Luka Miceta-Stefan Nemanja

energiju i vrline.
Otkud potreba za novim oblikom religije i u čemu je tajna njenog

uspeha?
Važno je, pre svega, ukazati na značaj Meke oko 600. godine, na

povoljan položaj koji joj je omogućavao kontrolu karavanskog
trgovačkog puta koji se pružao pravcem sver-jug, duž zapadne ivice
Arabijskog poluostrva; naime, drugi put, koji je išao od Persijskog zaliva
na severozapad, bio je zatvoren tokom druge polovine šestog veka zbog
rata između Persije i Vizantije. Nije nevažna ni činjenica da je Meka u
ovom ratu bila neutralna, pa je put kroz Meku i zato dobio na značaju.
To je bio, u stvari, osnovni preduslov nastupajućeg društvenog
raslojavanja među Arabljanima.

Takođe, Meka je tada bila značajan trgovački centar1 jer se u njoj
nalazila Ćaba i crni kamen,2 arapsko svetilište paganskog boga Hubala.
Grad je procvetao zahvaljujući hodočasnicima posvećenim kultu ovog
paganskog boga.

U Meki se tada javljaju sve bogatiji arabljanski trgovci, koji se sve
smelije upuštaju u krupne finansijske poduhvate i aranžmane, što je bila
svojevrsna novina u arabljanskom društvu. Naime, do tog vremena
bogatstvo se u Arabiji merilo brojem kamila koje je neko posedovao.

1 „Mekanske karavane predislamski mnogobožački Arabljani nisu napadali jer
su poštovali ovaj grad kao sveti, zbog Ćabe, granitnog zdanja koje obeležava mesto
gde je Avram trebalo da žrtvuje bogu sina Ismaila i koje je on sam sa njim podigao.
U Ćabi se, u istočnom uglu, nalazi crni meteorit, navodno iz vremena Adama i Eve, i
na njoj se nalazilo 360 kamenih idola, simbolišući 360 lunarnih dana u godini
posvećenih nabatejskom bogu Hubalu (Petra u Jordanu im je bila glavni grad), a
možda i arapski panteon. Na Ćabi su se nalazile i figure Isusa Hrista i njegove majke
Marije. I hrišćani i predkoranski Arapi su dolazili na hadžiluk u ovaj Avramov grad
u miru, a mekanski karavanski trgovci su uživali sigurnosni transportni imunitet
kako ne bi sa građanima Meke ograničili napadačima pristup svetilištu. Po Koranu,
Muhamed je u Ćabi uništio sve kipove, idole i prilagodio je islamu (teolozi ukazuju
na suru XVII, ajet 81)" (D. Veselinov).

2 „Na jugu Arabije cvetao je fetišizam, našavši svoj odraz u kultu velikih
kamenova postavljenih porebarke. Najkrupniji je bio poznati crni kamen u svetilištu
Ćabe u Meki. Okružen mnogim manjim kamenim fetišima koji su simbolizovali
druga plemenska božanstva i duhove, taj crni kamen u obliku kocke, primljen je od
svih Arapa kao najveći božanski simbol" (L. S. Vasiljev). Crni kamen je „u kasnijoj
tradiciji dovođen u vezu sa Adamom, koji je taj sveti predmet, bilo je rečeno, doneo
sa sobom iz raja. Kamen je, po svoj prilici, bio sagorela kometa, i na nj se gledalo sa
strahopoštovanjem jer je pao s neba."

51

Međutim, ni bogati trgovci nisu mogli da raspolažu neograničenim
brojem kamila, jer je njihovo održavanje zahtevalo ozbiljne izdatke i
postajalo sve veći problem. Tako oni s vremenom počinju sve više da
trguju luksuznom robom manjeg gabarita, kao što su začini, tamjan,
svila, što im je omogućavalo da posluju u mnogo širim finansijskim
razmerama i za kratko vreme dođu do velikog bogatstva.

„Povećavajući tako lično bogatstvo, oni su, kako izgleda, i
zanemarivali tradicionalne porodične i bratstveničke veze. Ljudi koji su
se svojim ličnim naporom obogatili bili su sve manje skloni da ozbiljno
prihvataju odgovornost što je nameće srodništvo, pa je i broj rođaka koji
su na taj način ostajali bez svojih prirodnih zaštitnika, prema plemenskoj
tradiciji, sve više rastao." To je stanje „proizvelo krizu u arapskom
društvu. Novi individualizam, zasnovan na novcu, podrio je ustrojstvo
stare kulture, što je imalo za ishod rastuće osećanje društvene
nelagodnosti, nedostatka sklada i lične nesigurnosti. Slomom
tradicionalne ideje o besmrtnosti u životu bratstva, i u sećanju potomaka
nečijeg bratstva, bila su pokrenuta metafizička pitanja; etička pitanja
stala su da se iznose kad je ideale čojstva i velikodušnosti pomračio
rastući status novca kao pokazatelj značaja u društvu. Ukratko, bila je to
situacija bezakonja, i ona je dovela do obrazovanja novog religijskog
pokreta pod vođstvom Muhameda, čoveka rođenog u Meki" (T. Ling).

U Muhamedovom učenju iz mekanskog perioda naglašavano je da
je bog stvoritelj sveta i čoveka, da će svi ljudi vaskrsnuti da bi izašli pred
njega kako bi im se sudilo prema onom kako su živeli i da tog dana
bogatstvo i moć neće imati nikakve važnosti, da ljudi stoga moraju živeti
s tim na umu, ostavljajući se bezobzirnog zgrtanja novca i da umesto
toga treba da upražnjavaju velikodušnost. Muhamed je poslat „da na
sve to upozori ljude Meke, naročito one koji su svojom grabljivošću
uzrokovali raspad mekanskog društva, a samim tim i gubitak osećanja
smisla i svrhe u ljudskom životu". Međutim, u svemu što je naučavao
Muhamed bilo je malo novoga. Otkud onda tako brz uspeh nove vere?
Tu bi trebalo, s jedne strane, pomenuti činjenicu o kojoj smo već govorili,
da su brojne hristološke rasprave obeshrabrujuće i zbunjujuće delovale
na vernike. To dejstvo je bilo jedan od glavnih činilaca koji su do
sedmog veka žitelje na širokom mediteranskom području, nominalno
hrišćanskom, unapred učinili sklonim da prihvate ono što im je ličilo na
jednostavniju religiju — islam, posebno u Maloj Aziji, Siriji i Egiptu, gde
su teološke sporove gotovo redovno pratili i javni nemiri. S druge strane,
dobar deo odgovora leži u činjenici da su žitelji Meke želeli i kroz veru
da sačuvaju neutralnost: da su se opredelili za jevrejsku veru, Carigrad

52

bi to protumačio kao nameru stvaranja saveza sa snažnom jevrejskom
strujom u Persiji; da su se pak okrenuli hrišćanstvu, Persijanci bi ih
smatrali pristalicama i saveznicima Vizantije. Uspesima islamiziranih
Arapa veoma je išla u prilog i činjenica da su se Vizantijska imperija i
Persijsko carstvo u međusobnim sukobima gotovo potpuno vojno i
ekonomski iscrpli.

U arapskom gradu Meki 26. aprila 570. godine rođen je Muhamed.
Njegov otac Abdulah umro je pola godine pre nego što će se Muhamed
roditi. Kada je imao oko šest godina umire mu i majka. Brigu o dečaku je
preuzeo njegov stric, trgovac, mlađi brat njegovog oca, Abu Talib. Sa
njim je Muhamed proveo mladost putujući i trgujući. Muhamed, koga
su opisivali kao privlačnog muškarca kovrdžave kose i brade, isticao se
razoružavajućom srdačnošću. Pričalo se da prilikom rukovanja nikad
nije prvi povlačio ruku. Krasila ga je harizmatična duhovnost. Divili su
mu se zbog poštenja i mudrosti. Bio je poznat kao El Amin — Pouzdani,
i kao El Sadik — Istinoljubivi. Dobar glas koji ga je pratio bio je jedan od
razloga što ga je kao dvadesetogodišnjaka bogata udovica Hatidža bint
Huvejlid, koja je već imala 40 godina i bila iz plemena Ben Hašim,
angažovala da vodi njene trgovačke poslove. Ubrzo se udala za njega i
imali su šestoro dece.

Muhamed je imao već 40 godina kada mu se, po legendi, 610.
godine, u pećini Hira u blizini Meke gde je voleo da meditira, javio
arhangel Gavrilo (Džibril) sa prvim otkrovenjem od boga koji je njega,
Muhameda, izabrao za glasnika i proroka. Od toga dana počela je
istorija jedne vere koja će sudbinski uticati na potonju istoriju
čovečanstva.

53

Propovedi Muhameda i njegovi
naslednici

U Muhamedovom učenju se priznaju prethodni proroci i svakom

od njih se odaje priznanje, ali se njihovo pojavljivanje tumači samo kao
put uspinjanja vere ka vrhovima i konačnim odgovorima koje bog
saopštava preko poslednjeg (i najvišeg) proroka — Muhameda.
Muhamedovo propovedanje izazvalo je nezadovoljstvo i proteste
bogatih porodica u Meki koje su se plašile da im to može smanjiti
prihode od hodočasnika. Čak mu je i život bio u opasnosti.

Znajući za Muhamedove sposobnosti i veštine, 622. godine posetilo
ga je poslanstvo iz Jatriba i od njega zatražilo pomoć, pozivajući ga da
dođe u njihov grad i uspostavi mir među zavađenim plemenima i
klanovima. Ta godina, kada su Muhamed i njegovi najbliži prijatelji i
istomišljenici prešli u Jatrib, posebno je poštovana kod muslimana i od
tada Jatrib menja ime u Midanat un-Nabi, Medina. To je godina seobe ili,
kako je muslimani nazivaju, godina Hidžre — početak islamskog
kalendara. Njegov uspeh je bio izuzetan. U Medini je Muhamed osnovao
i prvu džamiju.

Muhamed je umro 8. juna 632, u šezdeset drugoj godini. Nasledio
ga je kao zapovednika vernika1 njegov tast Abu Bakr2 (oko 573 — 634),
„cenjeni sudija i tumač snova", treća osoba koja je po predanju prihvatila
islam. Abu Bakr je dovršio ujedinjenje arapskih plemena koje je započeo
Muhamed. Uputio je poziv na džihad 634. godine, čime je otpočeo

1 Muhamedovi naslednici koristili su titulu zapovednik vernika. Kasnije,
poglavari država nazivani su kalifat rasul Alah — naslednik božjeg glasnika ili kalif.

2 Dok je bio u braku sa Hatidžom, Muhamed nije imao drugih žena. Posle smrti
Hatidže ženio se više puta. U trenutku kada je umro imao je 11 žena. Najdraža mu je
bila Ajša, ćerka njegovog prijatelja i saveznika Abu Bakra. Što je bio stariji, bio je sve
slabiji prema ženama. Njegov sluga Anas svedoči, a to potvrđuju i Ibn Omar i
Muhamedova žena Ajša, da je i u starijim godinama bio „toliko revnostan da u roku
od 24 časa nije bio nemaran ni prema jednoj od svojih jedanaest žena".

54

proces arapskog širenja i osvajačkih pohoda. Pod vođstvom Abu Bakra,
Arapi (muslimani) stupaju na svetsku pozornicu kao respektabilna sila
koja će u vekovima koji slede promeniti sliku sveta i istorije.

Glavni arapski vojskovođa toga vremena bio je „razmetljivi
zapovednik" Halid bin Valida (592-642), aristokrata iz Meke, koji je na
početku bio Muhamedov protivnik, ali je ipak primio novu veru.
Muhamed ga je nazvao „Sablja islama", što je on i bio. Kako se smatra,
ostao je neporažen u preko sto bitaka. Vodio je uspešne ratove, kako
protiv Persije tako i protiv Vizantije. Ako ne najvažnija, a onda sigurno
presudna bila je njegova pobeda nad Vizantijom 636. godine, kada su
muslimani osvojili Damask1 i druge gradove hrišćanske Sirije i naterali
vasilevsa Iraklija da napusti ovu zemlju u kojoj su obrazovani
muslimani „počeli da proučavaju klasičnu grčku tradiciju", a čije su
beneficije prigrabili „arapski osvajači i njihova duhovna elita".2 Do te
velike bitke, „jedne od najznačajnijih bitaka u istoriji" — na reci
Jarmuku, pritoci reke Jordan, na tromeđi današnjeg Jordana, Sirije i
izraelske Golanske visoravni — došlo je 20. avgusta 636. godine.
Vasilevs Iraklije poslao je veliku vojsku koju je predvodio Teodor
Triturije — evnuh i sakelarije, tj. carski rizničar, a verovatno i vrhovni
vojskovođa Orijenta (magister militum per Orientem). Arapsku vojsku
predvodio je Halid bin Valida. Pod naletima vizantijske konjice,
muslimani su morali da se povlače čak pet puta, ali su se uvek vraćali u
borbu, jer im žene, koje su stajale iza njih, nisu dozvoljavale da napuste
bitku. Ostala je zabeležena i legenda da je u odlučujućem trenutku bog
poslao peščanu oluju koja je zaslepila hrišćane i oni su se u panici
razbežali, a potom im je Halid presekao odstupnicu. Hrišćani su do kraja
bitke bili toliko iscrpljeni da su ih „Arapi zatekli kako leže na svojim

1 Damask se smatra najstarijim gradom, iako postoje mišljenja da su to Biblos,
ili Jerihon, ili Alep. U ovom gradu je Savle iz Tarsa prešao u hrišćanstvo i postao
Pavle. Pod hrišćanskom dominacijom Jupiterov hram je pretvoren u crkvu
posvećenu Svetom Jovanu Krstitelju, koja će nakon islamskog osvajanja biti
pretvorena u Omeidsku džamiju. U njoj se i danas čuva glava ovog velikog
hrišćanskog sveca.

2 „Prvi muslimani, Arabljani, stvarajući muslimansku imperiju, nasledili su,
zajedno sa osvojenim teritorijama, i stare kulture sa njihovom prastarom tradicijom
koja dopire do grčko-rimskih, iranskih, faraonskih i asirsko-vavilonskih vremena.
Muslimanski Arabljani su sa živim interesovanjem i talentom asimilovali i
prerađivali veliko intelektualno i umetničko nasledstvo koje su zatekli" (E.
Šimanjski).

55

ogrtačima, zreli za pokolj". Poginuo je čak i brat cara Iraklija. Bilo kako
bilo, bitka je trajala šest dana i po nekim podacima poginulo je 50.000
ljudi. U završnom, nezadrživom naletu, uz pokliče Alahu ekber, „sinovi
pustinje" su naneli težak poraz vizantijskim trupama.

