj,
kao što znate, bilo je ovo mesto kao pusto lovište zverova. Kada je došao
u lov gospodin naš i samodržac, Stefan Nemanja, koji je carevao svom
srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da ovde, u ovom
pustom mestu, sagradi manastir ovaj na pokoj i umnoženje monaškog

207

čina." Sava će preneti očeve mošti u Srbiju jer se plašio da latini ne
napadnu Svetu goru i odnesu iz Hilandara mošti i dragocenosti.

Kada je Bonifacije Monferatski osnovao svoju krstašku državu 1204.
godine sa sedištem u Solunu i nameravao da pokori i srednju Grčku,
njegova vojnička pratnja je obezbeđivala papske izaslanike koji su
izvršavali rimsku politiku prema Svetoj gori. Glavni problem za
svetogorske monahe bio je kardinal Benedikt, legat pape Inoćentija III,
koji u leto 1206. godine vrši snažan pritisak da se svetogorci potčine
papskoj kuriji; tada je i doneta odluka o postavljanju latinskog episkopa
nad Svetom gorom.

Pošto se u Srbiji saznalo za probleme sa kojima se susreću
svetogorski monasi, Sava je, kako sam kaže, dobio poslanicu od braće,
velikog župana Stefana i velikog kneza Vukana, u kojoj ga mole da
prenese očeve mošti u Srbiju. I po Savinom i po Stefanovom kazivanju
proizlazi da je poziv upućen nakon Vukanove

uzurpacije prestola i povratka Stefana Prvovenčanog na vlast. Borbe
među braćom okončane su krajem 1204. ili tokom 1205. godine.

Istoriografija smatra da je prenos Nemanjinih moštiju u Srbiju
najverovatnije obavljen početkom 1207. godine. Nekoliko dana po
donošenju tela monaha Simeona, studenički grob počeo je da toči miro
na osmu godišnjicu Nemanjine smrti, 13. februara 1207. godine. Točenje
mira je osobito važan događaj za crkvu jer, po rečima Svetog Jovana
Damaskina (oko 676-749), mirotočive mošti su „spasonosni izvori". Sveti
Sava te događaje opisuje ovako: „Došavši otvorih grob blaženoga starca,
i nađoh telo njegovo časno celo i nepovređeno, koje je bilo tu u grobu
osam godina. Jer tako priliči onima koji su ugodili Bogu, da su i posle
svoje smrti proslavljeni, satvoriće Bog volju onih koji ga se boje i uslišiće
njihovu molitvu, 'sačuvaće sve njihove kosti i nijedna se od njih neće
slomiti'. A ja uzevši njegove časne mošti, pođoh na put. I mada je bio
veliki metež u tim zemljama, uz pomoć Božju i presvete Vladičice
Bogorodice, i molitvama blaženoga i prepodobnoga i časnoga gospodina
nam i oca Simeona, prođoh, što reče, kroz oganj i vodu, ceo i sačuvan, i
ničim povređen."

Sava piše i o dočeku Nemanjinih moštiju u Srbiju: „Kada je saznao
vladalac sin njegov Stefan, i brat mu knez Vukan, skupiše svetitelja i
jereje i igumane sa mnogim monasima i sa boljarima svim, sa radošću
radujući se i veseljem veseleći se. Došavši sa velikom čašću uzeše mošti
gospodina Simeona, pesmama duhovnim blagodareći Boga. Jer kao što
prekrasni Josif uze iz Egipta telo oca svoga Jakova i prenese ga u zemlju
obećanu, tako i ovi bogoljubivi i blagoobrazni, sinovi njegovi sa svom

208

državom primiše ga, radošću radujući se i veseljem veseleći se, sami
noseći prečasno telo oca svoga, i sa velikom počašću položiše ga u ovoj
svetoj crkvi, u određeni mu grob, koji blaženi ranije sam sebi beše
načinio."

Istoriografija je definitivno utvrdila da ustanovljenje Nemanjinog
kulta nije izvršeno u Hilandaru,1 za njegovu prvu godišnjicu, kako
kazuje Domentijan, ali njegov opis samog čina je veoma važan.
Domentijan piše kako za vreme službe „potekoše izvori [mira] ne iz
vlage, no iz suhih kostiju i iz tvrdoga mramornog kamena [...] i svi behu
udivljeni [...] i oni koji su stajali blizu groba videše gde od groba teče
izvor svetoga mira [...] [tada] bolni [...] doticajem groba i pomazivanjem
mira postadoše svi zdravi, od kakve god bolesti ko bolovaše. [...] Svi
svetogorski monasi videše čudesa [...] zapisaše ovoga u red svetih
velikih i prepodobnih otaca, još i čudotvorca, i pokloniše mu se kao i
svima svetima [...] i svršivši [...] liturgiju, ustanoviše praznik Simeonu
Novom Mirotočcu i pribrojaše ga Simeonu Bogoprimcu,2 koji ima kult
istog dana. Posle odrediše našeg kir Savu da mu napiše kanone i stihire i
čudotvorenja njegova. On, napisavši blagoslovi opet [...] učenike svoje
istim blagoslovom."

Upravo ova žitija Svetog Save, Stefana Prvovenčanog, Domentijana
i Teodosija svedoče o uspostavljanju kulta Svetog Simeona, a potom i
Svetog Save, čime se završava građenje temelja dinastičke ideologije
nemanjićke države. Prvo rečju, potom delom, a na kraju i perom, i Stefan
Prvovenčani i Sveti Sava svesno su gradili kult Stefana Nemanje, vajajući
svojim delima lik uzornog vladara i monaha, doduše svako na svome
području, i to pre svega zato jer je on njima bio potreban. Jačanjem
autoriteta i veličanjem ugleda Nemanje kao rodonačelnika dinastije,
njegovi naslednici su snažili sopstvene pozicije.

1 Ðorđe St. Radojičić je utvrdio da Sava nije kao običan monah mogao izvršiti
taj čin 1201. godine u Hilandaru. To mišljenje iznosi i Dragutin Kostić: „Mislimo da
Sv. Sava kao duhovno lice nije smeo da proglasi svoga oca za svetog, dok nije bio
kanoniziran. Međutim, svetovna lica već mu daju epitet svetog odmah posle njegove
smrti, služeći se stilom vizantijskih povelja 1...] svetačku kanonizaciju Simeonovu
treba pomaći posle prenosa njegovih moštiju iz Hilandara u Studenicu."

2 „Pobožni starac Simeon naziva se i Bogoprimac. Njemu je Bog rekao da neće
umreti dok ne vidi Hrista Spasitelja. On je to dočekao i primio je na ruke maloga
Hrista Boga. Zato se zove Bogoprimac. Tom događaju je posvećen praznik Sretenje,
praznuje se 2. februara po starom (15. februara po novom) kalendaru" (mitropolit
Amfilohije, episkop Danilo).

209

Kada je i srpska crkva prihvatila negovanje tog kulta, umnogome
zahvaljujući i promišljenoj Savinoj politici, „Nemanjin lik je prerastao u
neprikosnovenu vrednost. Postao je sa sv. Savom najžilavije branjena
svetinja srpskog srednjeg veka. Delovao je na taj način Nemanja i onda
kada srpskog feudalnog društva, koje ga je stvorilo i kojem je služio, već
davno nije bilo" (J. Kalić). Stvoren je mit koji u velikoj meri zasenjuje
Nemanju i koji „prikriva i ulepšava njegovu stvarnu delatnost". To je
vidljivo i u slikarstvu prvih Nemanjića, u ktitorskim kompozicijama
vladalaca. Nemanja je signiran kao sveti i pojavljuje se u tim
kompozicijama kao posrednik između vladara i Hrista.

Pojava svetitelja u vladajućem rodu Nemanjića pribavila je ovoj
srpskoj dinastiji oreol „svetorodnosti" iz čega je izvlačen autoritet ne
samo u vreme Nemanjića već i u potonjim vremenima i kod kasnijih
vladara, kojima su „sveti praroditelji bili pomoćnici i zaštitnici". Svetost
je postala dimenzija vladarske ideologije.

Ustanovljenje kulta srpskih vladara veoma je zavisilo od Crkve, što
je istovremeno bilo i uzrok i posledica tesne diarhije države i crkve u
toku gotovo celog srpskog srednjeg veka. Bez ikakve sumnje, dakle,
odlučujuću ulogu u nastajanju dinastičke ideologije Nemanjića odigralo
je „ustanovljenje kulta svetog Simeona".

Nemanjini ideolozi su „gradili državnotvornu ideju na sakralnom
idealu vladara, osnivača dinastije i svetitelja [...] ideološko-političke
potrebe srpskog dvora na prelazu XII u XIII vek nalagale su, u času kada
su sticane državna i crkvena samostalnost, da se ustanovi kult domaćeg
svetitelja. Da bi se učvrstila politička dominacija nove dinastije, bilo je
potrebno da se u srpsku sredinu uvede ideološki obrazac 'svetog
osnivača'. Modelovan je prema tročlanoj formuli vladar-monah-svetitelj.
Sv. Sava i Stefan su ga razradili koristeći hagiografsko nasleđe i topiku
opštehrišćanske književnosti" (S. Marjanović-Dušanić). Ovaj proces nije
bio zavisan samo od teoloških i psiholoških realnosti, već se „tek nakon
raspada dotadašnjeg poretka država 1204. Savi otvorila mogućnost da
postepenim i promišljeno vođenim aktivnostima — u koje svakako
spadaju Simeonova translacija 1207. i studeničko objavljivanje — Srbiji
obezbedi nov i viši status u hijerarhiji naroda" (D. Popović).

210

Sveti Nikola

Kao jedan od najpoštovanijih svetitelja u čitavom hrišćanskom

svetu, pa čak i kod muslimana na Istoku, Sveti Nikola je i kod Srba
posebno uvažavan. Prva crkva koju je Stefan Nemanja podigao bila je
crkva posvećena upravo ovom svetitelju. Dobar pokazatelj za to je i
činjenica da je Sveti Nikola najčešća slava u Srbiji.

Međutim, treba reći da se u liku ovog sveca kriju, u stvari, dve
ličnosti koje su potonje legende stopile u jednu. Sveti Nikola iz Mire,
maloazijske oblasti Likije u blizini Antalije, živeo je na prelazu iz trećeg
u četvrti vek, dok je drugi Sveti Nikola, koji je takođe živeo u blizini
Mire, u Sionu, umro 6. decembra 564. godine.

Krajem devetog veka, kada kult Svetog Nikole dostiže široke
razmere, neke epizode iz života Svetog Nikole iz Siona uključene su u
žitije Svetog Nikole iz Mire, koga su pisci devetog veka veličali zbog
besprekornog pravoslavlja — i on postaje ne samo zaštitnik mornara već
zaštitnik i spasilac čitavog hrišćanskog sveta.1

Vizantijski hroničar Teofan je zabeležio da kada su Arabljani 809.
godine napali Miru i pokušali da oskrnave svetiteljev grob, u tome nisu
uspeli jer su opljačkali pogrešnu grobnicu. Posle toga digla se velika
oluja koja je gotovo uništila arabljansku flotu i primorala napadače da se
povuku. Teofan oluju pripisuje moćima Svetog Nikole. Po predanju je
jednom, tokom svog putovanja u Palestinu, molitvom rasterao buru i
spasao brod i putnike.

Ipak, ostaje zagonetno kako je kult Svetog Nikole tako brzo postao
tako snažan. „Iznenađujuće je da je jedan svetitelj koji nije stradao zbog
svoje vere, koji za sobom nije ostavio nikakve bogoslovske radove i čije
ime nije bilo uopšte navođeno u polemičkim teološkim spisima [... ] tako
naglo izbio u prvi plan i postao jedan od najpoštovanijih crkvenih otaca
zajedno sa Grigorijem Nazijanskim, Vasilijem Velikim ili Jovanom

1 Postoji i legenda da je Sveti Nikola na Prvom vaseljenskom saboru održanom
u Nikeji 325. godine, tokom jedne polemike u žaru ošamario Arija koji Isusa Hrista
nije smatrao Bogom, i da su ostali učesnici „pohvalili Nikolinu božansku revnost".

211

Zlatoustim" (R. Radić).
Kako navodi vizantijski istoričar Prokopije, prvu crkvu Svetom

Nikoli u Carigradu podigao je vasilevs Justinijan u šestom veku. U
Vizantiji je kult Svetog Nikole toliko poštovan da mu je bilo posvećeno
oko dve hiljade crkava. Samo je u slavu Bogorodice podignuto više
hramova.

