ΟΙ ΠΡΩΤΟΕΛΛΗΝΕΣ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ

ανάσταση. Η όλη ιδέα προέρχεται από τον κύκλο του

Ηλίου και την δημιουργία των 4 εποχών.

Το σταυρό στους Σαρακατσάνους τον βρίσκουμε όχι

μόνο στην κατσούλα τού καλυβιού, στο εσωτερικό, αλλα

και στο εξωτερικό της

καλύβας όπου έβαζαν

εμφανώς σταυρό και εδώ η

κατσούλα έχει την έννοια της

ένωσης (ενώνει τα λούρα στην

κορυφή πριν γίνει το

χάρτωμα).Σταυρό έχει και το πανάρχαιο λάβαρο μας, ο

φλάμπουρας. Σταυρό έχουν και στον χώρο όπως

αναφέρθηκε, Σταυρωτός η κάτσα .Οι γυναίκες αλλά και

οι άνδρες παλαιότερα έφεραν σταυρό τατουάζ στο μέτωπο

καί στά μπράτσα. Η εξοικείωσή τους με τον σταυρό τούς

έκανε καί καλούς Χριστιανούς. Έτσι οι Σαρακατσάνοι

από την αρχαιότητα υπήρξαν ισοβίως “σταυρό -

φέροντες” τον οποίο και διέδωσαν σ` όλη την Ευρώπη.

Προσφάτως δέ ανακαλύφθηκε λείψανο ανθρώπου στις

Άλπεις και στο δέρμα του διακρίνονται τατουάζ με

σταυρούς! Συνοπτικά στη ρίζα -ΚΑΤΣ έχουμε την αρχαία

έννοια τού σταυρού καί της κατσούλας (καλυβιού), τού

ορθού κανακιού των Σαρακατσάνων που συμβολίζει την

ένωση.

-ιάνος [iános] θηλ. -ιάνα [iána] (η προφορά του [iá]

εξαρτάται από το σύμφωνο που φλάμπουρας
προηγείται) : επίθημα: 1.

εθνικών ή πατριδωνυμικών ουσιαστικών παράγωγων από

ουσιαστικά που δηλώνουν πόλη, χώρα ή γενικά τόπο,

περιοχή· (πρβ. -άνος): (Πρέβεζα) Πρεβεζιάνος -

Σελίδα
51

Πρεβεζιάνα. || σε οικογενειακά ονόματα. 2. σε κοινά
ουσιαστικά στα οποία δηλώνει το πρόσωπο που
χαρακτηρίζεται από την ιδιότητα που συνεπάγεται η
πρωτότυπη λέξη: (καθαρεύουσα) καθαρευουσιάνος -
καθαρευουσιάνα, (πρωτεύουσα) πρωτευουσιάνος -
πρωτευουσιάνα.
[ιταλ. μετουσ. πατρίδων. επίθημα -iano -ς (< -ano (δες -
άνος 1) από τόπων. που το θέμα τους λήγει σε [i] ):
Bενετσ-ιάνος < Veneziano (< Venezia), Σιτσιλ-ιάνος <
Siciliano (< Sicilia), πρωτευουσ-ιάνος < πρωτεύουσ-α,
Παριζ-ιάνα < γαλλ. Ρarisienne με προσαρμ. στο ίδιο
επίθημα· -ιάν(ος) -α]
Έτσι έχουμε
ΣΑΡΑ (απάτητη πλαγιά)
+ (κάσις) ΚΑΣ---->ΚΑΤΣ (σύμβολο ένωσης)
ΑΝΟΣ (Δηλώνει προέλευση, τόπο)

Δηλαδή
ΣΑΡΑ , ΚΑΤΣ , ιανο-ς(οι) άνθρωποι βουνίσιοι που τους
ενώνουν οι σάρες στις οποίες αυτοί μόνο ανεβαίνουν
λόγω ποιμενικής ζωής , (η ενώνονται στις σάρες)
ΣΑΡΑ ΚΑΤΣ ΑΝΟΙ λοιπόν.
Iδού και στην γραμμική Β!

Εξήγησα ότι για μένα προέλευση του ονόματος προήλθε
από την μορφολογική διαμόρφωση του χώρου διαβίωση
τους (σάρες = απότομες βουνοκορφές που κανείς δεν
προσεγγίζει) και όχι συγκεκριμένο τόπο (χωριό) ούτε από
απονομή ενός Ρουμάνου, Τούρκου, κ.α. η οποία έγινε

Σελίδα
52

αποδεκτή και την έφεραν με καμάρι όπως κάποιοι
διατείνονται.

Η δεύτερη εκδοχή μου, είναι η χρήση πάλι της
μορφολογίας του χώρου διαβίωσής όπου έχουμε
σάρα = κακοτράχαλη πλαγιά
κάσια= απότομα βράχια (γκρέμια)
μαζί με την κατάληξη -άνος που δηλώνει προέλευση
προκύπτει Σαρα(ες)_ κάσια _ανος ---- >Σαρακασιανος.

Σαρακατσάνος αυτός που ζει στις σάρες και στα κάσια

των ψηλών βουνών της οροσειράς της Πίνδου. Διότι τα

ξεκαλοκαιριά ήταν η

ρίζα και η γη του

Σαρακατσάνου (7

μήνες) που του

παρείχε την ελευθερία

και τις συνθήκες

διαβίωσης δικές του

και των κοπαδιών του

τα χειμαδιά ήταν η Εικόνα από wikipedia

ανάγκη, η σκλαβιά, η

στασιμότητα.

Οι Σαρακατσάνοι, είχαν και έχουν εντυπωσιακή

ομοιογένεια, στη γλώσσα (με Πελασγικές , Δωρικές,

Ομηρικές ρίζες), στα ήθη, τα έθιμα και τον τρόπο ζωής.

Διακρινόταν σε τέσσερις κύριες ομάδες πληθυσμού

ανάλογα με τη γεωγραφική τους θέση. Οι ομάδες αυτές

Σελίδα
53

περιελάμβαναν τους Ηπειρώτες, τους Κασσανδρινούς,

τους Μωραΐτες και τους Πολίτες (κατά αλφαβητική

σειρά), ενώ το κριτήριο της κατάταξης συνήθως, ήταν ο

ευρύτερος τόπος διαμονής

(χειμερινή κατοικία,

χειμαδιά) και οι συγγενικοί

δεσμοί της ομάδας. γλώσσα

τους δεν θα μπορούσε,

φυσικά, να μην αναδεικνύει

και αυτή με την σειρά της

Εικόνα από wikipedia την αρχαία ελληνική

καταγωγή των Σαρακατσάνων! Η διάλεκτός μας, εκτός

του ότι διαθέτει πολλά αρχαία ελληνικά ομηρικά

στοιχεία (βλέπε βιβλίο Κατσαρού στην σελίδα της ΠΟΣΣ),

είναι καθαρά βορειοελλαδική, όπως φαίνεται από τα

ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της.

Κοιτίδα των Σαρακατσάνων θεωρείται ο ορεινός όγκος της

Πίνδου και των διακλαδώσεων της, όπου κατοίκησαν

θεωρώ μετά το από την κατάλυση της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας κατά την Δ΄ Σταυροφορία το 1204 και

την δημιουργία του Δεσποτάτου της Ηπείρου και

ολοκληρώθηκε περί το 1389 και την κατάληψη του

ελλαδικού χώρου από τους Τούρκους. Η πίστη πολλών

από μας ότι σε κάποια φάση υπήρξε φυγή από το

Βυζάντιο προϋποθέτει οπωσδήποτε και διαβίωση και

έλευση από πριν εκεί. Προσπαθώντας να εξηγήσω αυτή

την παραδοχή και λαμβάνοντας υπ όψιν την Δωρική

καταγωγή των Σαρακατσάνων και το θρύλο ότι ήταν

φύλακες του Βυζαντίου έως τότε, οδηγήθηκα στο

συμπέρασμα ότι με την ίδρυση του Βυζαντίου,

Σελίδα
54

βρίσκονται στο Βυζάντιο και με την κατάληψη τού από
τούς Φράγκους επιστρέφουν στις σάρες και στα κάσια
της Πίνδου. Η ζωή στο Βυζάντιο και ο ρόλος των
Σαρακατσάνων πρέπει να ερευνηθεί και να πιστοποιηθεί
συστηματικά, ωστόσο, μερικές σκέψεις και μπορούν να
κατατεθούν επί του θέματος με βάση κάποιες
πληροφορίες από διάφορες πηγές ώστε να
δημιουργήσουν τις βάσεις για παραπέρα επιστημονική
έρευνα. Κατά τον 9ο αιώνα (κατ άλλους λίγο νωρίτερα)
εμφανίζεται στο Βυζάντιο και μια νέα στρατιωτική
διοικητική ενότητα, η κλεισούρα. Οι κλεισούρες ήταν
ορεινές διαβάσεις, οι οποίες οργανώθηκαν στα πρότυπα
των θεμάτων (θέμα = στρατιωτική ενότητα από γεωργούς
όπου τους διδόταν κτήματα και αποτελούσαν το στρατό
σε περιπτώσεις που χρειαζόταν) με πολύ μικρότερη
έκταση όμως από τα θέματα. Τα εδάφη της κλεισούρας
τέθηκαν υπό τον έλεγχο του κλεισουράρχη με σκοπό την
καλύτερη οργάνωση της άμυνας των ορεινών
περασμάτων, από όπου επέδραμαν οι εχθροί των
Βυζαντινών στη Μικρά Ασία. Οι περιοχές του Χαρσιανού,
της Καππαδοκίας και της Σελεύκειας είχαν οργανωθεί σε
κλεισούρες πριν από την ανύψωσή τους σε θέματα. Η
στρατιωτική μεταρρύθμιση του Νικηφόρου Β΄ Φωκά
(963-969), που οδήγησε στη δημιουργία των Δουκάτων
στο ανατολικό σύνορο της αυτοκρατορίας, σε συνδυασμό
με τον πολλαπλασιασμό των στρατηγών των πόλεων -
κάστρων, ολοκλήρωσε το στρατιωτικό αλλά και
διοικητικό υποβιβασμό του θέματος. Ίσως εδώ η
συμμετοχή των Σαρακατσάνων να βοηθάει και να
συνεπικουρεί στην άμυνα και φύλαξη των συνόρων με

Σελίδα
55

παροχή κάποιων προνομίων. Την εκδοχή τεκμηριώνουν
οι μαρτυρίες για την παρουσία ποιμένων Σαρακατσάνων
στην Καππαδοκία. Όταν αυτά τα προνόμια προφανώς
χάνονται με την πτώση του Βυζαντίου στα χέρια των
Φράγκων αλλά και η δημιουργία του Δεσποτάτου της
Ηπείρου ως πόλος έλξης και ελπίδα σωτηρίας τους
τρέπει σε μαύρη φυγή με τον νου και της καρδία στην
Βασιλεύουσα αλλά το μυαλό στην σωτηρία. Νους και
καρδιά και ψυχή εκεί και παρακολουθούν όλη την
εξέλιξη της ιστορίας της εκφράζοντας την μέσα από τα
τραγούδια τους και θεωρώντας αποφράδα την μέρα της
Άλωσης από τους Τούρκους ώστε να απέχουν από
πολλές δραστηριότητες. Αλλά το Βυζάντιο είχε και στη
συνέχεια ιδιαίτερη σημασία για τους Σαρακατσάνους, η
παράδοση των οποίων συνδέεται άμεσα με την
Ορθοδοξία και με το Βυζάντιο. «Ευλογημένος είναι αυτός
που θα αφήσει τα Άγραφα και θα πάει στην Πόλη»,
είπαμε πως έλεγαν οι Σαρακατσάνοι.
Αργότερα ως κάτοικοι των Αγράφων και μέσα από τα
έθιμά τους δημιούργησαν έναν άξονα αναφοράς μεταξύ
των Αγράφων και της Κωνσταντινούπολης. Η “ιερή” αυτή
σχέση χιλιοτραγουδήθηκε και μυθοποιήθηκε, με το
πέρασμα των χρόνων όπως προείπαμε. Οι παλιότεροι
αναφέρουν ως πατρίδα τους την περιοχή των Αγράφων ή
της Άρτας όπου οι Σαρακατσάνοι κατοίκησαν περίπου
μέχρι το 1812. Αυτή η μακροχρόνια παραμονή η
απομόνωση της νομαδικής ζωής κάνουν τους
Σαρακατσάνους να πιστεύουν ως κοιτίδα και αρχή την
Πίνδο και τις διακλαδώσεις της. Τούτο θεωρείται
πιθανότατο αν ληφθεί υπ’ όψη η Δωρική καταγωγή τους.