Vasilevs Iraklije, koji je već ušao u sedmu deceniju života, nije
učestvovao u bici, ali je bio neopisivo tužan jer je znao da je zauvek
izgubio Siriju, jednu od najvažnijih vizantijskih provincija. Kažu da je
Iraklije tada rekao: „Oprosti, Sirijo." Odneo je Časni krst u Carigrad,
bolno se opraštajući: „Zbogom, Sirijo, zbogom zauvek." Tako je i bilo.
Pre kraja sedmog veka Arapi će stvoriti svoj kalifat na samom tlu
carstva, u Damasku.

56

Muslimansko osvajanje Jerusalima

Nije prošlo mnogo vremena a sve vizantijske azijske teritorije pale

su muslimanima u ruke. Pokoreno je Persijsko carstvo, Mesopotamija
(639/40), Arabljani su potom prodrli u Jermeniju i zaposeli najjače
utvrđenje Dvin, započevši, u isto vreme, i osvajanje Egipta. Svetom
zemljom, u kojoj je Iraklije uspostavio vlast hrišćanstva, ponovo su
zagospodarili nevernici. Ova nemilosrdna sudbina slomila je starog cara
i fizički i psihički.

Dve godine pre pobede na Jarmuku, u Meki umire Abu Bakr.
Njegov naslednik, novi zapovednik vernika, postaje Muhamedov tast
Omar1 (oko 580-644), jedan od prvih preobraćenika u islam, prozvan
Pravedni, čija se ćerka Hafsa 625. godine udala za Muhameda.

Omar 638. godine — dakle za manje od trideset godina od kada se
Muhamedu javio arhanđel Gavrilo,2 a šest godina od Muhamedove

1 Omar Pravedni, nekadašnji rvač, koji se nije razdvajao od svog biča, čovek
koji je prvi počeo da sastavlja Kuran, pravi muslimanski kalendar i vaspostavlja
islamske zakone, ostaće zapamćen i po tome što je za žene uveo stroža pravila od
samog Muhameda. Kada mu se sin jednom prilikom napio, izbičevao ga je do smrti.

2 Kako veruju Muhamedovi sledbenici, dok je jedne noći spavao pored Ćabe
Muhamed je imao viziju. Po legendi, arhangel Gavrilo ga je probudio, te su zajedno,
uzjahavši krilatog konja sa ljudskim licem Buraka, pošli na „noćno putovanje" čiji je
cilj bio „najudaljenije svetilište". Tamo je Muhamed sreo svoje „očeve" Adama i
Avrama, kao i svoju „braću" Mojsija, Josifa i Isusa, da bi se potom lestvama uspeo na
nebo. To „noćno putovanje" (Isra) i „uspenje" (Mirac) smatraju se Muhamedovim
jedinim čudima, jer Muhamed, za razliku od Isusa, nije činio čuda. Iako Jerusalim i
Hram nikada nisu pomenuti, muslimani su verovali da je „najudaljenije svetilište"
bilo Brdo hrama. Baš sa kamena na Brdu hrama, mesta gde je bio Solomonov hram,
Muhamed se uspeo na nebesa. Po nekim muslimanskim predanjima, centar i pupak
sveta nije bila Meka već Jerusalim, „najviši od svih gradova i najbliži nebesima".
Kada je osnovao prvu džamiju, odredio je jerusalimski Hram kao prvu kiblu,
odnosno smer molitve. S obzirom na to da su se jevrejska plemena opirala
Muhamedovom otkrovenju, ali i kontroli, on je okrenuo kiblu prema Meki i
„odbacio jevrejski put", rekavši da je bog uništio jevrejski Hram zato što su se Jevreji
ogrešili i da zato muslimani „neće slediti tvoju kiblu, Jerusalime".

57

smrti — osvaja Jerusalim. Jerusalim je pod patrijarhom Sofronijem —
koji je napisao i pohvalu Jerusalimu „Sione, blistavi Sione vasione" —
dugo odolevao muslimanskim trupama. Patrijarh Sofronije nije mogao
da veruje u propast koja je zadesila hrišćane. U svojoj propovedi u Crkvi
Svetog groba hrišćane je optužio za grehe, a Arape, koje je nazivao
Saracenima, za svirepost. „Odakle dolaze ti ratovi protiv nas? Odakle
višestruke varvarske najezde? Mulj bezbožnih Saracena pokorio je
Vitlejem. Zbog naših greha, Saraceni su ustali protiv nas sa zverskim
nagonom. Hajdemo da sebe popravimo."

Bilo je kasno za to. Predvođeni najslavnijim arapskim vojskovođom
posle Halida, neustrašivim pustolovom, plemićem Amrom ibn el Asom,
muslimani su opkolili Jerusalim. Patrijarh Sofronije je sa ključevima
Jerusalima u rukama sačekao Omara, koji je u grad ujahao na beloj
kamili, a potom ga odveo do Davidovog svetilišta. Omar i njegove
vojskovođe Halid i Amr, kao i Muavija ibn Abi Sufijan, aristokrata iz
Meke koga je Omar nazvao „arapski Cezar", zatekli su Brdo hrama
zatrpano „smećem koje su hrišćani bacali kako bi uvredili Jevreje".

Od tada će početi milenijumska bitka za sveta mesta. Uprkos tome,
barem u prvim godinama, postojala je u današnje vreme nezamisliva
međuverska tolerancija. Muslimani i hrišćani su delili hramove u kojima
su se na smenu molili. U Damasku su godinama zajednički koristili
Crkvu Svetog Jovana i neke crkve i u Jerusalimu. Crkva Katizma, koja se
nalazi izvan grada, imala je molitvene niše u kojima su se molili
muslimani. Kako kaže S. S. Montefjore, „izgleda da su se rani muslimani
isprva molili u Crkvi Svetog groba ili pored nje, pre nego što je postignut
dogovor o Brdu hrama". Inače, Jevrejima i većini hrišćana nisu smetale
rane verzije muslimanskog iskaza ispovedanja vere — šahada — koji je
glasio: „Nema boga do Boga", sve do 685. godine kada je dodato: „A
Muhamed je njegov izaslanik."

58

DOBA STVARANJA
PRVIH SRPSKIH
DRŽAVA

• Ulazak u orbitu Vizantijskog carstva
• Rusi i Vizantija
• Ćirilo i Metodije
• Dolazak Bugara na Balkan
• Vizantija, Sloveni i Bugari

59

Ulazak u orbitu Vizantijskog carstva

Ubrzo posle naseljavanja na teritorije Balkanskog poluostrva,

Sloveni su počeli da obrazuju državne tvorevine Sklavinije od jednog ili
više slovenskih plemena, kojima su upravljali knezovi ili, kako su ih
Vizantinci nazivali, arhonti.1

Pripadnici srpskog plemena učestvovali su u stvaranju nekoliko
kneževina. U 9. veku, pored Srbije, koja je zauzimala teritoriju između
reke Save i dinarskog grebena, nastanjene su i oblasti u planinskim
predelima i kraškim poljima. Neretljani su se nalazili između Cetine i
Neretve, kao i na ostrvima Braču, Hvaru i Korčuli. Između Neretve i
zaleđa Dubrovnika bila je teritorija Zahumljana, dok su Travunjani i
Konavljani bili između Dubrovnika i Boke kotorske. Takođe, „jedno od
središta srpskog političkog života" u 11. veku bila je kneževina Duklja,
koja je obuhvatala teritoriju oko Skadarskog jezera i doline reke Zete.
Sve ove oblasti bile su permanentno izložene pokušajima potčinjavanja:
najpre su to bili Avari iz Panonije, a od 680. godine Protobugari, koji su
stvorili snažnu državu i nametnuli se Slovenima između Dunava i
planine Balkan kao gospodari. Tako od sredine 9. veka i Srbija postaje
poprište dvaju suparničkih carstava, Vizantije i Bugarske.

Vizantija je u devetom veku odlučno nastojala, a uglavnom i
uspevala, da povrati vlast i uticaj nad jugoistočnom Evropom. Tokom
tog perioda Balkansko poluostrvo izranja iz mračnog doba, dobijajući
obrise koji će ga karakterisati kroz vaskoliku srednjovekovnu istoriju.
Čim su se oslobodili arabljanskog pritiska — zbog unutrašnjih nemira u
arapskom kalifatu Iraklijevi naslednici, već car Konstans II (641-668),
kreću u pohode na narode koji su im bili najbliži, na Slovene. Tako je
„započela vizantijska 'rekonkista', koja je trajala vekovima i postizala
značajne uspehe podvrgavajući veliki deo Slovena ne samo carskoj vlasti

1 Kako navodi Konstantin Porfirogenit, vizantijski carevi su sredinom 10. veka
oslovljavali vladare Srbije, Hrvatske, Zahumlja, Konavlja, Travunije i Duklje kao
arhonte i slali su im, kao svojim vazalima, zapovesti, a ne pisma koja su slali
poglavarima nezavisnih država.

60

već i grčkom jeziku i vizantijskoj kulturi" (S. Ćirković). Vizantija je,
naime, tek u 9. veku bila u stanju da obrati veću pažnju na Slovene.

Deveti vek bio je, dakle, prekretnica u istoriji Balkanskog
poluostrva, vek vizantijskog preporoda, ali i vek postepenog potpadanja
Slovena pod političku jurisdikciju Carigrada. Ovaj ulazak balkanskih
Slovena u političku i kulturnu orbitu Vizantijskog carstva preobrazio je
političku i kulturnu sliku srednjeg i južnog dela Balkanskog poluostrva.
Treba naglasiti da su samo oblasti na koje se protezala vizantijska
tematska organizacija1 — jer je to jedino sigurno merilo realnih odnosa
— zaista i pripadale Carigradu. Gde nije bilo tema, nije bilo ni stvarne
vizantijske vlasti.

U drugoj polovini 9. veka Vizantija je osnovala temu Dalmaciju,
koja je obuhvatala dalmatinske gradove i dalmatinska ostrva, od
Kvarnera do Kotora, a njeno središte bilo je u Zadru. Tako je vizantijska
vlast ponovo uspostavljena u balkanskim oblastima iz kojih je bila
potisnuta slovenskom seobom, i Vizantija je započela proces političke
reokupacije i kulturne rehelenizacije. Politički i kulturni uticaj Vizantije,
međutim, nije dosezao do unutrašnjosti Balkanskog poluostrva koja je i
dalje ostala van njegovog domašaja.

Smrću vasilevsa Teofila, 28. januara 842. godine, okončana je velika
kriza Vizantijskog carstva koja je bila izražena kroz ikonoborački pokret.
Restauracija ikona svečano je proglašena u martu 843. godine. Tokom
ovog perioda došle su do izražaja grčko-hrišćanske kulturološke
karakteristike Vizantije, jer je ona, savladavši vojnu navalu arabljanskog
kalifata, uspela da savlada i navalu kulturnih uticaja islama u obliku
ikonoborstva. S druge strane, bilo je to doba okončanja vizantijskog
suvereniteta na Zapadu, koje je istovremeno nagovestilo i kraj papske
supremacije na Istoku. „Kao što je stvaranjem carstva Karla Velikog

1 Jedan od načina spasavanja carstva bilo je uvođenje „tematskog" uređenja (reč
„tema" znači okupljanje — misli se na okupljanje vojnika), koje je vojni aparat
pretpostavljalo državnom. Bila je to „jedna čisto vizantijska inovacija koja je carstvo
udaljila od rimske administrativne tradicije". Sistem tema „uveden je polako, uz
teškoće u početku, a zatim mnogo šire posle 800. u onim oblastima Balkana u kojima
je vizantijska vlast uspela da uspostavi neposredan politički nadzor nad Slovenima".
Strateg, kao carski zastupnik, imao je komandu nad vojnim kontingentom, koji se
takođe zvao tema i bio „sastavljen, što je važna novina, od vojnika regrutovanih iz te
oblasti i opremljenih sredstvima koja daje stanovništvo teme; drugim rečima, on je
prirodno zadužen za odbranu svoje oblasti i sopstvene zemlje", što je s vremenom
stvorilo „nacionalni duh samoodbrane" i udahnulo „duh zajedničke odgovornosti"
(D. Obolenski).

61

Vizantijska država bila potisnuta sa Zapada, tako je sada usponom
Carigradske patrijaršije Rimska crkva potisnuta sa Istoka" (G.
Ostrogorski). Bilo je to vreme kada su se Vizantijska država i crkva
suočile sa velikim zadatkom — pokrštavanjem Južnih i Istočnih Slovena,
vreme otpočinjanja nove epohe u vizantijskoj istoriji, epohe „velikog
kulturnog poleta, a nešto docnije i snažne političke i vojne ekspanzije".

Posle burnih dešavanja na vizantijskom dvoru, Mihailo III (842-867)
krunisan je za samodršca i uz pomoć svog izuzetno sposobnog ujaka
cezara Varde i patrijarha Fotija, koji je bio „najznačajnija ličnost, najveći
političar i najveštiji diplomata koji je ikada zauzimao carigradsku
patrijaršijsku stolicu" — omogućio Vizantiji ostvarenje mnogih značajnih
poduhvata, pre svega širenje vizantijskog uticaja na slovenske zemlje.

62

Rusi i Vizantija

Sredinom devetog veka Vizantija je došla u dodir sa Rusima.

Naime, 860. godine Rusi su sa svojom flotom opseli Carigrad.
Predstavljali su toliku opasnost da je vasilevs, koji je krenuo u rat protiv
Arabljana, morao da se vrati kako bi preuzeo komandu odbrane
vizantijske prestonice. Od tog doba Vizantinci stupaju u dodir sa
mladom ruskom državom koja im je bila gotovo nepoznata i počinju da
razvijaju misionarsku delatnost.

Pokrštavanje Rusa i njihovo uvođenje u vizantijsku orbitu bilo je
najbolje, ali i najsigurnije sredstvo za otklanjanje opasnosti koja je
Carigradu pretila od ovog „mladog slovenskog naroda", jer „od svih
kulturnih tekovina Vizantije, nijedna nije bila važnija od donošenja
hrišćanstva Slovenima" (Dž. Bilington).

Za razliku od slovenskih kraljevina na Balkanu, Rusija je bila u
potpunosti van granica (starog) Rimskog carstva, „jedna od poslednjih
posebnih nacionalnih civilizacija koje su prihvatile vizantijsko
hrišćanstvo", ali tako da nikada neće nedvosmisleno prihvatiti političku
podređenost Konstantinopolju.