Danas se mošti Svetog Nikole nalaze u Bariju, u bazilici koja nosi
njegovo ime. Trgovci iz Barija su 1087. godine doplovili u Miru i,
zatekavši samo četiri monaha u crkvi, raskopali su pod bogomolje,
izvadili sarkofag sa moštima i odneli ga u Bari.1 Taj dan, 9. maj,
prihvaćen je kao crkveni praznik. Međutim, vest o prenošenju tela
Svetog Nikole, koja nalazi snažan odjek u brojnim istorijskim izvorima
na Zapadu, vizantijski izvori toga doba uopšte ne pominju. Odnos
Vizantinaca prema ovom događaju možda najbolje ilustruje činjenica da
Carigradska patrijaršija u svom liturgijskom kalendaru nikada nije
prihvatila Prenos moštiju Svetog Nikole kao praznik koji se slavi 9. maja.
Nije nemoguće da se objašnjenje nalazi upravo u samom načinu na koji
su mošti Sv. Nikole odnete iz Mire.

Primer sa Svetim Nikolom nije bio izuzetak u hrišćanskom svetu.
Svakako najpoznatija krađa moštiju bila je ona iz 828. godine, kada su
mletački trgovci ukrali mošti Svetog Marka iz Aleksandrije — kada je i
započela gradnja venecijanske crkve ovom svetitelju u čast. Takođe, i
čuvena četiri konja koja krase ovu crkvu, posle Četvrtog krstaškog rata i
strašne pljačke Carigrada, doneta su u Veneciju i postavljena na crkvu
kao ukras, ali i kao simbol mletačke moći.2 Bestidna krstaška pljačka
carigradskih relikvija 1204. godine ostala je jedna od glavnih pritužbi
Grka protiv Zapada. To krstaško robljenje Carigrada u velikoj meri je
doprinelo dubini rascepa.

Kult svetaca i njihovih relikvija — kako je govorio Vasilije Veliki
(329-379), onaj ko dotakne kosti mučenika postaje sudionik njegove
svetosti — u Vizantiji nije bio manje interesantan. Pronalaženje relikvija
je ličilo na pravi lov. „Oko tela isposnika prepiralo se odmah posle
njihovog izdisaja."

1 U Bariju su tada već postojale četiri crkve posvećene Svetom Nikoli.

2 Konji Svetoga Marka nisu bili na crkvi u periodu između 1797. i 1815, kada ih
je Napoleon preneo u Pariz i postavio na Trijumfalnu kapiju, podignutu u čast
njegovih pobeda. Zbog opasnosti od oštećenja, krajem dvadesetog veka su prebačeni
u unutrašnjost crkve.

212

U žitiju Svetog Ilariona Iberijskog piše kako je posle smrti Svetog
Ilariona Ðurđijanca, koji je živeo u blizini Soluna, a pošto se upoznao sa
njegovim vrlinama, car Vasilije 880. godine namerio da prenese telo
sveca u Carigrad. U Solunu je zbog toga odmah izbila pobuna, ali je telo
pod okriljem noći ipak odneto u Carigrad, gde je dočekano uz veliku
svečanost.

Tako je Teodosije II iz Rima doneo mošti Svetog Lavrentija, a iz
Halkidona mošti Svete Eufemije, mučenice pod rimskim carem
Galerijem, iz Male Jermenije relikvije 40 mučenika iz Sevastopolja,
Sergija i Vakha iz Resafe (Sergiopolisa), za koje je Justinijan sagradio
crkvu koja nosi njihovo ime.

Još u četvrtom veku trgovina moštima svetitelja bila je jako
razvijena. U dekretu Teodosija I za sprovođenje zaključaka sa koncila
održanog u Konstantinopolju, u tački sedam, zabranjuje se trgovina
relikvijama mučenika. Maksim Turski je u petom veku preporučivao da
treba naročito poštovati mučenike — svece čije se relikvije nalaze u
crkvi, i njima, pored ostalih, upućivati molitve jer oni „u blaženstvo
uvode".

Fenomen svetog čoveka kao „čoveka čije je prisustvo značilo
konkretnu životnu pomoć, pošto su on ili ona mogli činiti čuda", bio je
veoma raširen u tom dobu. Svetog Romualda iz Kamaldolija (umro 1027.
godine) pokušali su da, kada je hteo da se preseli, ubiju oni koji su
stanovali oko njegove pustinjačke izbe u Apeninima, da bi ga, kako kaže
Petar Damiani, „pošto nisu mogli da ga zadrže živog, posedovali bar
kao mrtvo telo, kako bi preuzeo patronat nad njihovom pokrajinom".

Nimalo manje slavan nije ni događaj sa Franjom Asiškim, kada je
on, na svom poslednjem putovanju od Sijene do Asizija, morao da ide
obilaznim putem kroz planine da ga ne bi uhvatili stanovnici Peruđe,
koji su želeli njegove relikvije. „Hteli su da raspolažu nekim svetim
telom, bilo ono živo ili mrtvo."

Jovan Kinam je napisao da se u Nišu čuvaju mošti Svetog Prokopija.
Međutim, nije utvrđeno na kog se Prokopija misli, jer nema dokaza da je
reč o znamenitom palestinskom velikomučeniku Sv. Prokopiju, koji je
postradao za vreme Dioklecijana 8. jula 303. godine. „Možemo samo
pretpostaviti da je neki Prokopije postradao u Nišu čiji se martirij i crkva
nisu zaboravili u XI veku, te su njegove mošti poistovećene sa moštima
velikomučenika sv. Prokopija, čime je Niš sa katedralnom crkvom
posvećenom njemu, dobio na ugledu" (M. Rakocija). Bilo o kom svecu da
je reč, Ugri su 1072. godine posle jednog pohoda odvojili svetiteljevu
šaku od tela i odneli je u Crkvu Sv. Dimitrija u Sirmijumu, da bi je nepun

213

vek potom, 1164. godine, po naredbi cara Manojla I Komnina, vratili u
Niš i položili uz telo sveca.1

Nešto slično će se ponoviti 1183. godine.
Ugarski kralj Bela III je po osvajanju Niša i Serdike uzeo mošti
Svetog Jovana Rilskog i odneo ih u Ostrogon. U žitiju čiji je autor
patrijarh Evtihije navodi se da je ugarski kralj u vreme grčkog cara
Andronika pleneći i paleći po Grčkoj odneo mošti ovog svetitelja.
Međutim, kralj Bela III je četiri godine kasnije ukrasio zlatom i srebrom
kovčeg sa moštima, vratio ih u Serdiku, a odatle su mošti 1190. godine
prenete u Trnovo. Kralj je, po augoru ovog žitija, bio obuzet strahom i
zbog goga je vratio mošti natrag. Ovaj događaj može se tumačiti i kao još
jedan dokaz uticaja vizantijske crkve na Mađareu vreme vladavine Bele
III,2 koji je, ne treba zaboraviti, bio pravoslavac,3 kaže Ðula Moravčik.
Za Srbiju je važno jedno čudo koje se pripisuje Svetom Nikoli, a koje
opisuje Grigorije Camblak vraćanje vida Stefanu Dečanskom,
najnesrećnijem srpskom vladaru. Stefana je otac, kralj Milutin, oslepeo, a
sin, car Dušan, bacio u tamnicu i tamo dao da ga udave. „Nađe zgodno
vreme sin i [...] osudi ga na najgrču smrt udavljenja."
Kada se, naime, Stefan Dečanski digao na oca i bio poražen, ovaj ga
je dao oslepeti. Po svoj prilici oni koji su bili zaduženi za to nisu bili tako

1 Mošti Svetog Prokopija nalazile su se u Nišu sve do pred dolazak Turaka,
kada su prenete u Prokuplje. Po Svetom Prokopiju Irokuplje je dobilo i ime.

2 U doba Beline vladavine i posle ovih prilika Mađari su još neko vreme bili
pod uticajem Vizantije. Smrt Bele III jeste i kraj uticaja Vizantije na Ugarsku.

3 Bela III je bio sin Geze II i unuk kralja Bele i srpske princeze Jelene. Stjepana
III, mlađeg brata Bele III, stričevi su uz pomoć vasilevsa Manojla I Komnina oborili
sa vlasti, ali se on ipak vratio na tron. Kada je Manojlo uvideo da je uz Stjepana III
cela Ugarska i da ga se ne može rešiti, priznao mu je titulu pod uslovom da mu
preda Srem i pošalje mlađeg brata Belu kao taoca u Carigrad. Ugarski kralj Bela III
(1172-1196) došao je u Carigrad kao mladić 1163. godine i tamo ostao skoro deset
godina. Prihvatio je pravoslavlje i dobio titulu despota, kao i ime Aleksije. Zajedno
sa verenicom Marijom, Manojlovom kćerkom, proglašen je za naslednika
vizantijskog prestola. Međutim, kada je Manojlo dobio sina 1169. godine, odustao je
od kombinacije sa Belom (Aleksijem). Bela je morao da se zadovolji titulom cezara,
ali i budućom ženom Anom Šatijonskom, caričinom zaovom, jer je Manojlo raskinuo
veridbu sa Marijom. Kada je umro Stjepan III, 1172. godine, opšte opredeljenje
vlastele i Katoličke crkve bilo je da vlast nasledi Geza, Belin mlađi brat, jer je bio
vaspitavan u Ugarskoj. Međutim, snaga vizantijskog oružja je na vlast u Ugarskoj
dovela Belu, koji je, da bi pridobio Katoličku crkvu, napustio pravoslavlje.

214

bezdušni kao Milutin, pa Stefana nisu u potpunosti lišili vida. On je to
vešto krio sve do trenutka dok nije došao na vlast, a vraćanje vida
obznanio kao čudo. Kada ga je Milutin oslepeo, Stefan je usnio san koji
opisuje Camblak: „Stefan pretrpe ovo žalosno lišenje vida, a mesto gde
se ovo dogodi beše zvano Ovčje polje, gde beše i molitveni hram
velikome arhijereju Hristovu, Nikolaju.

Kada je stradalac ljuto iznemogao do kraja i ležao skoro mrtav, pred
zoru jedva je malo zaspao. I vide muža koji stoji pred njim. Imao je
sveštenolepni izgled, ukrašen svetiteljskom odeždom, a svetlost
blagodati sijaše na licu muža. Noseći na desnom svome dlanu oba
njegova izvađena oka i govori mu:

'Ne skrbi, Stefane. Evo na dlanu mome su tvoje oči.'
I govoreći ovo pokazivaše mu ono što nosi. A on kao misleći reče
njemu:
'A ko si ti, gospodine moj, koji za mene činiš toliku usrdnost?'
A onaj koji se javio reče:
'Ja sam Nikola, mirlikijski episkop."'
Svetac će na kraju svoje obećanje i ispuniti: „I kada mu davaše vid,
podiže ga i učini krsni znak na licu, dotakavši se krajevima prstiju očiju,
reče:
'Gospod naš Isus Hristos, koji je slepome od rođenja dao vid, dariva
i tvojim očima prvašnji zrak.'"
Dve godine pošto su mošti Svetog Nikole otete i prenete u Bari, 1.
oktobra 1089, njegov grob ispod mramornog oltara u kripti osveštao je
papa Urban II, dok je bazilika iznad kripte završena i osveštana 22. juna
1197. godine. Svetitelju u Bariju bogati pokloni su stizali i iz Srbije. Skoro
jedan i po vek Nemanjići su izdašno darivali baziliku Svetog Nikole.
Prvi darovatelj je bio Stefan Nemanja, a sledili su ga kraljica Jelena sa
sinovima Dragutinom i Milutinom, potom Stefan Dečanski, car Dušan,
car Uroš.
U Životu svetog Simeona Stefan Prvovenčani nabraja sva hrišćanska
svetilišta koja je Nemanja darivao. To su: Crkva Svetog groba u
Jerusalimu, manastir Svetog Jovana Preteče blizu Jordana, bazilika
prvoapostola Petra i Pavla u Rimu, manastir Svetog Teodosija
Kinovijarha u Judejskoj pustinji, Svetog Nikole u Bariju, manastir
Bogorodice Evergetide u Carigardu, nepoznata Crkva arhistratiga
Mihaila u Skoplju, Svetog Dimitrija u Solunu i Svetog Pantelejmona u
Nišu.
Iako dokumenti iz arhive bazilike, kako navodi Ðerardo Cofari, ne
potvrđuju Nemanjine poklone, odnosi Nemanjini prema najznačajnijim

215

svetilištima hrišćanstva ukazuju više na njegov značaj i status nego, što
verovatno nije sporno, na njegovu duboku veru.

Književnost Nemanjinog doba

Iz ranofeudalnog doba kod Srba sačuvana je samo jedna jedina

knjiga — Marijinsko jevanđelje1 iz jedanaestog veka, napisano na glagoljici
— ali i za nju neki naučnici misle da je nastala u Makedoniji. Naravno da
Marijinsko jevanđelje iz jedanaestog veka nije prva knjiga napisana kod
Srba jer su se crkvene knjige morale pojaviti u devetom veku, u vreme
kada je primano hrišćanstvo, smatra Milan Kašanin.

