Кұстың қырандығы, алғырлығы оның үлкендігіне
байланысты болмаса да бүркіт кеудесін жіппен тұтамдап
өлшеу казақ құсбегілерінің дәстүрінде бар. Егер құс
көкірегінің жуандығы тоғыз-он тұтамнан асса құсбегі-
лер: «Балуан екен!» деп ерекше мән беріп отырады..
Ғылыми деректерде бүркіт 100-150 жыл жасайды
дейді. Ал қазақ құсбегілері көбінесе он бес-жиырма жыл
салған кұсты сөз етеді.
11. Ел аузынан. Бір келіншектің алты қайнағасы
болыпты дейді. Олардың азан шақырып қойған есімі
мынадай болса керек: Өзенбай, Қамысбай, Қасқырбай,
Қойшыбай, Қайрақбай, Лөкетбай. Бірде жас келіншек
өзенге су алуға барса қамыс арасында бір қойды қасқыр
жейін деп жатқанын көреді де қаскырды жасқап үркітіп
жіберіп, қой арам өліп қалмас үшін хабар беруге үйге
асыға жүгіріп келіпті-міс. Сонда келіншек үйдегілерге:
«Сарқыраманың арғы жағында, сылдыраманың бергі
жағында маңыраманы ұлыма жейін деп жатыр екен,
ұлыманы үркітіп жібердім. Енді маңыраманың арам
өліп қалатын түрі бар, тезірек қынаманы жанымаға
жанып-жанып алып жетіңіздер!»— депті-міс.
Әрине осы бір әзіл аралас әңгіменің өзіндік аңғарта-
ры бар. Біріншіден, жас келіншек қайнағаларының атын
атап қоймас үшін сарқырама, сылдырама, маңырама,
ұлыма, қынама, жаныма деген эвфемизмдерді дәл сол
жерде ойдан шығармаған. Ойдан шығаруға мұршасы
болатын да жағдай емее қой. Бұл оның келін болып бо-
саға аттаған күнінен бастап тілдік қорына да, ұғымына
да эвфемизмдік үлгіде әбден орныққан. Екіншіден, көш-
пелілердің өмір салтында барлық жастағы адамдар
арасында қалыптасқан этикалық нормалар болған.
Мәселен, туысқандық атауларды еске түсіріп көрелік:
ата, ана, әке, шеше, ерлі-зайып, бала, ұл, қыз, бауыр,
қарындас, аға, іні, апа, әпке, сіңлі, немере, шебере,
шөпшек, немене, жекжат, жұрағат, туажат, қаймана,
нағашы, жиен, жиеншар, абысын, ажын, құда, құдағи,
құданың құдасы, құда бала, кұдаша, бөле, қарын
бөле, бажа, төркін, қайын жұрт, қайын ата, қайын ене,
қайын аға, қайын бике, қайын, балдыз, жезде, жеңге,
келін, күйеу, дос, құрдас, құрбы, тамыр т. б. Міне, осы-
лардың әр қайсысының бір-біріне қатысты моральдық-
этнкалық нормалары бар. Кәне де сол сан турлі
моральдық-этикалық нормалардың қай-қайсысы да діни
141
сенімнен ада, таза көшпелі өмір салтының болмысынан
туындаған атау тәртіптер. Сондықтан да, халықтың
мәдени болмысы, моральдық-этикалық қасиеттері, руха-
ни жан-дүниелері деген өзекті тақырыпты саралағанда
қаперімізде болатын мәнді айғақтардың бірі осы болса
керек.
12. Түйін. Көшпелі ел тіршілігінің әр қырынан елес
берерліктей ғана этнографиялық мысалдар келтіріп
көрдік. Мысалдардың айтары мол, аңғартары одан да
көп. Халық болмысына айғақ болар этнографиялық
мағлұматтар өмірдің өзіндей шексіз. Ал қағаз жүзіне
түскен этнографиялық алғашқы нұсқаларды теріп алып
бастырғанның өзінде әлденеше том құрар еді. Алайда,
этнографиялық деректердің құлаш-құлаш библиогра-
фиясы белгілі бір жүйеге түсіп, бүгінгі ғылыми ойдың
сәулесімен нұрланбаса мағанасыз әңгіменің жиынтығы
ғана болып қалды. Ал елдің өткенін ғылыми ақиқат
тұрғысында танып, болашағына сеніммен қарағысы ке-
летін бүгінгі ұрпаққа керегі телегей теңіз библиография
емес, көне кітаптардың дерегін көлденең тарту да емес,
халықтың тарихи-әлеуметтік, мәдени, рухани болмысын
саралап беруді қажет етеді. Ол үшін тек материалистік-
диалектикалық дүниетаным ғана адастырмас бағдаршы
бола алады. Марксизмнің негізін салушылардың еңбек-
терінде тарихи процестерді танып-түсінудің сындарлы
жүйесі сараланған ғой. Енді сол жүйені жалпы көшпелі-
лер әлемін танып-түсінуге қолдану, одан қазақ халқы-
ның тарихи-әлеуметтік өмір жолын саралау үшін
қолдану, оның ішінде этнографиялық деректерден ой
түйіндеу үшін де темірқазық етіп отыру, сөйтіп байсал-
ды ғылыми ойларды баршаның рухани игілігіне айнал-
дыру бүгінгі уақытымыздың талабы.
Бұл орайда айрықша мән беруді қажет ететін жағ-
дай, адамзат баласының дамуы жолындағы белгілі бір
өндіріс тәсіліне негізделген қоғамдық формацияға қарап
халықтың рухани асыл мұраларына, сипаты мол мәдени
дәстүрлеріне немкетті қарауға әсте болмайды. Адамзат
баласы не ықылым заманнан бері материалдық игілік-
терді игерудің тәсілін ғана шыңдап келе жатқан жоқ,
сонымен бірге мәдени өресі, моральдық-этикалық бол-
мысы да шыңдалу үстінде. Мұның ең озық үлгісі біз
өмір сүріп отырған — кемелденген социалистік қоғамы-
мыздағы советтік өмір салты қалыптасқан адамдары-
142
мыз. Демек, социалистік система орнағанға дейінгі
қоғамдық формациялар аясында көрініс тапқан рухани
игілік атаулыға сырт беру, ілгерідегі формацияларды
бастан кешкені үшін халықтың өткеніне топырақ ша-
шу бүгінгі ғылыми парасатқа жат. Ұлы көсеміміз
В. И. Лениннің «Әрбір ұлт мәселесінде екі мәдениет бар»
деген ұлағатты қағидасын ұстана отырып, халықтың
ғасырлар бойы қалыптастырған асыл дәстүрлерін үзіп
алмай ілгері жалғап отыру, сол асыл дәстүрді бүгінгі,
болашақ ұрпақтардың игілігіне жарата білу міндетіміз.
Ал этнография болса халықтың рухани әлеміндегі
асыл мен жасықты айыруға кемектесер жанды айғақ.
VIII. ӨНЕР
Егер тышқанның неменеге ұқсас екенін білу үшін
әрбір клеткасын микроскоппен қарайтын болсаңыз
оны ешуақытта тани алмайсыз, дәл сол сияқты әр-
бір тасын химиялық анализден өткізу арқылы го-
тика ғибадатханасының таңғажайып бітімін танып
білуіңіз мүмкін емес.
Г. С е лье.
Қөз алдымда көлбеген сұрқай дала. Көз ұшында
оқшырайып қорған-төбе тұр. Жай тұрған жоқ,
мына далаға кірпік қақпастан үңіле қарайды...
Дәуренің өтіп, базарың біржола тарқаған-ау деп
ойлаймын. Дәл қазір осынау қорған-төбе ғасыр-
лар тұңғиығында ұмыт болған баяғы күнінің бұл-
дыр елесін, сол кездің жанына жақын даласымен
адамдарын, олар жыр ғып айтатын мынау ойлы
дала төсіндегі дүние жалғанның опасыздығын біз-
ге қарағанда тереңірек түсініп тұрғандай. Оңтүс-
тігіміздегі даланың әрбір қорғаны белгілі бір өмір
жырының үнсіз мүлгіген айғағы секілді.
И. А. Б у ни н.
Жапанда бір айдаһар білесің бе,
Жаны жоқ қимылдарға денесінде,
Ішінде сүйектері бақша-бақша,
Жарқылдар жалғыз көзі төбесінде.
Казақтың халық жұмбағы
Ш е ш у і: киіз үйі.
1. Күй — шежіре. Халқымыздың қанына сіңген өнер-
паздығы рухани асыл мұраның небір інжу-маржанын
артта қалған алыс кезеңдерден бүгінгі жарқын заманы-
мызға жеткізе білді. Ғасырлар сілемінің құрдымында
ұмыт қалмай, үлкен өнердің арналы салалары болып
ауыз әдебиетіміз, жыр дастандарымыз, ән-күйіміз, сан
түрлі қол өнеріміз жетті. Жай жеткен жоқ: замана тол-
қыны әлде қашан ізін шаюға айналған елдің елдігін,
ердің ерлігін паш ететін шежіре сыр болып жетті; халық-
тың рухани әлемін бір сәт шабыт тұғырынан
түсірмей, ғасырлар бойы жан сұлулығының ең ұлы тәр-
биешісі болумен жетті. Әрине, іріктеліп-сұрыпталып
көшпелі елдің көшімен жеткен рухани байлықтың бары-
на қанағат етеміз. Жоғына өкпе жүрмек емес. Алайда
сол қолда бар қазынаның бүгінгі рухани әлемімізді нұр-
144
ландыруы қалай, бүгінғі кемел зерденің бағасын алып
саралануы қалай — бет бұруға турарлық шұрайлы ой-
дың өрісі осы болса керек.
Егер: «Ұлы Октябрь революциясына дейін қазақ
халықына ең мол рухани жұбаныш болған өнер түрі қай-
сы?»— деген сұрақ қойылар болса, сөз жоқ, алдымен му-
зыка тілге оралар еді, Жазу-сызуы дамымай қалған, бей-
нелеу өнері, сәулет өнері, сахна өнері жоққа тән халықы-
мыз рухани сұраныстың жүгін үйіп-төгіп музыка мен сөз
өнеріне теңдеген сияқты. Сондықтан да ұлы дала тұр-
ғындарының туғаннан өлгенге дейінгі ажырамас серігі
өлең, ән-күй болып (А. Құнанбаев), бүкіл қазақ даласы
ән салып тұрғандай көрінген (Г. Н. Потанин).
«Қазақтың аса бай ән-күйі шындықты көркем бей-
нелеуде адамгершіл нэзік сипатымен, саф тазалығымен,
өмірге құштар көтеріңкі лебімен және тіршілікпен
қойындасып жататын шынайылығымен — халық жара-
тылысын ерекше аскақ адамгершілікпен толғаған, терең
философиялық синтезге толы әсерге бөлейді»,— деп
жазды көриекті совет музыка зерттеушісі Б. В. Асафьев
(15,9).
«Міне, менің алдымда «Қазақ халқының 1000 әні
(он мен күйлер)» атты жинақ жатыр, бәрі де нотаға түс-
кен. Осынау таңғажайып тамаша әуез — болашақ Мо-
царттар, Бетховендер, Шопендер, Мусоргскийлер, Григ-
тер үшін бай қазына ғой»,—депті А. М. Горький (31, 17.
133).
«Мен де Сіз сияқты тебірене толқып отырмын, «Ақ-
сақ құлан» аңызына арынды күйдің өзі астасқанда...
байтақ далаға құдірет әуез жан бітіріп, жадыратып
жібергендей болды.
Мені тағы да бір гәп толғантып отыр, мен үшін осы-
нау сырлы әуездер тіпті де жат емес. Керек десеңіз біз-
дің Европадағы музыкалық флорамен тектестікті сезе-
мін. Егер бұл тектестік бүгінгі музыкамыздан көзге
шалына қоймаса, оның себебі — музыкадағы халықтық
элементтер біздің оқымыстылығымыздың астында тұн-
шығып қалғандығынан»,—деп жазды әйгілі Ромен
Роллан қазақтың ән-күйімен танысқан соң А. В. Зата-
евичке жолдаған хатында (46, 273).
«Күйлер халық музыкасында сирек ұшырайтын нәр-
се. Бұл осы күнгі Европаның симфонисы тәрізді. Мұн-
дай дәрежеге жетісу үшін халық музыкасы жақсы
дамыған болуы керек. Сондықтан күйлерді қазақ музыка-
145
сының ең жоғары дамыған түрінің үлгілері деп білуіміз
керек»,—депті зерделі ғалым Құдайберген Жұбанов
(45,4).
«Барлық Орталық, Шығыс Қазақстан, Алтай, Ала-
тау, Сыр аясындағы қалың қазақ елі тартқан сыбызғы-
дағы салқын саз, қобыздағы қоңыр күй, домбыраның да
екі шекті ғана емес, әдейі күйге арналған үш шекті тілі-
не оралған көп күйлердің ескі-жаңасы тегіс — тарих
үшін елеулі бұйым»,—деген-ді Мұхтар Әуезов (17,60).
«Ен далада күн кешкен елдің аузынан шыққан «күй»
деген сөздің аспаптық музыкаға тән атау екені, оның
түп тамыры одан да арғы замандарда жатқаны он төр-
тінші ғасырдан бері белгілі. Басқаны сөз етпей, халық
басына қара заман боп орнаған XIII—XIX ғасырдың та-
рихи оқиғаларын баяндайтын шығармаларды алсақ та
жеткілікті. Олардағы музыкалық тілдің тереңдігі, асқан
шеберлікті керек ететін ойнау әдіс-амалының молдығы,
аңыз хикаяларды суреттеудегі программалық жүйесі
Қазақстан жерінде аспаптық музыка мәденнеті аса жо-
ғары дәрежеде ертеде-ақ дамығанына бірден-бір
айғақ»,—бұл қазақ музыкасының тарихын алғаш ғылы-
ми негізге салған академнк-композитор Ахмет Жұбанов-
тың сөзі (44, 10—11).
Халқымыздың рухани ғұмырнамасына көз жіберіп,
эстетикалық түйсік-талғамын саралауда музыканың
айрықша мән беруге тұратынын пайымдау үшін осы бір
лебіз-пікірлерді әдейі тізбеледік. Әрине мән берудің
мағнасы бүгінгі қауымның аналитикалық зердесі үшін
ах ұрып, таңдай қағумен шектелмесе керек. Ән-күйдің
көктен естілген сарын емес екендігін, халықтың өмір
шежіресімен сабақтастығын, сол халықтың болмысынан
шалқи көтерілген сұлулық атты тәңірі екенін бажайлай
зерттеуді қажет етеді. Одан әрі тарихшыларымыз, музы-
ка зерттеушілеріміз, философ-эстеттерміз, әдебиетші-
фолклористеріміз ақыл тоғыстыра отырып, асыл қазы-
наның сан-сала мәнін ашу міндеті туындайды.
Халқымыздың музыкалық мұрасы рухани асыл қа-
зыналардың ішіндегі ең бір молы ғана емес, сонымен
бірге алыс заманалар қойнауынан өзіндік алғашқы саз-
ды нұсқасын да бүтін қалпында сақтай білген. Көшпелі
елдің өмір салтында материалдық мұралардың түпнұс-
қа көркін сақтау мүмкін емес еді. Заттық айғактардың
із-түзсіз жоғалғанын айтпағанның өзінде, бізге жеткені
құм басқан қалалар, мүжілген архитектуралық белгілер,
146
таттанған археологиялық олжалар ғана. Ал аса бай,
алуан сала фольклорымыз, оның ішінде музыкалық
байтақ мұраларымыз болса өзінің жел-құзға мүжілмес,
уақыт талқысында тозбас құтты қонысын халық көкіре-
гінен тапты. Халықтың көкірегі асыл қазыналарын сақ-
тауға келгенде Отырар мен Александрияның байтақ
кітапханасынан да, перғауындардың құпия қоймалары-
нан да, тәңірі тектес скиф патшаларының о дүниелік
таудай тұрағынан да берік екен. Халық көкірегі рухани
асыл қазынаның қоймасы ғана емес, мәңгілік әрлеп,
шыңдап, жаңартып отыратын жанды иесі еді. Мұның
бедерлі айғағы ретінде ән-күйлерімізге құлақ түріп кө-
ріңіз. Ең көне деген күйлердің өзі байтақ даланың әр
пұшпағында әуен-сазы өзгерместен бір үлгіде сақталған.
Әр домбырашы, қобызшы немесе сыбызғышының орын-
дау шеберлігіндегі айырмашылықтар болмаса, күйдің
сарын-сазынан айырмашылық таба алмайсыз. «Қырғыз-
дар (қазақтар—А. С.) өздерінің көне аңыздары мен
наным-сенімдерін қайран қаларлық тазалықта сақтай
білген, одан да өткен ғажабы сол, байтақ даланың әр
шалғайындағы әсіресе өлең-жырлар еш өзгеріссіз, бір
қолдан шыққандай қайталанатынын қайтерсіз. Көш-
пелі сауатсыз ордадағы ауызша тараған осынау үлгілер-
дің - бір-бірінен қылдай ауытқымайтыны адам айтса
нанғысыз қасиет, алайда күмән келтіруге болмайтын
шындық»,—дейді Шоқан Уәлиханов (28, 1, 391), Мұның
жарқын үлгісін музыкалық бай мұраларымыздан да
айқын аңғаруға болады. Бергі ғасырларға таңданбай-ақ,
сұқтанбай-ақ қоялық, түу-у сонау VIII ғасырдан жеткен
Қорқыт ата күйлерінің күні бүгінге дейін Сыр бойында,
да, Қаратау бөктерінде де, Сарыарқа белдерінде де,
Еділ (Волга) бойында да еш өзгеріссіз бір үлгіде орында-
латыны қалай?! Орынборда отырып хатқа түсірген
А. В. Затаевич пен Сарысу өңірінен шыққан Ықылас
Дүкенұлының, қаратаулық Жаппас Қаламбаев пен қа-
раөткелдік Дәулет Мықтыбаевтың бізге жеткізген Қор-
қыт ата сарындарында бір-бірінен қылдай ауытқыған
айырмашылық жоқ. Бұл не ғажап?! Бұл сөз жоқ, дала-
лық көшпелі өмір салтының біртектестігін, елдік пәтуа-
бірліктің нышанын аңғарып қана қоймайды, сонымен
бірге осынау Ұлы далада (Л. Н. Гумилев) жасалған
рухани мұраның біртұтастықта сұрыпталып, шындалға-
нын әйгілейді. Шыңдалғандыктың мәнді бір айғағы—
сонау VI-VIII ғасырдың өзінде-ақ музыкалық мұраның
147
ән түрінде (вокальды музыка) және күй, сарын түрінде
(аспапты музыка) жіктеле бөлінгенінен, музыкалық
жанрлардың саралануынан көреміз. Көрнекті ғалым
Құдайберген Жұбанов айтпақшы, жиырмасыншы ғасыр-
дың табалдырығын аттағанша төңірегіміздегі елдердің
ішінде «музыка шығармаларының барлығы тек әндер
ғана болып, күй сияқты жанрларды білмейтін ел де бар»
(45,4). Яғни, халық музыкасының вокальды, аспапты
музыка болып салаланбағанын айтады. Ал қазақ музы-
касы үшін мұндай салалануды VI-VІІІ ғасырға теліп
отырғанымыз Қорқыт ата сияқты автордың белгілі бо-
луынан. Әйтпесе, Қорқыт сияқты дәулескер күйшінің
тақыр жерге көктен түспейтіні, оған дейін де құнарлы
күйшілік дәстүрдің болғаны тарихи зердеге машық
әркімді-ақ күмәндандырмауға тиіс.