Ideja o univerzalnom carstvu u Vizantiji opstajala je kroz vekove i,
kao sve drugo u Vizantiji, bila je povezana sa pravoslavnim
hrišćanstvom. Na tom planu, „došlo je do zanimljivog procesa: opadanje
moći vizantijske države poklopilo se sa jačanjem uloge njene crkve
među hrišćanima na istoku" (R. Radić).

Nestorov letopis, nastao krajem 11. i početkom 12. veka, kazuje kako
se izaslanicima ruskog kneza Vladimira (958-1015) — koje je 987. godine
knez poslao u svet kako bi se upoznali sa svim velikim religijama —
muslimansko bogosluženje nije dopalo, a nisu „videli nikakvu slavu" ni
u obredima zapadnih hrišćana. Ruski letopisac je ostavio zabeležene
utiske — o Carigradu i Svetoj Sofiji — ovih izaslanika: „Grci nas
odvedoše u zdanje gde svome Bogu služe i ne znađasmo jesmo li na
nebu ili na zemlji. Jer na zemlji nema takvog sjaja ili takve krasote i ne
znamo kako da ih opišemo. Znamo jedino da Bog ovde boravi među
ljudima i da je njihova služba lepša od obreda drugih naroda. Jer tu

63

krasotu zaboraviti ne možemo." Konkretna lepota, a ne apstraktne ideje,
kaže Džejms Bilington, prenela je suštinu hrišćanske poruke Rusima i
nadahnula novi procvat vizantijske likovne umetnosti i književnosti na
ruskom tlu.

Legenda kaže da je knez, posle njihovog izveštaja, doneo odluku da
Rusi, koji su dotle bili pagani, prihvate hrišćanstvo iz Vizantije, a ne sa
Zapada. Ubrzo po svom pokrštavanju, 988. godine, knez Vladimir je
doneo u Kijev veličanstvene vizantijske obrede i službe. Tokom
vladavine njegovog sina Jaroslava Mudrog „učeni crkveni ljudi su kuljali
iz Vizantije, donoseći uzore za prve ruske zakone, letopise i propovedi".

64

Ćirilo i Metodije

Tri godine posle ruske opsade Carigrada jedan izuzetan događaj

presudno je uticao na slovenske zemlje. Moravski knez Rastislav uputio
je 863. godine poslanike u Carigrad sa zahtevom da mu vasilevs pošalje
misionare. U Carigradu je moravsko poslanstvo primljeno sa pažnjom i
uvažavanjem jer su vasilevs Mihajlo III, koregent, njegov ujak Varda i
carigradski patrijarh Fotije želeli da prošire uticaj Vizantije i Carigradske
patrijaršije i nad Zapadnim Slovenima kako bi umanjili uticaj Rima i
Franačke države. Solunska braća Konstantin (827-869) i Metodije (815-
885), učeni sinovi vizantijskog visokog činovnika Lava, krenuli su 867.
godine na ovaj istorijski zadatak.1 Konstantin i Metodije su znali jezik
Slovena i čim im je poverena ova misija počeli su sa prevođenjem na
slovenski jezik najvažnijih hrišćanskih spisa. Konstantin, izvanredan
lingvista, stvorio je prvo slovensko pismo, što je bio neophodan
preduslov za bilo kakav drugi rad, posebno za prevođenje hrišćanskih
knjiga.

Poziv moravskog kneza je pre svega bio motivisan željom da u
svojoj državi onemogući uticaj franačkih prelata i da u savezu sa
Carigradom ostvari protivtežu franačko-bugarskoj koaliciji koja je
pretila da ugrozi njegovu samostalnost. Rastislav je smatrao da će
primanje hrišćanstva iz Carigrada biti manje opasno po nezavisnost
njegove zemlje. Vizantija nije propustila ovu priliku. Ideja moravskog
kneza je u potpunosti odgovarala Vizantiji, koja je uticajem u Moravskoj
nameravala da ostvari uticaj i u Bugarskoj.

Međutim, uspešan rad carigradskih misionara ugrozio je franačke
interese u Moravskoj čiji su se sveštenici požalili Rimu i zatražili pomoć.
Papa Hadrijan II (867-872) pozvao je 868. godine solunsku braću da
dođu u Rim i da objasne svoje ideje i metode rada. Braća su u Rimu
dobila od pape dozvolu za dalji rad. Ali već početkom sledeće godine,

1 Svece Ćirila i Metodija, zajedno sa Svetim Benediktom Nursijskim (480-543)
— Pravoslavna crkva spomen Sv. Benedikta slavi 14. marta — papa Jovan Pavle II
proglasio je pokroviteljima Evrope.

65

14. februara 869, u jednom rimskom manastiru umro je Konstantin, koji
će se neposredno pred smrt zamonašiti i uzeti plaća danak, čime su
Vizantinci bili primorani da priznaju postojanje jedne varvarske države
na teritoriji carstva.

Posebno je važno to što su Bugari, za razliku od Slovena, imali
izvesne političke institucije i vojnu organizaciju pre nego što su došli na
Balkan. Tako je područje koje su osvojili Bugari posle naseljavanja
Slovena bilo zauvek izgubljeno za Carigrad, i Vizantija je prvi put
morala da se odrekne suvereniteta nad delom svoje teritorije, teritorije
na kojoj je Asparuh formirao snažnu bugarsku državu.

Asparuh je pokazao da nije samo osvajač već i državnik, jer je uspeo
da nametne vlast slovenskim došljacima koji su morali da plaćaju porez
u naturi i da prihvate „savezničko" mesto u bugarskoj državi koja se
konstituisala. Međutim, tokom sledeća dva veka Sloveni su, kao brojniji
narod, asimilovali „Bugare turskog porekla". Ovo spajanje je do početka
devetog veka bilo uveliko sprovedeno, a do desetog veka Bugarska je
već po svemu slovenska država.

Slovenizacija, smatra Frensis Kont, „uistinu predstavlja konstantu u
istoriji odnosa između slovenskih naroda i njihovih suseda, sa jednim
izuzetkom koji potvrđuje pravilo: podalpske i baltičke Slovene
asimilovali su Germani tokom ranog srednjeg veka". Na tom putu bilo je
velikih prepreka, jer je slovensko paganstvo bilo indoevropskog porekla,
dok je bugarsko poticalo iz Azije. Bilo je potrebno da prođe skoro jedno i
po stoleće pa da se jedno slovensko ime nađe među bugarskim
uglednicima — bio je to Dragomir, član poslanstva koje je han Krum
poslao u Vizantiju, u jesen 812. godine.

Bugarski kagan Tervel, naslednik Asparuhov, pomogao je
svrgnutom vasilevsu Justinijanu II (685-695; 705-711) da opet dođe na
tron, posle čega je, iako paganin, Tervel okićen vizantijskom titulom
ćesara. Sporazumom sklopljenim 705. godine ovaj bugarski vladar je bio
uzdignut kao niko pre njega. Sporazumom između Bugarske i Vizantije,
Bugarska je stekla status respektabilne sile na Balkanu. Potom će
vasilevs Teodosije III (715-717) sa Bugarima sklopiti još jedan sporazum
716. godine. Ti sporazumi su bili očajnički potezi, koje su carski
diplomati smislili da bi (bugarske) osvajače zadržali na području
severno od balkanskog masiva. Vizantinci su smatrali da trajni mir sa
Bugarima može biti postignut samo „iskorenjivanjem ove parazitske
države i proterivanjem Bugara na drugu stranu Dunava".

Kada je vasilevs Konstantin V Kopronim (741-775) svojim
pobedama u Siriji, Jermeniji i Mesopotamiji privremeno otklonio

66

opasnost od Arabljana, posvetio se svom životnom cilju — uništavanju
Bugarske. Poslednjih dvadeset godina života Konstantin V posvetio je
borbama sa Bugarima, koristeći u tu svrhu i Slovene, potpirujući
„skrivenu netrpeljivost između bugarskog plemstva i Slovena".
Međutim, iako je Bugarska bila ovim ratovima teško iscrpljena i
obogaljena, „i dalje je bila na mapi", a njene vladajuće klase snažno
ujedinjene mržnjom prema Vizantijskom carstvu.

67

Vizantija, Sloveni i Bugari

Vizantijsko-bugarsko suparništvo ostavilo je snažan trag u razvoju

Balkana. To suparništvo je značajno određivalo politički položaj
najstarije srpske države i u najvećoj meri uticalo na njen razvoj.
Bugarska je bila bliža od Vizantije, te tako i neposrednija opasnost po
Srbe.

Slovene i Bugare, sve dok Bugari nisu primili hrišćanstvo, malo toga
je spajalo. Opštili su isključivo na grčkom jeziku, jer je ovaj jezik tokom
dva veka bio službeni jezik bugarske države, ali i njen jedini pisani jezik,
s obzirom na to da ni Bugari nisu imali sopstveno pismo. Slovenski jezik
je prevagnuo kada su Sloveni primili hrišćanstvo. Napredak je bio brz i
već u sledećoj generaciji slovenski jezik postao je zvanični jezik bugarske
države. Ovu odluku donela je, 893. godine, skupština sazvana u
Preslavu, koji je posle Pliske postao nova prestonica bugarske države.

Bugarska spoljna politika bila je — sve dok han Boris I nije došao na
bugarski tron 852. godine — prozapadna, odnosno profranačka, i iza nje
je stajala Rimska crkva. Kada je, početkom šezdesetih godina 9. veka,
Boris I potvrdio savezništvo sa Ludvigom Nemačkim, činilo se da će
primiti hrišćanstvo od franačkih sveštenika. Međutim, vasilevs Mihailo
III je 864. godine krenuo na Bugarsku i Boris I se odmah predao —
obećavši, preko poslanstva koje je poslao u Carigrad, da će se odreći
saveza sa Francima i da će primiti hrišćanstvo iz Carigrada. Već sledeće
godine Borisa je krstio episkop iz Carigrada, kao i veliki broj istaknutih
Bugara. Tako je Lav VI Mudri već krajem devetog veka učinio da Bugari
budu istočni Rimljani — „braća po istoj veri".

Bugarska je prva velika i dobro organizovana država Istočne
Evrope koja prihvata vizantijsko hrišćanstvo. Međutim, Boris I je želeo
da sačuva nezavisnost države i pokušao je da od Vizantije dobije
autonomnu crkvenu organizaciju u Bugarskoj. Carigradski patrijarh
Fotije i vizantijske vlasti nisu odgovorili na ovaj Borisov zahtev. Boris I
je, zatim, ponovo odlučio da pošalje izaslanike na dvor Ludviga
Nemačkog u Regensburg, sa molbom da mu pošalje franačke misionare.
Poslao je izaslanike i u Rim, tražeći od pape da postavi bugarskog

68

patrijarha i sveštenike. Papa Nikola I (papa od 858. do 867) odmah je u
Bugarsku poslao dva episkopa. Boris I se nadao da će odbacivanjem
vizantijske nadležnosti i pristajanjem na suverenitet Rima uspeti da
spreči podrivanje državnog jedinstva i vojne moći svoje zemlje od strane
nove vere, kao i da Bugarska postane „politički satelit Vizantije, zavisna
od njene kulture".

Krajem 866. godine papski izaslanici su došli u Bugarsku a Boris I je
proterao grčke sveštenike. Vizantija je reagovala oštro. U pismu koje je
ovim povodom uputio svim poglavarima istočnih crkava, carigradski
patrijarh Fotije je latinske misionare u Bugarskoj opisao kao „bezbožne i
gnusne", opominjući ih da „i najmanje zanemarivanje tradicije vodi do
potpune nepokornosti dogmi". Fotijeva najoštrija zamerka bila je što
latinski sveštenici u Bugarskoj propovedaju učenje dvostrukog
proishođenja Svetog duha (filiokve), što je nesumnjiva jeres. On uverava
ostale patrijarhe da će uspeti da bugarsku crkvu vrati pravovernosti i
moli da pošalju predstavnike na sabor koji treba da se sastane u
Carigradu i osudi latinska sagrešenja.

Papa Nikola I je 863. godine, „tražeći neposrednu nadležnost nad
istočnim hrišćanskim svetom", ekskomunicirao patrijarha Fotija. Četiri
godine kasnije, na Fotijevu inicijativu, sabor kome je predsedavao car
Mihailo III (vladao od 842. do 867), ekskomunicirao je papu Nikolu I,
osudio filiokve i ostale latinske običaje, čime je došlo do otvorene šizme
između Rima i Carigrada. Međutim, Mihailo III je ubijen i mesto
vasilevsa zauzima njegov ubica Vasilije I Makedonac (vladao od 867. do
886), koji primorava Fotija na povlačenje. Novi carigradski patrijarh je
postao Ignjatije, koga je Rim priznao i prihvatio, čime je „obnovljeno
bratstvo Carigrada i Rima".

Kada je krajem 867. godine novi papa postao Hadrijan II, Bugari su
već počeli da se okreću ka vizantijskoj crkvi. U Carigrad je februara 870.
godine, na samom kraju Sabora svih crkava, prispela bugarska
delegacija s pitanjem svog vladara Borisa: Čijoj bi crkvi trebalo da
pripada njegova zemlja — rimskoj ili carigradskoj? Sabor je doneo
odluku da Bugarska bude pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije.
Kao posledica toga, rimski misionari ubrzo su proterani iz Bugarske,
dok je bugarski arhiepiskop uživao izvesnu autonomiju i imao viši rang
od većine vizantijskih episkopa. Mnogi mladi Bugari koji su bili
predodređeni za visoka mesta u bugarskoj crkvi odlaze u Carigrad da bi
se tamo obrazovali. Među njima je bio i knez Simeon, potonji bugarski
car. Ipak, bugarska tradicionalna „mržnja prema Vizantiji bila je i dalje
ista" (D. Obolenski).

69

U naredne dve decenije nakon konačnog Borisovog prihvatanja
vizantijskog hrišćanstva, Bugari su se i dalje suočavali sa teškoćama koje
su dodatno uvećavali „stalno etničko dvojstvo između Bugara i Slovena"
i propovedanje hrišćanstva „na jeziku koji većina Borisovih podanika
nije razumela". Sloveni su u prvoj polovini devetog veka sticali sve
važniju ulogu u životu bugarske države. Hrišćanstvo je imalo više
obraćenika među Slovenima nego među Bugarima, a Sloveni su i
spremnije prihvatali vizantijske modele ponašanja nego bugarska
aristokratija — tako da se Boris morao osloniti na njihovu pomoć.

Dolaskom Konstantinovih učenika — Klimenta, Nauma i Agelara
— u Bugarsku stanje se u velikoj meri popravilo. Oni su od Ohrida
stvorili „središte slovenske hrišćanske kulture u Evropi početkom
srednjeg veka". Za tri decenije plodnog Klimentovog rada iz „njegovih
škola izašlo je oko 500 učenika".