Σελίδα
56

Το γεγονός ότι, πληθυσμιακά, αποτελούν μικρό τμήμα
του Ελληνισμού καθώς και ο νομαδισμός τους που
συνεπάγεται την πλημμελή καταγραφή ή απογραφή
τους, επ’ ουδενί δεν ακυρώνει την παραπάνω άποψη.
Από το 1812 άρχισαν και μετακινούνταν στην
ηπειρωτική Ελλάδα και σε άλλες βαλκανικές χώρες μαζί
με τα κοπάδια τους. Η διασπορά των Σαρακατσάνων
έγινε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και κύρια
όταν ήταν πασάς στα Γιάννενα ο Αλή μεταξύ 1788 και
1821, όταν αυτός και ανώτεροι αξιωματούχοι του είχαν
τις μεγάλες συγκρούσεις με τους Σουλιώτες και τον
Κατσαντώνη, Σαρακατσάνο στην καταγωγή, οπλαρχηγό
των αδούλωτων Ελλήνων. Σαρακατσάνικες ήταν οι ρίζες
και του Μπουκουβάλα και του Καραΐσκου ή Ίσκου. Στην
επανάσταση του 1821 πολλοί Σαρακατσάνοι
πρωτοστάτησαν σε μάχες εναντίων των Τούρκων όπως
φαίνεται σε πιστοποιητικά της εποχής (Φ.Ε.Κ αριθ. 9,22
Μαρτίου 1833 και Β.Δ. Φ.Ε.Κ 28,19 Νοεμβρίου 1845)εν
Ναυπλίω, και όπως καταγράφει στο βιβλίο του ο Ι.
Κουτσοκώστας στο βιβλίο του "ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ
ΣΤΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ". Κατά την περίοδο της
επανάστασης του 1821 κινήθηκαν προς όλες τις
κατευθύνσεις, στη Μακεδονία, την Θράκη, τη Στερεά
Ελλάδα , τη Θεσσαλία , αλλά και στις σημερινές
περιοχές της Βουλγαρίας, της FYROM και γενικότερα
της πρώην Γιουγκοσλαβίας καθώς ο ενιαίος γεωγραφικός
χώρος του τότε ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ επέτρεπε άνετα
αυτές τις μετακινήσεις. Παρόλα αυτά, να μου επιτραπεί
να θεωρώ κυρίαρχη την άποψη (και βάση για περαιτέρω
έρευνα) ότι οι Σαρακατσάνοι, ανέκαθεν ήταν νομάδες,

Σελίδα
57

καταγόμενοι από προϊστορικούς πληθυσμούς της
Ηπείρου που είχαν ανάλογο τρόπο ζωής (ήταν ποιμένες
κι είχαν τις χαρακτηριστικές καλύβες - κονάκια). Η
λεγόμενη δωρική διάλεκτος ήταν σε χρήση σε πολλές
περιοχές της χώρας και, σύμφωνα με μια θεωρία, πολλές
ήταν και οι μετακινήσεις των χρηστών της, των Δωριέων.
Έτσι, λοιπόν, σύμφωνα με την παράδοση, όπως τη
διασώζει ο Ηρόδοτος (Ι, 56). Oι Δωριείς μετανάστευσαν
από τη Φθιώτιδα στην Ιστιαιώτιδα, στην Πίνδο, στη
Δρυοπίδα και τελικά στην Πελοπόννησο. Οι ορεσίβιοι
πληθυσμοί ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά με την
κτηνοτροφία και την υλοτομία, την εκμετάλλευση των
δασών, και φαίνεται ότι οι Δωριείς δεν αποτέλεσαν
εξαίρεση. Γι' αυτό και η παράδοση τους σκιαγραφεί ως
συντηρητικούς και άξεστους. Όταν, δε, οι λόγοι της
αυτοεξορίας τους εξέλιπαν, μετά δηλαδή την κατάρρευση
του μυκηναϊκού κόσμου, επέστρεψαν ως Ηρακλείδες
«κατιόντες».
Με την ίδρυση του Βυζαντινού Κράτους βρέθηκαν στη
Πόλη για να επιστρέψουν, μετά την κατάληψή της από
τους Σταυροφόρους το 1204, στο Δεσποτάτο της
Ηπείρου. Όλα τα προαναφερόμενα ιστορικά δεδομένα,
συνάδουν με τις αφηγήσεις των παλαιοτέρων των
προγόνων μας, με τα έθιμα, τις παραδόσεις, την γλώσσα
αλλά κυρίως με τα αισθήματά μας για την
Αρχαιοελληνική καταγωγή μας.

Σελίδα
58

ΔΙΑΣΠΟΡΑ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ
Οι Σαρακατσάνοι στην Τουρκία.

Με τον νομαδισμό και τις διαρκείς μετακινήσεις στο αίμα
τους, οι Σαρακατσάνοι όχι μόνο τραβούσαν κατά τα
βορινά, σαν εκείνους που είχα δει κοντά στην Μαύρη
θάλασσα (σημείο 1) που ζούσαν εκεί προτού γίνει ο
Έβρος σύνορο απαραβίαστο, τα καραβάνια τους έφταναν
ως την Κωνσταντινούπολη (σημ. 2) και οι σκηνές τους
υψώνονταν κάτω από τα τείχη του Θεοδοσίου. Άλλοι
έστηναν τις εγκαταστάσεις τους στις ακρογιαλιές του
Μαρμαρά (σημείο 3) κι απλώνονταν στους πλούσιους,
πράσινους λόφους στα Δαρδανέλια. Πολλοί περνούσαν
τον Ελλήσποντο και κατασκήνωναν στον κάμπο της
Τροίας (σημείο 4). Ορισμένοι, δε, περισσότερο τολμηροί
συνέχιζαν το δρόμο τους ως τα λιβάδια της Βιθυνίας
(σημ,4a) και ξεχειμώνιαζαν κάτω από τις λεύκες, ή
προχωρούσαν ίσαμε την Καππαδοκία και σκόρπιζαν τα
κοπάδια τους στην ηφαιστειακή έρημο γύρω από τα

Σελίδα
59

μοναστήρια που είναι σκαμμένα στους βράχους του

Urgup (ελληνιστί Προκόπι, σημ.5).

Κάποιοι, μάλιστα, έφταναν ως το Ικόνιο (σημείο 6).....(βλ.

βιβλίο του Πατρικ Λή Φερμόρ ΡΟΥΜΕΛΗ). Αντίστοιχες

αναφορές έχουμε και από τον Διονύση Μαυρόγιαννη,

Καθηγητή κοινωνιολογίας του Δημοκρίτειου

Πανεπιστημίου και π. πρύτανη. Στο βιβλίο του «ΟΙ

ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ

διαβάζουμε:

«...Νωπές παραμένουν πάντα οι μνήμες του ξεριζωμού των
Ελλήνων της Μ. Ασίας και του Πόντου, αλλά άγνωστες
είναι οι περιπέτειες των νομάδων Σαρακατσάνων πριν και
μετά το 1922. Εγκατέλειψαν αφενός τα στανοτόπια τους
στην Προποντίδα, στην Ανατολική Θράκη και στην περιοχή
γύρω από την Κωνσταντινούπολη, όπου είχαν αναπτύξει
τις κτηνοτροφικές τους μονάδες και είχαν κάνει προόδους
στην κοινωνικοποίηση και στις σχέσεις τους με άλλες
ελληνικές ομάδες καθώς και με το Πατριαρχείο, στα
ιδρύματα του οποίου (νοσοκομεία, ορφανοτροφεία)
προσέφεραν καθημερινά γαλακτοκομικά προϊόντα. Στην
Ανατολική Θράκη και στην Βουλγαρία είχαν εισάγει την
φέτα, το φημισμένο γιαούρτι της Σηλυβρίας, αργότερα δε
το κασέρι (κασκαβάλ)...»

Το 1922 τέλειωσαν και οι διαδρομές των Σαρακατσάνων
της Ανατολικής Θράκης στα βοσκοτόπια της Μ. Ασίας
(της Προύσας και της Καισάρειας) καθώς και στην
Τρωάδα όπου μετέφεραν τα ποίμνιά τους με καΐκια από

Σελίδα
60

Χαλκιδική (μαρτυρία Θανάση Γαλατά από το Κορδελιό
Θεσσαλονίκης).
Η Α. Χατζημιχάλη αναφέρει στο σύγγραμμά της διήγηση
Σαρακατσάνου προς αυτήν, σύμφωνα με την

οποία, όταν ο Ελληνικός στρατός έφτασε στην Καισάρεια

βρήκε το 1922, εκεί Σαρακατσάνους που δεν μιλούσαν

παρά Ελληνικά. Φαίνεται ότι ορισμένοι παγιδεύτηκαν

και παρέμειναν για χρόνια στην Τουρκία.

Όταν πριν μερικά χρόνια επισκέφτηκα το Σλίβεν και

συνομίλησα με έναν ηλικιωμένο Κατσαρίκα, ιδιοκτήτη

μεγάλης τυροκομικής

μονάδας στη Βουλγαρία,

μου ανέφερε ότι βρέθηκαν

εκεί όταν χώρισαν μεταξύ

τους οι παππούδες

Κατσαρικαίοι και Οικογένεια Κατσαρίκα
τράβηξαν από την από «Ηχώ των Σαρακατσάνων»

Τουρκιά προς την Βουλγαριά ενώ οι δικοί μας

προπάπποι ήρθαν στην Ανατολική Μακεδονία. Ο ίδιος

μου ανέφερε πως γνώριζε ότι κάποια αδέλφια των

παππούδων του εγκαταστάθηκαν στη Δράμα.

Οι Σαρακατσάνοι του Αίμου

Ο «σερμπιάνος» Σαρακατσάνος ερευνητής Βασίλης
Μόλαρης, λέει χαρακτηριστικά: «Η Σαρακατσάνικη
παράδοση είναι σαν τα κάρβουνα μέσα στη χόβολη, όσο

Σελίδα
61

σκαλίζεις τη στάχτη, τόσο ανάβει η φωτιά. Κι` εμείς, οι
απόγονοί τους πρέπει να δώσουμε πνοή σ` αυτή τη φωτιά,
να γίνει τρανή φλόγα, να φωτίσει την κακοποιημένη και
διαστρεβλωμένη στους δύσκολους για τον Ελληνισμό
αυτούς τους καιρούς αλήθεια».
Η αναζήτηση καλύτερων λιβαδιών και η ανεπάρκειά
τους, οι κακοχειμωνιές και οι επιδημίες ανάγκασαν ένα
σημαντικό αριθμό τσελιγκάτων να κινηθούν πολύ
βορειότερα, προς τα βουνά της Σερβία και, σύμφωνα με
μαρτυρίες γερόντων, η μετακίνηση προς τη Σερβία
αρχίζει περίπου τη δεκαετία του 1880. Τα τσελιγκάτα
κινούνται βόρεια, από το Μοναστήρι στα βουνά της
Στρούγκας, στα βουνά Τσούκα - περιοχή αρχαίας πόλης
των Στόβων - βορειότερα στο όρος Mokra Planina βόρεια
της πόλης των Σκοπίων και ακόμη βορειότερα στην
οροσειρά Kapaonik, στο Κοσσυφοπέδιο. Μερικές φορές
πήγαιναν ακόμα δυτικότερα προς την πόλη Σκόδρα της
Αλβανίας. Στα βουνά γύρω από την πόλη Nis, τήν πόλη
του Leskovats, τήν πόλη του Pirot, στα βουνά Bello
Palanka, Bello Polia, Kriva Palanka και στις περιοχές
ανατολικότερα που σήμερα βρίσκονται στη βουλγαρική
επικράτεια, Berkovitsa, Mihailvgrand, στα βουνά Peresi
Vartor, στην περιοχή του Lom πού βρίσκεται κοντά στο
Δούναβη, στα τριεθνή σύνορα Σερβίας, Ρουμανίας,
Βουλγαρίας.
Οι μετακινήσεις στις προαναφερόμενες περιοχές
γίνονταν χωρίς κανένα ιδιαίτερο πρόβλημα, μιας και
ανήκαν στην ενιαία τότε Τουρκική Βαλκανική
Επικράτεια πού περιελάμβανε αυτές τις περιοχές. Αυτό
δεν σημαίνει ότι απέφευγαν διάφορους φόρους –

Σελίδα
62

χαράτσια - που τους επέβαλλαν οι Τούρκοι κατά τις
μετακινήσεις τους αλλά και κατά τις ενοικιάσεις
λιβαδιών. Με τήν απελευθέρωση των Βαλκανίων από
τους Τούρκους και με τη χάραξη νέων συνόρων στα
Βαλκάνια, σύμφωνα με τήν Συνθήκη της 10/8/1913 του
Βουκουρεστίου, οι Κασσανδρινοί Σαρακατσαναίοι
βρίσκονται χωρισμένοι σε τρεις επικράτειες: της
Ελλάδος, της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Οι
αποκλεισμένοι Σαρακατσάνοι στις χώρες της Βουλγαρίας
και Σερβίας απέκτησαν αργότερα τους ανάλογους
γεωγραφικούς χαρακτηρισμούς. (H ιστορία των
Σαρακατσαναίων στα Σκόπια του Βασίλη Μόλαρη) Από
τα πορτραίτα Σαρακατσάνων. Γνωρίζοντας την κοινή
καταγωγή των Σαρακατσάνων θα πρέπει να εξετάσουμε
τον διασκορπισμό τους σε Βαλκανική και Ανατολία .Ο
διασκορπισμός των Σαρακατσάνων έγινε επί
Τουρκοκρατίας εξαιτίας σημαντικών ιστορικών
γεγονότων, σε τρεις φάσεις κυρίως:
Πρώτα - πρώτα με την επανάσταση του Διονυσίου του
Σκυλοσόφου στην Ήπειρο το 1611. Τότε έχουμε διώξεις
όλων των Ηπειρωτών που μέχρι τότε είχαν αρκετά
προνόμια. Έτσι έχουμε τις πρώτες μετακινήσεις και
Σαρακατσαναίων προς τα Ανατολικά της Ηπείρου.
Δεύτερη μετακίνηση έχουμε λίγο αργότερα, κατά το
1665, εποχή που οι Τούρκοι έθεσαν σε διωγμό τους
Σαρακατσιάνους, που δραπέτευσαν από τις φυλακές
Αιτωλικού. Τότε έχουμε μετακινήσεις των Σαρακατσιάνων
- Σακαρετσιάνων από την περιοχή Σακαρετσιού -
Αγράφων προς τη Θεσσαλία μέχρι τον Όλυμπο. Η
μεγάλη όμως μετακίνηση των Σαρακατσαναίων έγινε στα