Međutim, tek u epohi Nemanjića dolazi do istinskog razvoja naše
književnosti. Nije nevažno napomenuti da je dvanaesti vek, epoha
dinastije Komnina, bio „i period procvata vizantijske književnosti".

Jedna od srpskih najpoznatijih i najraskošnijih knjiga je svakako
Miroslavljevo jevanđelje, koje je za humskog kneza Miroslava napisao i
ukrasio minijaturama, inicijalima i ornamentima dijak Grigorije s više
pomagača, za koje je utvrđeno da je pisano u poslednjoj četvrtini 12.
veka. Ono je danas verovatno naš najlepši spomenik iz 12. veka.
Jevanđelje je sačuvano u Hilandaru, mada se ne zna kako je tamo
dospelo. Tamo ga je pronašao ruski arhimandrit Porfirije Uspenski.
Kada je kralj Aleksandar 1896. godine obavestio vladu da će Uskrs
provesti u Hilandaru, ministar prosvete Ljubomir Kovačević je predložio
predsedniku vlade Stojanu Novakoviću da hilandarsko bratstvo pokloni
Miroslavljevo jevanđelje kralju Aleksandru. Vladika Dimitrije je sa
hilandarskom bratijom sve organizovao i tako je kralj Aleksandar
jevanđelje doneo u Beograd.

1 Ovaj glagoljski spomenik zove se tako, što ga je našao 1844-1845 u atonskoj
pustinjačkoj isposnici Svete Bogorodice V. I. Grigorovič. Prvi je Grigoroviču za taj
spomenik javio A. Mihanović. Imajući ga u svojim rukama, Grigorovič ustupi 1850.
Miklošiću jedan list ovog spomenika, a Miklošić ga štampa u prvoj svesci Slavische
Bibliotek (...) Potpuno naučno i kritično izdanje ovog spomenika priredio je V. Jagić u
Petrogradu 1883. g. pod natpisom: Quattuor evangeliorum versionis palaeoslovenicae.
Codex Marianus. Памјатник Глаголическои Писмености. Маринское Четвороевангелие
с примичаниами и приложенијами (S. Novaković).

216

Vrlo je verovatno da su dijak Grigorije i njegovi saradnici morali
imati dobre učitelje kada su znali da ispisuju tako lepa slova i da
ukrašavaju rukopis raznovrsnim, ali i raskošnim inicijalima. Prepisivača
je bilo više, što znači da je na dvoru kneza Miroslava u njegovom
utvrđenom gradu Bijelom Polju „postojao skriptorijum" u kome su se,
pored povelja i pisama, prepisivale i knjige. Dekorativna priroda
inicijala u Miroslavljevom jevanđelju daleko je nadmašila pripovednu i
ilustrativnu.

„Ukras Miroslavljevog jevanđelja odaje zapadnjačke crte: veličina i
raspored inicijala odgovaraju latinskim knjigama, početna slova su
sastavljena od elemenata svojstvenih romaničkoj minijaturi Rima,
Toskane i južne Italije, ikonografija scena i prikazi jevanđelista u
inicijalima preuzeti su sa Zapada, stil je u duhu minijatura nastalih u
benediktinskim iluminatorskim radionicama u Kampaniji i Apuliji,
pojedinosti na slovima su iz riznice dekorativnih motiva romaničke
umetnosti [...] Veoma se mali broj minijatura oslanjao na vizantijske
predloške [...] Iako su ukrasi podređeni stilskim načelima romaničke
minijature, slikar kneza Miroslava im se nije potpuno priklonio i
pretvorio u kopistu; nije pronađeno nijedno zapadnjačko delo koje bi se
moglo proglasiti njegovim neposrednim uzorom" (V. J. Ðurić).

Tokom poslednje decenije dvanaestog veka autori Miroslavljevog
jevanđelja nisu u srpskim zemljama jedini prepisivači i iluminatori. U
Rasu je starac Simeon, pre 1200. godine, prepisivao za velikog župana
Stefana, Nemanjinog sina, jedno jevanđelje koje je završio za vladavine
Stefanovog brata Vukana, koji je u međuvremenu preoteo vlast Stefanu.
Jevanđelje je dobilo ime po vladaru pod čijom je vlašću i završeno.
1Starac Simeon je posvetu posvećenu Stefanu zamenio posvetom
„velerodnom, veleslavnom, veljemu županu" Vukanu. Na tri mesta,
kaže Olga Nedeljković, „Vukanovo je ime pisano po radiranom mestu,
gde je ranije stajalo ime njegovog prethodnika Stefana Prvovenčanog".
Vukanovo jevanđelje je jedini sačuvani južnoslovenski duži jevanđelistar
koji ima sve oznake srpsko-hrvatske redakcije.

Miroslavljevo jevanđelje je zauzelo ključno mesto u srpskoj umetnosti,
kao i Bogorodičina crkva u Studenici.

Vukanovo jevanđelje je, za razliku od Miroslavljevog, bilo ukrašeno

1 Vukanovo jevanđelje je sa Atosa ruski vladika Porfirije Uspenski odneo u
Rusiju, da bi se ono već od 1883. godine, kao deo vladičine zbirke, našlo u
Imperatorskoj biblioteci u Petrogradu, gde se čuva i danas.

217

sa mnogo manje inicijala, sa po jednim do dva na svakoj strani, čiji su
motivi, iako maštoviti, skromno izvedeni u dve boje, crvenoj i žutoj, bez
pozlate. Međutim, dve minijature izvedene na celim stranicama
predstavljaju posebnu vrednost Vukanovog jevanđelja: lik Jovana
Jevanđeliste, koji sedi i na kolenu ispisuje jevanđelje, i slika Hrista
Emanuila, koji blagosilja na prestolu.

Dijak Grigorije i starac Simeon su prvi naši prepisivači čija se imena
znaju. Razvijena delatnost Zete i Huma, čiji je vrhunac Miroslavljevo
jevanđelje, i Raške, koja se ogleda u Vukanovom jevanđelju, „čine
neposredan kontekst sazrevanja nacionalnog jezičkog izraza — srpske
redakcije staroslovenskog jezika (srpsko-slovenski jezik) i ćirilskog
pisma" (I. Špadijer).

Kao što je slučaj sa većinom evropskih književnosti srednjeg veka, i
naša tadašnja književnost nastala je i razvijala se uglavnom u krilu
crkve, koja je kao glavni oslonac usmeravala celokupni ondašnji
duhovni i kulturni život. Ipak, bez ikakve sumnje, najveći uticaj na
razvoj srpske srednjovekovne kulture i književnosti imao je manastir
Hilandar, to duhovno središte pravoslavnog sveta.

Nesporno je da je naša srednjovekovna književnost gotovo sva
religiozna, ali nije sva crkvena i nije stvarana samo po manastirskim
ćelijama, nego i po vladarskim dvorovima, i nisu je pisala samo sveštena
lica nego i svetovna. Zabluda je verovati da su crkveni ljudi bili glavni
nosioci kulturnog života u Srbiji srednjeg veka. „Oni koji su vodili
državu i identifikovali se sa njenim napretkom i snagom — vladaoci i
vlastela — imali su presudnu reč i u orijentisanju njene materijalne i
duhovne kulture [... ] U srednjovekovnoj Srbiji su vladari i velikaši
podigli ne samo sve utvrđene dvorce i palate, nego su, s malim
izuzetkom, osnovali i sve manastire i sazidali sve crkve. Njihov odnos
prema kulturnom životu nije bio pasivan odnos, nego kreativan [...]
Naša srednjovekovna kultura nema ni izbliza onako isključivo crkveni
karakter kakav joj se daje.

Prvi naši veliki pisci bili su vladarska deca, i u tome nema ničeg
slučajnog. [... ] Najmlađi sin velikog župana Nemanje Rastko [...] nije
dobio svoje opšte i književno vaspitanje u manastirima u Svetoj Gori [... ]
nego ih je dobio na očevom dvoru [... ] Ne videći Svete Gore, kralj Stefan
Prvovenčani je takođe bio pisac" (M. Kašanin).

Nije nemoguće da su prvim Nemanjićima bili poznati saveti koje je
vizantijski pisac Kekavmen dao vladarima i vojskovođama: „Kada se
desi da si slobodan i da nisi zauzet vojnim stvarima, čitaj knjige
istorijske i crkvene. Ne govori: Kakva je korist vojniku od dogmata i

218

crkvenih knjiga?! Velika je korist od njih. I ako budeš pažljiv, tada tamo
nećeš požnjeti samo dogmate i duši korisne priče, već i poučenja,
moralne pouke."

Dakle, jevanđelja Miroslava i Vukana, Stracimirova Bogorodična
crkva u Čačku, Miroslavljeva zadužbina, Crkva Sv. Petra na Limu, a
naročito delovanje Stefana Nemanje, jasno predočavaju da pojava Svetog
Save i Stefana Prvovenčanog kao pisaca nije plod slučaja, već rezultat
jedne atmosfere i kulturnog ambijenta koji su prinčevi pisci upoznali od
detinjstva.

Svakako, bez ikakvog dvoumljenja, veliki župan Stefan Nemanja je
podigavši velelepne manastire u Srbiji istovremeno u tim hramovima
stvarao ognjišta srpske književnosti — koja je bila u kauzalnoj vezi sa
usponom nemanjićke države. Međutim, iako je ta književnost po svojoj
dominantnoj formi bila verska, a njeni tvorci uglavnom monasi, ipak
„njen osnovni pokretački motiv bio je politički, a ne religiozni" (J.
Deretić). S tim mišljenjem slaže se i Milan Kašanin: „Srpska književnost
u srednjem veku nije autonomna duhovna oblast, već sastavni deo
državnog i crkvenog života — spisima nije imanentna samo lepota
kazivanja, nego i određena teološka i državna ideologija. Ideologija je u
stvari razlog i svrha njihovog postanka."

Osnova srpske književnosti tog vremena bila je biografija u kojoj se
poslovično tretirala istorija države i crkve, a centralno mesto zauzimali
su vladari junaci i verski poglavari. Te biografije nastale su na osnovu
svetačkih žitija, hagiografija, s tom razlikom što se u srpske varijante ove
forme starohrišćanske literature „stalno unosila politička, istorijska
sadržina".

Ðorđe S. Radojičić smatra da je na Nemanjinom dvoru morala
postojati biblioteka,1 s obzirom na to da su dva njegova sina bili
književnici. Za Svetog Savu oba njegova biografa, i Domentijan i
Teodosije, ističu da se od rane mladosti bavio knjigom, kao i njegov brat.
Domentijan kaže da su Savu roditelji njegovi „svetim knjigama naučili".
To isto veli i Teodosije, napominjući da su sva Nemanjina deca učila
knjigu a da je Sava češće „pročitavao" knjige „u ukus prišavši (okusivši)
razuma" njihovog. Oni su se, takođe, i preko arhitekture i fresaka Crkve

1 U ovom kontekstu treba izneti i zaključak američkog vizantologa Keneta
Snajpsa, koji kaže „da je čitalačka publika u Vizantiji XI i XII stoleća bila malobrojna,
što je uslovljavalo i skromne mogućnosti prepisivanja rukopisnih knjiga i siromaštvo
onovremenih bibliotečkih fondova".

219

Sv. Nikole i Bogorodičine crkve u Toplici, kao i Hrama Sv. Ðorđa u
Rasu, upoznali sa umetničkim delima prvog reda. U naučnim
krugovima postoji mišljenje da je Sava svoje svetovno ime Rastko dobio
po moravskom knezu Rastislavu iz biografije slovenskog prosvetitelja
Konstantina (Ćirila). To bi, naravno, značilo da je Konstantinova1
biografija čitana na Nemanjinom dvoru.

Ne postoje podaci koji bi ukazivali na to da je u srpskoj feudalnoj
državi postojala stalna dvorska biblioteka. „Sve što znamo o knjigama
na srpskom dvoru odnosi se na zbirke pojedinih vladara. Teško da je i
moglo biti stalne biblioteke, kad nije bilo stalne prestonice" (Ð. S.
Radojičić).

Sveti Sava je rodonačelnik naše stare biografije, biografije kao žanra,
iako on nije bio „književnik, već veliki prelat crkve". On je i pisac prve
liturgijske himne, ali i začetnik srpskog srednjovekovnog zakonodavstva
— od njega potiču prvi tipici (pravilnici) srpskih manastira. Njegovo
glavno delo Žitije svetoga Simeona Nemanje — koje je pisao u Studenici —
više je povest o vladaru koji se odriče prestola i postaje monah. U njemu
se o Nemanji ne govori kao o svetitelju, već kao o velikom županu i
monahu. Sveti Sava Nemanju ne naziva svetiteljem već samo
gospodinom Simeonom, kao što i svoju majku Anu zove monaškim
imenom gospođa Anastasija. Sava se bavi samo poslednjim, monaškim
godinama života Stefana Nemanje. Prethodni život velikog župana
Stefana Nemanje njegov sin predstavlja sažeto na početku i na kraju
rukopisa — s političkog, odnosno s moralnoreligijskog stanovišta. Na
početku „gospodin Simeon" pojavljuje se kod Save kao vladar koji na
saboru izgovara svoju poslednju volju, a na kraju vidimo onemoćalog
starca koji na samrti upućuje reči utehe svom sinu i okupljenim
monasima. Opisana su dva rastanka: vladara sa tronom i skrušenog
čoveka, monaha, sa životom.