Асылы, белгілі бір халықтың музыкалық мұрасы қай
кезден басталады?—деп сұрақ қою методологиялық
тұрғыда қате. Өйткені музыкалық мұрасы былай тұр-
сын, сол халықтың өзі де белгілі бір сәтте тумайды ғой.
Осы гәпті біле тұра, музыкалық дәстүріміздің тегі,
бастауы деген мәселе ойлантпай қоймайды. Бұл орайда
ең көне дерек, ең көне айғақ ретінде туған дала төсіндегі
палеолит, неолит заманынан жеткен мың сан петроглиф-
тік бейнелер назар аударады. Әрине, даланы шарлап
көз жеткізу екінің бірінің пешенесіне жазылмаған. Сон-
дықтан А. Г. Медоевтің 1979 жылы шыққан «Жартаста-
ғы суреттер» (Гразюры на скале» )атты тамаша еңбегін
ашып көруге болады. Шаттана билеп жүрген қауымның,
шалқи үн қатқан сыңайдағы адамның, асай-мүсейін
сілкілеген бақсының небір таңғажайып кескініне куә
боламыз. Ал садақтың небір үлгілері сол кездің ең кең
тараған құралы ретінде бейнеленеді. Садақ тартылған
жерден сарын шығады. Эпостарымыздағы «адырнасын
ала өгіздей мөңіреткен» деп келетін жыр жолдары
жырауларымыздың түсіне кірген ассоциация емес, өмір
шындығынан алынған. Жорықта жүрген өнерпаз жауын-
герлер садағаның адыранасын іркіп-керіп отырып шер-
ту арқылы сарын шығаратын болған. Күні бүгінге дейін
Орта Азиядағы, Сібір мен Алтайдағы, Тибет ішіндегі
біраз халықтың қобыз сияқты аспаптарына бір ғана
шектің тағылуы кездейсоқтық емес.
Біздің заманымызға дейінгі III мың жылдық аясын-
тасқа түскен бейнелердің ішінде биші адамдар ғана
емес, енді музыкалык аспаптар да айқын аңғарыла бас-
148
тайды. Бұл кезеңмен сәйкес келетін археологиялық ол-
жалар да Орта Азия мен Қазақстандағы музыкалық
дәстүрдің тамыры тым әріде екенін пайымдатады. Ғылы-
айғак деректерге жүгінейік. «Орталық Қазақстан-
дағы... тас мүсіндер белгілісі көбінесе қыпшақ тарихын
көзге елестетіп, қыпшақтардың рухани мәдениетін, тұр-
мысын, салт-санасын ашық көрсететін бір дерек болып
табылады.
Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер ішінде аса қы-
зықтысының бірі бақсының тас мүсіні. Ол Жанғабыл
өзенінің бойында, Төртқара тамының оңтүстік жақ
алдында 3 километр жерде тұр...
Тас мүсіннің бір жақ бүйірінде қобыздың суреті, арқа-
сында бақсы қоңырауының суреті бар. Қоңырау дөңгелек
ай тайба түрінде кескінделген, оның қолға ұстайтын тұт-
қасы төмен қаратылған.
Бұл екі нәрсе—қобыз бен қоңырау—ертедегі бақ-
сы-жыраулардың, не толғау айтатын абыздардың қолы-
нан түспейтін құралдары болған. Олар қоңырауды қа-
ғып би билесе, қобызбен неше түрлі сарын тартатын
болған»— дейді академик Әлкей Хақанұлы Марғұлан
(76, 38—39). «Археологиялық олжалардың (қабырғадағы
сурет, күйдірілген саз — терракота) ішінде,— деп жазды
академик В. В. Виноградов,— кем дегенде осыдан екі
мың жыл бұрын тұтынылған қос шекті аспаптың бейнесі
айрықша назар аударады. ...Бұған бүгінгі күні ең тектес,
ең жақын аспап ретінде қазақтың домбырасы мен қыр-
ғыздың қомузын жатқызуға болады» (29, 89). Мұнан әрі
академик В. В. Виноградов ыспалы (смычковый) аспап-
тардың отаны Орта Азия екенін, қазақтың қобызы осы
күнгі виолончельдердің, скрипкалардың, альтттардың
арғы атасы екенін айтады. Бұл пікірге кім-кім де күмән
келтірмес деп ойлаймыз. Сөйтсе де мынадай бір толық-
тырма пікір келтіргіміз келеді. Адамзат баласының та-
рихында алғашқы қауымдық құрылыстан басталатын
ең көне діннің бір түрі шаманизм екені белгілі. Шаман
діні қазақ арасында небір азулы діннің түрлерімен, не-
бір аққаптал саяси ағымдармен жағаласа жүріп XX
ғасырдың басына дейін жетті. А. В. Затаевичтің оншақ-
ты түрлі бақсы сарынын хатқа түсіргені мына тұрған
жиырмасыншы-отызыншы жылдардың іші. Тілдік қоры-
мызға орныққан, күні бүгінге дейін қолданылатын «Тә-
ңірі», "көк соққыр", «тәңірберген», «көкті баспа» деп
келетін сөздер мен ұғымдар сол шаман дінінің жаңғы-
149
рығы. Қазақ ұғымында бақсы — діни ырым-жораны
тұтынатын, ұстаз қызметін атқаратын әрі жыршы, әрі
күйші, әрі дәрігер, әрі сәуегей. Ш. Уәлихановтың
айтуынша да қазақтар шаман дінінің ең «дарынды»
өкілін бақсы деп атаған (28, 1, 469-477). Бақсы — монғол
тілінде ұстаз деген сөз, ұйғырлар өздерінің сауатты
адамдарын, ал түрікмендер ақын-жыршыларын бақши
дейді. Қазақ арасындағы бақсы-диуананы қара қобы-
зынсыз, сылдырмақты аса таяқсыз елестету мүмкін
емес,
Жеткенде жылкым жүзге қуанамын,
Еңкейіп сырлы аяқпен су аламын,
Есіме сен түскенде сүйген сәулем,
Колында асасы жоқ диуанамын,—
деп келетін халык өлеңі бақсы-диуананың бірінші бел-
гісі қобыз, аса таяқ сияқты аспап, құрал болғанын
пайымдатады. Бақсы өзінің бойлауық сарындарын
сұңқылдата тартып, аса таяғын сылдырата сілкіп, тың-
даушысының еңсесін баса еліттіріп алмай, қара халық-
қа Тәңірінің тілдесі болып көріне алмаған. Мұның өзі
көне дінмен, көне ұғым-түсінікпен селбесіп көне музы-
калық сарындардың да жеткенін көрсетеді. Демек ака-
демик В. В. Виноградов қазақ қобызын ыспалы (смыч-
ковый) аспаптардың атасы деп таныса, оның әлгіндей
тарихи себептері бар.
Ал енді музыкалық мұрамыздың ішінде ыспалы
(смычковый) аспаптың көне көз бола тұрып, дәл қазір
қолымызда бар қобыз күйлерінің саны жиырма екі-ақ
болатыны қалай? (Белгілі фольклористеріміз М. Байділ-
даев пен Е. Тұрсыновтың соңғы жылдары Сыр елінен
жазып алып қайтқан, Қорқыттың жаңадан табылған
тоғыз күйін ел арасына әлі де кең тарай қоймағандық-
тан есепке қоспай отырмыз). Жиырма екі-ақ болуының
құныкері ретінде ең басты бір ғана себепті атаймыз.
Ислам діні қазақ даласына белгі берген кезден бастап
бел алғанға дейін бір ғана карсыласы болды. Ол — ша-
ман діні. Шаман дініне ұйтқы бақсы еді, бақсы сүйенер
қобыз еді. Ал ислам дінінің мағынасыз мақамдарынан
гөрі қылқобыздың құдіретті үні халық жүрегін көбірек
баураған. Баурап қана қоймаған, халық көкірегіндегі
бұла талантты сыртқа шығарлық аспапқа айналған.
Халықтың рухани сұранысына қанағат таптырар. әр за-
манның Корқыты, ЬІқыласы, Әбікейі, Жаппасы, Дәулеті
150
туып отырған. Амал қанша, індеттей жайлаған үстем
дін үстемдігін жасады. Ең алдымен ислам дінінің күн-
дегені қыл қобыз болды. «Қобыздың тілеуі жаман; маған
қолы тиген жанның менен басқа алаңдары болмаса
екен; мені тартқан адамға шыр бітпей, қараша үйінен
құлағым шығып тұрса екен»,—деп келетін қауесетті ел
ішіне таратушы ислам дінінің сәлдесі шұбатылған өкіл-
дері еді. Бара-бара бұл қауесет ел ішінде тұрақты сөз
тіркесіне, сонсоң моральдық-этикалық нормасына ай-
налды. Қобыз сарынын естіп сырқатынан жазылатын
қазақ өнді әншіні әуейі дейтін болды, ал қобызшыны ис-
лам дінінің ұғымындағы жын-шайтанмен сыбайлас етіп
шығарып, бақсылар қобыз тартса «жынын шақырып
отыр» деп жұрттың үрейін ұшырды. Осыдан кейін қа-
рыңғы елді касиетті қара қобыздың жел жағынан жүр-
гізіп көріңіз. Әрине, мүмкін емес еді. Бұл пікірдің ең бе-
дерлі айғағы ретінде әріге бармай-ақ, иек астындағы ке-
зеңнің оқиғасы — жынды болды деп байлап-матаудан
өлімші болған Біржан-салды, жын-шайтанмен сыбай-
лас болды деп жұртқа тастап кететін Ақан-серіні еске
алсақ та жетеді.
Міне, осынау тарихи жағдай қобыз сарынының мей-
лінше көнелігіне қарамастан, далалық болмысты мей-
лінше шынайы үндестікте бейнелей алатын етенелігіне
қарамастан домбыра, сыбызғы, жетіген, шертер сияқ-
ты аспаптардын тасасында қалдырды. Тіпті оны ай-
тамыз, уақыт құрдымында, із-түзсіз жоғалып кете жаз-
дады. Кешегі елуінші-алпысыншы жылға дейін қазак
өнерінде қыл қобыз шалатын санаулы ғана адамның
болуы (Дәулет Мықтыбаев пен Жаппас Қаламбаев)
таңдандырмай қоймайды. Қазір, әрине, шүкірлік. ете
аламыз. Құрманғазы атындағы ұлт аспаптары оркестрі-
мізден шалқи естілетін қобыздың қоңыр үні көңілге көк-
темнің қош лебіндей әсер береді. Осы жағдайды ойлап
отырғанда, қазақтың қыл қобызын қартайып, қажып
барып өлген соң жалын атқан жас болып қайта жара-
тылған Феникске теңеуге болады.
Ұлттық музыкалық мұрамыздың көнеден жеткен
озық үлгілеріне айғақ болар мол мағлұмат Батыс Шы-
ғыстың тарихшы-жиһанкездері қалдырған жазбалардан
да айқын аңғарылады. Осы орайда ескеретін бір жай,
біздің кейбір музыка тарихын зерттеушілеріміз ұлттық
музыкамыздың шығу тарихын жаңағыдай тарихшы-
жиһанкездердің жазбаларымен тухтас етіп көрсететіні
151
бар. Бұл әрине, шындыққа қайшы, ғылыми зердені қа-
нағаттандырмайды. Өйткені халықтың рухани асыл қа-
зынасы ешуақытта сырт жолаушыға мақтау үшін жа-
салмайды. Демек, Батыс, Шығыс жолаушылары қал-
дырған деректерге сол кезеңнің айғағы ретінде ғана
назар аударуға болады.
ХІП-ХV ғасырлар аясында Қазақстан жерін басып
өткен Плано-Карпини, Вильгельм Рубрук, Марко Поло,
Рузбехан, Якуб сияқты саяхатшылар жазбасында көш-
пелі елдің өмір салтында музыканың айырықша орын
алатыны, ойын-сауық, ырым-салттары, шертер сияқты
аспаптарда күй сазының шалқи көтерілетіні таңданыс-
пен баяндалған. Қазақтың домбыра, сыбызғы, сырнай
сияқты музыкалық аспаптары ең алғаш аталған байыр-
ғы жазба еңбектердің бірі — XIV ғасырда Мысыр елін-
де жарық көрген «Аттухфатуз закияту филлугатит
туркия»—«Түркі тілі (қыпшақ тілі) туралы тамаша
тарту» атты кітап (16, 64-65). Сөз орайында бұл кітаптың
атауы «Қазақ совет энциклопедиясында» қате жазылға-
нын ескерте кетуді парыз санаймын. Домбыра туралы,
оның орыс-қазақ арасындағы мәдени байланысқа сонау
XIII ғасырдан-ақ дәнекер болғаны жөнінде, балалайка
сияқты аспаптың дүниеге келуіне домбыраның себепші
болғаны хақында белгілі музыка тарихын зерттеуші
Т. Мерғалиев қызықты деректер келтіреді (87, 207). Ал
қытай шежірелерінде түркілердің музыкасы туралы не-
бір таңданысқа толы деректер бар. VII ғасырдың ұлы
қолбасшысы, саяхатшысы Ли Шиминь батысындағы
байтақ көшпелілер әлемімен катты аралас-кұралас жа-
сауға елеулі ықпал еткен адам. Мұнан әрі Суй әулеті-
нің ызбарынан ыққан қытайлар қонақжай түркілерді
паналаса, түркілердің ат құлағында ойнаған жігіттері
қытайдың сұлуын құшып, әскери қызметте көзге түсуді
мәртебе санаған. Қытайлар түркілердің киімін киюлі
әуезе көріп, киіз үйі туралы Бо Цзюй-и сияқты ең бір
айтулы ақындары тамсанып жыр толғаған. Тіптен, сол
кездің өзінде-ақ қытайша-түркіше сөздік жасалып, түр-
кілердің ғажайып әндері мен күйлері император сара-
йындағы оркестрде орындалады екен (34, 175-176). Осы
дәстур бертін келгенше сақталғанға ұқсайды. XVI ға-
сырдың басында әйгілі Магеллан Қытайдың оңтүстік
пұшпағын басып өткенде отыз күн ойын-сауық болып-
ты. Сонда «коус» деген аспапта күй тартылғаны айты-
лады. Мұнысы «қобыз» болу керек деген ойды тіленеді.
152
Өйткені «қобыз» деген сез ағылшын тілінде «коус» де-
генге жуық келеді. Ал қытайлар қобызды «күпу» дейді.
Мұндай деректер бізді таң қалдырмауға тиіс. Сонау
орта ғасырдың өзінде-ақ Орта-Азия мен Қазақстан же-
рінде Қорқыт ата (VI- VІІІ ғ.), Әл-Фараби (IX-X ғ.),
Ибн Сина (X ғ.), ұлы жыршы Кетбұғы (XIII ғ.), Сафи-
әд-Дин (XIII ғ.), Сыпыра жырау (XIV ғ.), Асан-қайғы
(XV ғ.), Қазтуған (XV ғ.), Абу-әл-Қадыр (XV ғ.), Аб-
дурахман Жами (XV ғ.), Бұқар жырау (XVIII ғ.), Ны-
сан абыз (XVIII ғ.) сияқты дәулескер күйші-компози-
торлар, музыканың сол замандағы ұлы теоретиктері
өмір сүрген. Олардың тақыр жерге тумағаны да аян.
Әрқайсысының алды-артында үлгі-өнеге боларлық мол
дәстүрі бар, сабақтасып жатқан халық творчествосы-
ның ұлағатты бесігінде тербеліп өскен.
Әрине артта қалған уақыт пен бүгінгі күніміздің
арасы қысқарған сайын қазақтың халық музыкасы ту-
ралы, оның сан-сала ерекшеліктері жайында небір сү-
белі деректер молынан кезігеді. ХVIII-ХІХ ғасырлар
арасында музыкалық мұрамыз туралы құнды дерёктер
қалдырған авторлардың қатарында Н. П. Рычков,
П. С. Паллас, Г. Спасский, И. Георгий, Г. М. Бронев-
ский, Н. П. Стреумохов, И. Добровольский, А. И. Лев-
шин, А. Ф. Эйхгорн, А. Е. Алекторов, Г. Н. Потанин,
Н. Савичев сияқты орыстың және шет елдің саяхатшы,
тарихшы, ғалымдарын атауға болады.
Ал XX ғасырдың басында қазақтың халық музыкасы
ғылыми негізде саралана бастады. И. В. Коцых,
А. Э. Бимбоэс, В. А. Успенский, А. В. Затаевич, Қ. Жұ-
банов қатарлы зерттеушілердің, жинаушылардың тама-
ша еңбектері берідегі П. В. Аравин, Б. Г. Ерзакович,
А. Жұбанов қатарлы ғалымдардың еңбегіне ұласып,
ғылыми арна құрады. Әсіресе А. В. Затаевичтің «Қазақ
халқының 1000 әні» (1925) және «Қазақтың 500 әні мен
күйі» (1931) атты жинақ-кітаптарының бірінен-соң бірі
жарық көруі халқымыздың музыкалық мұрасы рухани
әлеміміздегі айрықша құбылыс екенін әйгіледі. Шынын-
да да, А. В. Затаевичтің бір ғана Орынбор қаласында
отырып (Семей өңіріне шамалы уақытқа келіп қайтқа-
иын есептемегенде), бас-аяғы бес-алты жыл ішінде қа-
зақтың екі мыңнан астам ән мен күйін қағазға түсіруі
әлемдік этнография, фольклористика тарихындағы ба-
қытты кұбылыс еді. Бұл туралы әйгілі француз жазушы-
сы Ромен Роллан: «музыкалық фольклор жинаудағы
153
дүние жүзілік рекорд» деп қайран қалды. Әрине хал-
қымыздың музыкалық мұрасы ерекше мол болмаса, кө-
сіп алатын қоры болмаса мұндай рекорд жасалмас та
еді. Бұған, сөз жоқ, жаңа, социалистік мәдениетіміздің
берік ірге тасын қалауға ұлан-ғайыр мүмкіндіктер жа-
саған үкіметіміз бен партиямыздың әкелік қамқорлығы
айрықша ықпал еткенін ұмытпауымыз керек.
