Շեկոն քաղաքի ֆուտբոլի պատանեկան հավաքականի կենտրոնական հարձակ-
վողն էր, դպրոցի փառքն ու պատիվը։ Ուսուցիչները նրան առանց քննելու լավ ու
գերազանց գնահատականներ էին նշանակում։ Աղջիկները գժվում էին նրա համար
և ձգտում նրան ընկերանալ։ Արփին բաց չէր թողնում Շեկոյի մասնակցությամբ
որևէ խաղ, նա ամենաանհանգիստ ու հուզված հանդիսատեսն էր ստադիոնում։
Ամեն անգամ երբ Շեկոն հակառակորդ թիմի պաշտպաններին ճարպկորեն խաբս
տալով, անկասելի գնդակ էր ուղղում դեպի դարպասը, Արփին հրճվալից ճչում էր՝
«գո՜լ», բավականությունն այնքան մեծ էր ու զգացմունքային, որ նրան թվում էր Շե-
կոն իրեն է գոլ արել։
Դպրոցում ասես ռումբ պայթեց և արձագանք գտավ ամբողջ քաղաքում և հա-
մացանցում։ Անհավատալի էր, բայց փաստից առավել փաստ. Շեկոն և Արփին
ամուսնացել են, Շեկոն եկել է Արփիենց տուն իբրև տնփեսա։
-Ճի՞շտ է, մանկապիղծ,- պաշտոնապես մռայլվեց տնօրենը։
-Շատ ճիշտ է,- ասաց Արփին։- Ազատվելու դիմում գրե՞մ։
Նախարար Փոշոտյանը տնօրեն Արտակ Գրիգորյանին արեց վերջին նախազգու-
շացման խիստ նկատողություն, կարծես ոչ թե Շեկոն էր տնփեսա գնացել Արփիի
մոտ, այլ Արտակը՝ հարազատ կնոջն անխղճորեն մատնելով անտերության։
Արփին դպրոցից վերջնականապես գնաց, իսկ Շեկոյին հեռացրին ինչպես դըպ-
րոցից, այնպես էլ ֆուտբոլից, որ նա վատ օրինակ չդառնա մատաղ սերնդի համար։
Բայց ժամանակը պղտոր էր, կյանքն՝ ավելի, և որոշ դպրոցներում, սիրահարվա-
ծության հողի վրա, թաքուն թե բացահայտ, նույնպես եղան նմանատիպ մերձեցում-
ներ, նույնիսկ երեխաներ ծնվեցին, բոլորն էլ գեղեցիկ ու առողջ, և Փոշոտյանի նա-
խարարական պաշտոնը մազից ճոճվեց։
Զագսավար Մանեն նրանց ամուսնությունը չգրանցեց նույնիսկ կաշառքով, պատ-
ճառ բռնելով Շեկոյի անչափահասությունը։
-Աշխարհում շատ տարածված է, քաղաքացիական ամուսնությամբ ապրեք, ինչ-
պես ե՛ս,- ասաց նա։- Շնորհավորում եմ, մի բարձի ծերանաք,- և վերցրեց իրեն
պարզված ֆրանսիական օծանելիքի ճաշակով փաթեթավորված սրվակը, որը Ար-
փիին տնօրեն Արտակ Գրիգորյանն էր նվիրել։
Արփիի բախտը բերեց՝ աշխատանք գտավ թանկ ու էլիտար սրճարանում, ուր
շատերն այցելում էին նրա համեստ ու քաղաքավարի ժպիտին արժանանալու։ Այստեղ
որքան էլ հետաքրքիր էր՝ Արփին դպրոցը չմոռացավ, հիշում էր ուսուցիչներին ու
աշակերտներին և կարոտում, նույնիսկ տնօրենը դարձավ նրան թանկ ու հարազատ։
Շեկոն հոգատար ամուսին էր, սիրում էր նաև զոքանչ մայրիկին, սակայն, արդեն
չափահաս, հանցագործ շրջապատ ընկավ և բանկ կողոպտելու մեղադրանքով դա-
տապարտվեց հինգ տարվա ազատազրկման։
Ամերիկյան Ալկատրաս բանտից, որ Խաղաղ օվկիանոսի առափնյա փոքրիկ կըղ-
զիներից մեկում է՝ Սան Ֆրանցիսկոյի դիմաց, աշխարհահռչակ հանցագործ ու ցմահ
բանտարկյալ Ալ Կաապոնեին պողպատե անխոցելի պահարանով տեղափոխեցին
հայաստանյան բանտ, որ միջազգայնորեն ավելի կատարյալի ու անհաղթահարելիի
99
ԱՐՁԱԿ ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ
հռչակ ուներ։ Եթե Ալկատրասից կարելի էր լողալով հասնել Սան Ֆրանցիսկո և ազա-
տություն վայելել, ապա օձն իր պորտով, հավքն իր թևով ի վիճակի չէին այստեղից
դուրս պրծնելու։
Շեկոն ու Ալ Կապոնեն մտերմացան։ Կապոնեն, որ արդեն մի քիչ հայերեն էր սո-
վորել, ասում էր.