Bugarski car Boris I, koji je presudno uticao na učvršćivanje
vizantijskog hrišćanstva u svojoj zemlji, abdicirao je 889. godine i
odlučio da ostatak života provede kao monah u manastirskom miru.
Međutim, tokom četvorogodišnje vladavine Vladimira, Borisovog
najstarijeg sina, Bugarska je bila „u agoniji". Vladimir je bio marioneta u
rukama bugarske aristokratije, svojim nepriličnim i raspusničkim
ponašanjem podstakao je obnavljanje paganstva, proterivao hrišćanske
sveštenike i raskinuo savez sa Vizantijom, okrenuvši se nemačkom
kralju Arnolfu. Stari car Boris je bio prinuđen da skine monašku rizu i iz
manastirskog mira se vraća u Plisku, glavni bugarski grad, i preuzima
vlast. Sina Vladimira je oslepeo i utamničio.

Zemaljska bugarska skupština potvrdila je 893. godine Borisove
odluke da vlast preuzme njegov treći sin Simeon, da slovenski jezik
zameni grčki kao službeni jezik Bugarske a da se glavni grad preseli iz
Pliske u Preslav. Bio je to jedan od važnih preduslova da Bugarska
definitivno uđe u vizantijsku orbitu, što je uveliko podsticao i vizantijski
vasilevs Vasilije I Makedonac. Međutim, Simeonova Bugarska postaje
snažan i moćan protivnik Vizantije. U drugoj i trećoj deceniji desetog
veka otpočela je velika borba između ove dve države za dominaciju nad
Balkanom koja je imala značajan uticaj i na slovenske zemlje.

Srbi su tada živeli u „raštrkanim zajednicama koje su zvali
županijama ili župama". Te županije uglavnom su se nalazile „u
dolinama planinskih oblasti kroz koje protiču Drina, Piva, Tara, Lim i
Ibar, kao i u gornjem toku Zapadne Morave. Predeo njihovih prvobitnih
naseobina na Balkanu — poznat u srednjem veku kao Raška — bio je
severno od razvodnice između dunavskog i jadranskog sliva. Od mora

70

su je odvajale crnogorske planine i brojna srodna plemena naseljena u
priobalnom pojasu i u unutrašnjosti između Drima i Neretve, na koje su
Srbi u IX i X veku postepeno proširili svoju vlast. To su bili Dukljani,
između Bojane i kotorskog zaliva, Travunjani i Konavljani, koji su živeli
oko Trebinja i u Konavlima, između Kotora i Dubrovnika, Zahumljani,
između Dubrovnika i donjeg i srednjeg toka Neretve (njihova se zemlja
kasnije javlja kao Hlm, Hum i Hercegovina), i Neretljani nastanjeni uz
obalu Neretve i Cetine, kao i otoci Mljet, Korčula, Hvar i Brač. Nad svim
ovim plemenima — Srbima u unutrašnjosti i Slovenima uz crnogorsku
obalu i u južnoj Dalmaciji — Vizantija izgleda da je zadržala uglavnom
nominalni suverenitet sve do dolaska Mihaila II (820-829) kada su, kako
kaže Konstantin Porfirogenit, 'zbacili uzde rimskog carstva i postali
samostalni i nezavisni, ničiji podanici'. Negde oko 850. godine čuje se za
srpskog kneza Vlastimira, koji s uspehom brani zemlju od bugarske
najezde. Pod njegovim vođstvom Srbi izgleda da su napravili veliki
korak ka stvaranju vlastite nacije" (D. Obolenski).

Početkom vladavine vasilevsa Vasilija I Srbi su poslali izaslanike u
Carigrad i tražili da vizantijski hrišćanski misionari dođu u Srbiju, čime
su ponudili i „političku pokornost svog vladara Vizantiji" — Srbi su tako
postali podanici vizantijskog cara. Razmena izaslanika između Srbije i
Vizantije i „konačno pokrštavanje" verovatno su se odigrali između 867.
i 874. godine.

Iako su Srbi uglavnom neprijateljski nastrojeni prema Vizantiji, ipak
je crkveni uticaj Istoka bio jači od zapadnog. „Slovenski duhovnici iz
Makedonije i Bugarske bili su, kao i njihove knjige, Srbima bliži nego
romanski i arbanaski klirici sa jadranskog primorja. Njima su, bez ikakve
teškoće, razumljive bile slovenske knjige episkopa ohridskog Klimenta,
bugarskog egzarha Jovana, episkopa Konstantina i drugih" (K. Jiriček).
Tokom devetog veka Vizantija je uspela da proširi svoj kulturni uticaj na
veliki deo severnog Balkana. „Na taj način je tek nastale slovenske
države zauvek ili samo privremeno uvela u sferu svoje civilizacije.
Predmet interesovanja Vizantije bili su, pre svega, Bugari, Srbi i Hrvati"
(D. Obolenski).

Nijedan „južnoslovenski narod, pa i nijedan evropski, pogotovo
nijedan istočnoevropski ni mediteranski narod" nije mogao a da ne bude
zahvaćen uticajem Carigrada. Svi ti narodi, kako koji, u većoj ili manjoj
meri, nose pečat ove velike civilizacije.

Kada je okončano doba Sklavinija, što apsorbovanjem u vizantijske
tematske organizacije, što formiranjem slovenskih državnih organizacija
koje nisu bile pod jurisdikcijom Carigrada, stvorile su se kulturne zone

71

koje postoje do danas a granice između vizantijske i slovenske sfere koje
su tada formirane „prilično tačno" odgovaraju kulturnim zonama kako
ih je odredio Jovan Cvijić prema tipu seoskih naselja i kuća. Međutim,
vizantijska reokupacija se zaustavila na periferiji slovenskih zemalja.

Presudan značaj za širenje vizantijskog uticaja na Balkanu imali su
uspostavljanje njene vlasti na jadranskim obalama i njena dominacija na
Jadranskom moru. Naglo jačanje uticaja vizantijske države i crkve u
našim zemljama tokom vladavine Vasilija I Makedonca počinje time što
vizantijska flota 867. godine oslobađa Dubrovnik arabljanske opsade.
Vizantijski dalmatinski gradovi i dalmatinska ostrva dobijaju status
teme, pri čemu je, istovremeno, jačao i položaj Vizantije u južnoj Italiji.
Iako su gradovi nove dalmatinske teme plaćali danak Slovenima u svom
zaleđu, Srbi, Zahumljani, Travunjani i Konavljani, zatim Neretljani, pa
čak i Hrvati (kojima je Vizantija uspela da nametne za kneza svog
štićenika Zdeslava (878/9), potisnuvši uticaj Franačke države i rimske
crkve) priznali su vrhovnu vlast Carigrada. Ovo priznanje imalo je i
konkretne posledice jer su u vizantijskim trupama u južnoj Italiji bili i
slovenski vojni odredi, prevezeni na lađama dalmatinskih gradova.
Političku prevlast pratilo je i jačanje kulturnog i verskog uticaja. U doba
Vasilija I hrišćanstvo je preovladalo u svim našim zemljama, kao što je
malo pre toga preovladalo i u Bugarskoj, čime se stvaraju uslovi za
njegovo definitivno učvršćivanje radom Metodijevih učenika i širenjem
slovenske službe.

Početkom jedanaestog veka srpskim zemljama je vladao Samuilo,
bugarski car. Međutim, bio je to početak kraja njegove slavne vladavine.
Od 1014. do 1018. godine Vizantija je rasparčala bugarsku državu. Kada
je početkom 1018. godine Marija, udovica poslednjeg bugarskog cara
Jovana Vladislava, ispred Ohrida pokorno dočekala vasilevsa Vasilija II
Bugaroubicu, „Vizantija je, posle nekoliko stotina godina opet bila
gospodar Balkanskog poluostrva". Car je bio blagonaklon u deljenju
titula i bogatstva bugarskom plemstvu, pa je ono brzo prešlo na
vizantijsku stranu.

Vasilevs Vasilije II Bugaroubica ušao je u Carigrad, kako piše
vizantijski istoričar Jovan Skilica, „trijumfalno kroz velika vrata Zlatne
kapije, okrunjen zlatnom krunom koja je imala odozgo čelenku, dok je
ispred njega išla Marija, Vladislavljeva žena, i Samuilove kćeri i ostali
Bugari [...] I ušavši sa trofejima i pobedonosno u veliku crkvu i bogu
odpojavši hidše zahvalnosti, povuče se u carsku palatu [...] Caru
priđoše, posle potčinjavanja Bugarske, i susedna plemena Hrvata, koji
imaše kao arhonte dva brata, pa kad se ovi predadoše i primiše počasti i

72

dostojne nagrade, potčiniše se i sama plemena."
Situacija nije bila mnogo drugačija ni u srpskim plemenima.
Međutim, u poluvazalnim južnoslovenskim državama počele su

borbe za emancipaciju od vizantijske vlasti i dominacije Carigrada. Prvo
je to uspelo Zeti, koja je svoju vlast proširila i na Zahumlje, Travuniju, a
kasnije, pod Bodinom, i na Bosnu i Rašku. Krajem jedanaestog veka
centar vizantijskog otpora se premešta u Rašku državu — koja sve više
podleže uticaju njene kulture. Već od dvanaestog veka politička
ekspanzija Raške se okreće prema carstvu na Bosforu, čije trupe upadaju
na njene teritorije.

Doba vasilevsa Manojla Komnina, kada je Srbija u tipičnom
vazalnom odnosu, predstavlja „vrhunac vizantijske prevlasti na
Balkanu". Posle Manojlove smrti 1180. godine, Raška je konačno
izvojevala nezavisnost, ugledajući se na svoj vizantijski uzor.

73

SRPSKI VLADARI PRE
NEMANJIĆA

• Višeslav, Radoslav, Prosigoj
• Vlastimir
• Mutimir
• Petar
• Pavle
• Časlav
• Mihailo Višević
• Sveti Jovan Vladimir
• Stefan Vojislav
• Mihailo
• Konstantin Bodin
• Vukan
• Zavida
• Uroš I
• Uroš II Primislav
• Desa (157)

74

Višeslav, Radoslav, Prosigoj

Nesporno je da je veliki župan Stefan Nemanja najpoznatiji i

najvažniji srpski vladar srednjeg veka. Međutim, Stefan Nemanja se
često pominje tokom vladavina svojih naslednika, veli Konstantin
Jiriček, tako kao „da pre njega ničega nije bilo; u srpskim rodoslovima,
poveljama i spomenicima stoji Nemanja svagda sam na čelu niza
vladalaca. Narod je zaboravio njegove prethodnike i pretke". Za
neposredne nastavljače dela Stefana Nemanje, kaže Milan Kovačević, za
kler i dinastiju sa vernom joj vlastelom „srpska istorija počinje sa
Nemanjinim dolaskom na vlast [...] Zaborav je toliko temeljan da se stiče
utisak kako je Nemanja stvorio državu ni iz čega."

Radovan Samardžić smatra da su Srbi uspostavili svoje istorijsko
pamćenje za vreme dinastije Nemanjića, „i to toliko ukorenjeno i snažno
da su u velikoj meri prepustili zaboravu svoju raniju prošlost". To pre
svega važi za srpske letopisce poznog srednjeg veka, koji su uvek „na
početke srpske istorije stavljali Stefana Nemanju i njegovog sina Savu,
zaboravljajući tako na vladare i države koji su bili pre njih" (J. Deretić). Iz
toga bi se mogao, pogrešno, izvesti zaključak da pre Nemanje Srbi nisu
ni imali važnih i uspešnih vladara. Tek za vreme dinastija Lazarevića i
Brankovića, „kada je stara dinastija zamenjena novom, stalo se tragati za
precima Stefana Nemanje, i istraživati veze koje su skopčavale nove
vladarske porodice uz starodrevnu, slavnu kuću Nemanjića, da bi se na
taj način podigao ugled novih dinastija i opravdalo njihovo vladanje
Srbima" (N. Radojčić).

Istoriju srpskog ranog srednjeg veka, istoriju pre Nemanjića,
karakterišu, pre svega, „oskudni istorijski podaci". Vizantijski i zapadni
hroničari toga doba nisu pokazivali posebno interesovanje za Srbe,
njihove zemlje i vladare. Nesporno je da je najznačajniji pisac koji se
bavio Srbima i prvim srpskim vladarima bio vasilevs Konstantin VII
Porfirogenit. Međutim, podaci koje on iznosi nesumnjivo upućuju na
srpski usmeni izvor koji ga je veoma podrobno obavestio o dinastičkim i
političkim prilikama u Srbiji 9. i 10. veka; pritom, ti podaci ne izlaze iz
okvira ideološkog obrasca čija je suština bila da se pokaže kako su Srbi

75

„oduvek bili pod vlašću vizantijskog cara" i da su im vladari „bili
potvrđivani u Carigradu". Porfirogenit je srpske vladare opisao „prilično
realistično, ali bez mnogo detalja". Tokom tog vremena Vizantinci su
uvek imali u pripravnosti — u Carigradu ili Draču — svoje pretendente,
kako bi po potrebi nelojalne srpske kneževe mogli blagovremeno
zameniti trenutno pouzdanijim kandidatima.

Prvi srpski vladar na Balkanu bio je knez Višeslav (ili Vojislav).
Smatra se da je vladao oko 780. godine. Konstantin Porfirogenit ga
pominje vrlo šturo: „Pošto je umro onaj isti arhont koji je prebegao caru
Irakliju, njega je nasledio u vladavini njegov sin, a zatim njegov unuk, i
tako redom arhonti iz istog roda. Posle izvesnog broja godina od njih se
rodio Višeslav (Vojislav), a od njega Radoslav, a od njega Prosigoj, a od
njega Vlastimir." Iako Porfirogenit ne saopštava više podataka o ovim
srpskim vladarima, on nam donosi „jedan bitan podatak": nasleđivanje
vlasti kod Srba u okviru jedne vladarske porodice bilo je ustaljena
tradicija. Tako dugo egzistiranje određene dinastije nesumnjivo govori o
stabilnosti vladarevog položaja, ali i same državne tvorevine i njene
organizacije.

Knez Radoslav, koji je nasledio oca Višeslava, vladao je srpskim
zemljama u prvoj polovini devetog veka. Radoslava će naslediti
Prosigoj. O ovim srpskim vladarima iz prethrišćanskog perioda vrlo se
malo zna.

76

Vlastimir

Za srpskog kneza, arhonta Vlastimira (pre 805 — oko 851), sina

Prosigojevog, u istoriografiji se navodi da je vladao od oko 830. do oko
851. godine. Smatra se da je srpska dinastija Vlastimirovića dobila ime
upravo po njemu. Veruje se da je bio vizantijski vazal, a da su mu
vladari ostalih srpskih oblasti bili potčinjeni.