Ұлы Октябрь революциясына дейін байтақ Европа-
дағы ғылыми түсінікте қазақ даласы жабайылықтың,
варварлықтың үлгісі сияқты болып келсе, А. В. Затае-
вичтің еңбегі мұндай кемтар пікірге күйрете соққы бер-
гендей, социалистік қоғамның тарихқа, халық мұрасы-
на шыншыл көзқарасының айғағындай назар аудартып
еді. Екіншіден, осынау бірегей фольклорлық жинақтар-
дан кейін халқымыздың өз көкірегінде, өз аузында, өзі-
нің саусағының басында аста-төк болып шашылып жат-
қан бай қазынасының барына көзі жетті, сенімі күшей-
ді, жаңа, социалистік мәдениетін жасауға құлшына кі-
рісті. Іле-шала, қазақ әндері мен күйлерін негіз ете
отырып, «Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын» сияқты
опералардың сахнаға шығуы музыкалық мұрамыздың
молдығы ғана емес, профессионалдық мән-маңызын да
паш ететін тарихи кесек мысал еді.
Рас, А. В. Затаевич еңбегінің олқы тұстары да жоқ
емес. Мәселен екі мыңға тарта ән мен күйдің бірде-бірін
нотаға толық түсірмеген. Өз талғамындағы ең мәнді де-
ген иірім-қайырымдарды ғана жазып алған. Дәл қазір
А. В. Затаевичтің қос жинағын ашып жіберіп, бірде-бір
әнді немесе күйді бастан-аяқ халықтық үлгіде орындап
шығу мүмкін емес. Әрине, мұндай олқылықтың себебін
түсінуге болады. Алғашқы талпыныс, музыкалық тіл-
нақыштың тосаңдығы, жаздырушылардын кәнігі орын-
даушылар бола бермейтіндігі, асығыстық салдары ең-
бекте тайға таңба басқандай көрініп түр.
Музыкалық фольклорымызды қағазға түсіріп, мәңгі-
лік өшпес асыл қазынаға айналдырудың озық ғылыми
үлгісін аса дарынды академик-композитор Ахмет Жұ-
банов көрсетті. Осынау тамаша үлгіні кәнігі білгірлік-
пен жалғап жүрген Тмат Мерғалиевтің еңбегі назар ау-
дарарлық.
Халық музыкасының бастау тегі, зерттеу жолына қа-
тысты қысқа қайырым пікірімізді осымен ірке тұрып,
ендігі назар аударуды қажет ететін жай — музыкалық
фольклорымыздың тарихи-әлеуметтік тегі, халықтың
154
рухани ғұмырнамасымен сабақтастығы деген мәселеге
тоқталайық. Өкінішке орай, осы уақытқа дейін қазақ-
тың ән-күйлеріне музыкалық сапасы, ерекшелігі, орын-
далу сипаты, жанрлық айырымы тұрғысында көбірек
назар аударылып келді. Ал елдің өткен өмірімен сабақ-
тастықта саралау, тарихи-әлеуметтік аспектіде зер салу
мәселесі шырпып қана айтылады. Ең бажайлап айта ал-
дық дегенде ХVШ-ХІХ ғасырда туған музыкалық мұра-
мыздан әріге бара алмай жүрміз. Осыдан екі жарым
мың жыл бұрын Конфуций айтқан бір сөз еске түседі:
«Егер белгілі бір елді басқарудың жай-жапсарын білгің
келсе, сол елдің тәртіп-тағлымын танымақ болсаң, онда
музыкасына кұлақ түр»,—депті (94, 14). Музыка тари-
хын зерттеушілерді бейтарап қалдырмайтын осы бір пі-
кірдің мәні — музыка да халықтың тарихи тағдырымең
тамырлас екеніне саяды.
Соңғы деректер бойынша халқымыздың алты мың-
дай күйі жинақталған. Ән мұрасы одан да көп. Сол алты
мындай күйге шамалай зер салсақ бір мыңдайы XX га-
сырдың, төрт мыңдайы XVII—XIX ғасырдың, бір мың-
дайы одан арғы ғасырлардың еншісіне тиеді екен. Ас-
папты музыка ішінде қазақ күйлерінің еш уақытта се-
бепсіз шықпайтыны — өзіндік айрықша сипаты. Күйге
арқау болмайтын өмір құбылыстары жоқ. Қоршаған орта,
жан-жануарлар дүниесінен бастап, адамдардың мінез-бі-
тімі көңіл-күйі, батырдың ерлігі, шешеннің тапқырлығы,
ел басындағы кесек тарихи уақиғаларға дейін күй тілінде
баян етіле береді. Тіптен күйге арқау болған қиял-ға-
жайып, мифтік тақырыптың өзі оқшау арна кұрайды.
Күй жанрының бұл ерекшелігі халқымыздың тарихи
аужайынан хабар берерлік ең мол, ең жанды шежіре-
екенін пайымдатады.
Бұл пікірді әлі де орнықтыра түсу үшін қазақ күй-
леріне арқау болған тақырыптардың қай уақыттарды
қамтитынына назар аудару керек. Қайталап ескерту қа-
жет сияқты, күйдің шыққан мерзімі емес, тақырыбының
қандай тарихи уақиғаларды қамтитынына зер саламыз.
Бұл орайда, қазақ күйлерінің тақырыптық аясы екі жа-
рым, үш мың жылдық мерзімді қамтиды деп сеніммен
айтуға болады. Бір сәт «Қос мүйізді Ескендір» атты ха-
лық күйінің тақырыбынан Т. Момбековтың «Космонавт»
атты күйіне дейінгі аралықты ойша шолып көріңіз. Бұл,
әрине, кездейсоқ дәлел, жетім дерек емес. Қазақтың
ауыз әдебиетінде де, жазба әдебиетінде де, музыкалық
155
фольклорында да Александр Македонскийдің жойқын
жорығы туралы алуап түрлі деректер кезігеді. Өзгені
былай қойғанда «Қу бас», "Дүниеге тоймайтын көздің
сүйегі", «Ескендір мүйізінің жария болуы» туралы
аңыз-әңгімелер, ұлы Абайдың «Ескендір» поэмасы екі-
нің біріне аян. «Байырғы аңыз-әңгімелерден кейде
Александр Македонскийдің Сырдария бойына, байтақ
дала төсіне жорық жасағаны туралы айқын емеуріндер-
ді аңғарамыз»,—деп жазды Ә. Марғұлан (77, 75-81).
Қазақтың музыкалық фольклорының тақырыбы
осынша шалғай уақыт арасын қамтитынына тағы бір
мәнді айғақ — әрбір күйдің қосарлана айтылатын аңыз
әңгімесі. Күй аңыздары халық музыкасы мен бай ауыз
әдебиетіміздің арасында бөгіп жатқан, әлі мән беріліп,
зерттеу объектісі болмаған тың қазына. Қобыз, сыбыз-
ғы, домбыра, жетіген, шертер, шаңқобыз сияқты аспап-
тарда орындалатын күйлердің міндетті түрде қатарла-
са айтылатын қызықты әңгімелері, әсерлі аңыздары
бар. Ел арасындағы күйші орындаушылардың қай-қай-
сысы да топ алдында күй тартпас бұрын сол күйдің шы-
ғарушысы туралы, сырлы саздың дүниеге келуіне се-
бепші болғаи жай-жағдаят жайында әдемі әңгімені
ауызша айтып алады. Мұндай әңгімелерді күй аңызда-
ры десек орынды.
Күйдің қосақтаса айтылатын сыңары болғандықтан
да күй аңызының қамтитын тақырыбы да өмірдің өзін-
дей шексіз. Ел-халық тарихының алуан сырлы қалың
қатпары, тарихтағы белгілі-белгісіз адамдардың өнеге-
лі өмірлері, қуаныш-шаттығы, күйініш-зары, салт-сана-
сы нелер әдемі әңгіме түрінде орындалатын күйдің сыр-
лы сазын толықтырып отырады. Халқымыздың тарихын-
дағы қилы кезең, қиын өткелдер туралы соғылған
ескерткіштей болып «Ел айрылған», «Қорқыт», «Алабай-
рақ» күйлері бебеулесе, ханның қаһары, халықтың да-
налығындай болып «Ақсақ құлан» күйі ширықса; ел
үшін етегімен су есіп, етігімен қан кешкен халық батыр-
лары туралы «Қамбар», «Сырым батыр», «Айрауықтың
ащы зары», «Исатай-Махамбет», «Жұмыр қылыш»
сияқты күйлер күмбірлесе; ер жігіттің малына ұйтқы,
жанына кие, өзіне қанат болғап пырағы туралы «Боз
айғыр», «Боз інген» күйлері азынаса; туған жердің әсем
табиғатына елтіген «Саржайлау» күйі шалқыса; сері
жігіттің көңіл сейілтер әзіл-оспағындай болып «Қара
атты мен торы атты» күйі сылқылдас—соның бәрімен
156
бірге егіздің сыңарындай болып, ауызша айтылатын ма-
ғыналы, сұлу сырлы әңгіме-аңыздары бар. Елдің өткені,
халықтың болмыс-бітімі туралы ең мол айғақты дерек-
тер осы күй аңыздарынан шығады.
Күй аңызы күйдің өзі сияқты мынадай үш саладан
арна қүрайды. Бірінші—халық күйлерінің күй аңызы,
екінші — халық композиторларының күй аңызы, үшін-
ші — бүгінгі күйші-композиторларымыздың күй аңызы.
Мұнан әрі күй аңыздарын сан сала тақырып бойынша
жіктеп, тарихи сабақтастығын, көркемдік мәнін саралау
қажет.
Халқымыздың рухани мұрасын үңги зерттеп, көре-
генділікпен пайымдай білген Сәкен Сейфуллин, Құдай-
берген Жұбанов, Мұхтар Әуезов, Ахмет Жұбанов
сынды ғалым-зерттеушілеріміз жоғарыда айтқан күй
аңыздарына айрықша мән беріп, әдебиет, тарих этногра-
фия, музыка саласына қосылар құнды мұра ретінде қара-
ған. Мұхтар Әуезов «Қазақ халқының зпосы мен фоль-
клоры» атты еңбегінде күй аңызына арнайы тоқталып
былай деп жазды: «Күйді жиюшылардың бір алуан кем-
шілігі көбінше фольклордағы күйдің өзін ғана жазып,
сонымен ілесе айтылатын әңгіме-аңызды қоса жиып
жазбайтыны бар. Осындай себептен қазір қағазға түс-
кен күйдің көпшілігі Батыс Қазақстан күйлері болса,
соның өзінің де ауызша, сырлы сөз, шебер көркем әңгі-
ме түріндегі екінші бөлімі түгел жазылып ескерілген
жоқ.
Күй аңызының көп екенін ел біледі, бірақ кітап, бас-
па білмейді. Егер олқылықтар толып, күйлердің көрікті
аңыздары тілдегі баяндауыш әңгімелері жазылса, онда
қазақ халқының музыка фольклорына әдемі айшық,
нақыш косылуымен, мағыналы мазмұн анықталып жал-
ғасуымен қатар ауызша фольклор да өзінің бір қысқа
түрдегі көркем әңгіме новеллаларын көп байытқан бо-
лар еді.
Ұмытылып, жоғалып бара жатқан көп-көп ескі күй-
лердің қызық, терең сырлы, мол мағыналы аңыздары да
мәдениет мұрасы болып, жөнін тауып, жолы ашылар
еді» (17, 60). Халық мұрасын қастерлеген жан осы пі-
кірді жүзеге асыру үшін өмірін арнаса екініші болмас-
ау. Иә, алты мың күй аңызы—алты мың новелла-хал-
қыңның өмір шежіресі туралы алты мың сыр...
...Біз енді қазақ халқының музыкалық фольклоры
157
туралы айтылған пікірлерді қаперімізде ұстай отырып,
түйін сөзді көлденең тартатын тұсқа келдік. Күйдің са-
ны да жеткілікті, мәні де айрықша екен, оған көзіміз
жеткендей. Енді осы күйлердің ел-халық өмірімен тари-
хи тектес, тамырлас екенін қалай саралауға болады?
Әрине, мұндай аса жауапты түйінді шешерде әркім
өзімше жол тапқыш болмай, ғылыми ой-пікірден ауыт-
қымағаны жөн. Көпшілікке белгілі, ғұлама ғалым Әле-
кей Марғұланның қазақ эпостарының тарихи тегін жік-
тейтін әйгілі моделі бар. Сол үлгі-модель бойынша жал-
пы фольклорымызды, оның ішінде эпостарымызды бес
кезеңге бөледі. Бұл үлгі музыкалық фольклорымыз үшін
де міндетті түрде қолданылуы керек. Себебі, халықтың
өткен ғұмыр шежіресі екеуіне де ортақ. Демек, рухани
мұраның әр түріне әр түрлі қисын іздеу — қашықтықты
килограмдап өлшегендей әбестік болып шығар еді. Оның
үстіне, қазақтың ауыз әдебиеті, эпосы мен фольклоры
өзінің бітім-болмысында музыкамен тығыз байланысты.
Хисса, дастандарымыздан бастап жыр, жар-жар, сыңсу
жоқтауларға дейін тыңдаушысына белгілі бір ән-әуен,
сарын арқылы жұптаса жетіп отырған. Абыздар қобы-
зын шалып-шалып алмай, жыраулар домбырасын бе-
беулете қағып алмай көмейіндегі көрікті сөзін сыртқа
шығара бермеген. Ақын болсын, жыршы болсын, әнші
болсын өнерін ортаға салмас бұрын қолтығының асты-
нан қобызының, қолының басынан домбырасының та-
былып отыратыны халқымыздың қашанғы әдеті. Сон-
дықтан да өлең-жырларымыздың, хисса-дастандары-
мыздың өн бойында «Қыл қобызым құбылтып», «Дом-
бырам екі шекті қолға алайын», «Әншінің домбырасы
қолқанаты», «Домбырам басы долана» деп келетін жол-
дар табиғи ерекшеліктерді пайымдатады.
Сонымен белгілі үлгі-модель бойынша қазақтың му-
зыкалық фольклорының шығу тегін бес кезеңге бөліп
қарауды ұсынамыз.
Б і р і н ш і, көне кезең күйлері (біздің заманымызға
дейінгі VIII—V ғасырлар мен біздің заманымыздың VI
ғасыры арасындағы кезең). Бұған қазақ даласына ис-
лам діні тарағанға дейінгі түркі тайпаларының қиял-
ғажайып тақырыптарға арналған күйлері, жорық са-
рындары, сол жаугершілік кезеңдерде ел есінде қалған
айтулы батыр, ақылды ару, ерге серік болғандай қанат-
ты пырақ, киелі жан-жануарлар туралы күйлер жата-
ды. Мәселеи, «Қос мүйізді Ескендір», «Көк төбет», «Көк
158
бері», «Шыңырау», «Аққу», «Сарын», «Өгіз өлген»,
«Тарғыл бұқа», «Боз інген», «Боз айғыр» сияқты күй-
лерді атауға болады. Бұлардың қай-қайсысы да көне
саз-сарындарымен ғана емес, қосарлана айтылатын
аңыз-әңгімелерімен де алыс заманаларды мегзейді. Кө-
не ұғым-түсініктерді алдыңыздан шығарады. Тәңіріге
жалбарынудың табы, табиғат кұпияларын тәңірі тұту,
көк аспанды, аспан тұстас жан-жануарды культке ай-
налдыру жағдайы айрықша айқын аңғарылады. Көне
ұғым-түсінік бойынша ең ұшқыр самырық құс («Шыңы-
рау»)—алғырлықтың, алапат күштің иесі; аш баланың
алдынан шығатын аққу мейірімнің, сұлулықтың иесі;
көк өгіз, тарғыл бұқалар болса тіршіліктің тек-тірегі
ретінде бейнеленеді. Ал қасқырды пір тұту, оны құпия
күш санау қазақ арасында бертін келгенше сақталған.
Е к і н ш і , оғыз-қыпшақ кезеңінің (VI-VІІ ғ. ғ.) күй-
лері. Бұған Қорқыт атаның сарындары, «Абыз толға-
уы», «Саймақтың сары өзені», «Малжынкер», «Айрауық-
тың ащы зары» сияқты күйлер жатады. Бұл кезең Орта
Азияның Ұлы даласындағы жауынгер тайпалардың өмір
салты, тарихи тағдыры ортақтасқан, жан-жағынан ан-
талаған Қытай, Иран, Византия сияқты іргелі елдердің
қомағай ниетіне қасқайып қарсы тұра бастаған сыны
мол шақ еді. Соған орай туған музыкалық мұралардың
айрықша сипаты көзге ұрады. Елдің бірлігі, ердің та-
бандылығы, өмірдің мәні, бақыттың баяндылығы сияқты
алапат-асқақ тақырыптар күйге арқау болып отырады.
Бір ғажабы, осы күйлердің қай-қайсысы да өзінің
тарихи ұғым-түсінігімен, арқау болған тақырыптары-
мен «Оғызнамадағы»әңгіме сарындарын айрықша айқын
елестетеді. Мұнда ешқандай да кездейсоқтық, жоқ деп
ойлаймыз. Шығыс жазбаларының дерегі бойынша VII—
X ғасырлардағы оғыз-қыпшақтардың мекен-жайы бір
болып қоймаған, тіршілік-тынысы да тағдырлас болған.
Рашид-ед-диннің айтуында оғыздар — қыпшақ, қаңлы,
ұйғыр, қарлұқ, қалаш сияқты ру-тайпалардан құрал-
ған. Оғыздар дегеніміз — қазақ халқының этникалық
тұтастықта көрініс табуына ең негізгі ұйтқы болған түр-
кі тектес тайпалар одағы. Мұның қолмен ұстатқандай
дәлелін еш уақытта жазба деректерден кезіктіру мүм-
кін емес. Өйткені, VІІ-ІХ ғасырдың тас қашау жазула-
ры, Х-ХІІ ғасырдың Махмұт Қашғари, аль—Марвази,
Ибн Фадлан сияқты қаламгерлері XX ғасырдың тарихи
зердесімен, этностық шежіресімен санаспаған. Тарихи
159
логика солай. Демек, бұл түйінді шешетін негізгі айғақ,
ең бір пендешіліктен ада бұлтартпас айғақ — Орта
Азия мен Қазақстанда
ғы халықтардың рухани гносео-
логиясы. Біз неге аңыз-әңгімелерімізге, эпостарымызға,
ән-күйімізге, салт-дәстүрімізге, тілімізге жүгінбей тұ-
рып, оған ғылыми зердемен ой жібермей тұрып, тіліміз-
ді, дінімізді, білмейтін сырт жолаушының орта ғасыр-
лық, одан да арғы жазбаларымен шектелеміз? Қазақ,
қырғыз, өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт сияқты ел-
дердің арасында отызға тарта эпостың ортақтығына қай
тұрғыда назар аударып жүрміз? Рухани мұраламымыз-
дың тарихи тегін ғылыми диалектикалық негізде сара-
ласақ осы түйіндер тарқатылып сала береді.