Σελίδα
63

χρόνια του Αλή Πασά από το 1788 μέχρι και το 1821,
στους πολέμους που είχε με τους Σουλιώτες και τον
Κατσαντώνη καθώς και στα χρόνια της μεγάλης
Επανάστασης. Εκείνη την εποχή έγινε η προς βορά
μετακίνηση των Σαρακατσαναίων προς Μακεδονία,
Σερβία, Θράκη, Τουρκία, Βουλγαρία. Το ενιαίο του
Οθωμανικού κράτους επέτρεπε άνετα αυτές τις
μετακινήσεις. Την ίδια εποχή, στις αρχές του 19ου
αιώνα, μετακινήθηκαν από τη Ρούμελη και οι
Σαρακατσιάνοι της Πελοποννήσου. Έτσι, λοιπόν,
εξηγείται και η εγκατάσταση των Σαρακατσαναίων στη
Βουλγαρία. Των Σαρακατσαναίων που, πάνω από
ενάμιση αιώνα, κρατούν πεισματικά την εθνική τους
συνείδηση, τα σαρακατσάνικα ήθη και έθιμα και κυρίως
τη γλώσσα, τη γλώσσα μας την ελληνική. Είναι χρέος της
Ελληνικής Πολιτείας να στηρίξει παντοιοτρόπως τους
Σαρακατσιάνους της Βουλγαρίας, τόσο στη χώρα της
εγκατάστασής τους όσο κι αυτούς που έρχονται στην
πατρίδα καταγωγής τους είτε προσωρινά για να
δουλέψουν είτε επιθυμούν να εγκατασταθούν εδώ
μονίμως. (από την ομιλία του Ευριπίδη Μακρή,
Λαογράφου - Συγγραφέα, στην ημερίδα των εκ
Βουλγαρίας Σαρακατσαναίων στη Θέρμη, 8 Οκτωβρίου
2004 - από τα πορτραίτα Σαρακατσάνων)

Σελίδα
64

Χάρτης όπου σημειώνονται οι εστίες Σαρακατσάνων σε Σκόπια
και Βουλγαρία2

Οι Σαρακατσάνοι νομάδες, σκορπισμένοι σε ολόκληρη
την Ελλάδα, στις βαλκανικές χώρες και παλαιότερα στην
Τουρκία, ομιλούν αμιγή ελληνική γλώσσα που μπορεί να
χαρακτηριστεί ως δωρικό ιδίωμα, έχουν ελληνική
συνείδηση, είναι εξ ολοκλήρου ορθόδοξοι χριστιανοί.
(Από την μελέτη του καθηγητή κοινωνιολογίας και π.
πρύτανη του Δ.Π.Θ ΔΙΟΝΥΣΗ ΜΑΥΡΟΓΙΑΝΝΗ και το
βιβλίο του "ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΘΡΑΚΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ
ΑΝΑΤΟΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ")
Σύμφωνα με μαρτυρίες Σαρακατσάνων στην μελέτη
γεννήθηκαν στο Κάρλοβο -Δημήτρης Μπίκος, το 1930
στο Καζανλί - Απόστολος Αποστολίδης το 1904 και
Βασίλης Τσσιλιγκίρης το 1875, ενώ ο πατέρας του
Χρήστος το 1849. Οι Νακαίοι ξεχείμαζαν, κατά τον

2 Κοιλάδα των ρόδων Περιοχή στη Βουλγαρία

Η Κοιλάδα των Ρόδων είναι περιοχή στην κεντρική Βουλγαρία στους
νότιους πρόποδες του Αίμου. Γεωλογικά, αποτελείται από δύο ποτάμιες
κοιλάδες, αυτή του Στριάμα στα δυτικά και του Τούντζα στα ανατολικά,
και οι δύο αριστεροί παραπόταμοι του Έβρου

Σελίδα
65

Χρήστο Νάκο, στον Πύργο Βουλγαρίας και το καλοκαίρι
στο βουνό Στάρα Πλάνητα.Ένα κομμάτι των
Σαρακατσάνων, αυτό των Σαρακατσάνων του Αίμου,
εξετάζει και ο Δικηγόρος Δημήτρης Γαρούφας στο βιβλίο
του "ΟΙ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΜΑΣ ΣΤΗΝ
ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΣΚΟΠΙΩΝ". Όπως
αναφέρει ο Δημήτρης Γαρούφας οι πιο κύριες εστίες
όπου υπήρχε αυτή η Ελληνική μειονότητα των
Σαρακατσάνων βρίσκονταν για μεν την περιοχή των
Σκοπίων στις περιοχές Γευγελή (σημείο 1), Στρώμνιτσα
(σημείο 2) και Στίπλ (σημείο 3). Στην επικράτεια δε της
Βουλγαρίας στις περιοχές Στανκε Δημητρώφ (σημ 4) ,
Σαμακόβ (σημ 5), η Μπεργκόβιτζα σημ (6), Βράτσα
(σημ 7), Κάρλβο (σημ 8), Καζανλίκ (σημ9), Σίπκα (σημ
10), Κάρναμπατ (σημ11), Μαγκλίς (σημ 12), Κότελε (σημ
13), Σλίβιανη (σημ 14)

Δορυφορικός χάρτης που δείχνει την γεωγραφική επιλογή των
Σαρακατσάνων σε Βουλγαρία και Σκόπια.

Σελίδα
66

Παρότι για πολλά χρόνια οι μειονότητες αυτές
παρέμειναν εγκλωβισμένες σε ανελεύθερα καθεστώτα
που δεν επέτρεπαν την επικοινωνία τους με την πατρίδα
και πολλές φορές ούτε με συγγενείς τους (περίπου έως το
1970) και παρά τις έντονες προσπάθειες του καθεστώτος
να τις αφομοιώσει, οι πληθυσμοί αυτοί παρέμειναν
σχεδόν αναλλοίωτοι. Μιλώντας μαζί τους αισθάνεσαι ότι
ένα σιδερένιο χέρι σταμάτησε την εξέλιξη στον χρόνο του
κλεισίματος των συνόρων και οι μειονότητες αυτές των
Σαρακατσάνων παρέμειναν ανεπηρέαστες στον χρόνο
παρόλο που, στην μητέρα Πατρίδα, οι αλλαγές ήταν
ραγδαίες και όχι πάντα για καλό του πολιτισμού των
Σαρακατσάνων.
Χρησιμοποιώντας τα στοιχεία για την κατανομή των
οικογενειών της Σαρακατσάνικης μειονότητας
παρατηρούμε την διασπορά τους σε εδάφη κατάλληλα
για την κτηνοτροφία και τον τρόπο άσκησής της από
τους Σαρακατσάνους (χειμαδιά - ξεκαλοκαιριά). Στον
δορυφορικό χάρτη παρατηρούμε την εξάπλωσή τους
στους πρόποδες, κυρίως, οροσειρών και κοντά σε
εκτάσεις κατάλληλες για βοσκή (κεντρική Βουλγαρία,
ονομαζόμενη και κοιλάδα των Ρόδων) και πάντα μακριά
από τις μουσουλμανικές περιοχές (νότια Βουλγαρία)
παρά του ότι γειτνιάζουν με την Ελλάδα.
Έχω περιγράψει την προσωπική εμπειρία με
συνεπώνυμο Σαρακατσάνο της Βουλγαρίας (το επίθετο
Κατσαρίκας σπανίζει και στην Ελλάδα) ο οποίος μου
αφηγήθηκε πως οι πρόγονοί του προήρθαν από την
Τουρκία και κάποιοι τράβηξαν προς την Ελλάδα. Την

Σελίδα
67

Δράμα μου κατονόμασε αυτός ότι γνώριζε ως τρόπο
εγκατάστασης των προπάππων μας, κάτι που δείχνει
πολύ πιθανόν, καθώς και εγώ γνωρίζω ότι οι δικοί μας
χρησιμοποιούσαν την Δράμα και τα βουνά της για
ξεκαλοκαίριασμα. Το αναφέρω αυτό για να το συνδέσω
με ένα τραγούδι που βρήκα στο βιβλίο του Δημήτρη
Γαρούφα και αφορά την Σαρακατσάνικη ψυχή που
έφυγε απ την Πόλη στην Βουλγαρία αλλά το βλέμμα
ακόμα και από το κέντρο της Βουλγαρίας ήταν
στραμμένο προς την Βασιλεύουσα:
Να ’μουν πουλί να πέταγα, να πήγαινα τ΄ αψήλου,
να πέταγα και να 'βγαινα στης Σίπκας το Μπαλκάνι
(προφ. Μπαλκόνι)
και συνεχίζει περιγράφοντας πως αγνάντευε την
ναυμαχία τούρκικων και ρωμαίικων καραβιών όπου τα
τουρκικά παίρνουν τα ρωμαίικα και θρηνεί!
Χαρακτηριστικός για τις μετακινήσεις και την ύπαρξη
Σαρακατσάνων σε διάφορες περιοχές και "βιλαέτια"
είναι ο διάλογος του Πάτρικ Λη Φερμόν με Σαρακατσάνο
σε γάμο στη Συκοράχη Έβρου, όπου ήταν καλεσμένος
και του παρουσίαζαν παρευρισκόμενους
Σαρακατσάνους, όπως αναφέρει ο ίδιος στο βιβλίο του
"ΡΟΥΜΕΛΗ": «Ο μπάρμπα - Γιώργος από εκεί, με το ένα
μάτι, είναι από τους μεγάλους τσελιγκάδες της Ροδόπης.
Έχει πάνω από δέκα χιλιάδες γιδοπρόβατα και λέω πως
πρώτη του φορά μπαίνει σε σπίτι μέσα. Εκείνος που μιλάει
μαζί του είναι ενενήντα τριών χρονών, έβοσκε άλλοτε τα
κοπάδια του κοντά στις Σαράντα εκκλησιές, Κιρκ-Κιλισέ3

1Αρχικά οι Τούρκοι ονόμασαν τη πόλη Κίρκ-Κλισέ (= Σαράντα
Εκκλησίες), πιθανόν από κάποια εκκλησία που υπήρχε στη

Σελίδα
68

το λένε οι Τούρκοι (προφανώς Κιρκλαρελί στο χάρτη 1)

μακριά πέρα από την Αδριανούπολη.

Έπειτα, μετά τους Βαλκανικούς4 Πολέμους οι Τούρκοι

κλείσανε τα σύνορα και τώρα έχει τα χειμαδιά του στο

περιοχή. Πιθανολογείται όμως, πως όταν καταλήφθηκε από
τους Οθωμανούς το 1372 , ονομάσθηκε Κίρ-Κλισέ
(=Εκκλησία εξοχική). Έτσι από τις διασωθείσες παραδόσεις
από παρανόηση ή παράφραση το κιρ-κλισέ μεταβλήθηκε σε
Κίρκ-κλισέ με απόδοση διαφορετικής έννοιας. Κατά τον
γεννηθέντα στις Σαράντα Εκκλησίες δικηγόρο και πρώην
Βουλευτή Ροδόπης Σπύρο Σγουρόγλου οι πιθανότερες εκδοχές
της ονομασίας είναι τέσσερις. Πρώτη εκδοχή: Η ονομασία Κίρκ
Κιλίσε προέρχεται εκ του Κιρκλάρ-Τεκεσί. Σαράντα (40)
δερβίσηδες διασπάσθηκαν για τη διάδοση της
μουσουλμανικής πίστης, και δεν επανήλθαν, προς τιμήν τους
δε η πόλη ονομάσθηκε <<Κίρκ-Κίμσε>> και κατά παραφθορά
<<Κιρκ - Κιλίσε>>. Δεύτερη εκδοχή: Κατά την κατάκτηση της
πόλης από τους Τούρκους, υπήρχε ερειπωμένη εκκλησία
(τουρκιστί Κιρίκ - Κιλίσε) και κατά παραφθορά <<Κίρκ-
Κιλίσε>>. Τρίτη εκδοχή: Υπήρχε εξοχική εκκλησία (τουρκιστί
Κίρ-Κιλίσε) και ατά παραφθορά έγινε <<Κίρκ-Κιλίσε>>.
Τέταρτη εκδοχή: Υπήρχε μεγάλη εκκλησία και οι κατακτητές
ονόμασαν την πόλη <<Κίρκ-Κινίσε>> που αραβιστή σημαίνει
40 εκκλησίαι (Κινίσε=αραβιστί εκκλησία). Το <<Κίρκ>> εν
προκειμένω δε σημαίνει τον αριθμό 40, αλλά το μεγάλο το
πολύ, όπως π.χ. <<Κιρκγιαλάν> αποκαλείται ο λέγων μεγάλα
ψεύδη και όχι 4 ψέματα, <<Κίρκαγάτς>> σημαίνει μεγάλο
δένδρο και όχι 40 δένδρα και <<Κίρκ-Μπουνάρ>> σημαίνει
μεγάλα φρέατα και όχι 40 φρέατα. Κατά τον αρχιμανδρίτη
Χριστόφουλο Μελισσηνό <<Η Θράκη και αι Σαράντα
Εκκλησίαι>> έκδκ.1897, πιθανότερη φαίνεται να είναι η
τέταρτη εκδοχή. Σύμφωνα με μαρτυρίες η εκκλησία που
αναφέρεται τιμάται στους Αγίους Τεσσεράκοντα Μάρτυρες.
4 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι ήταν δύο πόλεμοι που έγιναν στα
Βαλκάνια το 1912-1913 στους οποίους αρχικά η Βαλκανική
Συμμαχία (Σερβία, Μαυροβούνιο, Ελλάδα και Βουλγαρία)
επιτέθηκε και απέσπασε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία
την Μακεδονία και το μεγαλύτερο μέρος της Θράκης, ενώ στη
συνέχεια, μετά τις διαφωνίες μεταξύ των νικητών για τον τελικό
διαμοιρασμό των εδαφών, ξέσπασε δεύτερος πόλεμος (αυτή τη
φορά με τη συμμετοχή και της Ρουμανίας) από τον οποίο
εξήλθε ηττημένη η Βουλγαρία, χάνοντας το μεγαλύτερο μέρος
των εδαφών που είχε αρχικά κατακτήσει