-Շեկո, իմ տղա, դու մեծ ապագա ունես։
Մի օր Արփին առավ Շեկոյի մահվան լուրը՝ նրան դաժանորեն սպանել էին։ Դա
Ալ Կապոնեի ձեռքի գործը չէր, այլ մի խումբ բանտարկյալների, որոնք նախանձում
էին Շեկոյի ապագային և չարանում-թունոտվում։
Սև զգեստն ու մշտապես տխրամած ժպիտը շատ էին սազում Արփիին, այժմ
նա ավելի հմայիչ էր, քան երբևիցե։ Եթե դպրոցի տնօրենը նրան տեսներ այդ տես-
քով, չեք հավատա, պատրաստ կլիներ իր ամբողջ կենսագրությունը փոխելու նրա
մեկ համբույրի ու գրկախառնության հետ։ Երբ նա խոր ծերության տարիքում մա-
հանում էր, վերջին շնչում կակազեց. «Ա՜խ, Արփի, ա՜խ...»։ Նրա մահճակալի մոտ
գտնվող կինը, այդ լսելով, ասաց.
-Քեզ տեղն է, բոզարած։
Շատ թե քիչ ժամանակ հետո մի օր Ֆերդո Շիրինյանը պատահաբար հայտնվեց
այն սրճարանում, որտեղ աշխատում էր Արփին։ Նա ուրախ փարվեց Ֆերդոյին և
կարոտալից համբուրեց։
-Ամուսնացիր ինձ հետ,- ասաց Ֆերդոն ոչ թե երազում, այլ իրականության մեջ։
-Ես ամուսին ունեմ, ընկեր Ֆերդո, Շեկոն է, սիրում եմ նրան։
-Լսել եմ մահացել է։
-Ինչքան կյանք ունենամ, Շեկոն ինձ հետ կլինի։
Պատմվածքի բեմական տարածքում այնուհետև ոչինչ տեղի չունեցավ ու վա-
րագույրը դանդաղ փակվեց։ Մի որոնեք գործող անձանց կյանքի բովում, օրինակ՝
խորապես կսխալվեք, եթե նախարար Փոշոտյանին նույնացնեք երբեմնի նախարար
Աշոտյանի հետ, նրանք թվաբանական անհամատեղելի նշաններ են։ Ըստ էության և
հականե-հանվանե՝ ոչ ոք ոչ մեկին նման չէ։ Այստեղ բացի Մակարենկոյից ու Նադեժ-
դա Կրուպսկայայից, մնացածը պայմանական դեմքեր են, որոնց հաջողությամբ թե
անհաջող խաղում են դերասանները։ Ոչ մի դերասան չհամաձայնեց Կատու խաղալ՝
իր արժանապատվությունից ցածր համարելով։ Այս դեպքում ևս մեր կատուն կյան-
քում սև չէ, այլ վագրենավոր։ Ավելին իմացեք, ազնիվ խոսք, այս դրամատուրգիա-
կան պատմվածքը իրականում գրված էլ չէ և, բնականաբար, չեք կարող որևէ տեղ
կարդալ ու դիտել։
100
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
Արձակագիր
Գոլի Թարաղին ծնվել է 1939թ. Թեհրանում՝ մտավորականի ընտանիքում: Բարձ-
րագույն կրթություն ստացել է ԱՄՆ-ում, ուսումը շարունակել է Թեհրանի համալ-
սարանում՝ ստանալով փիլիսոփայության մագիստրոսի կոչում: Թեև իսլամական
հեղափոխությունից հետո Թարաղին ապրում ու ստեղծագործում է Ֆրանսիայում
և հաճախ ստիպված է լինում տարիներով սպասելու հրատարակության, նույնիսկ
վերահրատարակության համար թույլտվության, այնուամենայնիվ, գրքերը սկըզ-
բունքորեն գրում է միայն պարսկերեն և տպագրում միայն Իրանում: Նրա ստեղծա-
գործությունները հայրենի երկրի, մանկության տարիների և օտարության մեջ ապրող
մարդու մոլորվածության մասին են: Հարցազրույցներից մեկում Թարաղին նշում է.