Život i podvizi svetog Simeona (oko 1216) drugog srpskog biografa,
Stefana Prvovenčanog — jedina vladarska hagiografija koju je napisalo
svetovno lice u toku celog trinaestog i četrnaestog veka — prva je naša
celovita biografija, u kojoj je obuhvaćen ceo Nemanjin život, od rođenja
do smrti, kao i događaji posle smrti u kojima se ispoljila njegova

1 Iz ove biografije se saznaje da je Konstantin bio „vivlotikar u patrijarha v
Svetej Sofiji". Najstariji sačuvani rukopisi Konstantinove biografije su iz petnaestog
veka i srpske su redakcije. „Kad je pod Savinim nadzorom prevođen Nomokanon
(krmčija) nije upotrebljena reč vivlotikar već knjigohranitelj. Za biblioteku se u
Savinom nomokanonu kaže knjigohranilica" (Ð. S. Radojičić)

220

natprirodna moć. Prvi cilj ovog žitija bilo je glorifikovanje Nemanje kao
vladaoca. Više od polovine teksta posvećuje Stefan Prvovenčani ocu kao
vladaru. Stefanu je Nemanja važniji kao vladar nego kao monah, važniji
su mu njegovi vojni uspesi nego monaški podvizi, više vrednuje njegova
čuda posle smrti nego pobožna dela za njegova života. Stefan Nemanja
kao začetnik dinastije zauzima povlašćeno mesto u tadašnjoj
književnosti. Nemanjin kult u ovom žitiju dobija dimenzije koje
prevazilaze lokalne okvire ktitora Hilandara i Studenice, on se slavi kao
sveti i blaženi otac i samodržac otačastva svog. Jer naslov žitija Stefana
Prvovenčanog tačno glasi: Život i dela svetoga i blaženoga i prepodobnog oca
našeg Simeona, koji je bio pređe nastavnik i učitelj, gospodin i samodržac
otačastva svog, sve srpske zemlje i pomorske.

I za životopisce, kao i za one kojima je žitije bilo namenjeno, „nije
bilo bitno samo to da je Simeon Nemanja svetac, već da je srpski svetac, i
nije osnovno samo to da je on veliki vladar, nego i to da je osnivač kuće
vladalaca. Pa i misao da se opiše život sv. Save nastala je koliko iz
verskih toliko iz državnih razloga i nije potekla od pisca nego od vladara
koji mu je taj životopis poručio. Ni u jednom književnom rodu ne vidi se
kao u vladarskim biografijama jedinstvo srpske države i crkve i
simbioza nacionalnog osećanja i vizantijske kulture [...] Bez sumnje, u
pohvalama koje se daju velikim istorijskim ličnostima ima hipokrizije.
Ali to nisu prazna laskanja, još manje formule učtivosti, nego je to
plansko, sistematsko, dobro smišljeno glorifikovanje vladara iz državnih
razloga" (M. Kašanin).

221

Umetnost i arhitektura u Nemanjino
doba

Od kraja antike pa do 10. veka, za 600 godina, nestalo je na

Balkanu rimske kulture i umetnosti, jer su nova plemena sa severa i
istoka donela svoju „preistorijsku kulturu i umetnost" (M. Grbić). U
međuvremenu, sva su se ona izgubila, ne ostvarivši bilo kakav uticaj na
budući kulturni i umetnički razvoj balkanskih naroda. Samo su Vizantija
na istoku i Rim i franačka država na zapadu imali važan uticaj na dalji
razvoj nacionalnih umetnosti. Samo pod Rimljanima „Balkan ima
jedinstveno kulturno obeležje". Slovenski Balkan nema ni umetničkog ni
kulturnog jedinstva, ali ima upečatljive nacionalne umetnosti izgrađene
tokom srednjeg veka.

Nova etnička i socijalna pregrupisavanja i sažimanja dovode do
pojave novog sveta i života. Taj prelom je najuočljiviji u našim oblastima
oko sredine 12. veka, kada se „završava prvi proces etnogeneze kod
Južnih Slovena".

Primanje hrišćanstva i stvaranje država, kao i kompleksnijih
društvenih odnosa, bili su preduslov za pojavu crkvene umetnosti i kod
Južnih Slovena u 9. veku. Srpska umetnost je krajem srednjeg veka bila u
naponu upravo onda kada je Srbija bila jedan od najmoćnijih političkih i
vojnih faktora na Balkanskom poluostrvu. Kulminacija političke moći
imala je za posledicu kulminaciju umetničkog stvaralaštva. Nemanjina
„ideja-vodilja" bila je da manastir Studenica „u potpunosti bude
opremljen za vladarski mauzolej" (Lj. Maksimović).

Stefan Prvovenčani, govoreći o uspešnim ratovanjima svoga oca,
velikog župana Stefana Nemanje, kaže da se on zavetovao Hristu nakon
okončanih ratova da će sazidati „hram prečiste preneporočne matere
tvoje dobrotvorke, i tu ću ti ispuniti zavete moje". Nemanja će ubrzo
„zidati hram Prečiste u Ibru, na reci po imenu Studenica", gde je nakon
silaska sa vlasti „ispunio zavete" njegove, odnosno gde se zamonašio.
Stefan Nemanja je težio okupljanju srpskih zemalja bez obzira na
hrišćanske tradicije koje su u njima egzistirale. Novo središte okupljanja
trebalo je da bude u Studenici.

222

Vladarska ideologija zasnovana na dinastičkom principu i
naslednosti vlasti bila je sasvim u saglasju sa evropskim nazorima toga
doba. „Uz univerzalne hrišćanske vrednosti kojima je bila nadahnuta,
crkva posvećena Bogorodici je imala i posebna značenja vezana za
srpsku dinastiju. Nemanja je i time uvodio svoju zemlju u evropsku
zajednicu hrišćanskih naroda" (J. Kalić).

S jedne strane, crkvenu umetnost su srpska plemena na Jadranskom
moru ili u neposrednom zaleđu preuzela, kao i Hrvati, iz primorskih
gradova, od romanskog stanovništva koje se na tom prostoru odavno
naselilo ili je izbeglo pod slovenskom najezdom. S druge strane, srpski
žitelji iz dublje unutrašnjosti Balkana prihvatili su umetnost od
Bizantinaca.

Pravce razvoja arhitekture i umetnosti u celini „odredili su
obnovljena ili nasleđena tradicija, položaj između Istoka i Zapada i opšte
političke i kulturne prilike" (V. Korać). U arhitekturi raških građevina
ima dosta elemenata vizantijske i romaničke arhitekture. Ostvarenje
svog programa „raška arhitektura podjednako duguje savremenoj
vizantijskoj i romaničkoj arhitekturi [...] Raška arhitektura je osobena
pojava između vizantijske i romaničke umetnosti. Njena osobenost, od
prvih spomenika do Dečana, isključuje mogućnost iznalaženja analogija
za celine."

Nemanjina braća su posle 1172. a pre 1195. godine podigla nekoliko
zadužbina u svojim oblastima: Stracimir je kod Gradca na Zapadnoj
Moravi (u današnjem Čačku) podigao Crkvu Sv. Bogorodice, a Miroslav
u Bijelom Polju Crkvu Sv. Petra.

Nemanja je, pre nego što je postao veliki župan, sazidao Crkvu Sv.
Nikole — za koju je austrougarski putopisac Feliks Kanic rekao da je
jedan od najlepših spomenika monumentalne srednjovekovne
arhitekture kod Srba — i Crkvu Bogorodice u Toplici, u blizini
Kuršumlije. Ktitorska revnost „imala je važnu ulogu na početku i na
kraju života i političkog delovanja velikog župana Stefana Nemanje".
Osnivanju crkava vratio se „tek u zrelim godinama, kada su mu se
počele nametati misli o kraju života i kad se počeo brinuti o grobu".
Građenju se posvetio kada su za njim već ostali značajni politički
poduhvati: oslobođenje od vizantijske vlasti i uspešno ratovanje (1183),
teritorijalno proširenje i vaspostavljanje države svojih predaka (1183-
1185). Nemanja će kao veliki župan podići Ðurđeve stupove i Studenicu.

Kada je reč o Nemanjinoj ktitorskoj delatnosti i njegovom životnom
putu, treba reći da vreme podizanja hramova u Toplici, Sv. Nikole i Sv.
Bogorodice, predstavlja doba učvršćivanja Stefana Nemanje u Raškoj, uz

223

pomoć Vizantije. Izgradnja manastira Sv. Ðurđa u Rasu pada u vreme
kada Nemanja preuzima vrhovnu vlast. Studenica pak predstavlja
svojevrsnu sintezu i Nemanjin vrhunac.

Prvim spomenikom raške arhitekture smatra se upravo
kuršumlijska Crkva Sv. Nikole1 — na platou iznad Kuršumlije, sa
pogledom na ušće Banjske u Toplicu, dok je u pozadini planina
Samokovo — gde je uticaj vizantijske na rašku arhitekturu najsnažnije
izražen i preko koje se taj uticaj nastavlja na poznije građevine.

Po svim njenim obeležjima, Crkvu Svetog Nikole stručnjaci
smeštaju u okvir carigradskog graditeljstva 11. i 12. veka. Jednobrodna
crkva, gornja i donja konstrukcija, otvori, strukturalnost fasade i odnosi
mera potiču iz nekog značajnog vizantijskog graditeljskog centra,
verovatno iz Carigrada. Crkva Svetog Nikole je postala „rodonačelnik
nove graditeljske skupine spomenika, u nauci nazvane raškom školom".

Druga značajna crkva iz tog vremena (1166) bila je katedrala Svetog
Trifuna2 u „još uvek vizantijskom Kotoru". Kada su se osvećivala tri
oltara u Svetom Trifunu, veliki župan Stefan Nemanja dovršavao je u
Toplici Crkvu Svetog Nikole.

Manastir Presvete Bogorodice je podignut — na visoravni pored
ušća reke Kosanice u Toplicu — kao ženski manastir. Prva znamenita
žena koja se u njemu zamonašila bila je Ana, žena Stefana Nemanje, čije
je monaško ime bilo Anastasija. U manastiru je kasnije boravila i
sultanija Mara, kćerka srpskog despota Ðurđa Brankovića, žena turskog

1 Jovanka Kalić ukazuje na to da se istorijski izvori ne slažu u pogledu
redosleda gradnje hrama Sv. Nikole i hrama posvećenog kultu Bogorodice. „Prema
podacima sačuvanim u delu Sv. Save, odnosno u nekim letopisima, prvenstvo se
daje crkvi Sv. Nikole, dok se u delu Stefana Prvovenčanog navodi da je Nemanja
prvo gradio Bogorodičinu crkvu, pa tek onda hram Sv. Nikole. Nešto kasnije to
ponavlja i Domentijan. Rezultati sistematskih istraživanja obeju crkava od strane
naših istaknutih naučnika (B. Vulović, Ð. Bošković, M. Čanak-Medić, M.
Ljubinković) upućuju na zaključak da je kazivanje Stefana Prvovenčanog o gradnji
hramova verovatnije. Zna se, takođe, da je Bogorodičina crkva u stvari samo
obnovljeni ranovizantijski hram, dok je crkva Sv. Nikole potpuno nova gradnja
srpskog župana. Dragocenu činjenicu, posebno u hronološkom smislu, predstavlja
nalaz novca Manojla I Komnina u neporemećenom sloju uz temelje severnog zida
naosa crkve Sv. Nikole u Toplici. Najstariji deo crkve time je pouzdano datovan."

2 Prva kotorska Crkva Svetog Trifuna izgrađena je 809. godine. Ktitor je bio
Kotoranin Andrea Saracenis, koji je od mletačkih trgovaca otkupio i mošti Svetog
Trifuna.

224

sultana Murata II. Posle Muratove smrti dobila je od svog pastorka
sultana Mehmeda II Osvajača na korišćenje, pored ostalog, i Toplicu.
Ona 1451. godine dolazi u Kuršumliju i rešava da se zamonaši u
manastiru Presvete Bogorodice.