XI ғасырда оғыздардың шырқының бұзылуын кәрлен
кесенің тасқа түсіп кетіп, быт-шыт болғанына теңеуге
болады. Кәрлен кесенің бір сынығы орыс даласына ба-
рып түсті, салжұқтар басқарған бір сынығы Алдыңғы
Азия елдерін ығыстырды, енді бір сынығы Еділ бойы-
ның татарларымен, келесісі Оңтүстік Оралдағы баш-
құрттармен сіңісіп кетті. Быт-шыты шыққан кәрлен ке-
сеиің ең мол сынығы сол түскен жерінде қалды. «Ғұздар
мен қыпшақтар кезеңіне қатысты батырлық эпостар,
аңыз-әдгімелер негізінен Қазақстан территориясында
туған және бұл тайпалардың Орталық Қазақстан мен
Сырдария арасындағы байтақ далада көшіп жүрген ке-
зінде (VІІ-ІХ) туған. Сондықтан да «Қорқыт», «Алпа-
мыс», «Алдар-көсе» сияқты айтулы образдар өзге өңір-
лерге қарағанда Қазақстан даласында айқын сақтал-
ған»—деп жазды Әлкей Марғұлан (77, 75-81).
Міне, сондықтан да оғыз-қыпшақ кезеңінің күйлері
дегенде оның тарихи шығу тегіне назар аудару арқылы
халқымыздың рухани ғұмырнамасы туралы түсінігіміз-
ді айқындай түсеміз.
Үшінші, ноғайлы кезеңінің күйлері (XIII—
XVI ғ. ғ.) Оғыз-қыпшақ аласапыранынан кейінгі қазақ
даласындағы рулық-тайпалық тұтастану, Алтын Орда
сияқты айтулы мемлекеттің бой көрсетуі осы кезеңдерге
тұспа-тұс келеді. Тек ол ғана емес, ілгері ғасырлар тал-
қысында тағдырын ортақтастырған далалық ру-тайпа-
лардың саяси одақ құрып, бір-бірімен біте қайнасып,
«қазақ» деген кең мағыналы этникалық атаумен тарих
сахнасьша шыға бастаған кезі. Сондықтан да елдің
өзін-өзі тұтастықта тану санасы мейлінше шыңдалға-
нын, бір рудың қырбайлығы тұтас елдің қабырғасын
160
қайыстыратынын, ел шетінен найзаньщ ұшы көрінсе тұ-
тас ел болып ереуілдейтінін әсіресе ауыз әдебиетімізден
айқын аңғарамыз. Бір сәт зер салып көріңіз. «Ер Төс-
тік», «Жиренше шешен», «Алдар көсе» сияқты ертегі
аңыздар, «Алпамыс», «Қобыланды батыр», «Қамбар ба-
тыр», «Ер Тарғын», «Ер Қосай», «Ер Сайын», "Едіге",
«Қырымның қырық батыры», «Ер Жабай», «Ер Шора»,
«Орақ-Мамай» сияқты эпостық жырлар, Сыпыра жы-
рау, Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жи-
ренше шешен сияқты жыраулар, тапқыр шешендер бә-
рі-бәрі сол ноғайлы заманына қатысты. Ертегі, эпос,
жырларымыз да, жырау-шешендеріміз де ноғайлының
мұңын мұңдап, жоғын жоқтайды. Осы тұста мынадай
тарихи шындық алдыңыздан шығады, жаңағы көл-көсір
рухани мұраның жіп-жырғасын шашау шығармай сақ-
тап қалған жалғыз ғана ел — қазақ елі екен. Демек,
«ноғайлы» атауы «қазақ этнонимі орныққанға дейін-
гі далалық ру-тайпалардың жиынтық атауы еді. «Тегін-
де ноғай-қазақ түбіміз бір, Алтай, Ертіс, Оралды қыл-
ған дүбір.." деп келетін жыр жолдарының салмағы
ғылыми деректілігі қай-қайсымызға да ден қойғызуы
керек.
Ноғайлы кезеңінде туған музыкалық мұрамыздың
санатына «Ақсақ құлан», «Жошыханның жортуылы»
«Шора батыр», «Әмір ақсақ», «Қамбар күйі», Асанқай-
ғының «Ел айрылған», Қазтуғанның «Сағыныш» сияқ
ты күйлерін жатқызуға болады: Бұл күйлер әуен-сазы-
ның ширыққан динамикасымен де, қосарлана айтыла
тын аңыз-әңгімесімен де жоғарыда аталған жыр-эпос-
тарымызбен үндесіп жатады. Яғни Жошы ұлысының
(импернясының) шаңырағы шайқалған кездегі елдің
шамырқануы, ердің ширығуы, ру-тайпалар арасындағы
жарықшақ салқыны күй мұраларымызда айрықша ай-
қын көрініс тауып отырған.
Т ө р т і н ш і.— Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі
(ХVІІ-ХVІІІ ғ. ғ.) күйлер. XVI ғасырдың отызыншы
жылдарынан басталатын қазақтар мен ойрат феодал-
дарының арасындағы бәсеке-бақастық осы екі халық-
тың екі ғасыр бойы бітпес дауына, бітіспес шайқасына
ұласты. Батыр Қондайшының хандық құрған кезінен
(1635-53) бастап жоңғарлардың саяси-әлеуметтік өмір-
лері бұрынғы аттың жалы, түйенің қомындағы бір ыр-
ғақты өмірден гөрі басқа сипат алды. Қала салу, егін
егу, сауда жолдарын иемдену, көрші елдермен тиімді
6—729 161
сауда-саттықты күшейту сияқты әрекет кызу көрініс
таба бастады. Мұның өзі атам заманнан бері аралас-
құралас жатқан қазақ сияқты жапсар елге олардың
экономикалық үстемдік, коммерсиялық алаяқтык, дип-
ломатиялық пысықайлық көрсетуіне әкеліп соқты. Мұ-
ны жоңғарлардың қазақты аттап барып орыстармен
байланыс жасауынан, Сыр бойындағы сауда орталық-
тарына көз алартуынан, әйгілі сауда жолдарын иемде-
ніп, кес-кестеуінен айқын көруге бола.
Қазақ-жоңғар арасындағы шиеленістің ең ширыққан
сәті 1723 жылғы аш өзек шақта басталған қырғын еді.
Бұл қырғын соғыс қазақтар үшін «Ақтабан шұбырын-
ды, алқакөл сұлама» деп аталғанымен, жонғардың бас-
қыншы феодалдарына қарсы жүргізген азаттық күресі-
нің бастауы еді.
Осынау екі ғасырға созылған аласапыран халық-
тың сан сала рухани мұрасында шыншылдықпен, тарихи
деректілікпен орын алды. Аңыз-әңгіме, жыр-дастан, сөз-
толтауларымыз бен ән-күйлерімізде Абылай, Есім, Жәң-
гір сияқты хандар, Ер, Олжабай, Қара керей Қабанбай,
Қанжығалы Бегенбай, Жалаңтөс батыр, Бәсентиін Са-
рымалай, Балталы Оразымбет, сіргелі Елшібек, Уақтан
шыққан Баян, Тарақты Байғозы сияқты батырлар, Бұ-
хар, Тәтіқара, Қанай, Толыбай, Қаз дауысты Қазыбек
сияқты жырау-шешендер мен билер, кара халықтың
күйзелісі мен каһарман ерлігі мейлінше мол кезігеді
Соның музыкалық мұрамыздағы айғағы ретінде
«Елім-ай» әнін, «Қаратаудың шертпесі», «Қалмақ биі»,
«Беласар", "Абылайдың қара жорғасы», «Қалмақтың
қара жорғасы», «Кеңес» сияқты күйлерді атауға бо-
лады.
Б е с і н ш і, XVIII, XIX және XX ғасыр басында туған
күйлер. Бұл кезеңнің фольклорында саяси-әлеуметтік
сарынның мейлінше айқын көрініс тауып отыратынын
алдымен атау кажет. Әсіресе, хан-сұлтандарға, бай-
патшаларға деген халықтың көзқарасы, көңіл-күйі,
олардың арасындағы әлеуметтік-таптық жік өлең-жыр-
ларымыздағы сияқты ән-күйлерімізде де тайға таңба
басқандай сайрап жатыр. Содан да болу керек бұл ке-
зеңдегі қазақтың музыкалық мұрасы ерекше молдығы-
мен де, тақырыптық әр алуандығымен де, әуен-сазының
профессионалдық деңгейімен де айрықша назар ауда-
рады. Бұл кезеңнің дәулескер күйші композиторлары
Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Сейтек
162
сияқты ондаған дарындардың көл-көсір мұрасы тари-
хи-әлеуметтік аспектіде қаузай зерттелІп, ғылыми сара
бағасын алуда деп айтуымызға болады.
Сонымен, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мына-
ған саяды екен. Кез келген халықтың тарихи тұлғасы
адамзат мәдениетінің дамуына қосқан рухани үлесімен
өлшенер болса, онда қазақ халқының ұялмай бетке ұс-
тары — музыкалық мұрасы деуімізге негіз мол.
2. Даналық өрнегі. Адамзат баласының тарихында-
ғы ең көне өнер туындыларының бірін, кол өнерінің
жоғары сапалы оқшау түрін тарихшы-ғалымдар «скиф-
тердің жануарлар стилі» деп атайды. Жасалған мате-
риалдары — алтын, күміс, қола, қалайы, жез, ағаш
былғары, киіз, мүйіз болып кездеседі. Осы материал-
дар арқылы бейнелейтіні: айрықша ширыққан сәтте-
гі жан-жануарлар кейпі; оның ішінде бұғы, елік, самұ-
рық құс, барыс, қасқыр, жылқы, қой, ешкі сияқты аң-
құс пен үй хайуандары; оймышты әсер беретін өсімдік-
тер; жауынгерлік өмірге, салт-дәстүрлеріне және тұр-
мыс-тіршілігіне арналған көріністер, заттар. Осылардың
бәрі де оқшау сипаттағы өнер туындылары бола тұрып
бұйымдық, тұтынушылық роль атқарған. Ат-әбзелі, са-
уыт сайманы, ыдыс-аяғы, қару-жарағы, киім-кешегі
осынау «скифтердің жануарлар стилі» деп аталған өнер
туындысына тұнып тұр. «Скиф» деп көне эллиндіктер
Евразияның байтақ даласындағы көшпелі ру-тайпалар-
ды атаған. Бұл көшпелі ру-тайпалардың «барлығының
ортақ аты бір патшасының есімімен сколоттар деп ата-
лады, оларды скиф деп эллиндіктер атап кеткен»,— дей-
ді Геродат (30, 188).
Жануарлар стиліндегі өнер туындыларының алғаш
қолға түсіп, жинақталып, ғылыми пікірлердің айтыла
бастағанына екі ғасырдай ғана уақыт болды. Көпшілік-
ке белгілі, 1714 жылы Петр 1 өте сирек ұшырасатын
заттардың, бұйымдардың, өнер туындыларының және
тіршілік құбылыстарының музейі — Кунсткамераны
ашып берді. 1718 жылы арнайы указ шығарып, онда
«...кімде-кім жер бетінен, су түбінен көне зат тапса,
ерекше жасалған ескілікті мылтық, ыдыс-аяқ сияқты
таң қалдыратын бұйымдар тапса әкелгені жөн, ол үшін
заттың құндылығына орай сыйлықтар беріледі» деп
жазды. Кешікпей-ақ Сібірдің байтақ даласындағы қор-
ған-төбелерден алынған «таң қалдыратын бұйымдар"
Кунсткамераға ағылып түсе бастады. Тіптен аз уақыт
163
ішінде Сібірдің, Қазақстан мен Орта Азияның аяқ же-
тер жеріндегі қорған-төбелер, көне бейіттер оңай олжа
іздегендердің талауына түсті. Көне мүрделердегі екі-үш
мың жыл бойы тұяқ серіппей жатқан алтын киімді мә-
йіттер бір-бір аунап түсті.
Бара-бара Сібір мен Қазақстан ғана емес, қазына
іздеушілер Дон бойындағы, Қара теңіз жағалауындағы
байырғы қорған-тебелерге де құныға қарауды шығар-
ды. Осы тұста үкімет тарапынан қорған төбелерді қазу
үшін арнайы жасақталған адамдар шыға бастады.
1763 жылы ең алғашқы қорған-төбе Украина жеріндегі
Елизаветград (казіргі Кировград) қаласының маңынан
қазылып, ақмойнақ селебе табылды. Акмойнақтың са-
бы, қыны алтынмен апталып, жан-жануарлар мен өсім-
діктің қиял-ғажайып бейнесі оймышталған еді. Бұл ол-
жа да кешікпей-ақ Кунсткамераға келіп түсті.
Қазір Европа қалаларындағы, Нью-Йорктегі бірлі-
жарым бұйым болмаса, жануарлар стиліндегі ең бай
ғажайып коллекция Ленинградтағы Эрмитажға жинақ-
талған. Эрмитаждың осынау бірегей қазынасы соңғы
жылдары Нью-Йорк, Лос-Анджелес, Токио, Осака, Па-
риж, Рим, Флоренция, Венеция, Афины, Гаага, Цюрих,
Эссен, Белград, София сияқты дүние жүзіндегі ең айту-
лы қалаларда көрсетілді. Эстетика әлемінің небір те-
геурінді сыншылары мен ұстамды да талғампаз дейтін
баспасөз жануарлар стиліндегі өнер туындыларын көр-
генде ең асқақ сезімдерін сыртқа шығаруға мәжбүр бол-
ды. «Скифтердің таңғажайып асыл қазынасы арамыз-
да» — деп жазды «Юманите». Ал «Нипл» газеті мақа-
ласын: «Өткен жексенбіде алтын тасқыны Лос-Андже-
лосқа келіп кірді»—деп бастады. Жануарлар стиліндегі
мұраларды зерттеуші белгілі совет ғалымы И. Б. Бра-
шинский былай дейді. «Күлоба қорғанынан табылған
электроқұмыра, Солоходан шыққан алтын тарақ немесе
Толстый моласынан алынған алтын алқа (пектораль)
сияқты айтулы көне өнер туындыларының бұрынғы-соң-
ғы өнер әлемінде теңдесі болмаған, болмайды да»
(28,5).
Шынында да жануарлар стиліндегі өнер туындыла-
ры ғажап! Қанатты қиял, қапысыз шеберлік шынайы
өмір шежіресімен астасқанда, өлмес өнер туындысы бо-
лып шыққан. Бұл қашан, қандай ортада, қалай пайда
болған? Соңғы бірер ғасыр аясында толық шешімін
таппай келе жатқан сұрақ осы.
164
Ең алдымен мерзіміне байланысты, осы уақытқа де-
йін қолға түскен олжаларды тарихшы, археолог ғалым-
дар бірауыздан біздің заманымызға дейінгі VІІІ-III ға-
сырлардың мұрасы деп тауып отыр. Кейбір қорғандар-
дағы бұйымдардың жасалған мерзімі радийлі көмірте-
гімен анықталғандықтан VIII-ІІІ ғасыр аралығы дегенге
күмән болмаса керек. Ал сол көне бұйымдардың, тектес
мұралардың жасалған ортасына келер болсақ, шығы-
сында Ұлы қытай қорғаны, Хуанхэ, Ордос алабынан бас-
тап, батысында Дунай өзеніне дейінгі аралықтағы 40
және 50 параллелдердің ортасын алып жатыр. Осынау
ұзыннан-ұзақ созылған байтақ жолақтың ұзындығы же-
ті мың километр екен. Жануарлар стиліндегі өнер туын-
дыларының осы аралықта жасалғанына айғақ болған
қорған-төбелер: Кировоградтан қазылған «Червонный"
немесе «Литый» қорғаны (1763 ж.), бұдан табыл-
ған бұйымдар қазған адамның аты-жөнімен
Мельгунов олжасы деп аталады; Керчь түбіндегі «Күл-
оба» қорғаны (1821 ж.); Днепрдің бір саласы Чертом-
лық өзенінің бойынан табылған «Толстый моласы»
(1862 ж.), зерттеу еңбектерде «Чертомлық қазынасы»
деген атпен белгілі: «Солохо» қорғаны (1913 ж.); Мо-
лочный өзенінің жағасындағы «Мелитополь» қорғаны
(1954 ж.); Донның жағасындағы «Бес ағайынды» деп
аталатын қорғандар шоғыры (1954 ж.); Алтай таула-
рындағы «Пазырық» қорғандары (1929, 1947 ж. ж.);
Алматы түбіндегі «Есік» қорғаны (1970 ж.); Ауғанстан-
ның солтүстігіндегі Гиндикүш тауының етегіндегі Емші-
төбе деп аталған көне қаланың іргесінен қазылған
«Ділдә-төбе» қорғаны (1978 ж.). Бұл аталған қорған-
дардың бәрі де дүние жүзілік мәні бар, ерекше бағалы
өнер туындылары табылған орындар.
Осы тұста арнайы мән беріп, ескерте кетуге тұрар-
лық бір жағдай — осынау жеті мың километрге созылып
жатқан байтақ алаптың әр өңірінен табылған заттардың
жасалу тәсіліндегі тектестік, стилдік ұқсастық, тақы-
рыптық үндестік ең алдымен назар аударуды қажет
етеді. Демек, Евразияның жапсарындағы байтақ далада
біздің заманымызға дейінгі бірінші мың жылдықтың
аясында өмір салты бір, ұғым-түсінігі ортақ, әлеуметтік
негізі тектес ұлы қауымның болғаны күмән келтірмей-
ді. Осы ұлы қауым әзірше тарихшы ғалымдар арасында
скифтер деп аталады. Ал скифтердің ат-әбзелін, сауыт-
сайманын, киім-кешегін, қару-жарағын әшекейлеуді жә-
165
не күнделікті тұтынған ыдыс-аяғын бүгінгі таңда жа-
нуарлар стиліндегі өнер туындысы деп қарайды. Мұның
өзін әр түрлі ғалымдар өздерінің болжам-пікірлері бо-
йынша «грек-скиф мәдениеті», «иран-скиф мәдениеті»
немесе «сібір-скиф мәдениеті» деп жіліктеп атауды дәс-
түр еткен. Әзірше, мұндай жіліктеу өзінің атына сай
ғылыми негіздегі бұлтартпас айғақты тауып бере ал-
май отыр. Ол ғана емес, бұлайша бөлшектеу байтақ
алаптағы мәдени құбылысты біртұтастықта қарауға,
сол мәдени құбылысты дүниеге әкелген көшпелілер өмір
салтының тек қана өзіне тән мәдени үлгісі ретінде та-
нуға кедергі жасайды. Әрине, мыңдаған километр жер-
ді қоныстанған скифтер көшпелі бола тұрып, көрші ел-
дермен қарым-қатынас жасамады деген ұғым тумауға
тиіс. Біздің заманымызға дейінгі бірінші мың жылдық-
тың ортасында-ақ қасқая созылған Ұлы жібек жолы
Хуанхэ жағалауынан шығып скифтердің жері арқылы
бір шеті Иранға, бір шеті Жерорта теңізін жа-
ғалап отырып Грекиямен жалғасып жатты. Осынау
алыс сапарда ел мен елді жалғастырушы керуен басы —
отырықшы елдің өкілі емес, жер жағдайын жетік біле-
тін көшпелі елдің өкілі екенін мойындау үшін архивтік
деректің қажеті бола қоймас. Дегенмен, мынадай дерек-
тер еске түседі, 1981 жылдан аттай 1448 жыл бұрын
Римде өткен бір діни жиында жыл есебін Христостың
туған күнінен бастау жөнінде пәтуаға келеді. Бұған де-
йін жыл санау Диоклетиан календары бойынша жүргізі-
летін. Ал Диоклетиан болса Христиан дініне қарсы
адам. Содан Христостың туған жылын анықтау керек
болады. Оны кім білген? Жиынға қатысушылар біраз
сасайын дейді. Сонда скиф даласынан шыққан, жеті
жұрттың тілін білетін Диуана (римдіктер Кішкене Дио-
нисий деп атаған) отырып: «Мен есептеп шығардым.