Σελίδα
69

γιαλό, δυτικά από δω κάτω από την Ξάνθη. Εκείνος εκεί,

με το σημάδι στο κούτελο, ξεχείμαζε ανάμεσα στο

Χάσκοβο και τη Στάρα Ζαγόρα, εκεί να δεις χορτάρι! Αλλά

τώρα με τους κερατάδες τους Βουλγάρους αναγκάστηκε

να βρει αλλού… Είχα και εγώ λίγα μα καλά. Τα έβοσκα

εκεί κατά την Κίο στην Βηθυνία5 κοντά στη Νίκαια6, απ’

την μεριά της Ασίας. Πάνε χρόνια και χρόνια ...Τα καΐκια

που περνούσαν τη Θάλασσα του Μαρμαρά άκουγαν τα

κουδούνια μου...Αλλά όλοι από τη Ροδόπη είμαστε. Πολλοί

από αυτούς, για διάφορους εθνικούς λόγους, έφυγαν το

19097 τραβώντας άλλοι για Ελλάδα και άλλοι για

Βουλγαρία».

5 Η Βιθυνία αναφέρεται στις Πράξεις των Αποστόλων (ιστ΄ 7).
Κατά τους χρόνους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας η Βιθυνία
είχε χωρισθεί σε τρία θέματα: του Οπτιμάτου, του Οψικίου και
των Βουκελλαρίων, θεωρούμενη μία εκ των πλουσιότερων και
ευφορότερων περιφερειών του κράτους. Η γειτνίαση με την
Κωνσταντινούπολη και η ταχεία πνευματική ανάπτυξη των
κατοίκων την κατέστησαν ευδαίμονα και πλούσια. Κυριότερες
πόλεις στην περιοχή αυτή την εποχή του Βυζαντίου ήταν η
Νικομήδεια, όπου διέμενε ο Αυτοκράτορας Αδριανός και ο
Διοκλιτιανός σκόπευε να την κάνει δεύτερη πρωτεύουσα, η
Προύσα (σημερινό όνομα Bursa) με τα φημισμένα λουτρά
όπου μετέβαινε η Αυτοκράτειρα Θεοδώρα (του Ιουστινιανού )
με 4.000 ακολούθους και υπηρέτες, και η οχυρή Νίκαια όπου
συνήλθε η Α! Οικουμενική σύνοδος και αργότερα κατέστη
Πρωτεύουσα της Ελληνικής Αυτοκρατορίας της Νίκαιας
(1204-1259)μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης.
4Αυτοκρατορία της Νίκαιας - το σημερινό Ιζνίκ (από το
ελληνικό «Εις Νίκαια») στη βορειοδυτική Τουρκία, περίπου
στην απέναντι ακτή της Κωνσταντινούπολης, όπου βρισκόταν
εκτοπισμένη όλη η βυζαντινή κυβέρνηση όσο διήρκεσε η
λατινοκρατία (1204-1261).
7 Η εκδήλωση του κινήματος των Νεότουρκων το 1908, που
υποσχόταν ισοπολιτεία και ισονομία στις εθνότητες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και το συνακόλουθο κλίμα

Σελίδα
70

Άλλη μια αναφορά του Πατρικ Λη Φερμόν για τους

Σαρακατσάνους που αποδεικνύει την ύπαρξή τους στη

Βουλγαρία το 1934, ανάμεσα στον Πύργο και Βάρνα

και είναι η ακόλουθη:

"Η πρώτη φορά που τους είδαν τα μάτια μου - ήταν

Δεκέμβριος, τη χρονιά που έγινα δεκανέα χρονών - στη

Βουλγαρική ακτή της Μαύρης Θάλασσας, ανάμεσα στον

Πύργο και τη Βάρνα...."

Με δεδομένο ότι Φερμόν γεννήθηκε το 1915 πρέπει να

συνάντησε Σαρακατσάνους για πρώτη φορά ση

Βουλγαρία το 1934.

Από τις αναφορές του Καθηγητή Μαυρόγιαννη και του

δικηγόρου Δημήτρη Γαρούφα: «Από το 1963-1968, όπως

αναφέρει ο Δ.Γαρούφας ....στο κράτος των Σκοπίων

εκδιώχθηκε στο μεγαλύτερο ποσοστό της η Σαρακατσάνικη

μειονότητα". «Μετά το 1950, αναφέρει ο Καθηγητής

Δ.Μαυρόγιαννης ...καθώς και στο Κορδελιό

Θεσσαλονίκης όπου διαβιούσαν και διαβιούν χιλιάδες

Σαρακατσάνων οι οποίοι είχαν εκδιωχτεί ή υποχρεωθεί να

εγκαταλείψουν την Σερβία (τα σημερινά Σκόπια) μετά το

1950".

εκσυγχρονισμού δημιουργούσαν αυτομάτως σύγκριση με το
«τέλμα» που υπήρχε στην Ελλάδα.

Σελίδα
71

1822 ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Αποσπάσματα από μία άποψη από το blog του
Βούλγαρου μπλόγκερ Графът Един дядо в нета
Етнос каракачани "Εθνικότητα Σαρακατσάνων
Βουλγαρίας"
Ο γάμος τους είναι ένα μεγάλο τελετουργικό, ακόμα και
στα έργα του Ομήρου και του Ευριπίδη αναφέρεται και
σήμερα είναι γνωστός ως «γάμος Σαρακατσάνικος». Σε
αυτόν η νύφη εξακολουθεί να είναι καλυμμένη.....….
Σας λέω αυτά που ξεχωρίζουν. Αλλά προσέξτε, μην τους
θεωρείτε «πρωτόγονη φυλή», όπως τους αποκαλεί
κακόβουλα ένα «μυαλό».
Ο θρύλος λέει ότι μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης
από τους τούρκους (της οποίας υπερασπιστές ήταν μέχρι
πρόσφατα ντυμένοι στα μαύρα), σφαγιάστηκαν τα λευκά
και έμειναν μόνο τα μαύρα πρόβατα και υποχώρησαν στα
βουνά, όπως οι μαύροι δρομείς. Αυτό είναι ένας θρύλος.

Σελίδα
72

Αλλά το αδιαμφισβήτητο γεγονός είναι ότι από όλους τους

λαούς που ήταν

σκλαβωμένοι από τους

Τούρκους είναι οι μόνοι

που κρατούσαν μια μεγάλη

σημαία που ανυψώθηκε σε

όλη τη σκλαβιά τους με το

χριστιανικό σταυρό! Τον

αποκαλούν φλάμπουρα!.... Φλάμπουρας
Τέλος, θέλω να επιστρέψω Σαρακατσάνων
στη μοναδικότητά τους να
Βουλγαρίας

προσαρμοστούν στο περιβάλλον ή να μην προσαρμοστούν.

Στη Βουλγαρία έλαβε μια ισχυρή επιβεβαίωση (αυτό). Το

1954, το Συμβούλιο των Υπουργών της Λαϊκής

Δημοκρατίας της Βουλγαρίας τους υποχρεώνει να

εγκαταστήσουν τη μόνιμη κατοικία τους. Πολλοί από

αυτούς δεν υπακούν. Για να τους αναγκάσει να το

πράξουν, το 1958 η σοσιαλιστική κυβέρνηση εθνικοποίησε

τα κοπάδια τους (περίπου 188.530 πρόβατα), στο πλαίσιο

της γενικής πολιτικής για την εξάλειψη της ιδιωτικής

ιδιοκτησίας. Αυτό εξ ολοκλήρου (και απότομα) εξαλείφει

τις συνθήκες διαβίωσής τους, δεν έχουν παρά πρόβατα. Ο

κίνδυνος κυριολεκτικής εξαφάνισης ήταν κάτι περισσότερο

από πραγματικό.

Βγαίνουν από τα βουνά. Δεν υπάρχει τρόπος

αντιμετώπισης των νέων συνθηκών. Στην αρχή, συνεχίζουν

να ζουν σε ηρεμία, αλλά οι γυναίκες (που είναι

αναλφάβητες) ρίχνουν μακριά τα κοστούμια. Αρχίζουν να

δουλεύουν όσο μπορούν. Τα παιδιά γεννιούνται σε

κλινικές, σπουδάζουν στα σχολεία. Για 30 χρόνια έχουν

Σελίδα
73

εισέλθει στο νέο περιβάλλον με τον καλύτερο τρόπο και
σήμερα, μόλις 50 χρόνια αργότερα, είναι πλήρως
ενσωματωμένα!...Το 1998 το Εθνικό Συμβούλιο για τα
εθνικά και δημογραφικά ζητήματα στο Συμβούλιο
Υπουργών, υπολογίζει την αξία των 188.530 βοσκών που
παραιτήθηκαν στα 26.394 δισεκατομμύρια (παλαιά) και
αποφασίζει να καταβάλει αποζημίωση αποδεχόμενη ότι τα
πρόβατα έχουν παραδοθεί παράνομα. Η αποζημίωση έγινε
βάσει του νόμου περί αποζημίωσης των ιδιοκτητών των
εθνικοποιημένων περιουσιακών στοιχείων...
Μία άλλη Βουλγάρικη άποψη επί του θέματος είναι αυτή
του «Ράδιο Βουλγαρία» όπως εκφράζεται με την ευκαιρία
μιας συνέντευξης του Πρόεδρου της Βουλγάρικης
ομοσπονδίας Πολιτιστικών Συλλόγων Σαρακατσάνων,
Κωνσταντίνου Μπαλέσντραβου.
Από RADIO BULGARIA Σαρακατσάνοι στη Βουλγαρία
(δημοσιεύθηκε στις 01.04.11)
«Η εθνικότητα των Σαρακατσάνων στη Βουλγαρία είναι
πολύ καλά ενσωματωμένη και έχει καλές σχέσεις με όλες
τις άλλες εθνότητες σε αυτή τη χώρα». Αυτό ήταν ό,τι είπε ο
κ Κώστα Bкlоzdrаv, επικεφαλής της Ομοσπονδίας
Πολιτιστικών Συλλόγων Σαρακατσαναίων σε μια
συνέντευξη για τη Βουλγαρική Ραδιοφωνία. Ο στόχος
αυτής της ΜΚΟ είναι να διατηρήσει την ιστορία, τον τρόπο
ζωής, τη λαογραφία και τον πολιτισμό αυτής της εθνοτικής
ομάδας που ήρθαν εδώ από τη γειτονική Ελλάδα πάνω
από 200 χρόνια πριν. Οι πρώτοι που μετακόμισαν σε
αυτά τα εδάφη ήταν το 17888 έως και την περίοδο 18229

8 Εκείνη την εποχή, το 1788, το πασαλίκι των Ιωαννίνων
ανέλαβε ο άλλοτε πασάς του Τεπελενίου Αλής. Αυτός, σκληρός

Σελίδα
74

λόγω των διωγμών από τους τούρκους αξιωματούχους του
Αλή Πασά. Περίπου 15-20.000 Σαρακατσάνοι ζουν στη
Βουλγαρία σήμερα. Η γλώσσα τους είναι η ελληνική,
καθώς αισθάνονται ως μέρος της ελληνικής εθνικότητας.
Ομάδες των Σαρακατσάνων είναι διάσπαρτες σε διάφορες
περιοχές κοντά στο Βαλκανικό μέρος από τις πόλεις
Κάρλοβο, Καζανλίκ, Βράτσα και Μοντάνα, ενώ η
μεγαλύτερη ομάδα ζει στο Σλίβεν και τα χωριά γύρω από
αυτό. Υπάρχουν Σαρακατσάνοι στην πόλη Ρίλα της
Ѕкmаkаv πάρα πολλοί. Όσα προηγήθηκαν είναι μια
προσπάθεια καταγραφής απόψεων και αποτύπωσής τους
στον χάρτη ενός απλού ερασιτέχνη παρατηρητή που δίνει

και φιλόδοξος ηγέτης, προσπαθούσε να παγιώσει την
κυριαρχία του, ενώ οι Σουλιώτες ασπάσθηκαν πρόθυμα το
κήρυγμα του Σωτήρη για εξέγερση. Τον επόμενο χρόνο (1789)
δήλωσαν έγγραφα την απόφασή τους να κινηθούν εναντίον των
Οθωμανών και του Αλή πασά. Ο Αλής, όταν το
πληροφορήθηκε, εκστράτευσε πρώτος εναντίον τους, αλλά
μετά από ένα τετράμηνο υποχρεώθηκε σε ανακωχή. Έτσι
άρχισε ο μακροχρόνιος πόλεμος του Αλή πασά για την
υποταγή των Σουλιωτών.
9 Η μάχη στα Πέτα

1. Μετά την εξόντωση του Αλή πασά ο Χουρσίτ αποφάσισε
να καταπνίξει την επανάσταση στην Ήπειρο. Οι Έλληνες μαζί
με πολλούς φιλέλληνες αντιμετώπισαν τους Τούρκους στο
Πέτα, όπου και νικήθηκαν. Οι Σουλιώτες αναγκάστηκαν να
συνθηκολογήσουν και να καταφύγουν στα Επτάνησα. Μετά
την ήττα στη μάχη του Πέτα, πολλοί Έλληνες που πήραν
μέρος στη σύγκρουση κατέφυγαν στο Μεσολόγγι, το οποίο οι
Τούρκοι πολιόρκησαν. Γρήγορα όμως έφτασαν ενισχύσεις
στους πολιορκημένους και λύθηκε η πολιορκία.
2. και η καταστροφή του Δράμαλη
Της Ρούμελης οι Μπέηδες και του Μοριά οι λεβέντες
Στο Ντερβενάκι κείτονται κορμιά δίχως κεφάλια…

Σελίδα
75

την εικόνα της διασποράς των Σαρακατσάνων στην
χερσόνησο του Αίμου (Νότια Βαλκάνια).