Kada je stupio na tron, Stefan Nemanja je iz zahvalnosti što se
izbavio iz tamnice i zbog pobede kod Pantina rešio da podigne crkvu
Svetom Ðorđu — Ðurđeve stupove. U natpisu iznad portala crkve
uklesano je da se to zbilo 1170-1171. godine. Ðurđevi stupovi „sa
uverljivom neposrednošću otkrivaju romaničke oblike", dok je
Bogorodičina crkva u Studenici „koliko raški toliko je i spomenik
romaničke umetnosti visokog dometa". Tako je raška arhitektura od
početka obeležena spajanjem elemenata dva susedna graditeljska
područja. Za pojavu novog beočuga u nizu raških spomenika treba
zahvaliti izmenjenim političkim prilikama i primorskim umetnicima, ali
i „duhovnoj pripremljenosti sredine da prihvati i sama ukrsti dva
evropska umetnička shvatanja" (V. Ðurić). Gradeći Ðurđeve stupove na
visokom, izolovanom brdu, odakle dominiraju nad starom vizantijskom
episkopskom Crkvom Sv. Apostola, Nemanja, s jedne strane,
manifestuje svoju moć i samostalnost, a s druge, pokazuje da ostaje
privržen pravoslavlju. Pritom, on je, verujući da je to bolje za njegovu
mladu državu, vladao „ne prekidajući, kako iz ekonomskih razloga,
tako možda i zbog braće, kontakte sa katoličkom organizacijom i njenim
saveznicima, kojima čini ustupak dajući svojoj zadužbini romanske
oblike" (Ð. Bošković).

Studenica — „divna i velika crkva" i „majka srpskih crkava" —
nastaje u vreme kada je Srbija izvojevala bitku za svoju nezavisnost.
Njenom pojavom „slovensko pradoba" biva zamenjeno pravoslavljem.
Studenica je graditeljski spomenik vizantijske koncepcije prostora,
vizantijske strukture i romanskih oblika, kaže Petar Vlahović.

U vizantijskoj prestonici „nije sačuvan nijedan spomenik koji bi bio
sličan po osnovi Studenici.1 Međutim, centralni deo poznate carigradske
crkve Hrista Hore, datovan u XII vek, predstavlja jednobrodni
organizam sa kupolom i uobičajenim oltarskim prostorom, pa po sebi
govori da slična rešenja nisu bila nepoznata ni vodećim vizantijskim

1 U Studenici su sahranjeni i Nemanjin sin Vukan i Stefan Prvovenčani, čije će
mošti Sv. Sava preneti u Žiču. „Za vlade kralja Vladislava mošti Sv. Kralja vraćene su
u Studenicu iz koje su više puta iznošene, da bi se opet u nju vratile. Tako su 1701.
prenete u Studenicu iz manastira Crne Reke, 1792. iz Rajinovca, 1839. iz Kalenića, a
1919. iz manastira Ostroga" (V. Petković).

225

ateljeima" (M. Šuput).
U Studenici su sahranjeni i Nemanja, Sv. Simeon, i žena mu Ana,

monahinja Anastasija. Anastasijin grob u Studenici nalazi se u tzv.
„ženskoj crkvi", odnosno u jugoistočnom uglu priprate, tako da se njen
grobni spomenik oslanja na isti zid uz koji, s druge strane, počiva Stefan
Nemanja.

U vremenima stvaranja studeničkog slikarstva (1208-9), „Studenica
je sa svojom glavnom svetinjom, Bogorodičinom crkvom, već imala
značaj prve srpske Lavre [...] hodočasničko mesto na kome se sabirnom
funkcijom iskazivala deifikacija srpske vladarske porodice, dinastije
Nemanjića" (I. M. Ðorđević). Rečju, crkvena arhitektura je „jedno od
izrazitih svedočanstava o umetničkim uticajima na novohristijanizovanu
srpsku sredinu", a za sve njih „Carigrad nije bio samo politička nego i
umetnička metropola".

KRAJ

Obrada: Disco Ninja

226

Literatura

Avgustin, Aurelije, Ispovijesti (preveo Stjepan Hosu), Kršćanska
sadašnjost, Zagreb, 1983.

Anastasijević, Dragutin, Vizantija i Vizantinci, Književno društvo
Sveti Sava, Beograd, 1994.

Annales Colonienes, maximi Monumenta Germanie Historica,
Scriptores rerum Germanicarum, XVII, Berolini 1928. (prema Georgiev,
Branko)

Arveler, Elen, Politička ideologija Vizantijskog carstva, Filip Višnjić,
Beograd, 1988.

Babić, Gordana, i Vojislav Korać i Sima Ćirković, Studenica,
Jugoslovenska revija, Beograd, 1986.

Bajalović-Hadžipešić, Marija, „Nalazi vizantijske keramike XI-XII
veka na području Srbije", Zbornik, Vizantološki institut SANU, XXXVI,
Beograd, 1997.

Barišić, Franjo, „Hronološki problemi oko godine Nemanjine
smrti", Hilandarski zbornik, 2, SANU, Beograd, 1971.

Becker, Carl Heinrich, Vom Werden und Weser der Islamischen Welt I,
Quelle & Meyer, Leipzig, 1924. (prema Ostrogorski Georgije, Istorija
Vizantije).

Beda Venerabilis, Historiam ecclesiasticam gentis Anglorum I, 30
(prema Belaj, Vitomir)

Bek, Hans Georg, Vizantijski milenijum, Clio i Glas srpski, Beograd,
Banja Luka, 1988.

Benc, Ernst, Vizije u hrišćanstvu, Čigoja štampa, Beograd, 2006.
Benc, Ernst, Duh i život pravoslavne crkve, Čigoja štampa, Beograd,
2004.
Benc, Ernst, Opis hrišćanstva, Čigoja štampa, Beograd, 2004.
Belaj, Vitomir, „Postati kršćaninom kao proces", uvodno izlaganje
naučnog skupa: Pag u praskozorje hrvatskog kršćanstva (Sveučilište u
Zadru, Zadar-Pag, 2628.9. 2008), Studia ethnologica Croatia, Vol. 21, Br. ,1
Zagreb, 2009.
Bilington, Džejms, Ikona i sekira, Rad, Beograd, 1988.

227

Blagojević, Miloš, Državna uprava u srpskim srednjovekovnim
zemljama, Službeni list SRJ, Beograd, 1997.

Blagojević, Miloš, „Župe Reka i 'Dendra Jovana Kinama", Zbornik,
Vizantološki institut SANU, 35, Beograd, 1996.

Bogdanović, Dimitrije, Ðurić, Vojislav J., Medaković, Dejan,
Hilandar, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije i
Jugoslovenska revija i Vuk Karacić, Beograd, 1978.

Bogdanović, Dimitrije, Istorija stare srpske književnosti, SKZ,
Beograd, 1980.

Bogdanović, Dimitrije, Knjiga o Kosovu, SANU, Beograd, 1986.
Božić, Ivan, i Sima Ćirković, Milorad Ekmečić, Vladimir Dedijer,
Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd, 1972.
Bojović, Boško I., Kraljevstvo i svetost, Službeni glasnik SRJ,
Beograd, 1999.
Borstin, Danijel Dž., Svet otkrića, Geopoetika, Beograd, 2001.
Bošković, Ðurđe, „Studenica — reflections sur sa genes et ses
racines" („Studenica — osvrt na njenu genezu i njene korene"), Studenica
i vizantijska umetnost oko 1200. godine, SANU, knjiga XLI, Odeljenje
istorijskih nauka, knjiga 11, Beograd, 1988.
Breje, Luj, Vizantijska civilizacija, Nolit, Beograd, 1976.
Brown, Peter, Reliques et statut social au temps Gregoire de Tours
(prema Bojović, Boško I.) Vasiljev, Leonid Sergejevič, Istorija religija
istoka, Novo delo, Beograd, 1987.
Vasić, Miloje M., Žiča i Lazarica, Studije iz srpske umetnosti srednjeg
veka, Izdavačka knjižnica Gece Kona, Beograd, 1928.
Velimirović, Nikolaj, Život svetog Save, Gramatik, Beograd, 2011.
Velimirović, Nikolaj, Sveti kralj Jovan Vladimir: Čitanka, SKZ i
Hemijsko-prehrambena tehnološka škola, Beograd, 2002.
Veselinov, Dragan, Muhamed na Isusovom krstu, Čigoja štampa,
Beograd, 2009.
Vestfal, Vilfrid, Ričard Lavljeg Srca i Saladin, Laguna, Beograd, 2011.
Vidanović, Ivan, Rečnik socijalnog rada, Udruženje stručnih radnika
socijalne zaštite Srbije i Asocijacija centara za socijalni rad Srbije,
Beograd, 2006.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, SANU,
Vizantološki institut, posebna izdanja, knjiga CCXLI, knjiga 3, priredili i
preveli Franjo Barišić, Mila Rajković, Bariša Krekić, Lidija Tomić,
Beograd, 1955.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, SANU,
Vizantološki institut, posebna izdanja, knjiga CCCXXIII, knjiga 7,

228

priredio Božidar Ferjančić, Beograd, 1959.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije III, SANU,

Vizantološki institut, posebna izdanja, knjiga 10, priredili i preveli
Jadran Ferluga, Božidar Ferjančić, Radoslav Katičić, Bariša Krekić,
Borislav Radojčić, Beograd, 1966.

Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije IV, SANU,
Vizantološki institut, posebna izdanja, knjiga 12, priredili i preveli
Jovanka Kalić, Božidar Ferjančić, Ninoslava Radošević-Maksimović,
Beograd, 1971.

Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije VI, SANU,
Vizantološki institut, posebna izdanja, knjiga 18, priredili i preveli
Ljubomir Maksimović, Ivan Ðurić, Sima Ćirković, Božidar Ferjančić,
Ninoslava Radošević, Beograd, 1986.

Viper, Robert Jurjevič, Rim i rano hrišćanstvo, Veselin Masleša,
Sarajevo, 1963.

Villehardouin, Geoffroi de, De la Conquete de Constantinopole
(prema Breje, Luj)

Vlahović, Petar, „Studenički i svetosavski kult u srpskim narodnim
običajima i verovanjima", Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine,
SANU, knjiga XLI, Odeljenje istorijskih nauka, knjiga 11, Beograd, 1988.

Vojvodić, Dragan, „Prilog poznavanju ikonografije i kulta Sv.
Stefana u Vizantiji i Srbiji", Zidno slikarstvo manastira Dečana, građa i
studije, SANU, posebna izdanja, knjiga DCXXXII, Odeljenje istorijskih
nauka, knjiga 22, Beograd, 1995.

Vrana, Josip, Vukanovo jevanđelje, Naučno delo, Beograd, 1967.
Vužarova, Živka, Slavjani i prabljgari i svetlinata na arheo dani,
Arheologija, Sofija, 1971. (prema Obolenski, Dimitrije)
Vukomanović, Milan, Rani hrišćanski mitovi, Čigoja štampa,
Beograd, 1997.
Vukomanović, Slavko, Neke ortografske osobine najstarijih ćirilskih
spomenika sa srpskohrvatskog jezičkog područja, XXVIII seminar za strane
slaviste, Titograd, 1978. (prema Čigoja, Brankica)
Vulović, Branislav, „Crkva Sv. Nikole kod Kuršumlije", Zbornik III
(1956/57), Arhitektonski fakultet, Beograd, 1957.
Georgiev, Branko, „Neke implikacije susreta Fridriha I Barbarose i
Stefana Nemanje", Niš i Vizantija I, Simpozijum, Niš 35. juna 2002.
Georgievska-Juhsa, Ljiljana, Stefan Prvovenčani, Sabrani spisi,
predgovor i komentari, Prosveta i SKZ, Beograd, 1988.
Gibon, Edvard D., Opadanje i propast Rimskog carstva, Službeni list
SRJ i Dosije, Beograd, 1996.

229

Gijom iz Tira, Istorija o događajima preko mora (1170), (prema
Montafjore, S. S, 101 heroj svetske istorije).