Vlastimir je bio savremenik vizantijskih careva Teofila (829-842) i
Mihaila III (842-867), bugarskih hanova Omurtaga (814-831), Malamira
(831-836) i Presijama (836-852), kao i hrvatskih kneževa Mislava (pre 839
— pre 846/848) i Trpimira (posle 846/848 — posle 852, najkasnije do
864).

Vrlo je verovatno da je glavnim srpskim plemenom, još od dolaska
u novu postojbinu, vladala jedna porodica, a da je polovinom devetog
veka njegov starešina bio vešti i energični Vlastimir, koji je „postao
trgovac i osnivač prve srpske države".

Vizantijska vlast u srpskim zemljama na Balkanskom poluostrvu
tada nije bila jaka i efikasna — uglavnom je držala garnizone u
utvrđenjima. Digavši se protiv Vizantije — koja je tada bila u sukobu sa
Bugarima, što su Srbi znali i što je bio jedan od ozbiljnijih razloga za
suprotstavljanje Carigradu — Vlastimir je proterao hrišćanske
misionare, kao i vojne posade. Srbi su smatrali „da im je nova vera od
državne vlasti silom nametnuta, i da je ona simvol i najvažniji znak
potčinjenosti toj vlasti. Stoga su Srbi, ustajući sredinom devetog veka na
oružje protiv Vizantije, da izvojuju sebi slobodu, uklonili odmah i novu
veru i proterali njene zvanične prestavnike, hrišćanske misijonare" (S.
Stanojević). Tako je sredinom devetog veka u gornjem toku Lima, Tare,
Pive i Drine ustankom protiv Vizantije osnovana prva srpska država.

Vlastimir je odmah „posle uspeha ustanka, radio na tome da svoju
vlast utvrdi i proširi". Međutim, ubrzo su Bugari napali Vlastimira.
Razlog tome je bilo savezništvo između Vlastimira i Vizantije, do koga je
došlo kada je istekao tridesetogodišnji mirovni sporazum između
Bugara i Vizantije, potpisan 815. ili 816. godine. Negde oko 846. godine,
po isteku ovog sporazuma, bugarski han Presijam je napao Vizantiju,

77

verujući da carstvo — pod petogodišnjim vasilevsom Mihailom III, u čije
ime su vladali njegova majka Teodora i cezar Varda — neće biti u stanju
da odoli bugarskoj najezdi. Pošto Bugari nisu ostvarili značajniji uspeh,
ubrzo napadaju Vlastimira i srpske teritorije. U trogodišnjem ratu sa
bugarskim vladarom Presijamom (836-852) Vlastimir je uspeo da sačuva
samostalnost srpskih oblasti, što govori o snazi tadašnje Srbije.
Nesumnjivo je da su Vlastimirov ugled i uticaj usled toga znatno porasli,
kao što je izvesno da su njegova vojna moć, vojna organizacija i državna
administracija bile respektabilne i dovoljno snažne da organizuju otpor,
te na koncu poraze znatno moćniju državu kakva je bila Bugarska toga
vremena. Ove činjenice potvrđuju da Vlastimirova država nije bila
obična neorganizovana plemenska zajednica, već solidna državna
tvorevina, sposobna da uspešno brani svoje granice.

Izgleda da je Vlastimir povezao više srpskih plemena u jednu
tvorevinu solidne strukture i čvrstine. Da je bio gospodar ne samo Raške
nego i daljih oblasti vidi se jasno iz toga što je kćer udao za trebinjskog
župana, s namerom, kako kaže Konstantin Porfirogenit, da ga odlikuje,
te „imenova ga vladarom i učini samostalnim" — što sigurno ne bi
mogao da učini da na to nije imao pravo. Brakovi među
srednjovekovnim vladarskim porodicama bili su važno diplomatsko i
političko oruđe. Takav je bio slučaj i sa brakom Vlastimirove kćeri i sina
župana Travunije, ali to je bio i znak jačine položaja srpskog arhonta.

Travunija je bila u bliskim vezama sa Srbijom i pre Vlastimirove
vladavine. Vrlo je verovatno da je župan Travunije želeo da se oslobodi
uticaja Srbije, pa je stoga srpski arhont Vlastimir potražio rešenje u
bračnoj diplomatiji, sklapajući brak između svoje kćeri i sina župana
Travunije. Samostalnost Travunije je potvrđena kada je njen župan
proglašen za arhonta. Kako se navodi u istoriografiji, ovo uzdizanje
župana Travunije u arhonta je važan događaj jer „predstavlja izuzetno
jak signal da je srpski arhont bio hrišćanski vladar". Mogućnost da
srpski vladar dodeljuje zvanje vladaru susedne kneževine predstavlja
nesumnjivu potvrdu da je u tadašnjoj Srbiji „hrišćanstvo bilo već
utemeljeno".

Iako su podaci o Vlastimirovoj vladavini vrlo oskudni, mogu se
izvući izvesne hipoteze „koje najverovatnije" nikada neće moći da budu
u potpunosti dokazane. „Jedna od tih hipoteza ticala bi se i samog
ustrojstva srpskog plemena koje je po naseljavanju zateklo nekoliko
etničkih grupa na prostoru današnje Bosne i Hercegovine, Crne Gore i
Srbije. Ukoliko su Srbi bili dobro organizovano vojničko pleme, što bi
trebalo da bude budući da su savladali Avare i sprečili njihove dalje

78

upade južno od Save i Dunava, onda je vrlo izvesno da su i nad
prostorom koji su nastanili, mogli da gospodare na onaj način na koji su
i drugi narodi tokom seoba naroda ostvarili svoju prevlast nad
novoosvojenim zemljama. To je moglo da se postigne uspostavljanjem
garnizona na čelu sa vojnim zapovednicima, županima, koji su vršili
vojnu i upravnu vlast u ime vrhovnog gospodara. Vremenom su ovi
župani postali nasledni i utvrdili svoja prava na poverenoj im zemlji. Na
taj način mogla bi da bude objašnjena veoma rana pojava srpskih
kneževina koje su u drugoj polovini IX veka već posmatrane kao
zasebne državice — Travunije, Zahumlja, Duklje i Paganije. Poslednja
oblast koja će se izdvojiti iz prvobitne Srbije, bila je Bosna krajem X
veka" (T. Živković).

Rečju, Vlastimirova zasluga je ne samo što je uspostavio prvu
srpsku državu, što je proširio njene granice i organizovao je, nego što je
tu državu i očuvao, i to u teško) borbi protiv snažnog neprijatelja. Nakon
Vlastimirove smrti vlast su delili njegovi sinovi Mutimir, Strojimir i
Gojnik, „razdelivši među sobom očevu zemlju".

79

Mutimir

Mutimir, najstariji sin kneza Vlastimira, bio je srpski knez od 851.

do 891. godine. U početku, vlast je delio sa svojom braćom Strojimirom i
Gojnikom kao udeonim knezovima, vladarima zasebnih oblasti, dok je
centralnu vlast držao u svojim rukama. Deljenje državne teritorije
između članova vladalačkog roda bila je uobičajena praksa u evropskim
državama ranog srednjeg veka. Stvaranje, na taj način, udeonih
kneževina, dugo je bilo tradicija i kod slovenskih država, što je, zbog
čestih sukoba među prinčevima, bio i izvor permanentne nestabilnosti.

Ubrzo po dolasku Mutimira na vlast, na bugarski tron je došao,
posle hana Presijama — koji je umro 852. godine — njegov sin Boris
(852-889). Kako piše Konstantin Porfirogenit, Boris je zaratio sa Srbima
„želeći da osveti poraz svoga oca Presijama i otpočne rat". Bugarsku
vojsku predvodio je Borisov sin Vladimir. Bugari su, međutim, ponovo
potučeni i doživeli su još teži poraz nego u prvom ratu.

„Srbi ga tako potuku, te zarobe njegovog sina Vladimira, sa
dvanaest velikih boljara. Zbog sinovljevih muka, tada Boris, iako preko
volje, sklopi mir sa Srbima. Želeći da se vrati u Bugarsku i plašeći se da
ga Srbi negde na putu ne presretnu iz zasede, zatraži za svoje
obezbeđenje decu arhonta Mutimira, Borena (Brana) i Stefana, koji ga
sprovedoše čitavog do granice, do Rase (Rasa). Za ovu ljubaznost
Mihajlo Boris ih obdari velikim darovima, a ovi njemu uzvratiše
gostinski dar dva roba, dva sokola, dva psa i osamdeset krznenih
haljetaka, što Bugari smatraju da predstavlja sklopljeno prijateljstvo" (K.
Porfirogenit).

Ubrzo posle rata sa Bugarima došlo je do sukoba među
Vlastimirovim sinovima jer je Mutimir „želeo da vlada sam". Verovatnije
je, međutim, da su braća htela da ga svrgnu s vlasti, kako je to kasnije
učinio i Stefan Nemanja.

Mutimir je mirovnim sporazumom sa Bugarima umesto vrhovne
vlasti vizantijskog vasilevsa priznao bugarskog hana kao vrhovnog
gospodara. Ta promena je, logično, u Vizantiji dočekana kao izdaja, pa je
Carigrad pokušao da preko mlađe braće sprovede promene u srpskim

80

zemljama koje bi bile u saglasju sa vizantijskim interesima. Međutim,
Mutimir je uz pomoć Bugara pobedio braću i, kako navodi Porfirogenit,
„zarobi on dva brata i predade ih u Bugarsku, zadržavši pod svojim
starateljstvom jedino sina brata Gojnika, imenom Petar", koji će posle
pobeći u Hrvatsku. Ubrzo posle proterivanja braće završeno je doba
srpsko-bugarskih sukoba.

Bugarsku kao mesto progonstva Mutimir nije slučajno odabrao.
Vizantija je odmah otpala kao mogućnost jer je samo iz Carigrada
određeni vladar mogao da dobije potvrdu o nespornosti svoje krune,
titule. Vasilevs je jedini imao jedinstveno, carsko pravo da postavlja i
uklanja arhonte okolnih zemalja koji su priznavali vlast Vizantije.
Mutimir nije nameravao da izaziva sudbinu, da konkurente pošalje u
Vizantiju i stavi se u ruke nemilosrdnog vasilevsa, a time da, pro futuro,
ugrozi i sopstvenu vlast. Kada je i Vizantija sa Bugarima sklopila mir —
pre tog mira Mutimir je braću već prognao u Bugarsku, verovatno posle
864. godine — Petar ne beži u Vizantiju, već u Hrvatsku.

Hrvatski dvor je u to doba, ali i docnije, često pružao utočište
članovima srpskog vladalačkog roda kada su sklanjali glavu od svojih
rođaka ili pak od bugarske ili vizantijske ruke. U mnogoljudnom
srpskom vladalačkom rodu bilo je, logično, čestih sukoba ili pak
proterivanja što prinčeva što vladara u susedne zemlje, pri čemu su oni
koji su bivali proterani postajali pogodno oruđe pojedinih stranih sila u
borbi za politički uticaj nad Srbijom.

Samo par godina nakon što su Bugari primili hrišćanstvo 864.
godine, Vizantija je kontrolisala dešavanja u bugarskoj državi. Kada je
uz pomoć vizantijskog oružja Boris bugarsku crkvu podredio
Carigradskoj patrijaršiji, odnosno kada je vizantijski uticaj toliko osnažio
da je značajno oslabio bugarsku moć, Mutimir je ponovo priznao
vrhovnu vlast Carigrada. Mutimir je utvrdio nezavisnost srpske države,
a Carigrad ga je, najkasnije 870. godine, potvrdio kao legitimnog vladara
Srbije. Posle svoje smrti (oko 891. godine) ostavio je presto samo
najstarijem sinu. Od Mutimirovog vremena, dakle, počinje da se
ustaljuje primogenitura i da se čvršće oblikuje srednjovekovna ideja o
proishođenju vladarskog prava na osnovu hrišćanske ideologije
koncipirane vekovima ranije u Vizantiji.

Mutimira je nasledio najstariji sin Pribislav, pored koga je imao još
Brana i Stevana. Smatra se da je Pribislav samo godinu dana vladao
Srbijom, od 891. Do 892. godine. Tron mu je preoteo brat od strica
(Gojnika) Petar (između 843. i 846 — posle 918), koji je bio knez srpskih
zemalja od 892. do 918. godine.

81

Petar

Istoriografija smatra da je Petar rođen između 843. i 846. godine,

mada se ne isključuje mogućnost da je rođen i nekoliko godina kasnije,
ali ne posle 850. godine. Petar se, s obzirom na ime, smatra prvim
srpskim vladarem koji je bio kršten, odnosno prvim srpskim
hrišćanskim vladarem. Kada se vratio iz Hrvatske — gde je bio pobegao
posle poraza svoga oca i strica — Petar je zbacio Mutimirove sinove
naslednike Prvoslava, Brana i Stefana, i preuzeo vlast u Srbiji. Petar je
već dve godine bio na vlasti kada su Bugarska i Vizantija 894. godine
započele rat. Na bugarski tron godinu dana ranije došao je Simeon (893-
927), „najveći vladar srednjovekovne Bugarske", koji nije skrivao
ambiciju da postane car i zasedne u Carigradu u kome je stolovao čuveni
vasilevs Lav VI Mudri. Oni su na samom kraju devetog veka došli u
sukob koji je imao ekonomsku pozadinu.

Logotet droma carstva — danas ministar inostranih poslova —
Stilijan Zauces, koji je bio i tast vasilevsa Lava VI Mudrog, dakle čovek
sa ogromnim uticajem u Vizantiji, trgovinu sa Bugarskom poverio je
Stavrikiju i Kozmi Heladiku, prijateljima svog omiljenog evnuha
Musikona, koji su središte trgovine sa Bugarskom preneli iz Carigrada u
Solun znatno povećavši carine. Bugarski interesi su ovim potezom bili
ugroženi, a pošto su bugarski protesti tim povodom ostali bez odgovora
Carigrada Simeon je 894. godine krenuo u rat. U Makedoniji su
vizantijske snage pretrpele težak poraz. Tom prilikom došlo je i do
jednog izuzetno važnog istorijskog događaja: s obzirom na to da su
vizantijske snage na Balkanu bile nedovoljne za borbu sa Bugarima, Lav
VI Mudri je kao saveznike pozvao u pomoć Ugre — koji su tada držali
oblast između Dnjepra i Dona — i oni su se tada prvi put umešali u
politiku evropskih država. Ugri su naneli više poraza Bugarima. Bugari
su bili prinuđeni da sklope mir, iako razlog rata nije bio otklonjen.
Trgovina se i dalje odvijala preko Soluna.