Христос жарықтықтың туғанына 532 жыл болыпты» де-
ген. Бұған болмашы дерек іздеп отырған надан адамдар
сене қалған. Сол жыл 532 жыл, келесі жыл 533 болып,
осы ретпен күні бүгінгі 1981 жылға жетіп отыр (50, 39).
Ал байырғы көшпелілер арасындағы диуаналар үнемі
ел ақтап жол үстінде жүретін, дүниенің жаңалығын бі-
летін, құймақұлақ, көріпкел болған. Мұны халқымыз-
дың көне заманда туған ертегі-эпостарынан мол ұшы-
ратамыз. Басқасын былай қойғанда, бір эпостың ішінде
Алпамыс батыр алты-жеті рет диуананың кейпіне түсе-
ді ғой. Сонда оған алыстың хабарын білетін адам ре-
166
тінде үнемі сұрақ қойылып отырады. Жаңағы римдік-
тердің ортасына тап болған диуананың аузына түскен
532 саны кекті тәңірі тұтқан, аспан әлемі мен табиғат
құбылысына ұдайы зер салған көшпелілер үшін ең кие-
лі сан болған. Ай есебі, күн есебі, мүшел есебі, тоғыс
есебі кәшпелілер арасында тым ерте заманнан бері жүр-
гізіледі. Бұл көшпелі өмір салтынан, күнкөріс, тіршілік
қажеттілігінен қалыптасқан. Осы есептердің қай-қай-
сысында да 19 бен 28 сандары жиі кездеседі де, олардың
көбейтіндісі 532 болып отырады. Мұның себебін М. Ис-
қақов «Халық календары» атты тамаша еңбегінде бы-
лай түсіндіреді: «19 саны «Ай дөңгелегі» деп аталады.
Әрбір 19 жылда ай орағының фазалары қайталанып,
айдың сол күніне келіп отырады. Мысалы, 1961 жылы
21 июньде айдың бірінші ширегі көрінді (дөңес жағы
оңға қараган жарты дөңгелек). Енді 1980 және 1999
жылдары да 21 июньде айдың осындай бірінші ширегі
болады, 1942 жылғы 21 июньде де солай болған.
28 саны «Күн дөңгелегі» деп аталады. Әрбір 28 жыл-
да апта күңдері қайталанып, айдың сол күніне келіп
отырады. Мысалы, 1913 жылғы 22 июнь жексенбі күн
болды. 1941 жылдың 22 июні жексенбі болатын. Одан
кейінгі 1969 жылғы 22 июнь де жексенбі күніне келген.
Айдың фазасы, ай мен аптаның күндері — үшеуі қа-
тарынан қайталану үшін 39x28 = 532 жыл өту керек.
Мысалы, 1961 жылғы 21 июньдегі айдың бірінші ширегі
сәрсенбі күніне келді. Енді осыдан кейін дәл 532 кален-
дарьлық жыл өткенде, 2493 жылғы 21 июньде де айдың
бірінші ширегі көрінеді, бұл күн де сәрсенбі болады»
(50, 40).
Езразияның жеті мың километрлік байтақ даласы-
нан кезігетін жануарлар стиліндегі өнер туындыларын
өмір салты бір, ұғым-түсінігі ортақ, әлеуметтік негізі
тектес, тағдырлары біртұтас ұлы қауымның тудырға-
нына мынандай тарихи айғақтарды көлденең тартуға
болады. Тарих сахнасында мың жыл бойы құдайдың
сүйікті елі атанған әйгілі Рим империясының құлауына
әрісі скифтер, берісі ғұндардың (хунн, гунн) себепші
болғаны белгілі. Күндей күркіреген Ассирияның біздің
заманымызға дейінгі VII ғасырда тас-талқанын шығар-
ған скиф жауынгерлері екені Набупаласар патша жаз-
ғызған Вавилон шежіресінде айтылады. Бұл деректі V
ғасырда өмір сүрген армян тарихшысы Мовсес Хоре-
167
наци де қуаттайды. Біздің заманымызға дейінгі IV—III
ғасырларда салынған, ұзындығы бес мың километрлік
Ұлы қытай қорғаны, сөз жоқ, киммерлер, скифтер, мас-
сагеттер, сарматтар, сақтар, ғұндар, үйсіндер деп әр
түрлі жазбада әрқалай аталатын көшпелілерден қорға-
ну үшін салынған. Байтақ жатқан көшпелілер әлемінен
Александр Македонский мен Дари патшаның тауы ша-
ғылып шегінгені, Кирдің сол даладан ажал тапқаны,
скиф жауынгерлерінің Мысырға (Египет) дейінгі ара-
лықта ат ойнатып, әмірін жүргізгені тарихи шындықтар.
Ең арғысы Тәураттағы (Библия) Иеремия пайғамбар
скифтерді құдайдың жіберген жазасы деп есептейді.
«Жаратқан ием айтады: мен сендерге, Израил әулетінің
үйіне қиянда тұратын халықты қаптатамын деп. Ол
алапат күшті халық, ол байырғы халық, сен ол халық-
тың тілін білмейсің, айтқанын түсінбейсің. Олардың қо-
рамсағы көрдей үңірейген. Өздері шетінен ержүрек.
Олар сенің егінің мен наныңды жейді, ұлың мен қызың-
ды жұтады, қойың мен өгізіңді жалмайды. Бар сенгенің
бекіністі қалаларың шығар, оны қылышпен қақыратып
кетеді»,—дейді Иеремия (26, 19). Осы тұста Геродот-
тың сөзі де еске түседі: «Бізге белгілі халықтардың
ішінде тек қана скифтерге тән бір қасиет бар, біреу де
болса адамзат баласының өмірі үшін ең мәнді қасиет.
Еліне шабуыл жасаған дұшпанының бірде-бірін скиф-
тер құтқарып көрген емес, егер өздері тізгін тежемесе
оларды қуып та жете алмайсың»—дейді тарихтың
атасы.
Осынау қысқа-қайырым тарихи айғақтар мен дерек-
терден-ақ Евразияның ең даласында біздің заманымыз-
ға дейінгі ғасырларда ұйым-ұжымы бір, тағдыр-талайы
ортақ, біртұтас көшпелілер ұлысының (империясының)
дәуірлеп тұрғанын аңғаруға болады. «Скифтер әлемдік
аренадан мың жылдай уақыт бойы түскен жоқ» (40, 13).
Әрине, Греция, Рим, Қытай, Ассирия, Мысыр сияқты
іргелі империялар мен державаларға қасқайып қарсы
тұру, бірде жеңіліп, бірде жеңіп дегендей текетірес ғұ-
мыр кешу, сөйтіп жүріп тарих сахнасында мың жыл
бойы мерейін үстем ете білу жалғыз-жарым шашыраған
көшпелі тайпалардың қолынан келмес еді. Мұндай ке-
сектік, ірілік әлеуметтік-экономикалык негізі берік, сая
си мақсаты мен сенімі ортақ, қуатты тұтастықтың ғана
қолынан келеді. Белгілі совет ғалымы А, П. Смирнов-
168
тың: «Цивилизация тарихында гректер мен римдіктер
ден кейінгі орынды скифтер мен келъттер алады»,—
дейтіні сондықтан (105, 7). Тарихи ойдың бұлтартпас
логикасы осыған саяды. Демек, сол ен даладағы қуатты
тұтастық тудырған жануарлар стиліндегі ғажайып өнер-
дің тектес, тамырлас болуы ешкімді де таң қалдырмауға
тиіс. Егер бірлі-жарым ескерткіш мұрадагі грек шебер-
лерінің қолтаңбасы байқалса, үнділердің касталық бел-
гісі көрінсе немесе ирандықтар мен мысырлықтардың
ою-өрнек үлгісі сезілсе, мұны — көшпелілер әлемінің
көрші-қолаңмен сауда-саттық түрінде де, соғыс-жорық
түрінде де қарым-қатынаста болуының нышаны деп қа-
былдауымыз керек. Сол сияқты көршілес иран сияқты
елдің әлеуметтік-экономикалық базасының біздің за-
манымызға дейінгі кезеңдерде ұқсас болуы да тектес
өнер туындыларын тудыруға себепші болғанын ескеру
қажет. Сондықтан да ең басты мән беретін жағдай —
жаңағы бірлі-жарым олжадағы әр ел шеберлерінің қол-
таңбасы емес, жалпы жануарлар стиліндегі типтік, ти-
пологиялық дара қасиет болуға тиіс. Ал жануарлар сти-
ліндегі ондай дара қасиет, тек қана өзіне тән сипат
тайға таңба басқандай.
Осы уақытқа дейін табылған жануарлар стиліндегі
сан мыңдаған бұйымның белгілі дәрежеде бітім-қасиеті
сараланып, жүйеге келтірілді. Алайда скиф өнерінің аса
күрделі символдық бітімін түсіну, сюжетті кескіндердің
сырын шешу, жалпы қандай «қажеттіліктен» туғанын
анықтау пәтуалы шешімін таппай келеді. Скиф өнерімен
айналысушылардың бірі — осынау ғажайып өрнекті
бұйымдар сиқырлық функция атқарған, түрлі кейіптегі
жан-жануарлардың күштілігі, көрегендігі, ұшқырлығы
сол мүліктің иесіне дарысын деген ниеттен туған дейді.
Екіншілер—түрлі кейіптегі жан-жануарлар скифтер
сиынатын құдайлардың белгісі еді деген пікірді ұсына-
ды. Ал үшіншілері—жан-жануар кейпіндегі құдайдың
өзі дейді. Әрине, бұл пікірлердің қай-қайсысы да ең ал-
дымен жорамал түрінде ғана назар аудартуға тиіс. Ал
мәселенің түйінін шешу үшін мынадай үш жүйеге зер
салу керек: 1. Археологиялық деректердін бәрі, оның
ішіңде скифтер мекендеген региондағы металлургия өн-
дірісінен бастап, жануарлар стиліндегі өнер туындыла-
рына дейін, қоныс-тұрағынан бастап, сынтас белгілері-
не дейін. 2. Скифтермен жапсар елдердің жазба мұра-
ларын мұқият зерттеу, мейлінше сын көзбен қарау қа-
169
жет. 3. Ең мәнді айғақтарды, күрделі проблемалардың
түйінін шешудІ скифтер мекендеген региондағы бүгінгі
халықтардың тарихынан, мәдениетінен, фольклорынан,
этнографиялық деректерінен іздеу керек. Өкінішке орай
осы уақытқа дейінгі скифтер әлемі туралы жазылған
кез келген тарихи, ғылыми еңбек сол скифтерді «құрып
кеткен халық», «ұмыт болған халық» немесе «жоғалған
халық» деп басталады. Бұл, әрине, күрделі тарихи құ-
былыстың себебін саралап көрсету қинаған кезде көл-
денең тартылған дәйексіз пікір. Егер әсірелеп айтсақ:
— Жерді не көтеріп тұр?
— Көк өгіз.
— Көк өгізді не көтеріп тұр?
—Алып балық.
— Алып балықты не көтеріп тұр?
— Алып мұхит.
— Алып мұхитты не көтеріп тұр?
— Туһ, өзің мылжың екенсің ғой!— деген әңгімені ес-
ке түсіреді. Тіптен, тарихи айғақты логикаға дес берейік
те, скифтермен ағаласып-жағаласып өмір сүрген қытай-
лар құрымайды, иран-парсылар құрымайды, гректер
құрымайды. Ал жеті мың километрлік Евразияның апай
төсіндегі көшпелі скифтердің зым-зия жоғалып кетуіне не
жорық?! Бұл, әрине, қисынсыз. Қонысын өзгерткен, этно-
нимін өзгерткен, ассимиляцияға ұшырған халықтар бар.
Тарихтың ең бір қан-қасап оқиғасы 1755 жылғы Цань
Лун әскерінің жоңғарларды қыруындай-ақ болар?
Гедынь-Шань тауының жықпыл-жықпылына тығылған
балаларға дейін шырылдатып қырып, сол таудың тасына
«Қан төгу арқылы тыныштық орнайды» деп жазып кет-
кен болатын. Сол жоңғар-ойраттардың тілі де, ділі де
аман, ұрпағы бүгін де бар. Демек, Евразиядағы бүгінгі
орыс, қазақ, өзбек, қырғыз, татар, башқұрт, қарақалпақ,
осетиндер сияқты сыңсыған қалың ел көктен түскен жоқ,
осы өңірдің топырағы мен суына кіндігі жалғасқан ба-
йырғы ұрпақтары. Сондықтан да жануарлар стиліндегі
құдірет өнердің тегін тектеу үшін шумерлер мен мысыр-
лықтардың, эламиттер мен урартурлықтардың, парсылар
мен қытайлардың шежіре-жазбаларынан бұрын скифтер
өнері дүниеге келген өңірді мекендеп отырған бүгінгі
халықтардың болмысына бойлай үңілу керек.
Ата қонысынан табан аудармай отырған елдерді бы-
лай қойғанда, тағдыр тәлкегін бастан кешіп, ауа көшуге
мәжбүр болған осетиндерді мысалға алып көрелік, Осе-
170
тиндердің қазіргі саны 400 мыңдай ғана. Кавказға орыс-
тардың оңтүстік өңіріндегі даладан келген. Одан бұрын
IV—V ғасырларда қоныс іздеп бүкіл Европаны Испания-
ға дейін шарлап қайтқан. Тарихшы Иосиф Флавийдің
айтуынша осетиндер бұрын «алаңдар» деп аталған, Дон
жағалауындағы скифтердің бір бұтағы болған. Фран-
цуздар мен ағылшындар арасына кең тараған «Алан»
деп келетін есімді осетиндер қалдырған. Міне, осы осе-
тиндердің тілінде, дәстүрінде, фольклорында скиф за-
манынан жеткен нышандардың мейлінше мол кездесе-
тініне белгілі совет ғалымы Василий Иванович Абаев
өзінің еңбектерінде бұлтартпас дәлелдер келтіреді. Осы-
лайша Евразия даласындағы басқа да халықтардың
тарихи-мәдени шежіресіне тығыз сабақтастықта қарап,
жіті үңілу пайдалы болмақ.
Мысал ретінде бір ғана Геродот жазбаларындағы
скифтер мен көшпелі қазақтар арасындағы сәйкестікке
назар аударып көрейікші. Белгілі ғалым, фольклоршы
Балтабай Адамбаев былай дейді: «Әр халыққа тән
маңызды белгілердің бірі — тілі. Тіл дамиды, жаңғыра-
ды, бірақ жасаушысы халықпен бірге өмір сүргендіктен
түбірі түгелдей өзгеріп кетпейді. Рас, біздің қолымызда
әзірше скиф тілінде жазылған жазбаша, баспаша дерек-
тер жоқ. Бірақ, оның есесіне грек, рим, қытай ғалымдары,
саяхатшылары, жазушылары жазып қалдырған жер-су,
адам, құрал-сайман аттары бар. Скифтер дәуірінде қазір-
гі Азов теңізі «Меоты», Дон өзені «Танаис», Днепр —
«Борисфен», Днестр — «Тирас» (кейде «Тарас») атал-
ғанын жоғарыда айттық. Бізге грекше, орысша екі тіл
арқылы сынап жеткен бұл сөздердің түбірі «Тың» (ти-
хий), «Оза суы» ескі дәуірде түркі сөздері болған. Бұлар-
ға «Ақсүтті» (Сумы облысындағы), Бесоба
(Орынбор), «Құлоба» (Қырымдағы), «Қара-қият»
(Украина), «Ақсай» (Солтүстік Қавказ), «Пысыған су»
(Пятигорск), т. б. деген сөздерді қоссақ түркі түбірлі
сөздердің саны сөзсіз көбейе түседі. Бұл тек археология-
лық қазба жүргізілген жерлердің ғана аты. Ал, қазба
жүргізілмеген Россияның оңтүстік батыс обылыстарын-
да, Украинада, тіпті, Молдавияда бізге таныс жер-су ат-
тарында есеп жоқ. Тіпті, қорған, оба, Қырым, Боспор
(бос-бор), Керчь (топырақтың бір түрі) деген сөздер
қазақ тілінде күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мағы-
насыз, жер-су аттарының тікелей аударылып алынған-
171
дары да (Краснояр, Краснодон, Қара теңіз т. б.) аз бол-
масқа керек.
Грек-рим жазбаларында скиф есімдерінің көбі бұрма-
ланып: Бкопасис, Иданфрис, Такасакис, Скуляр, Паллан-
Палакка, Фарзой, Ишпақ, Партати-Партату, Анахарсис,
Савли, Скила, Томирис — деген секілді, грек тіліне ын-
ғайланып жазылғанын байқаймыз. Дегенмен, солардың
ішінен Таргитай, Липаксай, Арпоксай, Колаксай, Ага-
фрис, Аспандр, Актамасад, Отламыш, Инисмей, Атей, Мә-
ди секілді қазаққа тән кісі аттарын да оқимыз. Қайсы-
бір ру-тайпа аттары да бізге таныс естіледі. Мысалы, Сар-
мат (Савромат деп те атайды) — Сармантайға, Алан
(Алоан) —Албанға келеді. Скифтердің бір руы будин-
дерді скиф пен эллиндердің қан араласуынан шыққан ру
дейтін Геродот мәліметінің үлкен ғылыми мәні бар. Өйт-
кені, екі ұлт өкілінің арасынан туған баланы қазақ күні
бүгінге дейін ауыз-екі тілде «будан» дейді. Өсімдікті
малды «будандастыру» дейтін сөздің төркіні де с о д а н
шыққан. Скифтердің бір тайпасы кемерліктер (кеммерь-
яны, кемерцы) деп аталады. Кеммерліктер ығысып, кав-
каздың оң жағымен Қара теңізді жағалап, Балқан жар-
ты аралына басып кірген. Бірақ, оларды артынан қуа
барған скифтер соғысып талқандайды. Скифтердің қол-
басшысы Мәди патша кемерліктердің қолбасшысы Коб
патшаны өлтіріп, калған қолын өзіне косып алады. Сірә,
кемерліктер атанып кеткен ру емес, тайпалық атақ болса
керек. Өйткені, олар скифтер үстем болғанша Қара теңіз
бен Меоты теңіздерінің жағасын, Танаис (Тана) өзені
мен Боресфен өзендерінің кемерін (жағасын) жайлаған.