ΣΥΜΒΟΛΑ - ΔΟΞΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΔΡΩΜΕΝΑ
ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΩΝ

Να ξεκαθαρίσουμε από αρχής ότι η πίστη των
Σαρακατσάνων σε διάφορες δοξασίες και σύμβολα και η
συμμετοχή τους σε δρώμενα, σε καμία περίπτωση δεν
μπορεί να θεωρηθεί ή να υποτεθεί ότι πιστεύουν ή
ασπάστηκαν μια άλλη θρησκεία.
Ως Έλληνες και μάλιστα από τα αρχικά Πρωτοελληνικά
φύλλα δεν θα μπορούσαν να μην ακολουθούν την
εξέλιξη των δοξασιών των άλλων Ελλήνων. Από την
Ομηρική καταγωγή τους, ακόμα και μέχρι τις μέρες
μας, η εξέλιξη αυτών των δοξασιών αφορά όλους τους
Έλληνες και, προφανώς, είναι κοινές τις περισσότερες
φορές για όλους.
Αλλά όταν η Χριστιανική υποκατέστησε την παλιά
θρησκεία του ελληνιστικού και ρωμαϊκού κόσμου η
οποία υπέστη σημαντικές τροποποιήσεις στην πορεία
της, παρουσιάστηκαν αλλαγές και ενσωματώσεις
μυστηρίων και δοξασιών, όπως τα μάγια ή κάποια
μυστηριακά δρώμενα. Στα πλαίσια του ρωμαϊκού
συγκρητισμού στην αρχαία Ελλάδα εμφανίζονται ιερά
νέων μυστηριακών θεοτήτων και η αστική θρησκεία
αναμιγνύεται με παρεμφερείς παραδόσεις της Εγγύς
Ανατολής.

Σελίδα
76

Ώσπου το 381 μ.Χ., ο Θεοδόσιος ο Α΄, με το Διάταγμα
της Θεσσαλονίκης, εγκατέστησε την Ορθόδοξη Καθολική
πίστη ως την επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας και
απαγόρευσε τη χρήση της λέξης «εκκλησία» από τους
αιρετικούς.
Στις 8 Νοεμβρίου του 392 μ.Χ., ο Θεοδόσιος εξέδωσε
διάταγμα με το οποίο απαγόρευε πλήρως τη λατρεία των
θεών των εθνικών και τιμωρούσε με την ποινή του
θανάτου τους ιερείς που θα εκτελούσαν θυσίες ή τους
μάντεις που θα ασκούσαν τη μαντική τέχνη.
Η μεταπήδηση στον Χριστιανισμό όμως (όπως και σε
άλλες θρησκείες που υποκαταστάθηκαν όχι μόνο στην
Ελλάδα άλλα και παγκόσμια) όσο και αν παραμέρισε την
βάση των παλιότερων θρησκειών, οι αρχαίες λατρείες
ενσωματώνονται σαν μάγια ή δοξασίες και υπόκεινται σε
ένα συγκρητισμό. Το λιβάνισμα του πλακούντα, η
παραμονή του κεφαλιού της οχιάς στη εκκλησία για 40
μέρες να διαβαστεί σε 40 λειτουργίες, αποτελούν τέτοια
παραδείγματα (Γ. Καββαδίας οι ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ σελ.
252).
Πολλά τα παραδείγματα που εμφορούνται από την
Χριστιανική θρησκεία και μπολιάζονται με τις δοξασίες
των Σαρακατσάνων.
Να θυμηθώ εδώ κάποια σημεία που, αν και
χρησιμοποιούσαν την πίστη, εμπεριείχαν και την
παράδοση.

Σελίδα
77

Το ξεμάτιασμα (βλέπε πιο κάτω κακό μάτι)

Διάβασμα Το διάβασμα της ασθένειας με μυστικές

εκφράσεις οι οποίες όπως με το ξεμάτιασμα

μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά με κληρονομικό τροπο

τις πιο πολλές φορές

Σταύρωμα του νοσούντος μέρους του σώματος. Όταν

ήμασταν μικρά, πόσες φορές δεν

έπαιρναν οι γιαγιάδες κάρβουνο απ’ την ζωογόνα φωτιά

να μας σταυρώσουν τη λούγκα γιατί κουτσαίναμε απ’ τον

πόνο! Λούγκα ήταν η διόγκωση του μηριαίου λεμφαδένα

ο οποίος διογκωνόταν από μόλυνση πληγών στα πόδια.

διόγκωση μηριαίου Ή επί πόνου στο αυτί λαδάκι από
την καντήλα σου σπιτιού,
λεμφαδένα

ξεματιάσματα με κάρβουνα και πολλά άλλα.

Το Γκουρμπάνι ήταν μια εκδήλωση των Σαρακατσάνων

με κύριο σκοπό την ευμενή επίδραση της θρησκείας,

που αντιπροσωπεύει δυνάμεις οι οποίες πρέπει να

εκδηλωθούν για το καλό του τσελιγκάτου, της

οικογένειας ή ενός προσώπου, ανάλογα το που

ήταν ταμένο το “γκουρμπάνι”.

Το “τάμα” γινόταν σε κάποιον άγιο, που πολλές φορές

συνέπιπτε με το όνομα του εορτάζοντα, για να έχουν την

εύνοιά του. Οι γιορτές, που κατά κύριο λόγο έταζαν το

“γκουρμπάνι” οι Σαρακατσάνοι, ήταν κατά προτίμηση

της Παναγίας, των Αγίων Αποστόλων, του Προφήτη Ηλία,

του Άη Δημήτρη και του Άη Γιώργη.

Στο “τάμα” έσφαζαν ένα αρσενικό αρνί, που το έψηναν

στο γάστρο και καλούσαν τους γείτονες να το φάνε όλοι

μαζί, πίνοντας ρακί ή κρασί. Τα ψητά και τους

διάφορους μεζέδες (όχι μεγάλη ποικιλία) τα έβαζαν σε

Σελίδα
78

τάβλες (υφαντά στενόμακρα, σαν τραπεζομάντηλα) που
είχαν στρώσει μέσα στο καλύβι.
Οι καλεσμένοι, αφού χαιρετούσαν δίνοντας ευχές στον
εορτάζοντα, καθόταν γύρω-γύρω στο καλύβι, έχοντας
μπροστά τους την τάβλα. Επάνω στην τάβλα έβαζαν σαν
πρώτο μεζέ λίγες καραμέλες για τον καθένα. Αφού
μαζεύονταν οι καλεσμένοι, άρχιζαν το τραγούδι, πίνοντας
ρακί από το παγούρι, όλοι με τη σειρά.

Τα τραγούδια που άρχιζαν το γκουρμπάνι “τα
γκουρμπανίσια τραγούδια” όπως τα έλεγαν, ήταν ευχές
για τον εορτάζοντα και ήταν καθορισμένα.

ΣΥΜΒΟΛΑ

Οι Σαρακατσάνοι, λέει ο Καθηγητής κοινωνιολογίας Δ.
Μαυρόγιαννης "είναι οι μόνοι θεματοφύλακες με την
τέχνη, τους τις δοξασίες τους και την χρήση φυτικών
προϊόντων για τις ασθένειες, την υγεία και την
καταπολέμηση του κακού, μέρους αυτής της ταυτότητας
και κληρονομιάς, την οποία προσεγγίζουμε ως τώρα
μόνο από τα κείμενα της αρχαίας γραμματολογίας και
από εκθέματα…".
Μια ζωντανή εγκυκλοπαίδεια όπου οι δράσεις, η πίστη
κα τα σύμβολα παραμένουν αναλλοίωτα πολλές φορές
έως και την σημερινή εποχή.
Καθώς παρατηρούμε πως για τους Σαρακατσάνους
είναι "συνήθης πρακτική", καθημερινό βίωμα και
μαρτυρία στις φάσεις της ζωής του όχι απλά μια
μουσειακή αρχαία παράδοση.

Σελίδα
79

Ο έναστρος ουρανός κατά την αρχαιότητα συμβόλιζε
την βροχόπτωση την γονιμότητα (σελήνη), την εφορία και
ζωή (ήλιος) κατά δε την χριστιανική πίστη χαρακτηρίζει
καίριες στιγμές της Ζωής, των Παθών και της Ανάστασης
του Κυρίου καθώς και της Δευτέρας Παρουσίας.
Ο αμνός, επίσης, κατέχει σημαντικό συμβολισμό στην
χριστιανική θρησκεία (Αμνός ο ίδιος ο Κύριος) όπως και
στην ζωή των Σαρακατσάνων όπου ταυτίζονται με αυτούς
τους συμβολισμούς.
Ο σταυρός, το φεγγάρι, ο ήλιος, η φωτιά, η γη και το
φίδι αποτελούν κοινά χαρακτηριστικά στοιχεία για την
επίδρασή τους στην γονιμότητα, στην υγεία, στην
καλοτυχία, την καλή κατάσταση και γονιμότητα του βιού
τους.
Σταυρός, ένα σύμβολο που παρατηρείται σε πολλές
φάσεις της ζωής των Σαρακατσάνων και είναι ένα από τα
πλέον εμφανιζόμενα σύμβολα.
Σταυροφορούντες οι Σαρακατσάνοι των οποίων οι

γυναίκες κάνουν τατουάζ στο μέτωπο
και στα χέρια. Είναι δε τέτοιο το
καμάρι που όταν θέλουν να δείξουν σε
κάποιον ότι τον εκτιμούν αφάνταστα
χρησιμοποιούν τη φράση: "Σ΄ έχω
σταυρό στ’ μπάλα (μέτωπο)". Σταυρός η κατσούλα στην
κορυφή της καλύβας, σταυρός στα κεντημένα ρούχα,
σταυρός ο χορός τους (σταυρωτός). Ήταν γνωστό ότι
Σαρακατσάνοι έφτιαχναν δύο Χριστόψωμα. Το πρώτο, το
καλύτερο και με τα πιο πολλά κεντίδια, είναι για τον Αη
(τον Χριστό). Πάνω του σκάλιζαν ένα μεγάλο σταυρό -
φεγγάρι με πέντε λουλούδια.

Σελίδα
80

Το δεύτερο, η τρανή Χριστοκουλούρα, είναι για τα
πρόβατα. Ιδιαίτερη τιμή για τα ζωντανά των
Σαρακατσάνων ώστε να τα έχει καλά ο Χριστός. Στη
Χριστοκουλούρα παριστάνεται με ζύμη, όλη η ζωή της
στάνης, δηλαδή, η μάντρα, τα πρόβατα, οι βοσκοί κ.α.
Το φεγγάρι, ζωντανό και δεν πεθαίνει ποτέ. Αναγεννιέται
και είναι πάντα ζωντανό κεντημένο σε πολλά ρούχα,
σκαλισμένο σε ξυλόγλυπτα, τραγουδισμένο και
συνδεδεμένο με πολλά δρώμενα.
Η φωτιά, σύμβολο αθανασίας και ανανέωσης!
Η φωτιά, η προϊστορική εστία, αποτελεί το κέντρο της
καλύβας και ο καπνός βγαίνει από την κεντρική
κατσούλα που παραμένει ανοιχτή κατά την κατασκευή
του καλυβιού (κάτι που υπήρχε, επίσης, στο αρχαίο
ελληνικό σπίτι και στο Βυζάντιο) και βέβαια η εξωτερική
φωτιά, ως δεύτερη εστία.
Η γη, μητέρα όλων που γεννά ζωή αέναα και
ανεξάντλητα. Όταν ο Νταούτης (κακός δαίμονας που
καταστρέφει τα ζωντανά ) προσβάλει ένα κοπάδι, πέραν
των άλλων μυστηριακών προφυλάξεων όπως να μην έρθει
γυναίκα στο μαντρί, ή ξένος κ.λ.π., ανοίγουν μια μικρή
σήραγγα στη γη από όπου περνάν ένα - ένα τα πρόβατα
να "καθαρθούν" απ’ τον δαίμονα.
Μέσω της γης ο θάνατος και η αναγέννηση (ανάσταση).
Το φίδι όπως και το φεγγάρι αναγεννιέται κάθε φορά
που αλλάζει δέρμα και είναι χαρακτηριστική η
ομοιότητά του με τον φαλλό.
Η χρήση, ως προφύλαξη και αποτροπή του κακού, του
φιδοπουκάμισου και του φιδοδέρματος, παραπέμπουν
στην αρχαιοελληνική φιδολατρεία και δρακομαντία.