U jeku Vizantijsko-bugarskog rata (894-896), Strojimirov sin
Klonimir pokušao je da preuzme srpski presto. Bugarski car Simeon je
nameravao da postavljanjem Klonimira na srpski tron — prethodno je
oženio Klonimira Bugarkom sa kojom je ovaj dobio sina Časlava —
osujeti eventualnu Petrovu pomoć Vizantiji. Petar je pak želeo da se

82

približi Vizantiji kako bi od Carigrada dobio potvrdu svog vladarskog
dostojanstva, čime bi sebe osigurao kao legitimnog vladara u Srbiji.
Klonimirov prodor u Srbiju bio je iznenađenje i na samom početku
ratnih operacija on je postigao zapažen uspeh, zauzevši Destinik — „sa
ciljem da preuzme vlast" — prestono mesto onovremene Srbije.

Međutim, Petar ga je ubrzo porazio i ubio, i bez većih problema
vladao naredne dve decenije, „počevši od vlade Lava, blaženog i svetog
cara, kome se podvrgavao i pokorno služio", što znači da je Petar
896/897. godine konačno u Carigradu bio priznat za legitimnog vladara
u Srbiji, izborivši se tako za najistaknutiji položaj među srpskim
arhontima, odnosno kneževima. Tokom zategnutih vizantijsko-
bugarskih odnosa posle 913. godine, kada je Simeon otpočeo svoj
konačni obračun sa Vizantijom, Petar je uspeo da sačuva neutralnost sve
do 917. godine, kada su tenzije između Bugarske i Vizantije došle do
najviše tačke i kada je i Srbija bila uvučena u dramatičan rasplet.

Konstantin Porfirogenit, govoreći o Branovoj nameri da se vrati na
vlast u Srbiju, kaže da je Bran posle tri godine došao da se bori protiv
Petra i bio poražen. Poraženog pretendenta i konkurenta Brana Petar je
oslepeo.1 U jesen 917. godine, vlast u Srbiji pokušava da preuzme, uz
pomoć Bugara, Pavle, Branov sin.

„Dominirajući čitavim zbivanjem na Balkanskom poluostrvu,
vizantijsko-bugarska borba je sve više zahvatala i ostale balkanske
zemlje. Naročito su se vizantijski i bugarski uticaji ukrštali i sukobljavali
u Srbiji. Srpski knezovi bili su upućeni na podršku jedne ili druge
velesile i služili im kao oruđe u njihovoj međusobnoj borbi. Čas je
Simeon, čas opet Roman Lakapin [koga će 920. godine mladi car
Konstantin, njegov zet, krunisati za cara savladara] uspevao da na srpski
presto dovede svog štićenika i ukloni štićenika protivničke strane" (G.
Ostrogorski). Tako je bilo i sa Petrom, koji je ubrzo pao kao žrtva zavere
zahumskog kneza Mihaila Viševića.

Konstantin Porfirogenit uzrok Petrovog pada vidi u njegovoj
nameri da 917. godine podrži Vizantiju protiv Bugara. Naime, negde
„između Cetine i Neretve" došlo je do sastanka dračkog stratega sa
Petrom, koga je vizantijski uglednik ubeđivao da zajedno sa Ugrima
ustane protiv bugarskog cara. Za ovaj plan da Srbi i Ugri zajedno udare
na Simeona doznao je arhont Zahumlja Mihailo, koji je i obavestio

1 Oslepljivanje pretendenata dokaz je o prodiranju vizantijskog uticaja u Srbiju i
određenih načela vlasti, kao i odnosa prema uzurpatoru.

83

Simeona o Petrovim namerama. S obzirom na to da je ishodište Petrove
moći bila Vizantija, Mihailo je, logično, odabrao njenog najjačeg
neprijatelja — Bugarsku.

Nakon Bitke kod Ahelosa 917. godine, u kojoj je Simeon pobedio
Vizantince, kako piše car pisac: „Mihajlo, arhont Zahumlja, radi
ljubomore izazvane tim činom, dojavi Simeonu, knezu Bugarske, da je
car Vizantinaca podmitio kneza Petra da uzme Turke [Mađare] sa
sobom i da pođe protiv Bugarske [...] Simeon, izbezumljen ljutitošću,
poslao je protiv Petra, kneza Srbije, Sigricu Teodora i pokojnog
Marmena sa vojskom, a oni su uzeli sobom i mladog kneza Pavla, sina
Branovog." Iz ovog sukoba Petar je izašao kao pobednik, posle čega ga je
Simeon pozvao da sklope mir.

Međutim, „Bugari su prevarno nastupili protiv kneza Srbije i
pozivajući ga na vezu kumstva i jemčeći mu da oni neće od njih imati
nikakvih nevolja tako su ga prevarili da izađe k njima i zatim ga odmah
vezali i odveli u Bugarsku i on je tamo umro u tamnici" (K. Porfirogenit).

Petra je na srpskom prestolu smenio bugarski štićenik Pavle, Branov
sin. Srbija je u vreme arhonta Petra bila bez sumnje najznačajnija država
među srpskim arhontijama, sa vladarem koji je bio izuzetno odlučan,
beskrupulozan prema svojim protivnicima. „Put prema vrhovnoj vlasti
u Srbiji krčio je [Petar] sa retkom strašću i posvećenošću. Snažna ličnost
koja je svojim delovanjem narušila ustaljene odnose u Srbiji i odnose sa
velikim silama — Bugarskom i Vizantijom. Ali kada se jednom utvrdio
na vlasti, nestalo je silovitosti i plahosti — zamenjene su veštinom
diplomatskog delovanja i odmerenim političkim potezima koji su Srbiju
držali izvan vizantijsko-bugarskog sukoba" (T. Živković).

84

Pavle

Pavle, Branov sin, rođen je najverovatnije između 870. i 874.

godine, a vlast u Srbiji preuzima 917/918. godine kao bugarski vazal.
Kada je reč o crkvi, Pavle se vratio istočnom obredu, zbog čega će u
Srbiji ubuduće biti česti unutrašnji sukobi između pristalica latinske i
slovenske službe.

Pavlovog brata od strica Zahariju (sina Mutimirovog najstarijeg sina
Pribislava) vizantijski vasilevs Roman Lakapin (919-949) postavio je 921.
godine na čelo vojske u nameri da svrgne Pavla s vlasti. Pavle je potukao
Zahariju i predao ga Bugarima, koji su ga utamničili. Međutim, Pavle je,
bez obzira na sukobe i neprijateljstvo sa Vizantijom, smatrao da je
vrhovna vlast Vizantije, udaljenija i slabija, manje opasna po njegovu
vlast od Bugarske.

S druge strane, Mihailo Višević je u to vreme, kao najpouzdaniji
bugarski saveznik na Balkanskom poluostrvu, bio ozbiljan takmac
srpskom arhontu. Razlog da se Pavle okrene Vizantiji ležao je dobrim
delom i u činjenici da je Pavle samo uz pomoć Carigrada mogao da
suzbije ambicioznog Mihaila Viševića. Dakle, Pavlov preokret, odnosno
okretanje Carigradu, nije bio ni ishitren ni slučajan. Takođe, ne sme se
nikako izgubiti iz vida činjenica da je priznanje vladarske titule u
hrišćanskom svetu tada moglo da dođe samo iz dva centra — Rima ili
Carigrada. Potvrda iz bugarske prestonice Preslava nije imala nikakvu
težinu, pa Pavlovo okretanje Vizantiji treba razumeti i iz ovog ugla.

Kada se Pavle približio Vizantiji, bugarski car Simeon poslao je na
Srbiju vojsku koju je poverio istom Zahariji, nekadašnjem vizantijskom
štićeniku. Zaharija je pobedio Pavla uz pomoć bugarske vojske i
zavladao Srbijom. Međutim, i Zaharija se, slično Pavlu, ubrzo po
dolasku na vlast okreće Carigradu koji je tada bio u ratu sa Bugarima.

Zaharija, za koga se pretpostavlja da je odgajan u Carigradu, bolje je
od bilo kog srpskog arhonta poznavao običaje i pravne regule Carigrada,
posebno one koje su se odnosile na ishodište vladarevog legitimiteta.
Njemu je bilo savršeno jasno da samo priznanje Carigrada donosi primat
među kneževinama, a to je ono što Simeon nije mogao da pruži

85

pretendentima na srpski tron. Simeon je odmah poslao vojsku na
verolomnog Zahariju, ali su Srbi potukli bugarske trupe i odsekli glave
dvojici Simeonovih vojskovođa Marmenu i Teodoru Sigricu, i kako kaže
Porfirogenit, Zaharija „je poslao njihove glave i njihovu bojnu opremu
caru Vizantinaca kao znakove svoje pobede".

Ubrzo je Simeon opremio drugu vojsku, sa kojom je krenuo drugi
bugarski štićenik i pretendent na srpski presto Časlav, sin Klonimirov,
unuk Strojimirov. Simeon je bio uveren da će postići brži i lakši uspeh
ako bude imao pripremljenog novog vladara za srpske zemlje. Zaharija
— saznavši da Bugari kreću na njega — napustio je Srbiju bez borbe i
pobegao u Hrvatsku. Bugari su potom pozvali, pod zakletvom, srpske
župane da dođu i priznaju Časlava za vladara. Kad su srpski župani,
verujući zakletvi, došli, Bugari su ih pohvatali i na prevaru odveli u
Bugarsku. Srbiju su opustošili, opljačkali, a narod raselili. Bugari su čitav
narod, „od malog do velikog", odveli u Bugarsku, tako da „zemlja
ostade pusta".

Ovaj Simeonov pohod na Srbiju nije bio ništa drugo do „prava
kaznena ekspedicija", čiji je cilj bio da zemlju potpuno uništi.
Pljačkanjem i odvođenjem velikog broja stanovnika zaustavljena je
svaka mogućnost brzog oporavka Srbije. Zarobljavanjem župana, koji su
činili temelj ne samo vojne organizacije već i društvene strukture u
Srbiji, srpsko državno ustrojstvo je uništeno.

86

Časlav

Poslednji vladar iz dinastije Vlastimirovića bio je knez Časlav —

njen najznačajniji predstavnik. Časlav je rođen, veruje se, između 875. i
880. godine, u presgonici Bugarskog carstva Plisci. Majka mu je bila
bugarska plemkinja i on je u Bugarskoj proveo detinjstvo i mladost.
Rano je ostao bez oca Klonimira, koji je poginuo u sukobu sa Petrom 896.
godine.

Kao zreo čovek, moglo mu je biti oko četrdeset godina, Časlav je
prisustvovao strašnom prizoru uništenja Srbije, kada je bugarski car
Simeon 924. godine po drugi put poslao vojsku protiv Zaharije i kada su
se Bugari poslužili Časlavom kao mamcem da lakše pokore Srbiju. Sve je
to ostavilo dubok utisak na Časlava.

Bugarski car Simeon umro je 27. maja 927. godine i novi car Bugara
Petar I (927-969) zaključio je mir sa Vizantijom, okončavši višedecenijske
sukobe. Posle Simeonove smrti Časlav se vraća u Srbiju. Konstantin
Porfirogenit piše: „Sedam godina kasnije Časlav je pobegao od Bugara
sa još četvoricom i ušli su u Srbiju iz Preslava i našli su u zemlji ne više
nego samo 50 ljudi, bez žena ili dece, koji su preživljavali lovom. S
ovima on je zaposeo zemlju i poslao poruku caru Vizantinaca, tražeći
njegovu pomoć i potporu i obećavajući da će mu služiti, i biti poslušan
njegovim zapovestima kao što su bili i arhonti (kneževi) pre njega. I
otada unapred, car Vizantinaca neprekidno mu je činio dobročinstva,
tako da su Srbi živeći u Hrvatskoj i Bugarskoj i drugim zemljama koje je
Simeon rasterao pridružili se njemu kad su čuli za sve ovo. Još više
mnogi su pobegli iz Bugarske i ušli u Carigrad i njih je car Vizantinaca
obukao i opremio i poslao Časlavu. I, od bogatih darova cara
Vizantinaca on je sredio i naselio zemlju pa je, kao i pre, ostao podložan i
poslušan caru Vizantinaca, pa je saradnjom i mnogim dobročinstvima
cara ujedinio tu zemlju, i u njoj učvrstio svoju vladavinu. Knez Srbije,
već iz početka, a to znači iz vremena cara Iraklija, bio je podređen i
podložan caru Vizantinaca, a nikad nije bio podložan knezu Bugarske."
Dakle, Časlav je uz podršku Vizantije uspeo da obnovi srpsku državu
koju su Bugari orobili i opustošili.

87

Kada je Časlav krenuo da učvršćuje vlast u zemlji, izbeglice su već
počele da se vraćaju u Srbiju započevši njeno dinamično obnavljanje.
Časlav suzbija separatističke pokrajine i dinastičke težnje i od Srbije
stvara veliku i uglednu državu o kojoj se sa respektom govorilo.
Nastavljajući Zaharijevu političku liniju oslanjanja na Vizantiju, Časlav
će je se konsekventno držati do okončanja svoje vlasti.

Bilo je to doba kada su ratoborni Ugri kretali u vojne pohode prema
jugu. To nije odgovaralo ni Vizantiji ni Bugarskoj. Časlava su tako
podržale i jedna i druga carevina. Pomagale su Srbiji da se uzdigne i
ojača kako bi bila brana opasnim Ugrima, jer su Ugri u svojim nasrtajima
morali da pređu preko Srbije da bi dospeli u Bugarsku i dalje na
vizantijske teritorije.

Časlavu je u Letopisu popa Dukljanina posvećeno više pažnje nego
ijednom drugom ranosrednjovekovnom srpskom vladaru, pa je otuda
moguće zaključiti „da je u pitanju bio izuzetno značajan vladar" (T.
Živković).

Časlav je najverovatnije vladao Srbijom od 934. do 942/3. godine, i
to kao vladar koji je bio potvrđen u Carigradu, čime je stekao prednost
nad ostalim srpskim arhontima — pre svega vladarima većih
teritorijalnih jedinica — Travunije, Zahumlja i Duklje. Srbija je u njegovo
vreme bila jedinstvena i u njen sastav je ulazila i Bosna. Raška je,
izgleda, u to vreme bila samo jedna od oblasti u Srbiji, ukoliko je pop
Dukljanin doslovno prepričao sadržaj narodnog predanja u kom se
pominjao raški ban.