Скифтер үстем болғаннан кейін кемерліктердің аты атал-
мады. Олардың қорым-қорғандарының да, олардан та-
былған көне заттардың да скиф мұраларынан елеулі өз-
герісі байқалмайтынын кейінгі археологиялық қазбалар
көрсетіп отыр. Осы кемерлер туралы оқығанда:
Беліме буынғаным кемер белдік,
Дариға-ай, сол арадан неге келдік...—
дейтін халық өлеңінің кейбір жолдары еске түседі. Кү-
містелген кемер белдіктер кемерліктен шыққан жоқ па
екен? Бұл өлең жолдары скифтердің қысымымен туған
жерінен Балқанға ауып барған кемерліктердің ұзақ
өлеңінен қалған жұрнақ емес пе екен деген ой келді» (7.
150—151).
Көне заман жазбалары мен бүгінгі қазақ тілі арасын-
172
дағы үндестік, сәйкестікке көз жеткізу үшін біз әдейі
толықтау үзінді келтірдік Тек қана тілдегі сәйкестік
емес, Геродот, Аристей Прононеский, Страбон сияқты
көне заман тарихшылары мен қытай жазбаларындағы
деректерден тұрмыс-салттық, наным-сенімдік, этногра-
фиялық, фольклорлық қыруар сәйкестіктер кезігіп
отырады. Бір ғана Геродоттың өзінен көшпелі скифтердің
киіз үйде тұратынын, қымызды мол ашытатынын, етті қа-
рынға салып көмбе жасап жейтінін, бастарына киіз сай
шошақ тымақ киетінін, жауға аттанған батырды, келін
болып түскен қызды, бесікке бөлейтін баланы, мәйітке
салатын мүрдені, жаңа қонысты отпен аластайтынын,
күлді киелі санап бастырмайтынын, әйел-ананы қатты
қадірлейтінін, өлген адамның үйінен қаралы ту көтереті-
нін, жақыны өлген әйелдің бетін жыртып, шашын жайып
жылайтынын, өлген адамның мінген атын тұлдап жібере-
тінін, өлген адамға жыл толғанда ас беріп, еске түсіреті-
нін, басқа да осы сияқты деректерін оқығанда бүгінгі
қазақтар сияқты көшпелі болған елдер туралы жазып
отырғандай әсер береді. Өйткені, жаңағы сияқты дерек-
мысалдар ешқандай өзгеріссіз күні бүгінге дейін қазақ-
тардың көшпелі өмір салтында сақталып келген ғой Мұ-
ның сыртында ауыз әдебиетімізде кездесетін сәйкестіктер
қаншама десеңізші Тіптен, Геродот суреттейтін табиғат
құбылысының өзі қазақ даласының бітімін елестетеді
ғой. Мәселен, жерінде ағашы жоқ жазық дала екенін, сол
далада сиырдың мүйізін үсітіп түсіретін суықтың бола-
тынын, жаяу сырманы жыландай қайқаңдатып айдайтын
суық желді борей (боран, борасын, бұрқыл, борау) деп
атайтынын тәптіштеп жазады.
Мұндай мысалдарды тізе берсе мейлінше мол. Осы
тұста айырықша мән беруді қажет ететін жай, көшпелі
қазақтардың өмір салтымен үндесіп жатқан осынау сәй-
кестіктер жануарлар стиліндегі өнер туындыларында да
көрініс тапқан. Әрине, таң қалмасқа лаж жоқ. Әйтсе де
нақтылы айғақтарды көлденең тартып көрейік. Скифтер-
дің қорған-төбелерінен табылған олжалардың біразында
көшпелілердің тұрмыс тіршілігінен көріністер бар. Со-
лардың ішінде садақ, найза, айбалта, селебе, қалқан
сияқты бес қаруын асынған жауынгерлер кезігеді. Әсіре-
се, садақтың адыранасын тағу, қарт жауынгердің жас
жауынгерге садақ ұсынуы сияқты сәттер ғалым зерттеу-
шілердің назарын ерекше аударуда. Әр текті жорамал-
жорулар да баршылық. Біздіңше осынау әр түрлі бедер-
173
бейне арқылы скифтер өздерінің өмір тіршілігіндегі ең бір
мәнді көріністерді көрсеткен. «Күлобдан» табылған элек-
троқұмырада садақтың адыранасын тағып жатқан жас
жігіт бейнесі бар. Бұл кәмлеттіктің белгісі. Халқымыздың
көнеден жеткен ертегі эпостарында ұл баланың садақ
тартуы ержеткендіктің белгісі ретінде айтылатын мысал-
дар мейлінше мол. Осы бейнедегі тері шалбар, жарғақ
бешпент, шошақ төбелі күләпра сияқты киімді көшпелі
қазақтар бертін келгенше киген. Сол сияқты, «Чертом-
лық» қорғанынан шыққан құмыраның бүйіріндегі атты
жығу тәсілі көшпелі ел малшыларының арасында дәл
осы қалпында сақталғаны қайран қалдырады. Немесе,
«Пазырақ» қорғанынан табылған тоқымға қараңыз.
Бозбала мен бойжеткен қыздарға арнап үш салпыншақ-
ты тоқым сыру дәстүрі қазақтар арасында күні бүгінге
дейін бар. Ал салпыншақтың шашағы ретінде жылқының
қылын немесе түйенің шудасын қосып сыратын болған.
«Пазырық» тоқымында осы көрініс толық қайталанады.
Тағы да бір мән берерлік көрініс, қанатты қабылан бей-
несінің жиі ұшырасатыны. Тіптен, қанатты құмай тазы
туралы небір қиял-ғажайып әңгімелердің осынау жан-
уарлар стиліндегі бейнелермен сабақтасып жатқаны кү-
мән тудырмайды.
Скифтердің көшпелі өмір салтында болғаны көне за-
ман тарихшыларының еңбектерінде айқын жазылған.
«Скифтердің қаласы да, бекінісі де жоқ, тұрғын үйлерін
өздерімен бірге алып жүреді. Олар шеттерінен сайыпқы-
ран садақшылар және жер шаруашылығымен, мал бағу-
мен айналысады: тұрғын үйлері — қос»,— деп жазады
Геродот. Ал Евразия даласындағы халықтардың ішінде
XX ғасырдың басына дейін көшпелі өмір салтын сақтап
келген бірден-бір ел қазақтар. Жалпы тарихи сараптауда
аңшыларға, балықшыларға, өсімдік өнімін терушілерге
қарағанда мал бағумен айналысатындар адамзаттық
дамудың тұтас бір сатысында жоғары тұр деп есептеледі.
Өйткені аңшы, балықшы, терушілер табиғаттың дайын
өнімін ғана тіршілігіне тірек етеді. Ал бақташылар қауы-
мы ақыл-ой, маңдай терімен өнім өндіреді. Яғни, көшпе-
лі малшылар табиғаттың дайын өнімін иемдене кетуші
емес, өздері еңбек етіп өнім өндірушілер. Бұл жалпы
адамзаттық дамудағы аса мәнді озық белестердің бірі
еді. Содан да болу керек, археологтардың аңғаруында ең
алғашқы металл өндіруді бастаған көшпелі малшылар,
сонсоң отырықшы диқаншылар деген пәтуалы пікір бар
174
(116, 14). Өйткені малшылар қауымының қоғамдық-өн-
дірістік сапасын былай қойғанда, үнемі таулы-далалы
жердің жағдайына зер салып жүруі, мыс жолақтарын
кезіктіруі, кейде дайын метал кесектерін тауып алуы бір-
тс-бірте түсінік-тәжірибелерін шыңдаған Адамзат бала-
сының тарихындағы ең алғашқы металл өндірістерінің
бірі — Орталық Казақстан, Алтай, Орал тауларындағы
байырғы көшпелілердің ортасынан кезігуі тегін емес.
Ал жануарлар стиліндегі металды мың құбылтқан өнер
туындылары тек қана сол металды өндіре алатын ортада
өркен жайса керек еді.
Тарихтан аян, біздің заманымызға дейінгі II мың
жылдық пен I мың жылдық шамасында Қазақстан терри-
ториясын мекендеген ру-тайпалар көшпелі өмір салтына
ойыса бастады. Ал көшпелі мал шаруашылығының бір
жүйеге түсіп, дүрілдей дамыған кезі біздің заманымызға
дейінгі VIII—IX ғасыр. Қазақ даласындағы металлургия
өндірісінің де дәуірлеген кезі осы мерзімге сай келеді.
Бұл уақыт археологтарымыз анықтап беріп отырғандай
андрон мәдениетінің бегазы, қарасу мәденеитіне ұласып,
енді скиф-сақ мәдениетіне қарай ойыскан тұсы еді. Ака-
демик Ә. X. Марғүланның айтуынша Қазақстандағы
қола мәдениеті сан ғасырлар бойы алуан түрлі өзгерістер-
ді бастан өткере отырып, қарапайым формадан бірте-бір-
те күрделене дамуда болған. Бұл мәдениеттің тегі біздің
заманымызға дейінгі III мың жылдық тұсындағы эно-
литтен басталған. Одан беріде небір жойқын тарихи ке-
зеңдерді басып өтіп, біздің заманымызға дейінгі II мың
жылдықтың соңы мен I мың жылдықтың басында өзінің
толысқан шағына жеткен (75, 197). Ғалымның «толыс-
қан шағы» деген сөзінде үлкен мән бар. Шынайы Мәдени
толысу еш уақытта жалғыз-жарым болып кезікпейді.
Көшпелілер даналығы дүниеге әкелген жануарлар
стиліндегі ғажайып өнер туындысы жападан-жалғыз
тақыр жерде пайда болмаған. Бұл кез көшпелілер
әлемі үшін, ең алдымен, мал жаюдың озық тәсілдерін
игеру арқылы базистік негізін нығайтқан, металл
өндіруді құлшына дамытқан, солармен қатар жауынгер-
лік тәртіп пен машығын шыңдаған кезі еді. Тіптен
мәдениттің ең озық айғағы жазу-сызудың өзі осы
тұста пайда бола бастағанына дәлел айғақтардың
шеті қазірдің өзінде көріне бастады. «Қазақстан жері-
нен табылған графикалық бедер-бейнелер (петроглиф-
тер, пикторгаммалар, идеограммалар—А. С.) алғаш-
175
қы қауымдық мәдениет кезінде, қалың тобыр варварлар-
дан бөлініп шыққан бақташы рулардың қолымен салын-
ғандықтан да алфавитті өзге өңірден ауысты дейтін
теорияны жоққа шығарады» (91, 19). «Қазір біздің қолы-
мызда сақ-жетісулық жазу-сызудың шығу тегіне айғақ
болатын мол мағлұмат бар, мұнан басқаша қорытынды
шығарудың қисыны жоқ» (9, 58). Байырғы көшпелілер-
дің өмір салты дүниеге әкелген мал құлағына ен салу,
малдың санына күйдіріп таңба басу, әр рудың өзіндік
таңбасының болу, тіптен денелеріне қара күйе сіңіру
арқылы татуировкалау («Пазырақ» қорғанының дерегі)
сияқты қасиеттердің қай-қайсысы да ең алдымен белгі
берушілік, хабар білдірушілік, ажыратушылық функция
атқарады. Мұның сыртында белгілі бір затпен, көрініспен
ой айту, ниет-құлқын білдіру көшпелілер арасында шың-
далған дәстүрге ұласқан. Геродотта мынадай бір қызық
дерек келтіріледі. Скифтер еліне баса-көктеп кіріп, ша-
буыл жасаған Дарий патшаға көшпелілер айғақ-хат
ретінде құс, тышқан, бақа және бес жебе жіберіпті. Мұ-
нысы: «құс болып көкке ұшсаң да, тышқан болып жерге
кірсең де, бақа болып суға сүңгісең де, бәрібір сені біз-
дің оғымыз баудай түсіреді!»—дегені екен (30, 131).
Міне, бұл келтірген мысалдарды көшпелілер арасында
пайда болған жазу-сызудың алғашқы нышандары деп
қараған жөн. «Жазу-сызудың алғашкы кезеңдерінде айт-
қысы келгенді сурет арқылы беретін талпынысты бай-
қаймыз, сондықтанда идеографиялық сурет жазуды,
дәлеліміз жоқ болған күнде де, жазуға дем берген этап
ретінде тануымыз керек. Белгі-таңбалар суреттен бастап
жүйелі жазуға дейін тез әрі оңай жетіледі, мұның жеткі-
лікті айғағын эскимостар мен бамумдардың жазу-сызуы-
нан көруге болады»,—дейді профессор И. Фридрих
(115, 207).
Қысқасы, осынау жан-жақты мәдени толысудың ең
бір бедерлі айғағы жануарлар стиліндегі өнер туынды-
лары еді. Жануарлар стиліндегі әрбір туындының өн-
бойы адам құдіреттің шынайы асылға ғана жұбанатын
асқақ болмысына тұнып тұр. Өйткені, сол өнердің өн-
бойындағы қиял қанаты жанып өткен әрбір иірім-нақыш
мәңгілік өмір туралы, ұлы шеру көшінен бір пендесін ша-
шау шығармайтын қоғам туралы, сол қоғамдағы адам-
дардың болмысы туралы шежіредей сыр шертеді. Көне
заман шебері қарақан басындағы кұдірет талант арқы-
лы өзіне дейінгі жинақталған бай тәжірибені, сол уақыт-
176
тың тарихи-әлеуметтік аужайын, дүниетанымдық кредо-
сын, сұлулыққа іңкәр талғамын асықтың үлкендігіндей
алтын әшекейге түйіп кеткен сияқты. Сондықтан да, өзін-
дік үлгі-нақышпен жасалатын осынау өнер туындылары
«жануарлар стилі» немесе «жануарлық стиль» деуден
гөрі скифтердің даналық өрнегі десе көңілге қонғандай.
Шексіз табиғат, ашық аспан асты — көшпелілердің
алып «баспанасы». Сол алып «баспана» аясындағы аң-
құс, өсімдік, табиғат құбылыстары, ай-жұлдыз — олар-
дың тағдырлас, тамырлас серіктері. Көшпелілер үшін
бақ та солардан, сор да солардан. Демек, көшпелілер
ширыққан аң-құсты, жан біткендей ширатылған өсім-
дікті кызық көріп бейнелеп отырған жоқ, өздерінің
қарым-катынасын өздері де ширыға әйгілеп отыр. Олар
үшін жан-жануарлар мен өсімдіктер, табиғат құбылысы
мен аспан денелері «заттанған шындық», бақ пен сор-
дың себепшісі.
«Поэтому, с однай стороны, по мере того как предмет-
ная действительность повсюду в обществе становится
для человека действительностью человеческих сущност-
ных сил, человеческой действительностью и, следователь-
но, действительностью его собственных сущностных сил,
все предметы становятся для него опредмечиванием сам-
ого себя, утверждением и осуществлением его индивид-
уальности, его предметами, а это значит, что предмет
сановится им самим»—деп.жазды Қ. Маркс (2. 593):
Демек, көшпелілер ұғымында жан-жануарлардан бас-
тап өсімдікке дейін, табиғат құбылыстарынан бастап
шексіз кеңістікке дейін идеализацияланған. Басқа ел-
жұртты айтпағанда, көшпелі қазақтардың соңғы ғасыр-
ға дейін жеткен ұғым-түсінігіне зер салып көріңіз. Олар
үшін көз көргенмен қол жетпес, ақылға сыймас көк ас-
пан — бәрінің әмірші тәңірісі. Ай, жұлдыз, күн, оған ұқ-
сас жердегі от — тәңірінің өзі болмаса да көзіндей. Ең
арғысы көк шөптің өзі киелі, себепсіз жапыруға болмай-
ды. Төрт түлік малдың әр қайсысының иелері, қолдайтын
пірі бар деп есептеп, оларды «Қамбар ата», «Шопан ата»,
«Ойсыл қара», «Зеңгі баба», «Шекшек ата» деп атаған.
Жылқы — желден, түйе — сордан, сиыр — судан, қой —
оттан жаралған деп есептеген. Ұлын алыс сапарға шы-
ғарып салып тұрған ана:
«Көл иесі Қамбар-ау,
Шөл иесі Қамбар-ау,
Қарағыма көз сал-ау"-
177
деп кәміл пірлеріне сиынған (Қыз Жібек). Малшы
атаулы меңсіз қара мысық көрсе әйелі ұл тапқандай
қуанатын да, әлгі мысықты иесінін көзін ала беріп бір
мытып өлтіріп, қотан ортасына көметін. Мұнысы киелі
қара мысықтан індет атаулы қорқып жоламасын дегені.
Топалаң тиген қойдың еңсесі түсіп, есеңгіреп тұрады.
Мұндайда бақташы дереу қойдың құлағын шорт кесіп
алады да, «басқа келген пәледен бастан кұлақ садаға»
деп қойдың басынан уш айналдыра лақтырып жіберетін
болған. Қазақ күні бүгінге дейін іштен шыққан баласын
«ботам», «құлыным», «коңыр козым» деп жақсы көреді.
Ауа райының бұзылғанын айдың шалқалап туғанынан
көріп, көшпелі қазақтар: «Шалқалауын қарашы! Мә,
саған!»— деп кіжіне таяқ лақтыратын болған...
Қазақ арасында айтулы батырлардың, қобызшы күй-
шілердің, шешен жыраулардың қолдайтын кәміл пір-
лері, киесі болған. Ондай кәміл пірі, қолдаушы киесі әр
кімде әр түрлі жан-жануарлар кейіпінде кездесіп отыра-
ды. Мәселен, Ш. Уәлиханов жазатын Тарақты руынан
шыққан Байғозы батырдын киесі ақиық бүркіт болса,
Аралбай руының батыры Жарылғаптың киесі қызыл ал-
тайы түлкі еді дейді. Әсет ақын көңілін сұрай келгенде
әл үстінде жатқан Кемпірбай былай дейді:
Әсетжан, бұл аурудан өлем білем!
Алланың аманатын көрем білем!
Кеудемнен көк ала үйрек «қош» деп ұшты,
Сол шіркін кәрі жолдас өлең білем ..
Міне, мұндағы «көк ала үйрек» деп отырғаны Кемпір-
бай ақының киесі, көзге көрінбес желеп-жебеушісі. Осы
тектес тағы бір мысал еске түседі. Шешендік шежіре
сөзде Қаз дауысты Қазыбек бидің бала кезінде елшілер-
ге еріп қалмақтың ханы Қоңтажыға келетіні бар ғой.