Σελίδα
81

Όλα αυτά τα σύμβολα αντιπροσωπεύουν για τους
Σαρακατσάνους πηγή ζωής και γέννησης χωρίς να είναι
αποκλειστική θεώρηση και πίστη αλλά παγκόσμια.
Τους Σαρακατσάνους, κυρίως, τους απασχολεί η
γονιμότητα και η αποφυγή με οποιοδήποτε τρόπο της
στειρότητας. Έτσι, λοιπόν, μάγια, δοξασίες και διάφορα
σχετικά δρώμενα, προσπαθούν να επιφέρουν στην
γυναίκα γονιμότητα και στον άντρα μη στειρότητα.
Τα κεντητά μοτίβα στις ποδιές των γυναικών, σε πολλές
διαφορετικές μορφές, καταλήγουν να σχετίζονται με τη
ζωή και τη γονιμότητα και αντιστοιχούν σε μεγάλους
σταθμούς της ζωής
όπως η γέννηση, ο
γάμος, ο θάνατος.
Στις φορεσιές, πέρα
από τις μεταφυσικές
αξίες και δοξασίες,

εντοπίζεται συχνά το Σύνθεση του Σαρακατσάνου

σύμβολο του σταυρού, καλλιτέχνη Καλτσά Ιωάννη
για το σπίτι μου το 1979 με
απόδειξη της
όλα τα στοιχεία από την

θρησκευτικότητας των ΣαρΣαακραατκσαάτνσωάννικηκαπθαώρςάδοκσαηι. του

φεγγαριού, του ήλιου και του φιδιού, τα οποία

θεωρούνται σύμβολα γονιμότητας και ευημερίας όπως

αναφέρθηκε. Μπορεί βέβαια ορισμένες ποδιές να

είχαν φυτικό διάκοσμο, με δέντρα, κλωνάρια και

λουλούδια που φορούσαν συνήθως στις ανοιξιάτικες

μετακινήσεις τους αλλά ακόμα και αυτό την αναγέννηση

της φύσης συμβόλιζε.

Ακόμα και τα αυστηρά γεωμετρικά σχήματα πάνω στις

γυναικείες κάλτσες, πιστεύεται, πως συμβόλιζαν το

Σελίδα
82

σύμπαν ένδειξη, κατά τον Λη Φερμόρ, ο οποίος
μελέτησε τους Δωρικής τους καταγωγής Σαρακατσάνους.

Από το βιβλίο :ΣΥΜΒΟΛΑ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΕΝΔΥΜΑΣΙΕΣ του Μανόλη Γ Βαρβούνη επ.
καθηγητή Λαογραφίας στο Δ.Π.Θ

Η τέχνη στις κουλούρες, τις πίτες και τα κεντίδια τους,
παραπέμπουν στην πανάρχαια καταγωγή τους. Στα
ξυλόγλυπτα παντού κυριαρχούν ο σταυρός, το φίδι και

γεωμετρικά σχήματα,
προίκα της κληρονομιάς
τους. Ακόμα και στις
σκαλισμένες κλίτσες των
βοσκών το φίδι κυριαρχεί
και το περιτύλιγμα του
στη κλίτσα δημιουργεί

Κλίτσα φτιαγμένη από τον τους χώρους να
πατέρα μου για μένα με την
σχεδιαστούν παραστάσεις
μορφή του φιδιού
της καθημερινότητας. Το

φεγγάρι είναι, για τους Σαρακατσάνους, σύμβολο

Σελίδα
83

γυναικείας γονιμότητας και εμφανίζεται παντού στην
καθημερινότητα. Τα ασημένια χρώματα, με τις
αποχρώσεις τους, παραπέμπουν στην μαγική -
αποτρεπτική δύναμη των μετάλλων, γνωστή και από
άλλες πράξεις ή συμπεριφορές της ελληνικής
παραδοσιακής ζωής.
Κάποιες όμως από τις δυσκολονόητες παραστάσεις
γεωμετρικού ή αστρικού χαρακτήρα που παρατηρούμε
στους Σαρακατσάνους, προϋπάρχουν της Χριστιανικής
πίστης τους και διατηρούνται ως επίσημη αναγνώριση,
μαζί με την γλώσσα, την τέχνη, τα έθιμα, τη μουσική και
πολλά άλλα τεκμήρια, ως απόδειξη της αρχέγονης
καταγωγής τους.
Το έθιμο, το απόγευμα της Δευτέρας του γάμου, γίνεται
για να διώξουν τα κακά πνεύματα και να προφυλάξουν
τα νιόπαντρα. Σύμφωνα μ’ αυτό δυο άντρες ντυμένοι, ο
ένας γυναίκα, προσποιούνται ότι παλεύουν.
αποβολή: Ράβουν φυλαχτό, από λουλούδια λυγαριάς, το
οποίο φορούν οι εγκυμονούσες ή κατασκευάζουν τρεις
"Μαρίες", ένα σκοινί το οποίο δένουν κόμπους και
φοράει η έγγυος πάνω στην κοιλιά της.
γονιμότητα: Η νύφη όταν φτάσει με το άλογο στην
πεθερά και κατέβει, ένα αγόρι και με τους δυο γονείς εν
ζωή, παίρνει την θέση της. Επίσης η νύφη παίρνει στα
γόνατα ένα αγόρι με τους δύο γονείς εν ζωή.
Γονιμότητα ζωντανών: Τα Χριστούγεννα, ένα κορίτσι
με δυο γονείς, γυρνάει στα Καλύβια και μαζί με τα
χρόνια πολλά εύχεται και "πολλές πρατίνες".
Τα πριτσατσιά: κλαδάκια, είδους «γκι», ή
«αρκουδοπούρναρου» που μάζευαν απο τις

Σελίδα
84

προηγούμενες μέρες, το έκαιγαν τα παιδιά στην εστία
του καλυβιού ή αργότερα στις σόμπες με την ευχή:
"αρνιά, κατσίκια, ν’φάδες, γαμπροί κι ούλα τα καλά"!
Την Πρωτοχρονιά, ποδαρικό έκανε ένα κορίτσι με τους
δυο γονείς εν ζωή ή επίσκεψη στα μαντριά ενός πάλι μη
ορφανού κοριτσιού. Τα Θεοφάνεια γινόταν ένα δρώμενο
του ζευγαριού, με το τραγούδι:

«Κυρά Μαντάνα στολίζεσαι να πας ταχιά στα Φώτα,
βάλε τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι, αστήθι
και την οχιά την πλουμιστή, γιορτάνι στο λαιμό σου...».

Μαντάνι = εργαλείο για το χτύπημα υφασμάτων στο
νερό, Μαντάνα προφανώς ήταν η οντότητα που
αντιπροσωπεύει το νερό, το υγρό στοιχείο και κατ’
επέκταση την γονιμότητα. Βλέπουμε σ’ αυτό το τραγούδι
να περιέχονται τα περισσότερα σύμβολα των
Σαρακατσάνων.
Οι εποχιακές μετακινήσεις: Δεν ξεκινούσαν Τρίτη,
Παρασκευή ή Κυριακή
Κούρος: Δε έπρεπε να γίνει ποτέ Τρίτη.
Στοιχειά: Είναι δαίμονες, όλα κακά πνεύματα τα οποία
συχνά ζουν σε σπηλιές, γκρεμούς, στους αυχένες των
βουνών, σε σταυροδρόμια και σε αλαταριές. Θυμάμαι
να διηγηθώ, αχνά κι όχι πολύ ξεκάθαρα, κάτι που μου
μολόγαγε η βαβά μου και το συνδέω τώρα με τους
δράκους και τους δαίμονες των Σαρακατσάνων. Κάποια
φορά που χρειάστηκε να μετακινηθούν με τον παππού
μου (τσέλιγκα του τσελιγκάτου Ι. Κατσαρίκα) για να την
πάει στον γιατρό μέσα απ’ τα βουνά της Δράμας,

Σελίδα
85

διψασμένοι σταμάτησαν σε μια λιμνούλα με νερό στην
ρίζα μια οξιάς. "Έσκυψα να πιού νιρό κι ου παπούλ’ς
κάθουνταν παραπέρα. Όντα σήκωσα του κιφάλι μ', είδα
ένα φόβιου πράμα να με τηραΐ κατ’ ιφτίαν μεσ’ στα μάτια!
Του κιφάλ’ τ' ήταν πολύ φόβιου κι τα μάτια τ'
κατακόκκινα, σα αίμα"! Δεν ξέρω αν ήταν ένα παραμύθι
της γιαγιάς να με εντυπωσιάσει όπως η "Μπαρούνα" (απ’
τα λίγα παραμύθια της γιαγιάς) αλλά κι έτσι να ήταν, το
φόβιο στοιχειό του δράκου, σαν έννοια, υπήρχε!
Ο νταούτης: Κακό πνεύμα (δαίμονας) που καταστρέφει
τα κοπάδια. (η προστασία γίνεται με αγκαθωτά κλαριά
γύρω - γύρω καθώς επίσης με αλάτι και λιβάνι,
αγιασμένο στην εκκλησία, στον χώρο.
Οι νεράιδες, ήταν πάντα κακά πνεύματα και δύο ειδών,
ασπροφορούσες και μαυροφορούσες. Ειδικά στις
μαυροφορούσες που άλλες φορές μπορεί να ήταν και
παρδαλές, αν απαντούσες στις ερωτήσεις τους και στα
πειράγματά τους, έχανες την φωνή σου.
Δεν έπρεπε να κοιμηθείς δίπλα σε πηγή, να αποφεύγεις
περάσματα που περιμένουν, αλλά η προστασία
προέρχεται μόνο απ’ το λιβάνι και το αλάτι που πρέπει
κάποιος απαραίτητα να έχει μαζί του σαν φυλαχτό.
Οι μοίρες, είναι τρείς, κατεβαίνουν με την γέννηση του
βρέφους και συνήθως ορίζουν την τύχη του.
Κατά την γέννηση του μωρού, η μάνα, βάζει κοντά στο
βρέφος οτιδήποτε γλυκό ή μέλι για να τις εξευμενίσει.
Είναι μια δοξασία που έχει Ομηρικές ρίζες.
Οι δράκοι : Μυθικά πρόσωπα που ντύνουν παραμύθια
για τα παιδιά τις κρύες νύχτες, δίπλα στη φωτιά. Ήταν,

Σελίδα
86

δε, πολλές φορές και πρωταγωνιστές σε αρκετά
τραγούδια όπως «Η λάμια του γιαλού» κ.α.
Βοτανομαγεία, φυλαχτά: Μαγικά βότανα είναι η
λυγαριά, ο σχοίνος, το μποτσίκι.
Τα φυλαχτά περιλαμβάνουν κυρίως τα μαγικά βότανα,
αλάτι, λιβάνι, καύκαλο χελώνας, τα σύμβολα που
αναφέραμε, σταυρό, φλουράκια, κοκκαλάκια, εικονίτσες
κ.α.
Παγανά (οι γνωστοί καλικάτζαροι):
Για να μην τους "λοβιάσουν", δεν καθόταν κοντά στην
φωτιά και δεν αφήναν ανοιχτό σκεύος για να μη
κατουρήσουν το φαγητό.
Τα πιάτα έπρεπε να είναι όλα αναποδογυρισμένα,
«απίστομα», να μην τα μαγαρίσουν.
Λεχώνα: Αναφέρθηκε το πώς προσπαθούσαν να
διατηρήσουν την καλή πορεία της εγκύου. Σε περίπτωση
αιμορραγίας, καίγανε κομμάτι της κάπας του πατέρα
ώστε με την στάχτη να την σταματήσουν.
Όταν αυτή γεννήσει, βάφουν τα χείλη με αίμα απ’ την
μάνα
Την σκέπη που σκεπάζει το πρόσωπο, την τραβούν προς
τα κάτω να μην τυφλωθεί το παιδί. Η σκέπη αυτή γίνεται
φυλαχτό για το παιδί, αργότερα.
Οι επισκέψεις στο κονάκι της λεχώνας απαγορεύονται,
ειδικά σε ξένους, και ειδικότερα την νύχτα, λιβανίζοντας
σε τακτά διαστήματα την είσοδο. Αφού σαραντίσει η
λεχώνα, καθαρίζεται και αυτή και το σαρανταήμερο
μωρό και πάει στην εκκλησία για να ζητήσει την
κάθαρση. Το καλύβι πλένεται και καθαρίζεται σε βάθος.