U Letopisu popa Dukljanina opisana je Časlavljeva pogibija: „Dok je
vladao kralj Časlav, Ugarski knez Kiš dođe sa svojom vojskom u Bosnu,
pa pustošiše i pljačkaše ovu pokrajinu. Tada kralj, sakupivši vojsku,
suprotstavi mu se u županiji Drini, pored rijeke. Pošto se tu zače bitka
[...] mladić Tihomil, posvuda ranjavajući neprijatelje, pohrli i ubije
ugarskog kneza, pa mu odsiječe glavu i preda je kralju [...] Zatim kralj
Časlav dade Tihomilu županiju Drinu i oženi ga ćerkom bana Raške,
zbog toga što je ubio kneza Kiša. Kad je pak kneževa žena saznala za
smrt svoga muža, ode kod ugarskog kralja i zatraži od njega pomoć i
vojsku da bi osvetila smrt svoga muža. Dobivši veoma veliku vojsku,
pođe protiv kralja Časlava i nađe ga u Sremu. Kralj nije o tome ništa
znao, pa Ugri provale noću u njegov šator, i zarobljen je kralj Časlav i svi
njegovi srodnici, koje zapovedi Kišova žena da se vezanih ruku i nogu
bace u reku Savu."

Ženidba Tihomilova kćerkom raškog bana, koju je upriličio Časlav,
svedoči o snazi vlasti, s obzirom na činjenicu da je samo vladar mogao

88

da određuje i kombinuje porodične veze krupne vlastele, ali takođe
svedoči o tome da je oblast Raške već tada imala važniji položaj nego
neke druge županije u Srbiji. Najzad, postaje jasno da je prestonica
tadašnje Srbije bila izvan raške oblasti. Časlavljevom smrću ugasio se
srpski vladarski rod koji je nešto više od tri stoleća vladao Srbijom.

Posle Časlavljeve smrti vizantijski pisci gotovo da ne pominju više
Srbiju. Samo se kod popa Dukljanina pojavljuju oskudni podaci koji
mogu eventualno da ukažu na ono što se događalo u Srbiji posle
Časlavljeve smrti. Izgleda da je centralna vlast izgubila moć koju je imala
i da je zemlja bila pod vlašću međusobno zavađenih banova i župana.
Dukljanski vladari toga vremena uticali su na prilike u Srbiji, a sve veći
značaj preuzima vladar koji je sedeo u Rasu ili raškoj oblasti. Prema
popu Dukljaninu, Tihomil, zet Časlavljev, vladao je teream Rassam, ali se
nije nazivao ni kraljem ni banom, već samo velikim županom. Izgleda
da upravo u to vreme dolazi i do izdvajanja Bosne kao zasebne političke
celine.

Smrću arhonta Časlava okončano je razdoblje srpske istorije koje je
bilo obeleženo ratovima i sukobima izazvanim pre svega bugarsko-
vizantijskim odnosima u koje je Srbija često bila uključena i mimo volje
njenih vladara.

Akademik Vladimir Ćorović sažima Časlavljevu vladavinu i njegov
značaj na sledeći način: „Za vlade cara Konstantina Porfirogenita, stalno
pomagan od Vizantije kao njen štićenik, Časlav je uspeo da znatno
utvrdi svoju vlast i ojača Srbiju. On je bio još živ kad je car pisao svoj
važni spis O državnoj upravi, gde je naveo granice tadašnje srpske
države. Srbija je tada obuhvatala današnju Bosnu do Plive, Cetine i
Lijevna na zapadu; Travunija i Konavlje priznavali su srpsku vlast, a
Zahumlje i Neretljanska oblast označavani su kao područje srpskog
stanovništva i države. Na istoku je srpska granica dopirala do Rasa, a
prema severu išla je do Rudnika i možda do Save. Na jugu se Časlav
naslanjao na srpska plemena u Duklji. Časlav je imao širu državu nego
Vlastimir, ali je središte i njegove države bilo u današnjoj istočnoj Bosni i
severoistočnoj Hercegovini i zapadnoj Srbiji; od izvora Neretve do
zapadne Morave. Taj kraj, za više od dva veka, predstavlja središte
srpskog plemena i zametak srpske države. Uži naziv Srbija Porfirogenit
daje za severoistočnu Bosnu sa Solima i za kraj od izvora Lima, Rasa pa
do Rudnika, nazivajući to 'pokrštenom Srbijom'. Ali u cara se nalazi i širi
obim tog imena. Prvi put se kod njega, dakle sredinom X veka, za ovu
čitavu Časlavovu tvorevinu, upotrebljava ime Srbija [...] Pod srpskim
imenom Porfirogenit obuhvata sva plemena, koja su ušla u obim

89

Časlavove države, Bosance, Rašane, Trebinjce, Konavljane, Dukljane,
Zahumce i Neretljane. Pod Časlavom se, dakle, vrši prvo srpsko
plemensko grupisanje u našoj prošlosti, i to kao reakcija na bugarsku
osvajačku politiku Simeonova vremena. Dinastija Viševića gubi svoj
značaj iako se Mihajlo u drugom delu svoje vladavine, pred kraj
Simeonova života, približio Vizantiji i bio primljen od nje."

Posle pogibije Časlava njegova država se raspala na više manjih
kneževina. Časlav i njegova državna tvorevina snažno su „uticali na
narodnu maštu i zavladali su narodnom tradicijom". Tek pojava i delo
velikog župana Stefana Nemanje potisnuli su iz narodnog pamćenja
legendu o Časlavu.

90

Mihailo Višević

U Hercegovini, na Neretvi, počinjala je arhontija zahumska koja je

ime dobila po Humu iznad Blagaja, ispod koga izvire reka Buna. U toj
oblasti vladao je rod Viševića.

O Mihailu Viševiću, vladaru Zahumlja, u istoriji je ostalo više
podataka nego o bilo kom drugom srpskom arhontu toga doba, jer je
ovaj vladar imao zapaženu ulogu u srpsko-bugarsko-vizantijskim
političkim relacijama. Zanimljivi su i njegovi odnosi sa Rimom i
Venecijom, o kojima takođe svedoče istorijski izvori.

U istoriografiji se smatra da rod Mihaila Viševića nije pripadao
srpskom ili hrvatskom plemenu, već nekom drugom slovenskom rodu
koji je živeo pored reke Visle i koji se prilikom seobe u vreme cara
Iraklija pridružio Srbima. Konstantin Porfirogenit piše: „Rod antipata i
patrikija Mihaila, sina Viševića, arhonta Zahumljana, potiče od
nekrštenih stanovnika na reci Visli koji su nazvani i Liciki i naselili se na
reci nazvanoj Zahluma." Titule koje je Mihailo dobio od Vizantinaca
ukazuju na to da je Carigrad visoko cenio njegovu pomoć i usluge.
Nijedan srpski vladar u Porfirogenitovom delu nije pomenut sa ovako
visokim dvorskim titulama.

Savremenik događaja i učesnik mnogih diplomatskih misija Jovan
Ðakon u svojoj Venecijanskoj hronici prvi put spominje Mihaila Viševića
912. godine. Naime, kada se iz Carigrada u Veneciju vraćao Petar, sin
mletačkog dužda Ursa, Mihailo je uspeo da ga zarobi, a zatim i da ga
pošalje bugarskom caru Samuilu, koji je potom za njega dobio bogat
otkup.

Mihailo Višević se sa hrvatskim kraljem Tomislavom obratio papi i
podstakao dolazak papinih izaslanika u vizantijski Split i sazivanje
sabora 925. Godine. Saboru su prisustvovali i kneževi predstavnici, jer je
na teritoriji Zahumlja bila stonska episkopija, koja je bila potčinjena
Splitskoj arhiepiskopiji. Na tom saboru su se rešavala pitanja crkvene
jurisdikcije na teritorijama Hrvatske i Dalmacije, kao i iskorenjivanje
„Metodijevske nauke", odnosno slovenskog jezika u liturgiji, kada je
knez Mihailo prihvatio saborske odluke „upravljene protiv službe na

91

slovenskom jeziku i tradicije stvorene delovanjem Ćirila i Metodija".
Mihaila Viševića pominje i papa Jovan X (papa od 914. do 928) u

jednom pismu koje je uputio hrvatskom vladaru Tomislavu (ban od 910.
do 925. godine, a kralj Hrvata od 925. do 928) kao nezavisnog vojvodu u
svojoj oblasti.

Kada se, posle smrti bugarskog vladara Simeona, Mihailo okrenuo
Vizantiji, ubrzo je od Carigrada dobio visoka zvanja antipata i patrikija,1
među najvišim dostojanstvima u Vizantiji koja su u to doba dobijali
samo zapovednici tema.

Posle arabljanskog osvajanja vizantijskog grada Siponta u južnoj
Italiji, Carigrad je od Mihaila Viševića zatražio da povrati ovaj grad.
Barski letopisac piše da je Mihailo intervenisao protiv Arabljana, da je
opseo i zauzeo Sipont.

Zahumlje je u doba Mihaila Viševića bilo politički veoma važna
teritorija. Veruje se da je vladavina Mihaila Viševića okončana oko 935.
godine, kada počinje uspon Srbije pod Časlavom.

1 Titula antipata je vrlo stara, potiče od titule prokonzula i nije bila vezana za
određenu službu. O njenom rangu najbolje svedoči činjenica da su namesnici teme
Dalmacije, krajem devetog i početkom desetog veka, bili antipati, patrikiji i stratezi.

92

Sveti Jovan Vladimir

Jovan Vladimir počeo je da vlada pre 998, a pogubljen je 22. maja

1016. godine. Predanje iz Elbasana veli da je Vladimir bio „rodom iz
jednog od debarskih sela, dva i po dana daleko od Elbasana" (S.
Novaković).

Ovom dukljanskom vladaru, koji je ostavio dubok trag u narodnom
pamćenju,1 pop Dukljanin je posvetio izuzetnu pažnju. Kako nas
obaveštava ovaj letopisac, Vladimirov otac Petrislav je bio vladar Duklje
krajem 10. veka, u vreme kada se uzdigao bugarski car Samuilo (976-
1014). Dukljanin piše da je Petrislav imao braću Dragimira, koji je
upravljao Travunijom i Zahumljem, i Miroslava, vladara Podgorja koji je
kao mladić poginuo na Skadarskom jezeru, čije će posede naslediti
Petrislav. Smatra se da su podaci koje o Vladimirovoj vladavini iznosi
pop Dukljanin preuzeti iz danas izgubljenog Vladimirovog žitija. Povest
o Vladimiru pop Dukljanin započinje podatkom da je Vladimir postao
vladar Duklje još kao dečak, što bi moglo biti oko 1000. godine.

Vizantijski pisac Kratke istorije Jovan Skilica, iz druge polovine 11.
veka, opisuje Vladimira kao čoveka pravičnog, miroljubivog i punog
vrlina, a na sličan način opisuje ga i pop Dukljanin, koji kaže da je
Vladimir rastao „ukrašen svakom mudrošću i svetošću".

Vladimira će župan Oblika, na današnjoj planini Taraboš, „poput
izdajnika Jude", kako veli pop Dukljanin, izdati Bugarima. Shvativši da
se nalazi u bezizlaznoj situaciji, Vladimir će se sam predati bugarskom
caru Samuilu, koji ga kao zarobljenika odvodi u Prespu, bugarsku
prestonicu. Bugari su savladali Duklju u sklopu šire akcije koju su vodili
protiv Vizantije. Posledica ovog vojnog pohoda bila je privremeno
zauzimanje Duklje, Travunije, Zahumlja, Bosne i Srbije od strane Bugara.

Kako piše pop Dukljanin, Samuilova kćerka Kosara je iz dana u dan

1 „Kod Srba se u srednjem veku zagubio trag o Vladimirovom kultu i nema ga
na freskama. Razlog je u tome što je kraj oko Elbasana, gde su vekovima počivale
njegove mošti, bio izvan granica srpske države, kad je (1381-3) albanski dinast Karlo
Topija obnovio njegov kult u manastiru Šin-Ðon" (L. Pavlović).

93

dolazila kod utamničenog Vladimira da bi ga negovala. Ubrzo se i
zaljubila u mladog i lepog dukljanskog vladara i uspela je potom da
izmoli od oca pristanak da se uda za ovog pobožnog slovenskog
zatočenika. Međutim, pre će biti da je Samuilo dozvolio svojoj kćerki da
se uda za Vladimira iz razloga koji su imali malo veze sa romantikom —
mnogo je izvesnije da je bugarski car ovu odluku doneo iz političkih
razloga. Na to navodi i podatak da je ruku i svoje druge kćeri dao sinu
solunskog duke Grigorija Taronita — Ašotu — kome je posle ženidbe
predao na upravu Drač.

Jovan Skilica beleži da je Samuilo oslobodio Ašota iz tamnice pošto
se u njega zaljubila njegova kćerka Miroslava, koja je zapretila ocu da će
se ubiti ako joj ne dozvoli da se uda za njega. Smatra se da je verzija
zabeležena kod Dukljanina „ona kojoj treba pokloniti veće poverenje
nego onoj o Ašotu i Miroslavi zabeleženoj kod Skilice". Kada se Vladimir
orodio sa Samuilom, ovaj ga je ponovo postavio na dukljanski tron, a
njegovom stricu Dragomiru je dodelio „oblast kojom je i ranije
upravljao" — Travuniju. Skilica kaže kako su prilike u Draču bile mirne
dok je Tribalijom i obližnjim oblastima Srbije vladao Vladimir, zet
Samuilov. Posle Samuilove smrti na bugarski presto je došao njegov sin
Gavrilo Radomir, a potom njegov brat od strica Jovan Vladislav.

Krajem leta ili početkom jeseni 1015. godine, Jovan Vladislav, sin
Samuilovog brata Arona, pogubio je Gavrila Radomira. Sledeći je trebalo
da bude Vladimir — to se i dogodilo 22. maja 1016. godine. Kosara se
više nije udavala a ostatak života provela je u manastiru. Sahranjena je,
kako piše pop Dukljanin, „do nogu svoga muža".

U istoriografiji je utvrđeno da je Vladimir upravljao Dukljom
između 1000. i 1016. godine. Kao vladar, nije za sobom ostavio neke
posebne i značajne uspehe. Ostao je upamćen u istoriji pre svega jer je
bio prvi vladar koji je u jednoj srpskoj kneževini dobio oreol sveca, na
osnovu čega se može zaključiti da je u Vladimirovo vreme crkvena
organizacija u Duklji bila na zavidnom nivou. Manastiri u kojima su
pisana pobožna dela — kao što je Vladimirovo žitije, nastalo tokom
prvih decenija 11. veka — morali su da postoje u Duklji već tokom
Vladimirove vladavine. Narodna i crkvena tradicija negovale su kult
kralja Vladimira pod imenom Sveti Vladimir.