Сол жолы қаһарлы Қоңтажы бала Қазыбектің сөзінен
тосылып, қазақтарға оң шырай көрсетуге мәжбүр бола-
ды. «Қазақтар шығып кетті, қалмақ бірыңғай қалып кой-
ды. Барлық қалмақ жиылып, ханның қасына келіп:
— Бір жұдырқтай баладан қарасуға түсіп, осынша
дірілдеп кеткеніңіз не? — деді. Сонда Қоңтажы тұрып:
— Сендер білген жоқсыңдар. Сөзді өңменімнен сұғып
айтқан кезде, екі иығынан екі аю аузынан от шашып,
«тыпыр етші, көрейін» деп тұрды. Мінеки, мен сонда қат-
ты сескендім. Сендерге көрінбегенмен маған көрінді.
Менің енді бұған қайтарып айтар сөзім жоқ, мал мен
178
жанын есептеп алдына салып беріңдер»,—дейді
(117, 107),
Мұнда да Қазыбек бидің желеп-жебеуші пірі аю
бейнесінде болған деген емеурін айқын аңғарылып тұр.
Міне, бұл сияқты мың сан мысалды әлі де тізе беруге
болады. Бірақ, ол шарт емес. Мәселе сол мысалдардың
аса мол аңғартарын пайымдай алуда болса керек. Өзге-
сін былай қойғанда, даналық өрнегіндегі (жануарлар
стилі) неше түрлі қиял-ғажайып бейнедегі аң-құстар
жаңағы келтірген мысалдағыдай желеп-жебеушілік
функция атқармады ма деген де ой келеді. Яғни, көшпе-
лілердің ұғым түсінігінде табиғат құбылыстарынан бас-
тап, жан-жануарлар әлеміне дейін бәрін де "заттанған"
шындық, бәрі де белгілі бір күштің иесі. Тек ол ғана
емес, сол күштің иелері кейбір көшпелілердің желеп-же-
бейтін пірі де бола алды екен. Мәселен, Байғозы батыр-
ды — ақ иық бүркіт, Жарылғап батырды — қызыл алта-
йы түлкі, Кемпірбай ақынды — көк ала үйрек, Қазыбек
биді - аузынан от шашқан аю желеп-жебесе, індет ау-
руынын қара мысықтан қорқатыны, ауа райының айға
байланыстылығы сияқты өмірдегі барлық құбылыстың
"заттанған" иелері бар деп есептелген. Олардың бәрі де
болмасты болдыра алатын ширыққан күштің иелері. Бәл-
кім содан да болу керек, даналық өрнегіндегі (жануар-
лар стилі) әрбір бедер бейненің шиыршық ата бейнеле-
нетіні. Ал қазақ арасындағы аңыз-әңгіме, этнография-
лық деректердін. алыс замандар төрінен жетіп отырғаны
ешқандай күмән тудырмауға тиіс. Шоқан Уәлиханов
айтқандай, «қырғыздар (қазақтар — А. С.) өздерінің кө-
не аңыздары мен наным-сенімдерін қайран қаларлық та-
залықта сақтай білген» (28, 1, 319).
Енді, осы тұста бір сұрақ тіленеді, жарайды, даналық
өрнегіндегі (жануарлар стиліндегі) өнер туындысы —
көшпелілер болмысының көркем айғағы екен, сол көшпе-
лілер болмысының сұлулық заңдылықтарымен көрініс
табуы дейік, сонда неге ширыққан экспрессивті бейнелер-
ді кескіндеуге айрықша мән берген? Бәлкім, көшпелілер-
дің өмір салты, тіршілік-тынысы тегеурінді динамизмге
толы болғандықтан шығар! Әрине, мұндай жауапқа
жұбанбауға да болады. Сондықтан, көшпелілердің дина-
мизмге толы әмір-тіршілігі өнер тілінде типті және типо-
логиялық тәсілдермен игерілгеніне зер салу қажет. Біз
ғой, өнер туындыларын тілге тиек еткенде "типті бейне"
деген ұғымды жиі айтамыз. «Тип» деген сөзді үш түрлі
179
ғылыми мағнасы бар,— дейді белгілі философ
А. В. Гулыга, — бірінші, еш ауытқуы жоқ үлгі, стандарт.
Екінші, құбылыстың ең бедерлі сипатын, мәнін айғақтау.
Үшінші, өмір құбылыстарын дәл бедерлеуде ауытқығаны-
мен, соның тегін тектеуге болатындай негізгі формасын
көңілге ұялату (33, 20). Ал өнердегі типология дегені-
міз — типті образға қарағанда өмірдің ұзын ырғасын, ар-
налы сүлде-сорабын (схема) көрсетеді. Бұл орайда көр-
кемдік типология тәсіліне арқа сүйеу арқылы өнер туын-
дылары ғылымға жуықтайды. «Өнердегі типологиялық
образ, белгілі дәрежеде, сыртқы нышан сияқты. Ол типті
образға қарағанда жобаға, емурінге жүгінеді, бірақ ай-
тары да, аңғартары да әлде қайда мол. Бұл жерде, нақты-
лықтан (конкретность) көз жазып қаламыз деген ұғым
тумауы керек, өмірдің нақты шындығы тек қана болар-
болмас көрнекілігін жоғалтады. Біздер белгілі бір құбы-
лыстың сезімдік нақтылығына қоса бірыңғай абстрак-
циядан құралған логикалық нақтылықтың да болатынын
диалектикалық материализм курсынан білеміз ғой. Көр-
кемдік нақтылық осынау сезімдік және абстракциялық
нақтылықтардың ортасындағы желі. Типтік образ бол-
са — сезімдік нақтылыққа жуық, ал типологиялық об-
раз —ұғымдық нақтылықпен астасып жатады. Типоло-
гиялық образ — тек қана ойдың ордасы емес, сонымен
бірге сезімнің де қайнар көзі. Ал сезімсіз өнер жоқ...»
(33,21).
Профессор А. В. Гулыганың осынау түйінді ойына
скифтердің даналық өрнегіндегі (жануарлар стиліндегі)
өнер туындылары мейлінше ұрымтал айғақ болғандай.
Мәселен, аузымен құс тістеген қанатты пырақтың, қанат-
ты құмай тазының, шүйдесінен бастап шонданайына
дейін мүйіз біткен бұғының бүкіл денесі ою үлгісінде
мың бұралып бейнеленген жан-жануардың өмірде кездес-
пейтінін, мұның бәрі де өмірдегі типті кұбылыстар емес
екенін жақсы білеміз. Сөйте тұра даналық өрнегіндегі
(жануарлар стиліндегі) өнер туындыларына қарап тұр-
ып жүйрік ат, құмай тазы, ширыққан сәттегі аң-құс
туралы қанатты сезімге бөленеміз ғой. Мұның сыры әлгі
айтылған типологиялық образдардың әсерімен сабақтас.
Көшпелілердің өмір салтындағы мың сан көрініс, дүние
танымындағы мың сан ұғым-түсінік типологиялық образ
құраған өнер туындысы арқылы ғажайып эксперессивті-
лігімен көрініс тапқан. XVIII ғасырда неміс ағартушы-
ларының арасында Лаокоон скульптуралық тобына бай-
180
ланысты дау болыпты. Сондағы дауға себепші: өліп бара
жатқан Лаокоон ширыға шыңғырудың орнына, неге
булыға ыңырсиды?— деген сұрақ екен. Бұған Г. Э. Лес-
синг жауап қайтарғанда, нағыз өнерде өмір құбылыс-
тары көзден тізгендей қайталанбайтынын, адамдарды
белгілі бір күйге түсіретін «шиманды сәттердің» қамты-
латынын көлденең тартыпты. Қиялға канат бітіретін,
ойыңа өріс беретін өнер ғана өміршең. Шыңдықтың жіп-
шырғасын шығармай көшіру, шегіне жеткен аффект сәтін
бейнелеу — қиялдың қанатын қырыққанмен пара-пар.
Ал Лессингтің скульптураға катысты айтқан ойы жалпы
өнер туындысына жат емес (33, 22).
Осы ойды орнықтыра түсу үшін, скифтер өнерінің
Эрмитажда тұрған бір үлгісі —«Күлоба» қорғанынан
табылған алтын кіседегі «Қандастар» деп аталатын бе-
дерлі бейнені мысалға алып көрелік Мұнда бірі-біріне
бет түйістірген екі адам бейнеленген. Екеуінің біте қай-
насып кеткені сонша — бір адам сияқты әсер береді.
Екі адамда бір ғана мұрын, бір ғана ауыз, екі көз ғана
бар. Екеуіне ортақ бір ауызбен дәм татып, анда (қан-
дас) болудың антын берер сәттегі ыдысты еріндеріне
тигізіп тұр. Сонысына қарамастан осынау бейне ешқан-
дай құбыжықтық әсер бермейді, ойлы көзбен зер сал-
саңыз бірі үшін екіншісі жанын беретін нағыз қандас
бауыр, қимас дастықтың кейіпін елестетеді Шын дос,
қандас бауыр өмірде еш уақытта жаңағыдай беттескен
қалыпта кездеспейді. Алайда біз әрісі Геродот жазған,
берісі монғолдар мен қазақтар арасында бертін келген-
ге дейін сақталған анда (қандас) болу дәстүрінің көш-
пелілер өміріндегі ең бір киелі сәт, қасиетті ант екенін
осынау "Қандастар" атты бедерлі бейнеге қарап тұрып
айқын аңғарамыз. Яғни, бұл бейне өмір құбылысын
типтендіру арқылы емес, типологиялық тәсіл арқылы
жеткізіп тұр. Нағыз өнер туындысының ой мен сезімге
қанат бітірер тапқырлығы кімді де болса тәнті етеді.
Көшпелі скифтердін даналық өрнегі (жануарлар
стилі) туралы түйін сөз мынаған саяды. Евразияның
байтақ даласындағы көшпелілер әлемінде шыңдалған
малшылық дәстүр, аз күш жұмсау арқылы күнкөрістің
мол қорын жасау мүмкіндігі (9, 55), металл өндірісін
меңгеру, сөйтіп базистік берік тұрғыр мен жетілген көр-
кемдік ойдың үйлесім табуы озық өнер туындыларын
дүниеге әкелген. Асылы, «Өнер туындыларын дүниеге
әкелген» деп келетін ой орамы бүгінгі талғамның, бүгін-
181
гі түсініктің перзенті. Әйтпесе, біздің заманымызға
дейінгі көшпелілер бүгінгі ұғымдағы өнер туындыларын
тудыруды оқшау мақсат етпеген. Олар өздерінің күнде-
лікті тұтынатын заттарын әсемдеп жасауға әуес болған.
Сол заттарды әсемдейміз деп отырып өздерінің дүние
танымын, ұғым-түсінігін, талғам-татымын, наным-сені-
мін және шеберлік мүмкіндіктерін әйгілеп қалдырған.
Мүның бәрі де бүгіннің көзімен қарағанда тарихи мәні
бар аса қүнды айғақ болып отыр.
Айғақ қана емес-ау, халықтың рухани дәстүрі атты
мәңгілік тоқтамас салқар керуеннің әсем бір көші
сияқты көз қуантып, көкірекке қанатты қиял дарытуда.
Бүгінгі бақытты заманда, кемел қоғамымызда адамзат-
тың рухани асылдар санатына қосылатын даналық өр-
негіндегі (жануарлар стиліндегі) ғажайып өнер туын-
дыларына қайтадан жан бітіріп, түртіп оятып, өміріміз-
дің өрнекті кәдесіне жартатын ұл мен қыздың суыры-
лып шығатына күмәніміз жоқ. Бұған мүмкіндігіміз де
мол, рухани әзірлігіміз де жеткілікті.
3. Киіз үй. «Бөгде елдің мәдениетіне зер салғанда
өзіміз пір тұтатын қасиетті ғана мойындап, бізде жоқ-
тың бәріне мұрын шүйіру, сөйтіп ол халықты әлі балаң
деп қарау—тарихшылар үшін аулақ жүретін методоло-
гиялық аберрация. Мәселен, Европа мен Алдыңғы
Азияның халықтары цивилизацияға тұяқ іліктірісімен
қалалар салып, көздіц жауын алатын ғимараттарды
дүниеге әкелді. Түркілер болса үй салмады, бақша бап--
тамады, себебі олар қытымыр табиғат құрсауында оты-
рып төңірегіндегі қылтанақ атаулыны аз ауқытта отын-
'ға айналдырар еді. Алайда, әрі кең, әрі жылы, көш-қонға
қолайлы киіз үйге қарағанда тас лашық пен балшығы
баттасқан үйді қолайлы деп ешкім де дәлелін беземес.
Табиғатпен тамырлас көшпелілер үшін мұндай киіз үй-
лерде тұру астамшылық емес, қажеттілік болған»,—
деп жазыпты белгілі ғалым Л. Н. Гумилев (34, 72).
Ойды ой қозғайды, әйгілі ғалымның киіз үй көшпелілер
үшін қажеттілік дәуінде сан тарау мағынаның өрісі жа-
тыр. Көпшілікке белгілі, біздің жыл санауымыздан әл-
денеше ғасырлар бұрын Евразияның мол отына тұнып
тұрған байтақ даласында көшпелі өмір салты қалып-
тасты. Дамудың басқаша жолын «таңдау» бұл далада
мүмкін емес еді. Бұл осынау табиғаты қытымыр болса
да жері шүйгін ен даланың тылсымын түсініп, тілін табу
ғана емес, сол дала төсінде аз ғана күш жұмсап мол
182
өнім алудың, «қосымша өнімді әрі тез, әрі оңай түсіру-
дің (9, 55) жедел шыңдалған өмір сүру тәсілі болатын.
Былайша айтқанда, көшпелілердің тек қана өзіне тән
өмір салты, өнім өндірісі қалыптасты. Жер төсін тыр-
малаған отырықшыларға қарағанда көшпелілердің
өндірістік негізі әлде қайда берекелі болады (9, 55).
Біздің жыл санауымызға дейінгі IV—III ғасырлардың
өзінде-ақ тек жылқы малының өзі төрт-бес мыңға жет-
кен байлар пайда бола бастады (24, 3, 190), Бұл дала-
дағы өндіріс тәсілінің шыңдалуы, өнім қорының молы-
ғуы сол дала төсіндегі ел-жұртқа төңірегінен алапат-
айбарын асыртып қана қойған жоқ, сонымен бірге күн
көрістің ұлы ырғағымен үндес салт-дәстүрді, мораль-
дық-этикалық қарым-қатынасы, өнердің алуан түрін
орнықтырды. Осылардың ішінде көшпелілердің сан ға-
сырлық тәжірибесі, өмірлік қажеттілігі, ой өрісі, талғам
татымы шегіне жеткен мүмкіндіктің айғағы бір ғана
киіз үйдің бойына шоғырланғандай. Көшпелілердің
сұлулық туралы талғам-түсінігі, дүниені сұлулық заң-
дылықтарымен игеру мүмкіндігі негізінен осы киіз үй
арқылы көрініс тапты. Киіз үйдің сықырлауығынан бас-
тап шаңырағына дейінгі әрбір бөлшегі өз алдына оқшау
өнер туындысы бола тұрып, сол мың сан бөлшек бір-бірі-
мен мінсіз үйлескен шақта шегіне жеткен, әбден аяқ-
талған өнер туындысын құраған Осынау шегіне жеткен
өнер туындысы көшпелілердің күн-көріс мұқтажынан
бастап рухани талғам-талабына дейін қызмет еткен,
Қысқасы, киіз үй көшпелілер үшін табиғаттай сұлу,
кеңістіктей үйлесімді шағын әлем еді. Бұл ретте, киіз
үйді адамзат баласының ұзына тарихында жасалған
материалдық мұралардың ішіндегі бірегей айғақтардың
бірі деп қарауға негіз мол.
Әрине киіз үйді бір күнде, бір ғана адамның дана-
лығы дүниеге әкелген жоқ. Ол көшпелі өмір салтымен
бірге туып, біте қайнасты, қатар шыңдалды. Сондықтан
да көшпелілердің материалдық мүмкіндігіне ғана емес,
таным-түсінігіне, шеберлігіне бірден-бір мол айғақ осы
киіз үйдің өн бойына жинақталды.
Әзірше киіз үй туралы ең көне дерек біздің заманы-
мыздан бұрынғы үш мыңыншы жылдардан, қола дәу-
ірінің сорабынан белгі беріп отыр. Мұны біз Алтай тау-
ларындағы, Сібірдегі Баяр жартасындағы, Қырымның
жақпар тастарындағы суреттерден көреміз. Ең көне зат-
тық айғақтарды Алтайдағы Пазырық және Монғолияда-
183
ғы Ноин-үлин қорғандарында сақталған киіз үй үлгілері
әйгілеп отыр. Ал ең көне жазба деректі грек тарихшысы
Геродоттың көшпелі скифтер туралы жазбасынан оқи-
мыз. Одан бергі замандарда киіз үйдің бітімі, оның
көшпелілер өміріндегі ролі туралы мағлұматтарды Ба-
тыс-Шығыс тарихшыларының, саяхатшыларының жаз-
баларынан, көне әдебиет нұсқаларынан, түрлі архи-
тектура үлгілерінен молынан кезіктіреміз. Мәселен,
үйсін гуньмосының (ханының) киіз үй тігіп отыратынын
көне қытай шежіресінен Н. Я Бичурин келтіреді. Зе-
мархтың жазбаларында арба үстіне тігілген киіз үй сөз
болады. Жалпы, көшпелі-өмір салтына орай арба үсті-
не күйме сияқты біржолата орнататын киіз үй пайда
болған сияқты. Мұндай арбалы киіз үйлер Плано Кар-
пини, Рубрук, Иби-Батута сияқты тарихшы-саяхатшы-
лардың жазбаларында жиі ұшырасады. Алайда арба үс-
тіндегі киіз үй ілкімді көш-қонға қолайсыз еді. 1253—
55 жылдары Қазақстан жерін бастап өткен француз
елшісі Рубруктың айтуы бойынша «кейбір киіз үйлерді
тарту үшін арбаға 22 өгізге дейін жегіледі» дейді. Әри-
не, тау-тас, өзен-шөл, құмдауыт жерлерді көктей басып,
табиғат қытымырлығының алдын орап отыратын көш-
пелілер үшін әрі жеңіл, әрі жинамалы үй қажет болған.
Ондай үйді дүниеге әкелді де. Ұрым императорының
айтулы сарайларынан шыққан елші Менандр Протек-
тор ғұндар ортасынан бір ғана атқа жүк болғандай
жеп-жеңіл киіз үйді суреттегенде мәрмәр сарайды қор-
сынып отырғандай сыңай танытады (85, 377-379).
Академик Әлкей Марғұланның айтуы бойынша «үй-
дің қаңқасы» деп келетін сөз тіркесі арба үстіне тігілген
киіз үйдің бітімін елестетеді, дейді. Ал XVII ғасырда
өмір сүрген тарихшы, Хиуаның ханы, Әбілғазы Баһа-
дурдың айтуынша, «қаң» — екі дөңгелекті арба деген
мағына береді. Әйгілі эпосымыз «Қыз Жібектегі» Жі-
бек бастаған қыздар мінетін күймелі арба ұстау дәс-
түрі қазақтар арасында XVIII ғасырға дейін сақталған
(74, 2). Тек қана «Қыз Жібек »емес, «Оғызнама», «Қи-.