«Ես չեմ պատկանում այն գրողների թվին, որոնք իրենց ստեղծագործությունները
հորինում են` ապավինելով երևակայության ուժին: Ես պետք է զգամ պատմվածքի
յուրաքանչյուր գործողություն, եթե նույնիսկ դա մի սովորական հանդիպում է»:
102
ՏԱՆՁԵՆԻ
Դեմավենդի այգու բոլոր ծառերը բերք են տվել, բացի տանձենուց, տանձի պար-
ծենկոտ ու նազկտան ծառից, և այդ խայտառակ իրողության մասին լուրը համառ
ու ծեր այգեպանն ամեն առավոտ՝ ծառերը ջրելիս, մորմոքով ու բարկությամբ ինձ է
հասցնում: Աչքերս չբացած՝ սենյակիս պատուհանի հետևում կանգնած ինձ է սպա-
սում և չի հասկանում, որ հիմար բույսերի տխուր ճակատագիրն ու անասնակերի,
մարգի, խոտի լավ ու վատ լինելը կապ չունի ինձ հետ (ինձ՝ գրողիս ու փիլիսոփայիս),
ու չի նկատել, որ իմ ուշքն ու միտքն այլ տեղ է, մի տեղ՝ առօրեական ողորմելի անցու-
դարձից ու երկրային մանր-մունր իրադարձություններից անդին:
-Աղա՜ ջան:
Բանի տեղ չեմ դնում: Ինքս ինձ ասում եմ՝ այս տարի վերջապես պետք է ավար-
տեմ այդ անիծյալ գիրքը: Պե՛տք է: Եվ ջանք եմ գործադրում, որ այդ «պետք»-ի չորս
ցիրուցան բառերը կողք կողքի դնեմ և դրանց իմաստը ճիշտ ընկալեմ: Պետք է
սկսեմ գրել: Վե՛րջ: Ոչ մի խոչընդոտ ու պատրվակ չկա: Այս հեռու-հեռավոր այգում
ո՛չ մարդ կա, որ շատախոսությամբ, վեճով ու հարցեր տալով ժամանակս վատնի,
ո՛չ գնալ-գալ, ո՛չ քեֆ-ուրախություն և տուրուդմբոց, ո՛չ կին ու երեխա. ոչինչ, բացի
լիուլի ժամանակից, բարկ արևից, լռությունից, խաղաղությունից, կանաչ դաշտե-
րից ու լուրթ երկնքից (բոլոր նպաստավոր պայմանները երևակայության, խորհըր-
դածության, արարումի, ստեղծագործելու համար), ամեն ինչ, բացի նեղություն պատ-
ճառող այդ այգեպանից, որի հետ հենց հիմա պետք է հարցերս պարզեմ և նրան հաս-
կացնեմ, որ հարգելի տերը (նախկին տերը) կենսական ու կարևոր գործ անելու հա-
մար է եկել այս անտեր մնացած տեղը, և իր հավերժական երկը գրելը արժեք ու նշանա-
կություն ունի իր, իր ընտանիքի, իր երկրի, շատ հնարավոր է նաև աշխարհի համար:
-Աղա՛ ջան, էդ տանձենու հարցով մի բան եմ ուզում ասել:
Նստում եմ սեղանի առաջ:
-Աղաաաաա՜ ջան:
Տոթ է: Սեղանը խարխուլ է և լխկլխկում է: Նշանակություն չունի: Նպատակը
գրելն է, և արվեստի երկի արարումը կարող է ի կատար ածվել գետնին, ծառի կա-