Σελίδα
87

Το κακό μάτι: Μια πανάρχαια δοξασία που δεν
μπορούσε να λείπει απ’ τους Σαρακατσάνους. Αυτός
που ματιάζει δεν το κάνει πάντα από δική του βούληση
ούτε από κακία, αρκεί να κοιτάξει με ζήλια, θαυμασμό
αλλά πολλές φορές και μόνο με έντονο τρόπο. Κάποια
μάτια ματιάζουν πιο εύκολα, συνήθως τα γκριζογάλανα.
Τα παιδιά ματιάζονται πιο πολύ και πιο έντονα αλλά
υπάρχουν και τα άτομα που ματιάζονται ευκολότερα. Η
θεραπεία ακλουθεί πολλές πρακτικές με συνηθέστερα
υλικά για σταύρωμα το νερό, την στάχτη, το κάρβουνο,
το λάδι, το λιβάνι, το αλάτι και πολλά άλλα. Μια
πρακτική είναι με το λάδι της καντήλας όπου αυτός που
ξεματιάζει άντρας ή γυναίκα λέει μια προσευχή.

«Βασιλεύ ουράνιε παράκλητε…»

ή κάποια άλλη:
«Ιησούς Χριστός νικά κι όλα τα κακά σκορπά»!

Σταυρώνει στο μέτωπο τον ματιασμένο και, παίρνοντας
μια σταγόνα λάδι, την ρίχνει αμίλητος σε «αμίλητο» νερό.
Αν η σταγόνα εξαφανιστεί έχει πολύ μάτι, αν υπάρχει
λίγο λάδι έχει λιγότερο, αν μείνει χωρίς να διαλυθεί δεν
έχει τίποτα.
Περίπου ίδια η διαδικασία με το αλάτι και το κάρβουνο.
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολύ περισσότερα και
εκτενέστερα κάποια πράγματα για τις δοξασίες και τους
συμβολισμούς αλλά, στα πλαίσια αυτής της αναφοράς,
την μεγαλύτερη σημασία έχει η βαθειά πίστη αφ’ ενός
στην Ορθοδοξία, αφ’ έτερου στις αρχέγονες δοξασίες που

Σελίδα
88

μόνο οι Σαρακατσάνοι, από τα κυριότερα
αρχαιοελληνικά φύλλα, διατήρησαν στο διάβα του
χρόνου.

Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Ο χορός και το τραγούδι, από την Αρχαία Ελλάδα,
αποτελούν μια ομαδική έκφραση τελετουργικής
λατρείας. Με την δραστηριότητα αυτή, ομάδες ανθρώπων
εκφράζουν την λατρεία τους προς τους Θεούς, τους
ήρωες της εποχής τους ή σε θρύλους του παρελθόντος. Η
χορογραφία, ο στίχος και η τελετουργική δραστηριότητα,
συμπληρώνουν την ετοιμασία των συμμετεχόντων στην
μύηση. Υπήρχαν τελετουργίες για την ενηλικίωση, την
προετοιμασία για τον γάμο, για τον πόλεμο, όπως και
μυητικές ερωτικές τελετουργίες κ.λ.π. Επίσης είναι ένας
τρόπος να εορταστεί μια επέτειος π.χ. το τέλος του
πολέμου, το τέλος του θερισμού. Είναι η ευκαιρία του
κύκλου για ομαδική λατρεία και του ατόμου για
παράθεση των καλύτερων ικανοτήτων του.

Σελίδα
89

Έτσι η λέξη «ορχείσθαι» που μεταφράζεται «χορεύοντας»,
είναι ρυθμικές κινήσεις από τα μέρη ή και ολόκληρο το
σώμα. Επίσης η λέξη «Μουσική», η τέχνη των Μουσών,
περιελάμβανε τη μουσική, την ποίηση και τον χορό που
για τους Έλληνες εκείνης της εποχής, ήταν όλα επί
μέρους στοιχεία μιας ενιαίας τέχνης. Για την Ελλάδα η
λέξη μουσική σήμαινε σχεδόν αποκλειστικά μουσική,
τραγούδι, ποίηση και ρυθμική κίνηση όπως φαίνεται σε
αγγεία της ύστερης Γεωμετρικής περιόδου.
Η ρυθμική κίνηση, με τη σειρά της, συνδέεται με τη
χειρονομία. Οι λαϊκοί χοροί της αρχαιότητας
διατηρήθηκαν σε όλους τους αιώνες της βυζαντινής
περιόδου, παρόλο που μετέβαλαν την έντονη κίνηση και
τους ελιγμούς του σώματος σε ομαδική, ήρεμη και
σεμνοπρεπή εκδήλωση.
Η παρουσία του ιερέα στο χορό, κατά τη νεότερη εποχή,
είναι μια υπόμνηση των παλαιών σχέσεων με τη λατρεία.
Από την άλλη πλευρά, χοροί συνόδευαν πολιτικά και
στρατιωτικά γεγονότα είτε ως έκφραση χαράς στα
επινίκια σημαντικών μαχών είτε ως τιμωρός πράξη σε
τελετουργίες κολασμού, ατίμωσης ή κοινωνικής
αποβολής.
Την μετά από την άλωση περίοδο, γεννιούνται και νέα
είδη χορών που περιγράφουν ηρωικά κατορθώματα και
μεγάλες στιγμές της Ελλάδας, τονίζοντας τους αγώνες και
την αντίσταση των υποδούλων.
Οι αρχαίοι ρυθμοί επιβίωσαν και ενσωματώθηκαν από τα
λαϊκά στρώματα στις εκδηλώσεις τους.
Οι χοροί αυτής της περιόδου εξακολουθούν να
παραμένουν "κύκλιοι" με στοιχεία που παραπέμπουν

Σελίδα
90

άμεσα στην σημερινή παραδοσιακή χορευτικοί
πρακτική.
Όσον αφορά τα είδη των χορών κατά τους μέσους
χρόνους, φαίνεται πως αποτελούν μετουσίωση των χορών
που παραδόθηκαν από την αρχαιότητα. Ανάμεσά τους
διακρίνεται ο κύκλιος χορός, στους οποίους υπάγεται ο
συρτός, τον οποίο χόρευαν μόνον άνδρες ή μόνο
γυναίκες, αν και στο Βυζάντιο, από τον κανόνα έως την
πραγματικότητα του δημόσιου βίου, πολλά
απαγορεύονταν και πολλά φαίνεται πως συνηθίζονταν
όπως ο χορός από άνδρες και γυναίκες.
Ο συρτός των Βυζαντινών, για παράδειγμα, χορεύονταν
από πολλούς χορευτές, με λαβή από τις παλάμες ή με
μαντίλια ενδιάμεσα και με τον καιρό εξελίχτηκε σε
μεικτό χορό. Αυτή την περίοδο εμφανίζονται, κατά βάση,
χοροί οι οποίοι μετεξελίχτηκαν, αργότερα, σε κλέφτικους
και μην ξεχνούμε πως είναι και η περίοδος κατ’ ουσία
της εμφάνισης των Σαρακατσάνων στο προσκήνιο.
Ψάχνοντας τη λέξη “χορεύω” στο λεξικό, διαβάζουμε την
ερμηνεία “κινούμαι στο ρυθμό της μουσικής”.
Αυτή η φιλολογική ετυμολογία ξεθωριάζει τη στιγμή που
ηχεί η τόσο ανθρώπινα ζεστή έκφραση που μας κάνει να
σκεφτόμαστε ότι “χορεύω”, απλά σημαίνει «επικοινωνώ
σ΄ ένα άγραφο γλωσσικό ιδίωμα οπού οι βραχνές φωνές
των ηλιοκαμένων γυναικών με τις ασπρόμαυρες
φορεσιές, κεντημένες με γεωμετρικά σχήματα και οι
στεντόρειες φωνές των ανδρών που βόσκουν τα κοπάδια,
πλαισιώνουν πεδινούς τόπους και χιονισμένα οροπέδια
γιομάτα έλατα, καταπράσινες πεδιάδες και πλαγιές
γιομάτες οξιά και πεύκο. Για μας, τους Σαρακατσάνους,

Σελίδα
91

κάθε ήχος είναι μουσική: ο ήχος απ’ τα τρεχούμενα νερά
(ν΄χός = νερό - ηχός), το βέλασμα των προβάτων,
γαυγίσματα και καταιγίδες, όπως λένε πολλά απ τα
τραγούδια μας. Αυτοί είναι οι ήχοι που ακούγονταν και
βιώνονται καθημερινά. ‘Ήχοι δυναμικοί, επομένως
ερωτικοί, όπως αυτοί που κάνουν τα κορμιά να
ανατριχιάζουν και τις καρδιές να ανεμίζουν. H
χαρμολύπη ηλεκτρίζει την συντροφιά κι φλογέρα ή η
τζαμάρα ή και τα δύο όργανα, δίνουν παλμό στις νιές με
τις ολοκέντητες φούστες, με ήλιους με φεγγάρια στα
βαριά σεγκούνια, στα γιλέκα και στις αρρενωπές μορφές
με τα κεντητά πουκάμισα των βοσκών. Τα πόδια δεν
πατούν στη γη, και οι φωνές πετούν πάνω από τις
χαράδρες και τα κακοτράχαλα βουνά, καλώντας
συντρόφους απ’ όλα τα γειτονικά τσελιγκάτα σ΄ έναν
χορό κοινό!
Οι λέξεις λειτουργούν πολλές φορές σαν τις νότες: με μία
δίεση, ή μ΄ άλλα λόγια, μ’ ένα άρθρο διαφορετικό,
χρωματίζουν ήχους σε μια γη στριμωγμένη ανάμεσα στο
υψηλό κοντράστ του φωτός και της καταχνιάς, των
βουνών και του κάμπου.
Σαρακατσάνοι τραγουδούσαν τα μουσικά τους τραγούδια
μόνο με το στόμα χωρίς την συνοδεία μουσικών οργάνων.
Τα τραγούδια ήταν αντιφωνικά, δηλαδή, ξεκινούσε το
τραγούδι η μία παρέα και συνέχιζε, το ίδιο τραγούδι, τον
ίδιο στίχο άλλη παρέα κι έπειτα συνέχιζε παρακάτω η
πρώτη. Τα τραγούδια των Σαρακατσάνων είναι:
μοιρολόγια, της τάβλος, του γκουρμπανιού, γαμήλια
κτλ.

Σελίδα
92

Πρέπει να επισημάνουμε εδώ ότι οι Σαρακατσάνοι, όταν
χαρακτήριζαν ένα τραγούδι σαν μοιρολόϊ, δεν εννοούσαν
τα τραγούδια με πένθιμο χαρακτήρα αλλά και τα
τραγούδια με αργό ρυθμό, στα οποία υμνούσαν
λυπητερά τους καημούς της ξενιτιάς, της ζωής καθιστικά
τραγούδια.
Τα μουσικά όργανα εισήλθαν στη ζωή των τραγουδιών
αργότερα. Το κυριότερο μουσικό όργανο τους ήταν η
φλογέρα. Η φλογέρα ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της
ύπαρξής τους. Την κουβαλούσαν μαζί τους όταν
πήγαιναν τα πρόβατα στο στάλο, όταν κάθονταν με την
οικογένειά τους, το βράδυ με την παρέα τους. Όταν
πέθαινε ένας δικός τους άνθρωπος, οι Σαρακατσάνοι, τον
πενθούσαν, δεν έπαιζαν φλογέρα για έναν ολόκληρο
χρόνο.
Ο Σαρακατσάνος βοσκός δεν έπαιζε μόνο φλογέρα αλλά
συνταίριαζε τους ήχους της με τους ήχους των
κουδουνιών των προβάτων του. Υπάρχουν πολλά είδη
από φλογέρες: η μικρή φλογέρα (τζούρα, ανοιχτή και
από της δύο πλευρές σαν σωλήνας, μία παραλλαγή
αυτής με βαθουλωμένο το επάνω στόμιο και η τζαμάρα,
με δύο στόμια που την έπαιζαν πάντα καθιστοί γιατί ήταν
μεγάλη και συνόδευε μόνο τα τραγούδια της τάβλας και
τα μοιρολόγια. Οι φλογέρες ήταν φτιαγμένες από ξύλο
ελιάς, κουμαριάς, ελάτου, δέντρου (δρυός), οξιάς,
κοκάλινες (από φτερούγα αετού, όρνιου ή μπούφου) και
σιδερένιες. Συνήθως προτιμούσαν τις σιδερένιες, τις
κοκάλινες και τις ξύλινες.

Σελίδα
93

"Ο χορός εκφράζει τα συναισθήματα του ανθρώπου που
εσωτερικά του κυριαρχούν και με τη ρυθμική κίνηση
του κορμιού του εκδηλώνονται για να εκτονωθούν".
Σύμφωνα με το νόημα του ορισμού τί είναι ο χορός,
καταλαβαίνουμε αμέσως πως οι χοροί των
Σαρακατσάνων εκφράζουν την τόλμη, τη λεβεντιά και την
ορμητικότητα πού ανέπτυξαν οι κλέφτες αγωνιστές στα
χρόνια της Τουρκοκρατίας. Τους χορούς αυτούς τους
ονομάζουμε κλέφτικους. Έχουμε όμως και τους
κοινωνικούς χορούς, που με τις λικνιστές κινήσεις
τονίζουν τη γυναικεία ομορφιά και χάρη. Αυτοί οι χοροί

χορεύονται σε συγκεκριμένα κοινωνικά γεγονότα όπως
αυτό του γάμου που είναι η σπουδαιότερη κοινωνική
εκδήλωση, κυρίως από τις γυναίκες. Είναι σιγανοί κι
ανάλαφροι και φανερώνουν μια αρχοντιά και
υπερηφάνεια.