Goldstein, Ivo, Hrvatski rani srednji vek, Novi Liber, Zagreb 1995.
Gouillard J., L'heresie dans l'Empire Byzantin des origines au XIV
siecle, Travaux et memoires du centre de recherche d'histoire et
civilisation byzantines, sv. I, 1965 (prema Šanjek, Franjo)
Guyotjeannin, Olivier, „Archives de l' Occident”, Tome, sous la
direction de Jean Favier, Tome 1, le Moyen age, V-XV siecle, Paris, 1992.
(prema Bojović, Boško I.)
Grafenauer, Bogo, „Novejša literatura o Samu in njeni problemi",
Zgodovinski časopis, Zgodovinsko društvo za Slovenijo, Ljubljana, 1950.
Grbić, Miodrag, „Praslovenska umetnost i kultura Balkana",
Prosvešni glasnik, 6r. 910, Beograd, 1943.
Dalarun, Jacques, Le mort des saints fondatures — de Martin a Francois,
Les fonctions de saints (prema Bojović, Boško I.)
Damiani, Petrus, Vita 13, Foniti per la storia d'Italia 94, 1957. (prema
Dincelbaher, Peter)
Dvornik, Frensis, Sloveni u evropskoj istoriji i civilizaciji, Clio,
Beograd, 2001.
Dejvis, Henri Vilijam Čarls, Srednjovekovna Evropa, SKC i
ZOGRAF, Niš, 1999.
Deretić, Jovan, Kratka istorija srpske književnosti, Adresa, Novi Sad,
2007.
Deroko, Aleksandar, Sveta Gora, Beograd, 1998. Deroko,
Aleksandar, Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji,
Prosveta, Beograd, 1950.
Dietpoldus, „Chronicon magni presbiteri", Annales Colonienses
maximus, Monumenta Germaniae Historica., Scriptores rerum Germanicarum,
XVII, Berolini, 1928. (prema Georgiev, Branko) .
Dimitrijević, Dimitrije, „Heizihazam kao ekumenski problem u
svetlosti pravoslavlja s obzirom na svetosavlje", Obnovljeni život, tom 40,
br. 5, Filosofsko-teološki institut Družbe Isusove, Zagreb, listopad 1985.
Dinić, Mihailo, „O nazivima srednjovekovne srpske države —
Sklavinija, Srbija, Raška", Srpske zemlje u Srednjem veku, SKZ, Beograd,
1978.
Dincelbaher, Peter, Istorija evropskog mentaliteta, Službeni glasnik i
CID, Beograd-Podgorica, 2009.
Djurant, Vil, Istorija civilizacije, Doba vere, 4/ II, Narodna knjiga i
Alfa, Novi Sad, 1998.
Domentijan, Život Svetoga Save i život Svetoga Simeona, SKZ,

230

Beograd, 1938. (kolo XLI, knjiga 282)
Dragojlović, Dragoljub, Bogumilstvo na Balkanu i u Maloj Aziji,

Balkanološki institut SANU, Beograd, 1982.
Dragojlović, Dragoljub, „Dualizam srednjovekovnih jeretika",

Balkanika, Godišnjak međuakademijskog koordinacionog odbora za
balkanologiju saveta akademija nauka i umetnosti SFRJ i Balkanološkog
instituta, SANU, Beograd, 1979.

Ðorđević, Ivan M., „Program Bogorodične crkve u Studenici i
srpsko srednjevekovno zidno slikarstvo", Studenica i vizantijska umetnost
oko 1200. godine, SANU, knjiga HP, Odeljenje istorijskih nauka, knjiga P.
Beograd, 1988.

Ðurašinović, Biljana M., „Poziv bibliotekara u Vizantiji: od
Origena do Hrisolore", Čitalište, Naučni časopis za teoriju i praksu
bibliotekarstva, 22, Gradska biblioteka Pančevo, Pančevo, maj 2013.

Ðurić, Vojislav J., „Počeci umetnosti kod Srba", Rani srednji vijek,
Prosveta i Spektar i Prva književna komuna, Beograd-Zagreb-Mostar,
1986.

Ðurić, Vojislav, „Istorijske kompozicije u srpskom slikarstvu
srednjeg veka i njihove književne paralele II", Zbornik, Vizantološki
institut SANU, 10, Beograd, 1967.

Ðurić, Vojislav, „Preokret u umetnosti Nemanjinog doba", Istorija
srpskog naroda, drugo izdanje, SKZ, Beograd, 1994.

Engels, Fridrih, Nemački seljački rat, Naučna biblioteka, Zagreb,
1933.

Enciklopedija živih religija, Nolit, Beograd, 2004.
Euthymius (iz Perivlepte), „Epistola invectiva contra
phundagiagitas siva bogomilos heareticos", Fickler, G, Die
Phundagiagtien, Leipzig, 1908. (prema Šanjek, Franjo)
Euthymius Zigabenos, „De heresi bogomilorum", Fickler, G, Die
Phundagiagtien (prema Šanjek, Franjo)
Živković, Tibor, „Dva pitanja iz vremena vladavine kralja Bodina",
Zbornik, Vizantološki institut, SANU, HP1, Beograd, 2005.
Živković, Tibor, Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću 600-1025,
Čigoja štampa, Beograd, 2007.
Živković, Tibor, Portreti srpskih vladara (IX-XII), Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006.
Živković, Tibor, Sloveni i Romeji, Istorijski institut SANU, Beograd,
2000.
Ivanov, Iordanij, „Žitii na Sv. Ivana Rilski", Godišnik na Sofijskija
universiteta, Istoriko-filologičeskil fakulteta, kniga XXXII, 13, Sofia, 1936.

231

(prema Stajkovski, Boris)
Ivić, Aleksa, O srpskom i hrvatskom imenu, Izdanje knjižarnice S. B.

Cvijanović, Beograd, 1922. Iz naše književnosti feudalnog doba, drugo
dopunjeno izdanje, izbor, redakcija, prevod i komentari Dragoljub
Pavlović i Radmila Marinković, Svjetlost, Sarajevo, 1959.

Irmscher, Johannes, „Die byzantinischee literatur vor dem viertem
kreuzzug" („Johan Irmšer, Vizantijska književnost pre Četvrtog
krstaškog rata"), Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, SANU,
knjiga XLI, Odeljenje istorijskih nauka, knjiga 11, Beograd, 1988.

Jevtić, Atanasije, „Prolegomena za isihastičku gnoseologiju",
Filosofske studije, Beograd, 1988.

Jedin, Hubert, Crkveni sabori, Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 1980.
Jiriček, Konstantin, Istorija Srba, Narodna knjiga, Beograd, 1952.
Jovanović, Tomislav, „Žitije Svetog Simeona od Stefana
Prvovenčanog prema prepisu iz sredine XV veka", Arheološki prilozi, br.
33 (2011-2012), Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 2012.
Jović, Momir, „Zapad i Srbija krajem XII i početkom XIII veka", Niš
i Vizantija, simpozijum, 35. jun 2004, Niš, 2005.
Kalić, Jovanka, „Presto Stefana Nemanje", Evropa i Srbi — srednji
vek, Istorijski institut, Beograd, 2006.
Kalić, Jovanka, „'Raška' u staroj srpskoj istoriji (IXXII vek)", Zbornik,
XIV!, Filozofski fakultet, Beograd, 1979.
Kalić, Jovanka, „L'epoque de Studenica dans l'histoire Serbe"
(„Studeničko vreme srpske istorije"), Studenica i vizantijska umetnost oko
1200. godine, SANU, knjiga XLI, Odeljenje istorijskih nauka, knjiga 11,
Beograd, 1988.
Kalić, Jovanka, „Beograd u XII veku, Tvrđava-grad-polis", Zbornik,
Vizantološki institut SANU, XL Beograd, 2003.
Kalić-Mijušković, Jovanka, Beograd u srednjem veku, SKZ, Beograd,
1967.
Kalić, Jovanka, „Dva carstva u srpskoj istoriji XII veka", Zbornik,
Vizantološki institut SANU, XXXVIII, Beograd, 1999-2000.
Kalić, Jovanka, „Država i crkva u Srbiji u XIII veku", Zbornik,
Vizantološki institut SANU, XLVI, Beograd, 2009.
Kalić, Jovanka, „Presto Stefana Nemanje", Prilozi KJIF, Beograd,
1990.
Kalić, Jovanka, „Prokopijeva APSA", Zbornik, Vizantološki institut
SANU, XXVII-XXVIII, Beograd, 1989.
Kalić, Jovanka, „Raška kraljevina", Zbornik, Vizantološki institut
SANU, XLI, Beograd, 2004.

232

Kalić, Jovanka, „Srpska država i Ohridska arhiepiskopija u XII
veku", Zbornik, Vizantološki institut SANU, XLIV, Beograd, 2007.

Kalić, Jovanka, „Srpski veliki župani u borbi sa Vizantijom", Istorija
srpskog naroda, drugo izdanje, SKZ, Beograd, 1994.

Kalić, Jovanka, „Crkvene prilike u srpskim zemlja ma do stvaranja
Arhiepiskopije 1219. godine", Sava Nemanjić — Sv. Sava, SANU, Beograd,
1979.

Kalić-Mijušković, Jovanka, „Veliki župan Stefan Nemanja i knez
Lazar", O knezu Lazaru, Filozofski fakultet, Odeljenje za istoriju
umetnosti, Beograd i Narodni muzej Kruševac, Beograd, 1975.

Kanic, Feliks, Srbija. Zemlja i stanovništvo od rimskog doba do kraja
XIX veka, I, BMG, Beograd 1989.

Kartašov, Anatolij V., Vaseljenski sabori, SKZ i Institut za teološka
istraživanja, Pravoslavno bogoslovski fakultet, Beograd, 2009.

Kašanin, Milan, Srpska književnost u srednjem veku, Prosveta,
Beograd, 1975.

Klaić, Nada, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku, Školska knjiga,
Zagreb, 1976.

Klarić, Snežana, „Biskup Ivas stao u obranu Ivana Tomka
Mrnavića", Šibenski portal, Šibenik, 5. mart 2013.

Kovačević, Ljubomir, „Žene i deca Stevana Prvovenčanog", Glas
Srpske kraljevske akademije IX, drugi razred, 38, Beograd, 1901.

Kovačević, Ljubomir, Jovanović, Lj., Istorija srpskog naroda II, SKZ,
Beograd, 1894.

Kovačević, Milan, Ontološki triptih, Književna zajednica Novog
Sada, Novi Sad, 1990.

Kont, Frensis, Sloveni I, II, Filip Višnjić, Beograd, 1989.
Korać, Vojislav, Graditeljska škola Pomorja, Naučno delo, Beograd,
1965.
Korać, Vojislav, Između Vizantije i zapada: Odabrane studije o
arhitekturi, Prosveta, Beograd, 1987.
Korać, Vojislav, „Počeci monumentalne arhitekture u Raškoj",
Catena Mundi, Ibarske novosti i Matica Srba i iseljenika Srbije, Kraljevo-
Beograd, 1992.
Kostić, Dragutin, „Učešće sv. Save u kanonizaciji sv. Simeona",
Svetosavski zbornik, knjiga 1, Srpska kraljevska akademija, Beograd, 1936.
Kurešević, Marina, „Vukanovo jevanđelje — rani spomenik srpske
pismenosti s kraja 12. veka (Čudna sudbina jedne knjige)", izlaganje na
promociji knjige Josipa Vrane 24. maja 2007. godine, povodom Dana
slovenske pismenosti, na izložbi Upoznaj jednu knjigu.

233

Lang, David Marshall, The Bulgarians from pagan times to the
Ottoman conquest, Thames and Hudson, London, 1976. (prema Kont,
Fransis)

Laskaris, Mihailo, Vizantijske princeze u srednjovekovnoj Srbiji —
prilog istoriji vizantijsko-srpskih odnosa od kraja XII do sredine XV veka,
Knjižarnica Franje Baha, Beograd, 1926.

Le Gof, Žak, Da li je Evropa stvorena u srednjem veku?, Clio, Beograd,
2010.

Ling, Trevor, Istorija religije istoka i zapada, SKZ, Beograd, 1993.
Linč, Džozef, Istorija srednjovekovne crkve, Clio, Beograd, 1999.
Loma, Aleksandar, „Der personennamee Nemanja: ein neuer
ausblick", Zbornik, Vizantološki institut SANU, XVI, Beograd, 2008.
Ljubinković, Mirjana, „Iskopavanja kompleksa crkve Sv. Nikole
kod Kuršumlije", Arheološki pregled, 10, Beograd, 1968.
Ljubinković-Ćorović, Mirjana, „Uz problem ikonografije srpskih
svetitelja", Starinar 78, Beograd, 1956-57.
Ljušić, Radoš, i Andrija Veselinović, Srpske dinastije, Platoneum i
Savez istoričara Jugoslavije, Novi Sad i Beograd, 2001.
Ljušić, Radoš, „Vlada Avrama Petronijevića", Vlade Srbije 1805-
2005, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1996.
Maksimović, Ljubomir, „Sučeljavanje i prožimanje dvaju svetova",
Zbornik, Vizantološki institut SANU, XLIII, Beograd, 2006.
Maksimović, Ljubomir, „Vladarska ideologija u srpskoj državi i
podizanje Studenice", Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine,
SANU, knjiga XLI, Odeljenje istorijskih nauka, knjiga 11. Beograd, 1988.
Maksimović, Ljubomir, „Vizantijski uzori srpske državnosti i Sveti
Sava", Letopis matice srpske, knjiga 491, sveska 6, Novi Sad, jun 2013.
Maksimović, Ljubomir, „Grci i Romanija u srpskoj vladarskoj
tituli", Zbornik, Vizantološki institut SANU, 12, Beograd, 1970.
Maksimović, Ljubomir, „O vremenu pohoda bugarskog kneza
Borisa na Srbiju", Zbornik, Filozofski fakultetu Beogradu, 14/1, Beograd,
1979.
Maksimović, Ljubomir, „O godini prenosa Nemanjinih moštiju u
Srbiju, Zbornik, Vizantološki institut SANU, XXIV-XXV, Beograd, 1986.
Maksimović, Ljubomir, „O hronologiji slovenskih upada na
vizantijsku teritoriju krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih
godina VI veka, Zbornik, Vizantološki institut SANU, 8/2, Beograd, 1964.
Maksimović, Ljubomir, „Pokrštavanje Srba i Hrvata", Zbornik,
Vizantološki institut SANU, XXXV, Beograd, 1996.
Maksimović, Ljubomir, „Severni Ilirik u VI veku", Zbornik,

234

Vizantološki institut, XIX, Beograd, 1980.
Maksimović, Ljubomir, „Struktura 32. poglavlja spisa De

ammistrando imperio", Zbornik, Vizantološki institut SANU, XXI, Beograd,
1983.