տարին, բերանքսիվայր, մեջքի վրա, մի ոտքին կանգած, գլուխկոնծի տալով. ցան-
կացած տեղ, ցանկացած իրավիճակում: Ճշմարիտ երկի մասին եմ ասում, որ ներ-
աշխարհի, սրտի խորքից է գալիս, հոգու կենտրոնից:
Սպիտակ թղթերը (երկու մեծ տրցակ՝ յուրաքանչյուրում հինգ հարյուր թերթ) և
գրենական մյուս պիտույքները դնում եմ գրամեքենայի կողքին: Մատիտներ, գրիչ-
ներ, ռետիններ, սրիչներ, ծխախոտատուփ, կրակայրիչ (չպիտի մոռանամ որևէ բան:
Վեր կենալը, գնալը, այսինչն ու այնինչը բերելը վնասում են գործին ու մտքերիս
103
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
շարունակականությանը): Մի շիշ ջուր. բոլորը շարում եմ սեղանին: Պատրաստ եմ:
Երբ սկսեմ գրել, էլ վեր չեմ կենա: Մի շնչով հիսուն էջ կգրեմ: Երկար նախադասու-
թյուններ, կապակցված, բարեհնչուն, ջրվեժի նման հոսուն, սահուն, ամուր, շքեղ:
Ինչի՞ մասին: Լավ հարց է, բայց պատասխան չունի: Ոչնչի մասին: Ինչպե՞ս ասեմ:
Ծեր այգեպանը կցկտուր բարևով ու զգուշավոր ժպիտով թակում է լուսամուտի
ապակին: Գլուխը կախ է: Ամաչում է: Ձեռքերն է շփում: Հետաքրքրասեր աչքերը
սահեցնում է սենյակի միջով: Տեսնում է՝ տերն անտարբեր, առանց մի կաթիլ ձիրքի,
եռանդի ու հուզումի, ամեն տեսակ խորհրդածությունից ու երևակայությունից, նույ-
նիսկ գիտակցությունից զուրկ հայացքով նստել է պատի դիմաց և անքթիթ նայում
է անորոշ կետի: Ասում է.
-Ներողությո՛ւն: Լա՞վ եք: Հազա՛ր ներողություն: Եթե հնարավոր է, նայեք տանձի
ծառը:
Հաշվարկում եմ՝ եթե ժամը մի էջ գրեմ ու օրական տասը ժամ աշխատեմ, կլինի
օրական տասը էջ: Շաբաթը՝ յոթանասուն էջ: Մի ամիս ամռան վերջին, երեք ամիս
աշնանը, եթե մարդավարի աշխատեմ, ձմեռնամուտին մոտավորապես հազար էջ
գրած կլինեմ, և երկու ոսկեկազմ հատորը պատրաստ է: Ամեն հատորը երկու կիլո-
գրամ: Եթե մինչև եկող տարի աշխատեմ, հազար էջ էլ կգրեմ: Պիտի գտնեմ նոր
ասելիք: Ասելիք, որին հավատում եմ: Այն ժամանակների նման, այն օրերի նման,
երբ ցանկանում էի աշխարհը փոխել: Քաղաքս, փողոցս, ինքս ինձ փոխել:
-Աղ… ջա…,- քթի տակ, կցկտուր, ահով ու ամոթով:
Չէ՛: Մինչև այս այգեպանին չպատասխանեմ, հանգիստ չեմ ունենա: Ինչպե՞ս
կարելի է մեծ բաների մասին մտածել մեկի ներկայությամբ, ով խանգարում է: Նըս-
տածս տեղից բարձր ասում եմ.