Σελίδα
94

Συρτός στα Τρία
Επίσης μεικτός, πανελλήνιος χορός που απαντάται &
στους Σαρακατσάνους. Είναι χορός 6 βημάτων, με μέτρο
4/4 και λίγο πιο αργός από τον απλό συρτό.

Κάτσα
Είναι κλέφτικος, ανδρικός χορός. Χορεύονταν κυρίως
από τους Σαρακατσάνους της Ανατολικής Μακεδονίας
και Θράκης και το κύριο χαρακτηριστικό του είναι ένα
κάθισμα των χορευτών, που ονομάζεται ‘’κάτσα’’. Έχει
δύο μέρη, το αργό και το γρήγορο σήκωμα. Το πρώτο
μέρος είναι κυρίως τραγουδιστικό με βήματα πολύ αργά.
Το δεύτερο μέρος είναι γρήγορο και τα βήματα είναι
ζωηρά σε ρυθμό. Στους Σαρακατσάνους της περιοχής
μας, η ‘’κάτσα’’ ήταν ο επίσημος χορός που χορευόταν
από το γαμπρό τη μέρα του γάμου. Φυσικά δεν υπήρχε
Σαρακατσάνικο γλέντι χωρίς ‘’κάτσα’’.

Κ’τσάδικος
Επίσης κλέφτικος χορός με μέτρο, με ζωηρά κουτσά
(κ’τσά) βήματα που δίνουν ένα πολύ λεβέντικο και
περήφανο ύφος στον χορό αυτό. Αποτελείται και αυτός
από δύο μέρη, αργό και γρήγορο. Στο αργό έχουμε
περήφανα αργά βήματα και στο γρήγορο μέρος του
χορού, έχουμε ζωηρές κάτσες και αναπηδήσεις.

Σελίδα
95

Σταυρωτός

Είναι και αυτός κλέφτικος χορός με μέτρο. Δεν

χορευόταν από

γυναίκες. Υπάρχουν

δύο παραλλαγές

αυτού του χορού. Η

μία, η παλαιότερη

χορεύεται από

Σταυρωτός χορός τέσσερα άτομα που

σχηματίζουν σταυρό μεταξύ τους (απ’ όπου και το όνομα

σταυρωτός). Οι χορευτές δεν πιάνονται μεταξύ τους με

λαβή, αλλά από τις άκρες δύο μαντηλιών σε σχήμα

σταυρού.

Σταυρωτός, Χορός των Σαρακατσάνων. (Πηγή :

Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού, Ευρετήριο : E-

C90F1 ) - [Τζιάτζιος 1928, 72] Βίτσι, Σαρακατσάνοι:

Μερικά από τα χορευτικά τραγούδια είναι επίτηδες για

χορό λεγόμενο Σταυρωτά. Οι χορευτές στον χορό αυτό

πιάνονται και χορεύουν ιδιόρρυθμα. Θα έπρεπε ιδιαίτερα

να περιγραφεί ο χορός αυτός, που μοιάζει τον ευρωπαϊκό,

αν και είναι κατά τη γνώμη μου γνήσιος Σαρακατσάνικος

χωρίς καμιά ξένη επίδραση. Το μόνο που έχω να

παρατηρήσω εδώ είναι ότι τα ζεύγη των χορευτών, που

είναι πάντοτε του αυτού φύλου και μεταξύ των αρρένων,

διαγωνίζονται, σαν να λέμε, στην χορευτική δεινότητα και

αντοχή.

(Γαρούφας 1980, 86] Σαρακατσάνοι: Χόρευαν πρώτα οι

άνδρες μερικούς χορούς καθαρά ανδρικούς όπως τον

"Σταυρωτό", το "Εχ μωρέ", την "Λιάκαινα", τον

"Μέρμηγκα", τον Τσάμικο και τον «Συρτό Στα Τρία».

Σελίδα
96

[Κίτσης 1982, 75] Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης,
Σαρακατσάνοι: Από τους χορούς που χόρευαν συνήθως
ήταν το Σταυρωτό, Τσάμικος χορός που χορευόταν κυρίως
από τους άντρες.
[Γαρούφας 1982, 97] Σαρακατσάνοι: Η Αγγελική
Χατζημιχάλη λέει στην μελέτη της ότι ο χορός των
Σαρακατσάνων, ο λεγόμενος Σταυρωτός, έχει παρθεί ίσως
από τους Βλάχους. Ο ισχυρισμός είναι ανακριβής καθ'
όλα. Όταν έγινε η μεγάλη διασπορά των Σαρακατσάνων
στα τέλη του 18ου αιώνα, τα έθιμα, τα τραγούδια κι οι
χοροί ήταν ίδια σε όλους. Ξεκίνησαν από τα Άγραφα,
γεγονός που αποδεικνύεται από την Σαρακατσάνικη
παράδοση. Ο Σταυρωτός χορός λοιπόν δεν έπαψε ποτέ
να χορεύεται από τους Σαρακατσάνους της Θράκης και
Μακεδονίας. Και σήμερα ακόμη σε γάμους και χαρές
χορεύουν τον Σταυρωτό, την Κάτσα και τον Αργό Συρτό.
Όποιον Σαρακατσάνο και να ρωτήσει κανείς θα του πει ότι
ο Σταυρωτός είναι ο παλιότερος Σαρακατσάνικος χορός.
Τον χορεύουν τέσσερα άτομα αντικριστά σχηματίζοντας το
σχήμα του σταυρού. Σε δεδομένη στιγμή ενώνουν τα χέρια
και γονατίζουν χορεύοντας πάντα. Τραγουδώντας και
κάνοντας τις κινήσεις του χορού σε κάποια στιγμή ενώνουν
τις πλάτες τους. Ο χορός αυτός είναι γνωστός στους
Σαρακατσάνους της Θράκης, Μακεδονίας, Θεσσαλίας
(στους γεροντότερους) και ειδικά στους Σαρακατσάνους
που ζουν αποκομμένοι στην Βουλγαρία.
Σερμπέζης 1984, 18]} Σαρακατσάνοι: Ο Σταυρωτός
είναι ο χορός του όρκου, ο χορός των σταυραδερφών. Έχει
δύο μέρη, αργό και γρήγορο σήκωμα. Χαρακτηριστικό
είναι ότι οι χορευτές ανά τέσσερις σχηματίζουν το σημείο

Σελίδα
97

του σταυρού με το ένα χέρι τεντωμένο και το άλλο στην
μέση. Τον χορό αυτόν τον έχω δει με δύο ειδών βήματα:
α) Τα βήματα του Τσάμικου με κάτσα, μόνο που εδώ
γίνονται μια φορά μπροστά (δεξιά) και μια φορά πίσω
(αριστερά) και αλλάζουν χέρι οι χορευτές όταν αλλάζουν
κατεύθυνση.
β) Με 8 βήματα, ως εξής: 1 βήμα αριστερά και τέντωμα
του δεξιού χεριού στον σταυρό, 1 πήδημα πάνω στο
αριστερό με το δεξί στον αέρα λυγισμένο, κάθισμα προς τα
αριστερά, πηδηχτό σήκωμα όπως στο 2ο βήμα, τα ίδια
βήματα προς τα δεξιά με αλλαγή του χεριού στο 1ο βήμα.
Και οι δύο περιπτώσεις είναι αυθεντικές, αλλά νομίζω πως
για λόγους ποικιλίας πρέπει να προσέξουμε περισσότερο
την δεύτερη.
[Κουρκούτας 1989, 29] Σαρακατσάνοι: Χορευόταν
πάντα χωρίς φλάμπουρα και οι χορευτές πιάνονταν μεταξύ
τους με μαντήλια, δύο μαντήλια που σταύρωναν μεταξύ
τους αν χόρευαν τέσσερα άτομα, ένα μαντήλι αν χόρευαν
δύο άτομα. Οι Σαρακατσάνοι του Κορδελιού χόρευαν
Σταυρωτό και με δύο άτομα αντιμέτωπα, και μάλιστα
πιάνονταν και από τον ώμο αντί για μαντήλι. Τον χόρευαν
πάντα οι καλύτεροι χορευτές, έπρεπε μάλιστα να
ταιριάζουν στο ύψος μεταξύ τους. Όπως όλοι οι χοροί με
μέτρο 3/4, έχει αργό και γρήγορο μέρος. Τα βήματα είναι
τα ίδια, μόνο που στο γρήγορο μέρος η κίνηση είναι πιο
έντονη. Αντιπροσωπευτικό τραγούδι είναι το "Βγήκε
Αντώνης στ' Άγραφα...". Τον χορό Σταυρωτό οι
Σαρακατσάνοι της Βουλγαρίας τον γνωρίζουν και με το
όνομα "Σπαθούλα", από τα λόγια του τραγουδιού "Κάπου
βελάζουν τα όργανα, Σπαθούλα, Σπαθούλα...".

Σελίδα
98

ΑΥΤΟΥ ΠΟΥ ΠΑΣ ΠΟΥΛΑΚΙ ΜΟΥ

Αυτού που πας, πουλάκι μου, που πας να ξεχειμάσεις,
θα βρεις καινούργια γονικά, θα βρεις καινούργια μάνα!
Κι η μάνα που σ’ ανάθρεψε, να μην την λησμονήσεις!

Έξι ημιστίχια, τρεις στίχοι, μια ζωή, μια ιστορία! Αυτού
(σ’ αυτόν τον τόπο ) που πηγαίνεις πουλί μου αγαπημένο,
πουλάκι μου! Που σε είχα παρεούλα, στήριγμα, ανάσα,
μελωδία στην ψυχή μου, εσύ που ήσουν το ΠΟΥΛΑΚΙ ΜΟΥ
σε χρυσοβέργινο κλουβί! Τώρα πας, φεύγεις και χάνομαι!
Χάνω την λαλιά σου, την ομορφιά σου, τον ίσκιο σου
πουλάκι μου! Ο γάμος, ο αποχωρισμός της κόρης για την
οικογένεια και κυρίως για την μάνα, έχει μια
τραγικότητα!
Οι αποστάσεις πολλές φορές και η δυσκολία της
επικοινωνίας (θα κάνεις χρόνους να με δεις μήνες να μ
ανταμώσεις) έφερναν, πέρα από κάθε ευτυχία, τα δάκρυα
στο πρόσωπο, χωρίς δύναμη να τα συγκρατήσεις! Η
έγνοια όμως της Σαρακατσάνας μάνας δεν είναι μόνο
αυτή, δεν είναι μόνο να μην με λησμονήσεις πουλάκι μου!
Είναι και κάτι άλλο βαθύτερο, είναι η πεμπτουσία του
σεβασμού και του συμβουλευτικού ρόλου της μάνας
Σαρακατσάνας. Θα βρεις καινούργια γονικά θα βρεις
καινούργια μάνα! Πόση σοφία, πόσος σεβασμός, τί
μεγαλείο! Θα βρεις καινούργια γονικά! Παρόλη την
πίκρα του αποχωρισμού παρόλη την θλίψη, την αγωνία
να μην λησμονηθεί, συμβουλεύει. Τώρα αυτά θα είναι τα
γονικά σου και έτσι πρέπει να τα αντιμετωπίζεις!

Σελίδα
99

Μεγαλείο ψυχής, αισθήματα αρχέγονα, σφυρηλατημένα
μέσα στο Σαρακατσάνικο ήθος για τον ρόλο της
οικογένειας και των δεσμών μεταξύ τους. Κανένας
διαχωρισμός ΚΑΙΝΟΎΡΙΑ ΓΟΝΙΚΆ!
Άφησα τελευταίο και θα κλείσω με κάτι προσωπικό για
το "ξεχειμάσεις"! Το τραγούδι αυτό στο γλέντι για το γάμο
της κόρης μου, ζήτησα από τον Βασίλη να το αφιερώσω
στο νιο ζευγάρι! Σε λίγα λόγια που είπα πριν ξεκινήσει το
γλέντι ήταν ότι: «Για εμάς τούς Σαρακατσάνους ο
χειμώνας ήταν κάτι άγνωστο κάτι σκληρό και πάντα μας
φόβιζε! Η έγνοια του γονιού, της μάνας, ήταν πώς θα
ξεχειμάσει το σπλάχνο της! Σε αυτόν τόπο "που πας να
ξεχειμάσεις πουλάκι μου!" Και τους ευχήθηκα «η ζωή τους
να είναι γεμάτη πάντα άνοιξες και καλοκαίρια»! (Συγνώμη
και πάλι για το προσωπικό αλλά είναι δεμένο με το
τραγούδι).

Ν’ ΑΝΑΣΤΕΝΑΞΩ ΜΑΝΟΥΛΑ Μ' ΔΕΝ ΑΚΟΥΣ

Ν’ αναστενάξω, μανούλα μ’, δεν μ’ ακούς,
να κλάψω, δεν με βλέπεις!
Να στείλω γράμμα, μανούλα μ’, για να 'ρθείς,
τα έξοδα δεν έχω!
Κλάψε μάνα, μανούλα μ’, κλαίγε με!

Τα βάσανα και οι ανάγκες της ζωής επιβάλλουν το
ξερίζωμα από την αγκαλιά των γονιών και κυρίως της
μάνας που σε όλες τις δυσκολίες της ζωής γίνεται η
μανούλα. Η αδυναμία προσαρμογής στον ξένο τόπο,

Σελίδα
100