таби дәдәм Қорқыт», «Қозы-Көрпеш — Баян-сұлу»,
«Манас» сияқты эпикалық поэмаларда киіз үйдің небір
үлгілері суреттелген.
Осыдан бірер жыл бұрын Ачинск төңірегінде зерттеу
жүргізіп жүрген Г. А. Авраменко басқарған экспедияция
полеолит дәуіріндегі адамдардың тұрағын тапқан.
Бұл тұрақ тарих ғылымының докторы В. Ларичевтің
184
пікірі бойынша, қазақтың киіз үйін елестетеді. Таң қа-
ларлығы сол, әлгі тұрақ мамонттың ұзын иінді тістерін
уық сияқтандырып жамбас сүйектің шұңқырына қадау
арқылы жасаған. Сонда киіз үйдің қарапайым түрі бол-
ып шыққан. Әрине, киіз үйдің түпкі тегі, алғашқы ны-
шаны дүниеге осылай келуі де әбден ықтимал. Осы
тұста «киіз үйдің қаңқасы» деген ұғым шын мәніндегі
қаңқа сүйектен бастау алмады ма деген ой өзінен-өзі
тіленеді. Тек ол ғана емес «киіз үйдің сүйегі» деген де
сөз тіркесі бар ғой. Ал киіз үй туралы көнеден жеткен
жұмбағымыз: «Отыз омыртқа, қырық қабырға, бәрін
ұстап тұрған ауыз омыртқа» деп келеді.
Қалай десек те, киіз үйдің көшпелі өмір салтымен
құрдас екені күмән тудырмайды. Себебі, киіз үй сияқ-
ты ғажайып «көшпелі архитектурасыз» көшпелі өмір
салтына ¥лы далада көндігу мүмкін емес еді.
Шамамен IV ғасырдың орта тұсы — Шығыс Евро-
паға ғұндардың (гунн) ауысқан кезі. Осы жағдайды көзі-
мен көрген Рим әскерінің жауынгері Аммиан Марцеллин-
нің айтуынша ғұндар (гунндер) дембелше келген, көсе,
«аттың арқасынан өсіп шықандай». Олар тек ат үстінде
соғыс салады, қарулары семсер, садақ және арқан бол-
ып келеді. Көшіп жүреді, «егер оты-суы мол жерге
тұяқтары тисе болды, жинамалы дөңгелек үйлеріи тігіп,
сол жерде аялдайды. Жердің оты сұйылған кезде арба-
ларын моншақтай тізіп тағы да көшеді. Олар жолында
кезіккенінің бәрін қиратып өтеді»,—дейді (12, 15—56).
Мұндағы «жинамалы дөңгелек үй» деп отырғаны, әри-
не, киіз үй.
Киіз үйді көзімен көріп, оған түнеп шыққан сырт
жолаушының айрықша таңданыспен жазбағаны жоқ
десе де болғандай. Мысал ретінде, қытайдың айтулы
ақыны Бо-Цзюй-идің (772—846) «Киіз үй» деп атала-
тын өлеңін ақын Несіпбек Айтовтың аударуында келті-
ріп көрелік.
Киізіне жүні кеткен мың қойдың,
Шаңырағы қайыңынан күнгейдің
Әрі берік, әрі ыңғайлы, әрі әсем,
Дей алмаймын ағашына мін қойдым.
Сайын дала оның мекен-тұрағы,
Бірде көрсең терістікте тұрады.
Сарбаздармен бірге көшіп сағымдай,
Бір қарасаң, түстік жақтан шығады.
Шым жібектен мықты желбеу байлаған,
Козғалта алсын қандай дауыл, қай боран?!
185
Кірсең жылы, іші қыз-қыз қайнаған,
Көкжиектей дөп-дөңгелек айналаң.
Тауқыметтің тартып едім талайын,
Бұл киіз үй болды менің сарайым.
Айлы түнгі көленкесі-ай көлбеген,
Қыста онымен бірге өтеді сан айым,
Туырлыктың сыртын қырау шалса да,
ЬІзғар өтпес боран соқсын қаншама.
Сән-салтанат іші кірсең шыққысыз,
Көрген пенде таңдай қағар тамсана.
Жыршы төрде бұлбұл құстай сайрайды.
Бақсы билеп от басында ойнайды.
Балдай қымыз балбыратып денеңді,
Алпыс екі тамырыңды бойлайды.
Қою түннін құшағында аунаған,
Қандай ғажап жалынды ошақ лаулаған.
От сәулесі аймалайды іргені,
Дірілдеген қызыл гүлден аумаған.
Кең ашылып түнгі ауаның құшағы,
Қасиетті түтін көлбеп ұшады.
Сәл сейілсе, кенет көктем суындай,
Тасқындаған өлең көпті құшады.
Мұнда отырған жанда қандай бар қайғы,
Ұжымаққа шақырсаң да бармайды,
Шөп күркеде күн кешкендер күйбеңмен,
Май тоңғысыз қыста-дағы жаурайды.
Сопылар да киіз үйді армандап,
Пысықай да қарызданар қалбаңдап.
Мен осында ұрпағымды өрбітіп,
Дәм-тұзымды жаям келген жанға арнап.
Салтанатты сарайына патша мас,
Сарай барлық үмітіңді ақтамас.
Киіз үйдың кұдіретіне жоқ талас,
Сарайына бермеймін мен баспа-бас! (34, 72: 73)
Киіз үйді көргендегі сырт жолаушының мұндай
таңырқау-таңданыстарын көптеп келтіруге болады. Аль-
Якубидің айтуында көшпелілер киізге жан бітіреді «тіп-
тен киізден үлбіретіп киім тігеді» (10, 1, 150). Ал Рубрук
қыпшақтар мен қаңлылардың ақ сөңке сүйек ұнтағын
қосып, борлап тастаған ақ шаңқан киіз үйлеріне қара-
ғанда көздің қарығатынын айтып қайран қалады (100,
69). Белгілі географ Оскар Пешел мен Бронислав За-
лесский киіз үйді ең алдымен ғажайып өнер туындысы
деп таныды.
186
Өзін табиғатпен тұтастықта, табиғаттың бір бөлше-
гімін деп тану табиғатпен кіндігіміз бір деп есептеу —
көшпелілердің дүние танымымен ұласып жатады. Олар
үшін аспан әлемі көк күмбез — барша тіршіліктің бас-
панасы, Ал киіз үй болса әркімнің шағын әлемі, әркім-
нің «көк күмбезі». Сондықтан да киіз үй бүкіл бітім-
көркімен көшпелілер ұғымындағы шағын әлемді бейне-
лейді. Оның іргесі — төңіректегі көкжиекті, уық-шаң-
ырағы аспан күмбезін елестетсе, ішкі-сыртқы безенген
көркі әсем табиғатты жоқтатпайтындай әсерге бөлейді.
Тіліміздегі «жұрт болмайсың», «түтін түтету», «шаңы-
рақ шайқалтпау», "ошағыңның отын сөндірме" деп ке-
летін сөз тіркестерінің мағынасы киіз үйді кіші әлем
санаудан туындайтын үлкен мәнді ойларды аңғартады.
Тіптен, киіз үйдің түр-турінің атауымен тұтас елді, мем-
лекетті атауда да осындай қасиет тұтқандықтың ныша-
ны көрініп тұр. Шоқан Уәлихановтын айтуынша: «Ал-
тын орда—хан отырған алтын киіз үй немесе шатыр
деген мағанада; кейін хан отырған бүкіл төңірек солай
аталып кетті. Сондықтан да ақ орда, көк орда, сары
орда деген атауларды ұлыстардың немесе киіз үйлердің
атауы деп емес, хан отырған жұрт, оның төңірегі деп
қабылдау керек» (28, 1, 124). Тек бұл ғана емес, кешпе-
лілер үшін киіз үй, яғни шағын әлем олардың мәңгілік
серігі болу керек. Тек бұл дүние емес, о дүниелік бол-
ған аруақтардың да «шаңырағы шайқалмай, басынан
күмбезі аумай» жалғаса бермек. Мұндай ұғым-түсінік,
киіз үйді шағын әлем санаушылық күмбезді архитек-
туралардың көшпелілер арасында пайда болуына себеп-
ші болады. Өлген адамдардың басына кіші аспанның,
екінші дүниенің айғағынадай болып күнбез бейіттер,'
молалар орнатылды. «Тас мүсіндермен байланысты есте-
лік кұрылыстың бір тобы дың, үйтас деп аталады. Қай
жерде тас мүсін көп болса, ол жерде дың, діңгек, үйтас
та жиі кездеседі. Бұлардын жиі кездесетін жері, әсіресе
Орталық Қазақстан мен Жетісу өлкесі. Соңғы жылдар-
дағы зерттеу бойынша VI—VIII ғасырларда қолданған
тас шарбақтың орнына, тас мүсінді енді тас обаның ір-
гесіне, не үйтас, дың деп аталатын құрылыстардың қасы-
на қоятын болғаны байқалады. Дың мен үйтастың
ерекшелігі: олар Қазақстанның ежелгі мал өсірушілері-
нің жазғы киіз үйіне өте ұқсас. Өлген адам басына
ескерткішті өзінің тірі күнінде жасаған үйіне ұқсатып
қою көшпелі елдің ежелгі салты болған. Сондықтан үй-
187
ген оба, тұрғызған дың, үйтастардың бәрі де түр жа-
ғынан жазғы киіз үйге ұқсаған... Дұрысынан қараған-
да Аякөз бойындағы Қозы-Көрпеш — Баян-сұлудың
шошақ кешені толып жатқан дың, діңгектердің бір
түрі. Бұл дың, үйтастардың ерекшелігі — олардың бар-
лығы ислам діні Орта Азия тарамайтұрған кезде (VI—X
ғасырларда) жасалған естеліктер. Сондықтан түр
жағынан олар ислам дәуірінде шыққан сәулет өнеріне бір
де ұқсамайды, көшпелі бақташы тайпалардың ежелгі киіз
үйіне ұқсап тұрады. Олардың тағы бір ерекшелігі, ата-
ананың аруағын әулиедей қадірлеген бақташы тайпа-
лар ондай мәңгілік үйдің қасына өзінің өлген адамдары-
ның тұрпатын тасқа қиып орнататын болған. Қозы-Көр-
пеш — Баян-сұлу діңгегі мен оның қасында болған сын
тастар — сондай естеліктің әдемі бір т ү р і — дейді ака-
демик Әлкей Марғұлан (76, 20—23).Көшпелілердің өмір
салтымен, наным- сенімімен тамырлас киіз үйдің болуы
жалпы күмбезді архитектураның дүниеге келуіне
әсер етті деген ой қазір ғалымдар арасында сөз
болып жүр. Тарихтан белгілі, Рим архитектурасында
күмбездердің етек ала бастаған кезі — біздің заманы-
мызға дейінгі бірінші ғасыр. Бұған дейін римдіктердің
Парфиямен қарым-қатынас жасап үлгіргені де белгілі.
Ал С. П. Толстовтың археологиялық материалдарға
сүйенген дерегі бойынша Парфиядағы жартылай
көшпелілердің күмбезді архитектурасы біздің заманы-
мызға дейінгі IV—II ғасырларда салынған. Яғни, күм-
безді архитектура Каспийдің оңтүстік шығысындағы
байтақ далада Рим империясында салынған күмбезді
архитектурадан екі жүз, үш жүз жыл бұрын белгілі
болған.
Киіз үй көшпелілер даналығы дүниеге әкелген өнер
туындысы ретінде өткен ғасырлардан-ақ европалықтар
назарына ұсынылып, көрмелерден орын ала бастады.
Ішкі орда ханы Жәңгірдің әмірімен екі жыл бойы мән-
ерлеп жасалған киіз үй Николай I патшаға сыйға тар-
тылған. Бұл үйдің бітім-көркі туралы тамылжыта
жазылған дерек — «Тургайская газетаның» 1903 жылғы
25-ші санында жарық көріпті. Әлкей Марғұланның
«Казахская юрта и ее убранство» атты еңбегінде қыз-
ықты деректер бар. Зайсанның қазағы ұлы князь Нико-
лай Николаевичке сыйға тартқан киіз үй алтынмен ап-
талып, күміспен күптелген еді дейді. Ал Алмас дегеннің
киіз үйі 1861 жылы Париждегі халықаралық көрмеге
188
қатысса, Мейрам Жанайдаровтың киіз үйі 1876 жылы
Петербургте өткен ориенталистердің үшінші конгресін-
де тігіліпті. Мұндай мысалдарды тізе беруге болады. Тіп-
тен, осман түріктеріне қарсы жүргізген болгарлардың
азаттық соғысында орыстармен бірге қазақтардың да
болғаны тарихтан белгілі ғой, сондығы қақаған қыста
киіз үйдің айрықша пайдалы болғаны көз көргендердің
жазбаларында тәптіштеп жазылған.
Киіз үйдің практикалық мәніне қоса эстетиклық әсерін
сөз еткенде оның табиғатпен үндесе көрінетін, табиғат-
тың төл перзентіндей біте қайнасып тұратын сырт тұлға-
сы да назар аудармай қоймайды. Шымдауыт шалғынға
тігілген ақ шаңқан үйлер сырт көзге шашып тастаған
жұмыртқадай болып немесе өңшең ақ күмбезден тұра-
тын қаладай болып көрінер еді. Георги жазатын мың
киіз үйдің бір жерде отыруы немесе инженер И. Шан-
гиннің (74, 3) Нұра жағасынан 4 мың киіз үйді бір
жерден көруі, расында, көшпелі қала дегізгендей ғой...
Енді кысқа-қайырым тілмен киіз үйдің бітім-үлгісін
айта кету жөн сияқты. Жалпы бітіміне, сырт тұлғасына
сүйек кұрылысына байланысты киіз үйдің екі түрлі үлгісі
бар. Оның бірін — «қазақы киіз үй», екіншісін —«қал-
мақы киіз үй» деп атайды. Мұның өзі архитектурадағы
готика, роман стилдері, немесе палаццо, барокко жүйе-
лері деген сияқты үлгілік ерекшеліктерді аңғартады.
Қазақы киіз үйдің еңсесі биік, иығы шығыңқы, дөңге-
лек күмбезді болып келеді. Ал қалмақ үлгісіндегі үй
шошақ, уықтары иінсіз түзу болып, сүйірлене көрінеді.
Тұтыну қажетіне орай киіз үй үш түрге бөлінеді.
Бірінші — тұрғын үй, екінші — қонақ үй немесе сал-
танатты той үйі, үшінші — жорық немесе көш-қонның
үйі. Осы қажеттіліктер киіз үйдің алуанталапқа лайық
түрлерін дүниеге әкелумен бірге, қол өнерінің шегіне
жеткен мүмкіндіктерін бойына жинақтауға себепші
болған.
Мәселен, тұрғын үйдің үш қанаттан бастап, он екі,
он сегіз, отыз қанатқа дейін жететін үлгілері болған
(74, 6). Бұларды қанат (кереге) санына қарай үш қа-
нат үй, бес қанат үй деп атаған. Кейде қанат санын аң-
ғартатын қара үй (үш қанат), қоңыр үй (төрт қанат),
боз үй (бес қанат), ақ үй (алты қанат) деп атаса, ақ
ала орда, ақ орда немесе ақ шаңқан, алтын орда, ал-
тын үзік деп 8-12-30 қанат үйлерді айтады. Киіз үйдің
жайын жақсы білетін қазақ, сол үйдің үлкен-кішілігін
189
кереге басының санына қарап та айыратын болған. Мә-
селен, «үйіңнің үлкендігі қандай?»—деп сұрақ қойған-
да, «кереге басы 70-80» деп жауап берсе онда үш-төрт
қанат үйді айтқаны. Себебі, үйшілердің дәстүрінде
көш-қонға, үйді тігуге ең ыңғайлысы 17-21, 20-22 бас
керегелер болған. Сонда үш қанаттан бастап отыз қа-
натқа дейін жететін үйлердің кереге басы 40-50-ден
бастап 500-600-ге дейін жететін болған.
Сән-салтанаттың, тойдың үйлері алты, сегіз қанат-
тан кем болмаған. Бұл үйлердің жасалуы айрықша
әсем, безендірілуі мейілінше тартымды болуына қоса,
ішкі жиһаз-жинауы да тек қана қонақтың көзі мен көңі-
лін қуантардай болып жиналады. Тұрмыс үйлеріндей
төсек орын, ыдыс-аяқ, дүние-мүлік бұл үйлердің ішінен
ретсіз орын алмаған. Академик Әлкей Марғұлан мына-
дай бір дерек айтады, Христофор Барданестің суреттеуі
бойынша әлді байлардың, ақсүйек сұлтандардың үйі
сән-салтанатымен, ақ шаңқан көркімен, әсем де асыл
безендірілуімен көрген жанды табындыратын, болған.
Мәселен, Орта жүздің сұлтаны Мәметтің киіз үйі сырт
тұлғасының еңселі көрінуіне қоса, ішкі көркі де ерекше
тартымды болса керек. Оң жақтан төгіле түсірілген жі-
бек шымылдық, іргені жағалата жинап тастаған сүйек-
ті жүкаяқ, сандық, әбдіре, олардың үстінде сары сақ-
тиян былғары жүк салғыштар, есіктен төрге дейін тө-
селген сары-ала сырмақ, түкті кілем, жуан ортада әсем
зерленген тайтүзген қазан тұр. Осының бәрі, бейне бір,
өнер көрмесіндей әсер етеді. Ал мамық көрпе үстінде
отырған сұлтан мен оның бәйбішесі осы өнер көрмесі-
нің иелері сияқты дейді (74, 5).
Тұтыну қажеттігіне қарай киіз үйдің үшінші түрі
көш-қон немесе жорық үйлері дедік қой. Көшпелі елдің
өмір салты, жаугершілік жағдайы мұндай үйлердің
алуан түрін өмірге келтірген. Олар түрлі жағдайдағы
тұтыну ыңғайына орай қос, ақ қос, абылайша, жаба
салма, көтерме туырлық, кепе, ұранқай, қамсау, күрке,
итарқа, жаппа, аран, қаңқа, қоспа, жоламай (жол ама-
лы дегеннен шыққан, орыс тіліндегі «джуламайка» сөзі
осыдан алынған), жорық үй, жұлым үй деп алуан түрлі
аталады. Бұлардың ішінде қақыра, қалқа, аран деп
аталатын киіз үй тектес үйшіктер соғыс кезінде, ұрыс
даласында қорған есебінде тігілсе, ас үй, бойра, кібіт,
кілет, шошала деп аталатындары тамақ сақтайтын, ас
әзірлейтін үйлер болған.
190
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
6seidimbekov a_ kungir kungir kumbezder
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search