-Հայրի՛կ ջան: Հա՛: Մեծարգո՛ մաշդ Հասան:
Հազում է: Ասում է.
-Մաշդ Հոսեյն: Ձեր ծառան:
-Մեծարգո՛ մաշդ Հոսեյն (մաշդ Աքբար, մաշդ Ալի, մաշդ Ղոլամ, ով որ ես), գրողի
ծոցը գնան տանձի ծառն էլ, մնացած թուփ ու խոտն էլ (նեղություն պատճառող
բոլոր ծեր այգեպաններն էլ),- և զայրացած ու հայհոյելով հանգցնում եմ ծխախոտի
մնացուկը: Բարկացել եմ, և բարկությունը հետաձգում է գործս: Ո՞ր գործը: Գրելը:
Շնչելու, նայելու, ցանկանալու նման: Լինելու նման: Հենց այսքան պարզ: Անհրաժեշտ,
բնական, հնարավոր գործողություն: Աշխատանք, որ եռում է կամ եռում են ներսումս:
Մի տեսակ կենսական պահանջ է, մի տեսակ փափագ, հիվանդություն, մոլուցք:
-Աղա՛ ջան:
Աղա՛ ջան ու զահրումա՛ր:
Աշխատանք, որ հեշտ էր ինձ համար, և հիմա, միանգամից, առանց ակնհայտ
պատճառի, առանց ընդունելի, հիմնավոր պատճառի վերափոխվեց տառապալի
հոգեբզկտումի, ձեռք ու ոտքի ապարդյուն թափահարումի, խոր լողավազանում ան-
վարժ չլմփոցների, մեխված նույն կետում՝ երազում վազելու նման: Գրել չեմ կարո-
ղանում: Դառը խոստովանություն: Սա է իրականությունը, և չեմ ուզում գրել: Ավելի
104
դառը խոստովանություն: Եթե նույնիսկ գրել ուզենամ, եթե, չգիտեմ ինչի մասին
գրել: Բառերս սպառվել են, քափկիրս դեմ է առել կաթսայի տակին: Օրերս անցնում
են կայծակի ու քամու պես: Շուտով վաթսուն տարեկան կդառնամ: Զառիվայրի
սկիզբը: Դեռ ոչ մի տեղ չեմ հասել: Դեռ մնայուն ոչինչ չեմ արել: Ինձ պիտի ստիպեմ
ապավինել գայթակղիչ գաղափարին, մեծ հույսին, խոստմանը՝ թեկուզև սուտ: Սա-
ներս հարցնում են. «Հարգելի՛ ուսուցիչ, ի՞նչ պետք է անեք»: Ասում եմ. «Սպասե՛ք:
Ժամանակ տվեք, մինչև նոր գիրքս ավարտեմ: Իմ վերջին խոսքը, քաղաքական,
փիլիսոփայական իմ իմացական խոսքն այդ գրքում է գրված: Համբերե՛ք»: Սաներս
ժամանակ ու տրամադրություն չունեն: Միապաղաղ զրույցներ լսել չեն ուզում և
զգում են՝ մեծ մոլորության ամպով են պարուրված: Նոր խոսք են ուզում, ճիշտ, իրավ
խոսք՝ զուրկ գունագեղ տերմիններից ու վերացական դրույթներից: Իսկ ես որտեղի՞ց
և ինչպե՞ս գտնեմ նման անիրական խոսքեր: Այդպիսի ստեղծագործ, կուսական
միտք: Թերթում եմ անցյալիս էջերը: Տասնյակ գրքեր, հարյուրավոր քաղաքական,
սոցիալական, փիլիսոփայական հոդվածներ եմ գրել: Մի կյանք խոսել եմ, խոսել
եմ գաղափարներիցս՝ սուտ կամ ճշմարիտ՝ անկեղծությամբ ու պարզությամբ (պարզ՝
հիմարության աստիճանի), պաշտպանել եմ՝ զեկուցում զեկուցման հետևից՝ գուցեև
շատ: Եղել եմ բեմում, բանավեճերում, գրական օրաթերթերի էջերում, ռադիոներում,