Maksimović, Ljubomir, „Trijumf Vizantije početkom XI veka",
Istorija srpskog naroda, drugo izdanje, SKZ, Beograd, 1994.

Maluf, Amin, Krstaški ratovi u očima Arapa, Laguna, Beograd, 2006.
Mandić, Oleg, Od kulta lubanje do kršćanstva, Matica hrvatska,
Zagreb, 1954.
Mano-Zasi, Ðorđe, i Milutin Garašanin i Mirjana Ćorović-
Ljubinković, Etnogeneza Južnih Slovena u ranom srednjem veku prema
materijalnoj kulturi, Umetnički muzej u Beogradu, Beograd, 1950.
Marjanović-Dušanić, Smilja, i Danica Popović, Privatni život u
srpskim zemljama u srednjem veku, Clio, Beograd, 2004.
Marjanović-Dušanić, Smilja, Vladarska ideologija Nemanjića, SKZ i
Sveti arhijerejski sinod SPC i Clio, Beograd, 1997.
Marković, Miodrag, „Prilozi za istoriju Svetog Nikite kod Skoplja.
Osnivanje manastira — Milutinova obnova — hilandarski metoh",
Hilandarski zbornik, P. Beograd, 2004.
Miljković, Bojan, „Nemanjići i sveti Nikola u Bariju", Zbornik,
Vizantološki institut SANU, XLIV, Beograd, 2007.
Miljković, Dušan, Raspeće večnosti. Crkve i manastiri kuršumlijske
oblasti, Crkvena opština Niš, 1998.
Mirković, Lazar, „Starohrišćanska grobnica u Nišu", Starinar V-VI
(1954-1955), Beograd, 1956.
Mitropolit Amfilohije, i episkop Danilo, Nema lepše vere od
hrišćanske, Srpska pravoslavna eparhija sremska, Sremski Karlovci, 1996.
Mičeta, Luka, Sulejman, Hurem i Srbi, Laguna, Beograd, 2012.
Montefjore, Sajmon Sibag, 101 heroj svetske istorije, Laguna,
Beograd, 2009.
Montefjore, Sajmon Sibag, Jerusalim, Evro-Ðunti, Beograd, 2012.
Moravcsik, Gyula, „The role of the Byzantine in the Nedieval
Hungary", Studia Byzantina, Budapest, 1967. (prema Stajkovski, Boris)
Mutavdžić, Predrag, „Manojlo Hrisolora i prva humanistička grčka
biblioteka u Italiji", Čitalište, Naučni časopis za teoriju i praksu
bibliotekarstva, 20, Gradska biblioteka Pančevo, Pančevo, maj 2012.
Nedeljković, Olga, „Vukanovo jevanđelje i problem punog
aprakosa", Slovo, Staroslavenski institut, br. 18, Zagreb, 19. rujna 1969.
Nemanjić, Sava, „Služba svetom Simeonu" (preveo Dimitrije
Bogdanović), Srbljak I, SKZ, Beograd, 1970.

235

Novaković, Relja, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, Istorijsko-
geografsko razmatranje: problemi i znanja, Narodna knjiga i Istorijski
institut, Beograd, 1981.

Novaković, Relja, „Kad se rodio i kad je počeo da vlada Stefan
Nemanja", Istorijski glasnik, Društvo istoričara Srbije.

Novaković, Stojan, Nemanjićke prestonice Ras-Pauni-Nerodimlja, Glas
Srpske kraljevske akademije, 88, Beograd, 1911.

Novaković, Stojan, Prvi osnovi slovenske književnosti, Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2002.

Novaković, Stojan, Primeri književnosti i jezika staroga i srpsko-
slovenskoga, Izabrana dela, knjiga 14, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd, 2000.

Obolenski, Dimitrije, Vizantijski komonvelt, Prosveta i SKZ,
Beograd, 1991.

Obolenski, Dimitrije, Šest vizantijskih portreta SKZ i Prosveta,
Beograd, 1991.

Opća enciklopedija, Jugoslovenski leksikografski zavod, VIII, Zagreb,
1982.

Orbin, Mavro, Kraljevstvo Slovena, SKZ, Beograd, 1968.
Ostrgorski, Georgije, O verovanjima i shvatanjima Vizantinaca,
Prosveta, Beograd, 1970.
Ostrogorski, Georgije, „Avtokrator i samodržac" Vizantija i Sloveni,
Prosveta, Beograd, 1970.
Ostrogorski, Georgije, „Vizantija i južni Sloveni", Jugoslovenski
istorijski časopis, Savez društava istoričara Jugoslavije, 1 , Beograd, 1963.
Ostrogorski, Georgije, Istorija Vizantije, Prosveta, Beograd, 1993.
Ostrogorski, Georgije, „Pismo Dimitrija Homatijana sv. Savi i
odlomak Homatijanovog pisma patrijarhu Germanu o Savinom
posvećenju", Svetosavski zbornik 2, Beograd, 1939.
Ostrogorski, Georgije, Pronija — Prilog istoriji feudalizma u Vizantiji i
u južnoslovenskim zemljama, SANU, Posebna izdanja, knjiga CLXXVI
Vizantološki institut, knjiga I , Beograd, 1951.
Ostrogorski, Georgije, „Srbija i vizantijska hijerarhija država", O
knezu Lazaru, Filozofski fakultet, Odeljenje za istoriju umetnosti, Beograd
i Narodni muzej Kruševac, Beograd, 1975.
O'Shea, Stephen, Život i smrt katara, Bošnjački institut, Sarajevo,
2006.
Pavlović, Leontije, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca (Istorijsko-
etnografska rasprava), Narodni muzej Smederevo, posebno izdanje,
knjiga 1, Smederevo, 1965.

236

Peinter, Sidni, Istorija srednjeg veka, Clio i Glas srpski, Beograd -
Banja Luka, 1997.

Petković, V., Studenica (prema Stanojević, Stanoje, Narodna
enciklopedija)

Petrović, Petar, Niš u antičko doba, Gradina, Niš, 1976
Peri, Marvin, Intelektualna istorija Evrope, Clio, Beograd, 2000.
Piana, George la, Politichal Theology, The interpretation of History,
Princeton, 1943. (prema Bojović. Boško I.)
Popović, Danica, Pod okriljem svetosti — Kult svetih vladara i relikvija
u srednjovekovnoj Srbiji, SANU, Balkanološki institut, posebna izdanja, 92,
Beograd, 2006.
Popović, Danica, „Srednjovekovni nadgrobni spomenici u
Studenici", Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, SANU, knjiga
XLI, Odeljenje istorijskih nauka, knjiga 11, Beograd, 1988.
Popović, Justin, Žitija svetih, Manastir Ćelije, Valjevo, 1977.
Popović, Marko, „Dvor vladara i vlastele", Privatni život u srpskim
zemljama u srednjem veku, Clio, Beograd, 2004.
Porphyrogenitus, Constantine, „De administrado Imperio", Vizantijski
izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, Ferjančić, Božidar, Vizantološki
institut SANU, Beograd, 1959.
Prvovenčani, Stefan, Sabrani spisi, knjiga treća, priredila Juhas-
Georgievska, Ljiljana, Prosveta i SKZ, Beograd, 1988.
Procopius, Historia arcana, Lajpcig, 1963. (prema Obolenski,
Dimitrije, Vizantijski komonvelt)
Radić, Radivoj, Vizantija — purpur i pergament, Evoluta, Beograd,
2006.
Radić, Radivoj, Iz Carigrada u srpske zemlje — Studije iz vizantijske i
srpske istorije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2003.
Radić, Radivoj, „Manojlo Stravoroman: Prilozi istoriji vizantijsko-
južnoslovenskih odnosa krajem X I i u prvim godinama XII veka",
Zbornik, Vizantološki institut SANU, XXVII-XXVIII, Beograd, 1989.
Radić, Radivoj, „Oblasni gospodari u Vizantiji krajem XII i u prvim
decenijama XIII veka", Zbornik, Vizantološki institut SANU, XXIV-XXV,
Beograd, 1986.
Radić, Radivoj, Predgovor, Ferjančić, B., Vizantija i Južni Sloveni.
Radić, Radivoj, „Uravnotežena povesnica Srba najugledniji
proučavalac srednjeg veka", Ćirković, Sima, „Sinteza srpske povjesti kao
izazov hrvatskoj i srpskoj historiografiji" (Okrugli stol u organizaciji
Centra za komparativno-historijske studije Filozofskog fakulteta
Sveučilišta u Zagrebu, Vijeća srpske nacionalne manjine grada Zagreba i

237

naklade Golden marketing — Tehnička knjiga, Novinski dom u
Zagrebu, 22. siječnja 2009), Radovi Zavoda za hrvatsku povijest, Zavod za
hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, vol. 41,
Zagreb, 2009.

Radojičić, Ðorđe Sp., „Srpske biblioteke u srednjem veku i u tursko
doba", Bibliotekar, broj 3, Beograd, 1954.

Radojičić, Ðorđe Sp., Hilandar u doba Nemanjića, Misao, Beograd,
1925.

Radojčić, Ðorđe Sp., „Le date de convesation des Serbes",
Byzantion, 22, 1950 (prema Slijepčević, Ðoko).

Radojičić, Nikola, Dva poslednja Komnena na carigradskom prijestolu,
Zagreb, 1907.

Radojčić, Nikola, „Dužnost nauke prema Svetom Savi", Glasnik,
Službeni list SPC, br. 1, Beograd, 1947. (prema Dimitrijević, Dimitrije)

Radojčić, Nikola, „O Nemanjićima — Talijanske hipoteze o početku
i koncu slavne dinastije", Letopis matice srpske, knjiga I, sveska 1, Beograd,
jan.-feb., 1928.

Radojčić, Nikola, „Prva ženidba Stevana Prvovenčanog", Glas
Srpske kraljevske akademije, 90, Beograd, 1922.

Radojčić, Nikola, „Prilog proučavanju vazalnih odnosa Srbije
prema Vizantiji pedesetih i šezdesetih godina XII veka", Zbornik,
Vizantološki institut SANU, 8/2, Beograd, 1964.

Radojčić, Nikola, Proučavanje Konstantina VII Porfirogenita u srpskoj
istoriografiji.

Radojčić, Nikola, „Ratničke vrline Srba u srednjem veku", Letopis
matice srpske, knjiga 353, sveska 56, Beograd, maj-juni 1940.

Radojčić, Nikola, Srpska istorija Mavra Orbinija, Srpska akademija
nauka, posebna izdanja, knjiga CLII, nova serija, knjiga 2, Beograd, 1950.

Radojčić, Nikola, Srpski državni sabori u srednjem veku, Srpska
kraljevska akademija, Beograd, 1940.

Radojčić, Nikola, „Sudije i zakon u srednjovekovnoj Srbiji i u
Ugarskoj — Prilog proučavanju državnog tipa srednjovekovne Srbije",
Letopis matice srpske, knjiga 305, sveska 12, Beograd, juli-avgust 1925.

Radonić, Jovan, „Žene naših vladara u srednjem veku", Vreme, 14.
april 1929. (prema Radonić, J., Slike iz istorije i književnosti)

Radonić, Jovan, „Muhamed", Vreme, 812. aprila 1930. (prema
Radonić, J., Slike iz istorije i književnosti)

Radonić, Jovan, Sveti Sava, predavanje na svečanoj sednici Matice
srpske u Novom Sadu na praznik Sv. Save, Glasnik Srpske pravoslavne
patrijaršije, Beograd, 1935. (prema Radonić, Jovan, Slike iz istorije i

238

književnosti)
Radonić Jovan, Slike iz istorije i književnosti, Državna štamparija

Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1938.
Rakocija, Miša, „Nova saznanja o ranohrišćanskoj prošlosti Niša",

Niš i Vizantija VI (simpozijum 35. jun 2007, Niš), Niš, 2008.
Ransimen, Stiven, Vizantijska civilizacija, Minerva, Subotica-

Beograd, 1964.
Rački, Franjo, „Pismo Prvovenčanoga kralja srpskog Stjepana I

papi Honoriju III godine 1220", Starine, Jugoslavenska akademija nauka i
umjetnosti, Zagreb, 1875. (prema Slijepčević, Ðoko)

Rotković, Radoslav, „Zeta u državi Nemanjića (1186-1356)",
Ilustrovana istorija crnogorskog naroda II, Crnogorska izdanja, Podgorica,
2003.