Ruski konzul u Prizrenu Ivan Stepanovič Jastrebov (1870-1876. i
1879-1886) zabeležio je da su Svetog Vladimira poštovali i žitelji sela koji
nisu bili hrišćani. Vladimirov kult je tako jak da se poštuje i danas na
teritorijama današnje Crne Gore, Makedonije i Albanije, a smatra se i
svecem zaštitnikom Bara.

94

„Znameniti krst, koji Mrkojevići nose na goru Rumiju, gde je crkva
Svete Trojice, darovan je bio kralju Vladimiru od kralja bugarskoga
Vladislava, njegovog šuraka, na kome se ovaj zakleo, da mu neće biti
nikakvog zla od njega. Pošto su se Krajinjani poturčili, Mrkojevići su
oteli ovaj krst, što je ozlojedilo Krajinjane. Zbog toga dugo su oni radili
da oduzmu od Mrkojevića krst kad su i ovi išli na Rumiju, i za to su
svagda bili naoružani, ali im to nije ispalo za rukom, i prestali su sa svim
ići na tu svetkovinu. A Mrkojevići su dugo odlazili na Rumiju sa ovim
krstom, premda su se i oni poturčili. Sad pak slabo učestvuju s
hrišćanima na ovoj svetkovini. Kako mu drago, prastari krst je sačuvan, i
nahodi se kod Ðure Ilića Adrovića u selu Mikulićima. Koliko se štuje
ovaj krst, može se suditi po ovome. Turci, kad ga dižu, zbore ovako:
'Krst se diže, Bog se moli, Gospodi pomiluj!'" (I. S. Jastrebov)

Sveti Jovan Vladimir se najčešće prikazuje sa svojom odrubljenom
glavom, sa krstom u ruci u kojoj je ponekad i palmina grančica.
Vladimirove mošti prenete su u Tiranu, sedište Albanske pravoslavne
crkve, 1995. godine. Vladimirov lik je bio tema u delima nekoliko
srpskih, crnogorskih i bugarskih pisaca (Laza Lazarević, Jovan Sterija
Popović, Stevan Sremac, knjaz Nikola Petrović, Nikolaj Velimirović,
Kiril Hristov, Dimitar Talev).

95

Stefan Vojislav

Početkom jedanaestog veka počela se isticati Zeta, u koju se

sklonio, nakon propasti Časlavljeve države, veliki broj uticajnih ljudi, i u
kojoj se stvaralo novo jezgro srpskog državnog života.

Poreklo kneza Stefana Vojislava istorija nije do kraja rasvetlila.
Kekavmen, vizantijski aristokrata iz Tesalije — kome se pripisuje
autorstvo dva spisa iz druge polovine jedanaestog veka, Strategikona i
Opomena caru — Vojislava naziva Travunjaninom Srbinom, odnosno
Vojislavom Dukljaninom. Kao pouzdani mogu se smatrati podaci da je
bio sin travunijskog kneza Dragimira i oženjen bugarskom princezom.
Najverovatnije je rođen u Travuniji, po svoj prilici u Trebinju, početkom
poslednje decenije 10. veka. Tokom boravka u Dubrovniku roditelji su
ga oženili kćerkom Romana Gavrila Radomira, gde je ostao pod
vizantijskom zaštitom do konačnog slamanja Bugarskog carstva 1018.
godine.

„Iz vizantijskog Dubrovnika" Stefan Vojislav se vratio u Duklju.
Tamo je, kako piše pop Dukljanin, Grcima savetovao da oštro postupaju
s narodom, pretvarajući se da su mu odani saradnik, a zapravo
istovremeno podbunjujući narod da se digne protiv vizantijske vlasti.
Navodno je ustanak i planuo na njegov nagovor, Grci su proterani, a
ustanici su ga pozvali da se vrati u zemlju i preuzme presto predaka.

O prvom Vojislavljevom ustanku protiv Vizantije, nakon smrti cara
Romana III Argira (1028-1034), koji je propao, a nakon koga je Vojislav
kao talac odveden u Carigrad — ništa se bliže ne zna. Čim je pobegao iz
Carigrada, a to bi moglo da bude oko 1039. godine, on je ponovo digao
ustanak u svojoj oblasti.

Po dolasku iz carigradskog zatočeništva, Stefan Vojislav je iz Duklje
proterao Teofila Erotika, koji je kao carski namesnik upravljao zemljom
od 1036. do 1039. godine, a zatim „zauzeo zemlju Srba" ili, kako se na
drugom mestu kaže, „zauzeo je ilirske planine", odnosno proširio je
svoju vlast „prema Srbiji, gde je u to vreme postojala vizantijska tema
Srbija na čijem se čelu nalazio strateg Ljudovid". Tadašnji vizantijski car
Mihailo IV Paflagonac (1034-1041) nije mogao ništa osim da se pomiri sa

96

nastalom situacijom. Tek kada je nakon nekoliko promena na
vizantijskom tronu — Mihailo IV Paflagonac, Mihailo V Kalafat
(10411042), Zoja (1042), Teodora (1042) — na vlast došao Konstantin IX
Monomah (10421055), Vizantija je mogla da se okrene problemima u
Duklji.

Vizantija je na Duklju krenula sa ozbiljnom vojnom silom. Kako
kaže Jovan Skilica, patrikije Mihailo — koji nije bio dorastao zadatku niti
je imao veće vojno iskustvo — poveo je vizantijsku vojsku koja je brojala
oko 60.000 ljudi i duboko prodro na Vojislavljevu teritoriju. Prema popu
Dukljaninu, vizantijski car je uputio poslanike raškom županu,
bosanskom banu i knezu Zahumlja sa pozamašnim količinama zlata i
srebra, kako bi učestvovali u borbama protiv Duklje. Vojsku bosanskog
bana i raškog župana predvodio je zahumski knez Ljudovid, a
vizantijsku Kursilije, toparh Drača. Između Bara i Ulcinja, u središnjem
delu župe Prapratne, u jednom noćnom jurišu Stefan Vojislav je odneo
briljantnu pobedu nad vizantijskim trupama. Dve trećine vojnika je
izginulo, a ostatak je pobegao preko gudura, pružajući „tužan i suza
dostojan prizor onima koji gledaju". Ali rat još nije bio gotov.

Na granicama Duklje nalazila se vojska, sastavljena od bosanskih,
raških i zahumskih odreda, koju je predvodio strateg Ljudovid. Pokušaj
Stefana Vojislava da slanjem u Ljudovidov logor unakaženih,
osakaćenih i krvavih vizantijskih zarobljenika demorališe protivnika,
nije uspeo. Dogovoreno je da pobednika bitke odluči dvoboj dvojice
zapovednika. Pop Dukljanin je ostavio slikovit opis dvoboja. Na megdan
su izašli Stefanov sin Gojislav i Ljudovid, svaki u pratnji dvojice vojnika.
U okršaju koji nije trajao dugo Ljudovid je bio ranjen, a onda i oboren sa
konja. Njegova vojska se, misleći da je poginuo, ubrzo razbežala.

Stefan Vojislav je potom „spojio sa svojom državom i one srpske
oblasti koje dotle još nisu bile priznale njegovu vlast". Dalju borbu sa
Vizantijom prepustio je svojim sinovima Gojislavu, Predimiru, Mihailu,
Saganeku i Radoslavu, koji su se svi pokoravali svojoj majci, Stefanovoj
udovici. Tek je Stefanov sin Mihailo sklopio mir sa vizantijskim carem i
postao saveznik Romejskog carstva.

Stefan Vojislav ipak nije uspeo da dobije priznanje samostalnosti
Duklje. Veruje se da je Duklja u vreme njegove smrti obuhvatala u
unutrašnjosti Travuniju i Zetu, kao i priobalni pojas od Budve, preko
Bara, do Skadra. Tek će Stefanovi naslednici proširiti svoju vlast prema
severoistoku i istoku i nametnuti se kao vodeći vladari među okolnim
srpskim kneževinama.

97

Mihailo

Posle smrti Stefana Vojislava, najverovatnije oko 1044. godine,

nasledili su ga sinovi i njegova udovica. Po podacima koje nam je
ostavio pop Dukljanin, braća su vladala zajednički, podelivši županije,
ali uvažavajući majku i najstarijeg brata Gojislava. „Kraljica je sa svojim
prvorođenim sinom Gojislavom upravljala kraljevstvom i sinovima. Ali
nijedan od njih nije se nazivao kraljem dok je živela kraljica, njihova
majka, već su se nazivali samo kneževima" (pop Dukljanin). Ubrzo posle
smrti Stefana Vojislava nastupili su dezintegracioni procesi, najpre u
Travuniji i župama koje su je činile.

Pop Dukljanin piše: „Onda u neko vreme Gojislav pade u krevet i
dok je nemoćan ležao, neki iz Travunije koji se zvahu Skrobimezi,
dogovore se, dođoše i ubiše ga dok je ležao u krevetu a njegovog brata
Predimira uhvate i isto tako ubiju. Zatim za svoga poglavicu i gospodara
postave nekog po imenu Domanek." Skrobimezi „izgleda da su bili
zapravo stanovnici naselja čije se ime i do danas sačuvalo u nazivima
sela Mosko i Skrobotno, u blizini Trebinja, odnosno Bileće". „Kad su to
čuli Mihailo, Saganek i Radoslav, njihova braća, sakupe vojsku i dođu u
Travuniju, pa pošto pohvataše one ubice, podvrgnu ih raznim mukama i
ubiju najgorom smrću, ali Domanek sa nekoliko njih izbegne. Zatim,
ostavivši tu Saganeka, Mihailo i Radoslav se vrate u Zetu. Nije prošlo
mnogo vremena a Saganek strepeći i sam se vratio u Zetu, u svoje
županije. Domanek dođe i uđe u Travuniju. Kad je Mihailo uvidio da
Saganek ne želi da ide u Travuniju, pozvavši sebi Radoslava, reče mu da
on ide i brani oblast Travuniju, a ovaj mu odgovori da nikako neće
ostaviti svoj deo koji mu pripada u Zeti. Tada su se oba brata, Mihailo i
Saganek, strahujući da Grci ne napadnu zemlju, jer su se Grci inače
pripremali da dođu, a ne želeći da im se suprotstave, pred velikašima
zemlje Radoslavu zaklela i napisala mu privilegiju da on i njegovi
naslednici poseduju deo Zete kao i, ako bude mogao da pridobije
Travuniju ili bilo koju drugu oblast, biće njemu i njegovim naslednicima
u nasleđe i posed bez prigovora i traženja od njih i njihovih naslednika,
niti da će ikada ubuduće njihovi naslednici to tražiti. Tada Radoslav
sakupivši narod ode i uđe u Travuniju i napadne Domaneka, pobedi ga i
ubije. Zatim prodrije u oblast Zahumlje i zauzme je."

98

U to vreme umrla je udovica Stefana Vojislava, pa je tron nasledio
Mihailo. Tokom krize u Duklji, Mihailu i njegovoj braći pretila je i dalje
opasnost iz Carigrada. Problem sa Vizantijom Mihailo je rešio tako što se
oženio sestričinom vasilevsa Konstantina IX Monomaha (1042-1055),
kćerkom njegove sestre Jelene, i tako bio „upisan među saveznike i
prijatelje Romeja", dobivši i dostojanstvo protospatara.1 Kao carski zet,
Mihailo se učvrstio kao najmoćniji među braćom.

Mihailo je iz prvog braka imao sedmoricu sinova: Vladimira,
Prijaslava, Sergija, Deriju, Gabrijela, Miroslava i Bodina. Sa vizantijskom
princezom imao je još četvoricu: Dobroslava, Petrislava, Nićifora i
Teodora. Svi Mihailovi sinovi iz prvog braka, osim Bodina, izginuli su.

Centar Mihailove države bio je na jugu. Jedan njegov dvor bio je u
Kotoru, a drugi u župi Prapratni, koja se nalazila imeđu Bara i Ulcinja.
Tokom Mihailove vladavine, Normani su istisnuli Vizantiju iz južne
Italije i formirali snažnu državu. Kada je Robert Gviskar zauzeo
Kalabriju, kasnije Apuliju i Bari, Srbi u primorju više nisu imali na
naspramnoj obali Jadrana Vizantince već „njihove ljute i ratoborne
neprijatelje", kojima je osvajanje vizantijskih teritorija neko vreme bio
jedini cilj.

Tokom Dukljansko-vizantijskog rata, koji je trajao od 1072. do 1075.
godine, Mihailo je tražio podršku u borbi protiv Vizantije i od Normana
iz južne Italije, odnosno od Roberta Gviskara koji mu je, kako izgleda,
poslao izvestan broj vojnika. Ove odnose sa Normanima nije prekidao ni
nakon poraza od Vizantije 1075. godine, već je aprila 1081. svog sina
Bodina oženio Jakvintom, kćerkom normanskog vođe iz Barija Arhiriza.

Mihailo je pokušao da reši dva ključna pitanja. Jedno se ticalo
crkvenog uređenja na teritorijama kojima je vladao, dok se drugo
odnosilo na pitanje njegovog vladarskog položaja, odnosno titule.
Izgleda da je on počeo da se naziva kraljem, a potvrdu te titule mogao je
da dobije samo iz Rima. Za Vizantince on je bio samo arhont i
protospatar. Na osnovu pisma pape Grigorija VII od 9. januara 1078.
godine, zna se da je Mihailo pokušavao da posreduje u sporu između
Dubrovačke i Splitske arhiepiskopije, preko Petra, episkopa Bara, i da je
tada zatražio potvrdu kraljevske vlasti. Iz papinog odgovora se vidi da

1 Ova titula nije bila u samom vrhu vizantijske dvorske hijerarhije, ali je bila
ugledna — vodila je poreklo od zvanja zapovednika carske garde — i nije bila
vezana za neku određenu službu. Na početku jedanaestog veka ta se titula često
davala stratezima, carskim namesnicima u temama.

99

ga naziva kraljem, iako mu nije poslao kraljevske insignije.
Za vreme Mihailove vladavine došlo je i do konačnog razlaza Rima

i Carigrada 1054. godine, ali to u srpskim zemljama nije donelo nikakve
promene, jer je do rascepa došlo ranije, obrazovanjem Ohridske
arhiepiskopije.

Spoljnopolitičkim uspesima Mihailo je uveo Duklju u red
najvažnijih kneževina, pripremajući prostor za svoga sina Bodina tokom
čije vladavine će Duklja dostići politički i vojni vrhunac. Mihailo je umro
1081. godine a vlast u Duklji je pripala njegovom najmlađem sinu iz
prvog braka — Konstantinu Bodinu.

100