մասնակցել եմ սեմինարների, և խոսելն ու գրելը եղել են գիտակցական կյանքիս
հիմնական մասը, իսկ հիմա՞: Ինչպե՞ս մեկնեմ, բացատրեմ այս լռությունն ու մոռա-
ցությունը: Այս խաղաղ միապաղաղությունն ու մշտական տկարությունը, այս ծանր
ալարկոտությունն ու տաղտկալի անտարբերությունը, լռության ու մեկուսացման
հանդեպ ձգտումը որտեղի՞ց եկավ և ինչպե՞ս մրուրի պես նստեց հոգուս մեջ: Մարմ-
նական խլվլոցները, սիրահարական տրոփյունները, մարդասիրական մեծ իղձերը,
քաղաքական նկրտումները, խոստումները, համոզմունքները, մշակութային, գիտա-
կան, հասարակական կարիերան, խաբուսիկ ենթադրությունները՝ իմ և ուրիշների
մասին, ինքնադրսևորման ցանկությունն ու գոյությունը փաստելու ձգտումը ներ-
խուժել են ուղեղիս ու սրտիս մեջ, և մտքիցս թռել է իրադարձությունների պատ-
վավոր սյունակում ներկայություն գրանցելը։ Մի սառն ու համր հոգի է ներթափանցել
մեջս և ինձ հեռացրել առօրյա անցուդարձից: Գուցե ծերությունն է, նաև՝ շունչ առնելու,
դադարի կարիքը: Գուցե հոգնածությունն է և արևամուտը: Գուցե հուսահատությունը:
Ձայն է լսվում: Մանրախիճերի վրա քայլելու ձայն: Նայում եմ: Այգին՝ կիսաբաց
փոքր պատուհանից այն կողմ, լի է խլվլոցով, շարժով, խանդավառությամբ: Լի է
ձայներով, թրթիռով, լի բույսերի շրշյունով: Հերն անիծած կեռասենին՝ կարմիր, կա-
նաչ, դալար, հավերժական նազուտուզով, լեփ-լեցուն երիտասարդական պարծեն-
կոտությամբ (հատկապես երիտասարդական), ամբարտավանի պես ճյուղերը փռած
կանգնել է դիմացս և անհասկանալիորեն բարկացնում է ինձ: Ինքնագոհ հիմա՛ր ծառ:
Զայրանում եմ: Նախա՞նձ: Գուցե: Ծիծաղելի է: Գիտեմ: Համենայն դեպս, նրա խո-
րամանկ նազանքի ու շքեղաշուք բողբոջների մեջ կա ինչ-որ ճնշող բան, որն ինձ
շնչահեղձ է անում:
-Աղա՜ ջան:
105
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
Արդեն հարյուրերորդ անգամ:
Ծեր այգեպանն այս անգամ սպիտակամորուս գյուղապետին էլ է հետը բերել:
Կանգնել են պատուհանի տակ ու քչփչում են: Բանի տեղ չեմ դնում: Ճմռթում եմ մի
թուղթ, նետում հատակին: Մեկ այլ թուղթ եմ վերցնում: Սկսում եմ գրել: Ձևական
ընթերցում: Խորասուզում մտքերի մեջ: Գրիչը՝ ձեռքին: Կիսաճոճուն ձեռքը՝ օդում:
Մյուս ձեռքն անշարժ, մի մատը՝ բերանի անկյունում, այտին, քունքին: Գրում եմ: Ան-
կապ նախադասություններ: Գծում եմ:
Ուշք ու միտքս ծերունիների կողմն է: Ի՞նչ են ուզում ինձնից: Քունս տանում է:
Հորանջում եմ: Քաղցած եմ:
Ո՞վ է ինձ դատապարտել գրելու:
Դատապարտել պարտավորվելո՞ւ:
Դատապարտել խոսելո՞ւ, շատ խոսելու՝ բարձր, ավելի բարձր, քան մյուսները:
Գյուղապետը միջամտում է: Հազ: Քրթմնջոց: Հավանաբար հայհոյանք՝ քթի տակ:
Առաջանում է: Կիսաբաց պատուհանի փեղկն ավելի է բացում: Աչքի պոչով հետևում
եմ նրան: Ծիկրակում է և մի աչքով, մանրիկ ու հետաքրքրասեր աչքով նայում է
ինձ. ինձ, որ տարված եմ գրելով ու գծեր քաշելով: Թակում է լուսամուտի ապակին:
Այգեպանի ականջին ինչ-որ բան է շշնջում (չլինի՞ տերը խուլ է) և բղավոցով իր
բարևն ինձ հղում: Չէ՛: Թակարդն եմ ընկել: Բաց չեն թողնի: Թափահարում եմ գլուխս,
գրիչը սեղանին նետում այնպիսի զայրույթով ու բարձր փնչոցով, որ ծխախոտի մոխի-
րը ցրվում է շուրջս: Երանի հնարավոր լիներ ձերբազատվել «մեկը լինելու» անբուժելի
հիվանդությունից և կարճ ժամանակով աչքի չզարնել: Կամ կարիք չլիներ ներկայանա-
լու, արձագանքելու, բազմապատկվելու, հրապարակվելու. ինքս ինձ հրապարակելու:
Մոտենում եմ պատուհանին: Երկինքը՝ այս սենյակից այն կողմ, այս գաջե հաստ
պատերի հետևում, իմ կարճ մտքերից ու սահմանափակ գլխից անդին, ընդարձակ
ու լուսավոր է և ունի պարզ գույն՝ առանց անհամաչափ բծերի կամ անհարթ գծերի,
անկշռելի, ապահով, լուռ: Ասես հորիզոնի նուրբ գծից այն կողմ մի այլ կյանք է ծփում,
և անհայտ հյուլեներ են թրթռում, տարածվում: Գոնե ես այդպես եմ կարծում, ես՝
փակված այս չորս պատերի ներսում, անկարող գրելու, համապատասխան բառը
գտնելու, կառչելու հաստատուն նպատակին, բացարձակ համոզմունքին կամ, առնը-
վազն՝ սիրուն, սիրահարվածությանը, երազանքներին:
Ծերուկներն սպասում են: Նրանց խոսքն ու գործը պարզ են և իրական: Տանձենին
բերք չի տվել, և դա կապված է հողի, ջրի հետ, ու չի առնչվում բանաստեղծությանը,
փիլիսոփայությանը, խորհրդավոր անտեսանելի աշխարհին:
-Գո՞րծ ունեք:
-Սև գա մեր գլխին: Խանգարեցինք: Ուզում էինք բարևել: Լա՞վ եք:
-Իսկ մայրի՞կը:
-Հա՛:
-Ձեզ խանգարելու նպատակը տեղյակ պահելն էր, որ…
Ամփոփում եմ նրանց խոսքը. «Սրիկա տանձենին» առանց նախազգուշացնելու,
առանց պատճառի այս տարի բերք չի տվել, և հարգարժան մաշդ Հոսեյնը տանձի
106
ծառի այդ անվայելուչ արարքն ու ամոթալի լռությունն ընդունում է որպես աններելի
վիրավորանք՝ իր ճերմակ մազերի ու այգու բույսերի հանդեպ: Ի՞նչ է պատահել,
որտե՞ղ է թերացել: Չի հասկանում, և «չհասկանալը» տանջում է նրան: Գիտի բույ-
սերի պարզ ու բացորոշ տրամաբանությունը և ծանոթ է նրանց նազուտուզին,
խռովքին ու նեղացկոտությանը: Այնպիսի բան չկա, որ էդ սուտ ծառի համար արած
չլինի: Ջրել է, երդվում է, ու աչքերից արցունքներ են գլորվում, ավելորդ ճյուղերն է