Rudeljev, V. G., „O istoriji etničkog imena Slovena", Catena Mundi,
Ibarske novosti i Matica Srba i iseljenika Srbije, Kraljevo-Beograd, 1992.

Samardžić, Nikola, „Srbi među evropskim narodima —
preobražaji, nedoumice, identiteti" (Okrugli stol u organizaciji Centra za
komparativno-historijske studije Filozofskog fakulteta Sveučilišta u
Zagrebu, Vijeća srpske nacionalne manjine grada Zagreba i naklade
Golden marketing — Tehnička knjiga, Novinski dom u Zagrebu, 22.
siječnja 2009), Radovi Zavoda za hrvatsku povijest, Zavod za hrvatsku
povijest Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, vol. 41, Zagreb,
2009.

Samardžić, Radovan, Ideje za srpsku istoriju, Jugoslavija publik,
Beograd, 1989.

„Sancti Bonifatii et Lulli epistolae", prir. M. Tangal, Monumenta
Germaniae Historica, Epistolae selectae 1, Berlin, 1955. (prema Linč,
Džozef)

Sveti Sava: Spomenica povodom osamstote godišnjice rođenja 1175-1975,
Sveti sinod SPC, Beograd, 1977.

Segni, Lothario dei (papa Inocentie III), On the Misery of the Human
Conditions, The Library of liberal Arts, Indianopolis, 1969. (prema Peri,
Marvin)

Slijepčević, Ðoko, Istorija Srpske pravoslavne crkve I, Od pokrštavanja
Srba do kraja XVIII veka, JRJ, Beograd, 2002.

Snipes Keneth, „„Hronografija Mihajla Psela, rukopisna tradicija i
prenošenje vizantijskih istoričara u XI i XII veku", Zbornik, Vizantološki
institut, XXVII-XXVIII, Beograd, 1989.

Solovjev, Aleksandar, „Nastanak bogumilstva i islamizacija
Bosne", Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine, godina I,

239

Sarajevo, 1949.
Solovjev, Aleksandar, Pojam države u srednjevekovnoj Srbiji (Studija

iz uporedne analize prava), godišnjica Nikole Čupića, knjiga XLII, Beograd,
1933.

Solovjev, Aleksandar, „Svedočanstva pravoslavnih izvora o
bogumilstvu na Balkanu", Godišnjak istorijskog društva Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 1953.

Solovjev, Aleksandar, „Hilandarska povelja Stefana
Prvovenčanoga", Prilozi za književnost, istoriju, jezik i folklor V, Beograd,
1925.

Solovjev, Aleksandar, Vjersko učenje bosanske crkve, poseban otisak
iz 270. knjige Rada Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti,
Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb, 1948.

Srejović, Dragoslav, Miloje M. Basić — tvorac srpske arheološke
nauke, Kultura, Beograd, 1985.

Stanovčić, Vojislav, Političke ideje i religija I-II, Udruženje za
političke nauke Jugoslavije, Beograd, 1999.

Stanojević, Stanoje, Borba za samostalnost katoličke crkve u
Nemanjićkoj državi, Srpska kraljevska akademija, Beograd, 1912.

Stanojević, Stanoje, Istorija Srba — Hrvata i Slovenaca, drugo
izdanje, Izdavačka knjižarnica Napredak, Beograd, 1924.

Stanojević, Stanoje, „O Nemanjinom ocu", Starinar V, Beograd,
1930. Stanojević, Stanoje, „O srpskoj kulturi u srednjem veku", Iz naše
prošlosti, knj. 1, navedno prema Slijepčević, Ðoko

Stanojević, Stanoje, Sveti Sava — biografija, sabrani spisi, sve narodne
pesme i priče, priredili Jelena Jevtić, Veljko Topalović, Branislav Brkić,
Tatjana Gajić, Mirko Milićević, Branko Ðaković, Saša Šunjevarić,
Beograd 1989.

Stanojević, Stanoje, Svi srpski vladari, priredili Jelena Jevtić, Veljko
Topalović, Branislav Brkić, Tatjana Gajić, Mirko Milićević, Branko
Ðaković, Saša Šunjevarić i Petar M. Petrović, Beograd, 1989.

Stanojević, Stanoje, „Srbija (o nazivu srpske države u srednjem
veku)", Srpski književni glasnik XI, Beograd, 1904.

Stanojević, Stanoje, „Hronologija borbe između Stevana i Vukana",
Glas Srpske kraljevske akademije, 77, Beograd, 1933.

Stojanović, Ljubomir, „O godinama u Savinom žitiju Stefana
Nemanje", Prilozi KIJF 5, Beograd, 1925.

Stojkovski, Boris, „Niš u vizantijsko-ugarskim odnosima u XI i XII
veku", Niš i Vizantija VII, simpozijum 38. jun 2008, Niš, 2009.

Stranjaković, Dragoslav, Sveti Sava, Beograd, 1953.

240

Taranovski, Teodor, Istorija srpskog prava u nemanjićkoj državi I, Geca
Kon, Beograd, 1931.

Taušev, arhiepiskop Averkije, Blagosloveno Carstvo Oca i Sina i
Svetoga Duha, Biblioteka Obraz Svetački, Beograd, 2007.

Tacit, Publije Kornelije, Germanija, preveo Veselin Čajtanović,
Čigoja štampa i Etnografski muzej, Beograd, 2002.

Teodosije, Žitija (prevod Lazar Mirković i Dimitrije Bogdanović),
ed. „Stara srpska književnost", knjiga 5, Prosveta i SKZ, Beograd 1988.

Torus, Gregory of, „The History of the Franks", Historiorum libri,
H, V. Krusch, W. Levinson, W. Holtsmann, Monunenta Germaniae
historica, Scriptores rerum merovingcarum I/1, Hanover (prema Linč,
Džozef)

Torus, Gregory of, „The History of the Franks", Harmondsworth
Middlesex, L. Thorpe, 1974. (prema Linč, Džozef)

Trifunović, Ðorđe, Stara srpska književnost. Osnove, Filip Višnjić,
Beograd, 1995.

Tyrensis, Willermi, „Etnički prostor Srba na Balkanu u srednjem
veku u svetlu arheoloških i pisanih izvora", (prema Janković, Ðorđe)
Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR Jugoslaviji,
Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu i Stručna knjiga, Beograd,
1993)

Ćirković, Sima, Predgovor, Kraljevstvo i svetost, Bojović, Boško I.
Ćirković, Sima, Srbi među evropskim narodima, Equilibrium, Beograd,
2004.
Ćirković, Sima, „Obrazovanje srpske države", Istorija srpskog naroda
I, drugo izdanje, SKZ, Beograd, 1994.
Ćirković, Sima, „Osamostaljivanje i uspon dukljanske države",
Istorija srpskog naroda I, drugo izdanje, SKZ, Beograd, 1994.
Ćirković, Sima, „Sinteza srpske povjesti kao izazov hrvatskoj i
srpskoj historiografiji" (Okrugli stol u organizaciji Centra za
komparativno-historijske studije Filozofskog fakulteta Sveučilišta u
Zagrebu, Novinski dom u Zagrebu, 22. siječnja 2009), Radovi Zavoda za
hrvatsku povijest, Zavod za hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta
Sveučilišta u Zagrebu, vol. 41, Zagreb, 2009.
Ćorović, Vladimir, Ilustrovana istorija Srba, I, Politika i Narodna
knjiga, Beograd, 2005.
Ćorović, Vladimir, Pokreti i dela, Izdavačka knjižarnica Gece Kona,
Beograd, 1921.
Ferjančić, Božidar, Vizantija i Južni Sloveni, Ethos, Beograd, 2009.
Ferjančić, Božidar, „Dolazak Hrvata i Srba na Balkansko poluostrvo

241

(Osvrt na nova tumačenja)", Zbornik, Vizantološki institut SANU, XXXV,
SANU, Beograd, 1996.

Ferjančić, Božidar, Despoti u Vizantiji i Južnoslovenskim zemljama,
SANU, posebna izdanja, knjiga CCCXXXVI, Vizantološki institut, knjiga
8, Beograd, 1960.

Ferluga, Jadran, „Vizantijske vojne operacije protiv Ugarske u toku
1166. godine", Zbornik, Vizantološki institut, SANU, XIX, Beograd, 1980.

Ferluga, Jadran, „Vizantijska uprava u Dalmaciji", Vizantološki
institut SANU, knjiga 6, posebna izdanja, knjiga CCXCI, Beograd, 1975.

Finlay George, History of Grece, I (prema Uspenski, Fjodor).
Fisher, H. A. L., A History of Europe, London, 1936. (prema Ling,
Trevor)
Franzen, August, Pregled povjesti crkve, V izdanje, prevod dr Josip
Ritig, Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 2004.
Fostikov, Aleksandra, „Žena — između vrline i greha" (prema
Marjanović-Dušanić, Smilja, i Danica Popović, Privatni život u srpskim
zemljama u srednjem veku)
Forlow, A., „La Vraie Croix et les expeditions de Heraclius en
Perse" (prema Ostrogorski, Georgije, Istorija Vizantije, Prosveta, Beograd,
1993)
Camblak, Grigorije, Književni rad u Srbiji, Prosveta i SKZ, Beograd,
1989.
Cvijić, Jovan, Balkansko poluostrvo, Sabrana dela, SANU i NIRO
Književne novine i Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd,
1987.
Čanak-Medić, Milka, „Crkve u Polimlju i na Primorju", Arhitektura
Nemanjinog doba II, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture
Srbije, Beograd, 1989.
Čanak-Medić, Milka, i Ðurđe Bošković, „Crkve u Topolici i dolini
Ibra i Morave", Arhitektura Nemanjinog doba I, Republički zavod za
zaštitu spomenika kulture Srbije i Arheološki institut, Beograd, 1986.
Čigoja, Brankica, Najstariji srpski ćirilski natpisi, Čigoja štampa,
Beograd, 1998.
Čremošnik, Gregor, Oko bogumilstva u srednjevekovnoj Bosni,
Prosvjeta, god. XXI, Sarajevo, 1937.
Čremošnik, Irma, „Istraživanje u Mušićima i Žabljaku i prvi nalaz
najstarijih slovenskih naselja kod nas", Glasnik Zemaljskog muzeja, XXV,
Zemaljski muzej, Sarajevo, 1970.
Šanjek, Franjo, Bosansko-humski (hercegovački) krstjani i katarsko-
dualistički pokretu srednjem vijeku, Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 1975.

242

Šarkić, Srđan, Pravne i političke ideje u Istočnom rimskom carstvu —
Od početka Konstantinove do kraja Justinijanove vladavine, Naučna knjiga,
Beograd, 1984.

Šimanjski, Edvard, Kultura i religija, Radnička štampa, Beograd,
1981.

Špadijer, Irena, „Život sa knjigom" (prema Marjanović-Dušanić,
Smilja, i Danica Popović, Privatni život u srpskim zemljama u srednjem
veku)

Šuput, Marica, „Bogorodična crkva u Studenici kao kultna
građevina u okviru vizantijske arhitekture svoga vremena“, Studenica i
vizantijska umetnost oko 1200. godine, SANU, knjiga XLI, Odeljenje
istorijskih nauka, knjiga 11, Beograd, 1988.

243

O autoru

Luka Mičeta (Beograd, 1959) završio je Prvu beogradsku gimnaziju

i studirao ekonomiju na Beogradskom univerzitetu. Novinarstvom se
bavi od 1980. godine.

Bio je komentator i urednik lista Student; kolumnista podgoričke
Pobjede; urednik prvog mesečnika na engleskom jeziku The Drum (B92);
komentator i urednik Nina; generalni direktor Tanjuga.

Objavio je knjige Srbi i demokratija (Vidici i Dosije, 1992), Sudbina
Bošnjaka (NIN, 1997; Tersit 19992), Panorama pogleda, pojmova i mišljenja
Adila Zulfikarpašića (Tersit, 2001), Vane Ivanović između Tita i Draže — Post
scriptum jednog Jugoslavena (Čigoja štampa i Otkrovenje, 2010), Sulejman,
Hurem i Srbi (Laguna, 2012), Povratak kralja (Laguna, 2013).

244