էտել, մոլախոտերը, փուշը, ծեղն ու հողը փոցխել է, պարարտանյութ է տվել, մարդ-
կային ամենալավ պարարտանյութը՝ խոսել է հետը, խրատել, ջան ու ղուրբան արել,
թե՝ ծառադ եմ, հպատակդ եմ, ենթակադ եմ. ինչ մտքով անցել է: Գգվել է, գուրգուրել
է: Նույնիսկ չնկատելու է տվել, ստից ծիծաղել: Որոշ ժամանակ բանի տեղ չի դրել,
հանգիստ է թողել, թե գուցե խելքը գլուխը գա. չի եկել: Ծեր այգեպանը հունից դուրս է
եկել, հայհոյել է պապերին ու ապուպապերին, ոտքով խփել անպիտան, թույլ բնին,
թքել անամոթ երեսին, և մնացել է ապարդյուն հուսալ` գլխի կընկնի՝ բանն ինչումն
է, ինչ պիտի անի, ու հարց է տվել ինքն իրեն, փորձառու գյուղապետին, ինձ, ով ոչ
միայն հողի տերն է, այլև գիտնական ու մտավորական մարդ, որը պիտի տեղյակ
լինի գիտական ու աշխարհիկ իրադարձությունների բոլոր ինչուներից ու ինչպես-
ներից»: Ասում եմ.
-Հայրի՛կ ջան, գնա՛, վաղը կգաս:
Պատասխանում է.
-Այգու ճակատագիրը ձեր ձեռքում է: Վճիռը դուք պետք է կայացնեք:
107
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
-Վճի՞ռ:
Գյուղապետը բացատրում է:
-Կան արարողություններ, որոնց դուք պետք է մասնակցեք:
Ասում եմ.
-Ուրեմն թող մնա հետո. եկող շաբաթ:
Լռում են: Դժգոհ են: Չեն հասկանում, թե այգու հարգարժան տերն ինչու է այդքան
անտարբեր ու սառնասիրտ: Այդքան ճլորած (և անեռանդ): Այգեպանն ասում է.
-Մյուս ծառերն էլ կսովորեն: Բույսերն իրար աչք են տալիս,- հետո, կարծես շա-
հելու համար իմ սիրտը, իմ քար սիրտը, հայրական ժպիտով ու մտերմիկ տոնով
ավելացնում է,- մի՞տդ է՝ ինչքան ուշադիր էիք, ինչքան էիք սիրում էդ ծառը (չեմ հի-
շում), քանի՜ անգամ եք ինձ ասել, որ առանց էդ ծառի Դեմավենդի այգին շուք ու
լույս չունի (այդ անհեթեթությունները ե՞ս եմ ասել), և ողորմածիկ հայրդ, Աստված
հոգին լուսավորի, շատ անգամ է ինձ պարգևատրել (բացարձակ սուտ), էն վերջին
ամռանը, հիշո՞ւմ եք, հենց այդ տանձենու տակ էր, որ ինձ ասացիք…
Գյուղապետը ծիծաղում է: Սպիտակ ատամնաշարը շարժվում է բերանի մեջ:
Ասում է.
-Միշտ մտածում էիք ծառերի մասին: Լավ հիշում եմ: Մի օր էշը վերցրեց ու Ձեզ
հասցրեց ջրանցք:
Փոքր ժամանակվա այգին, մանկության Դեմավենդը՝ աղավաղված, գունատ, երե-
վակայական պատկերի նման կամաց-կամաց սպրդում է փոշոտ ու պղտոր հիշո-
ղությանս խորքից: Կանաչ ծառերի հետևում մի լղար տղա է կանգնած, իսկ նրա
մոտ՝ վանդակավոր ծածկոցի վրա, մի ջահել աղջիկ նստած գիրք է կարդում:
-Մենք համոզված ենք՝ տանձի ծառին խրատ տալ է պետք:
Տղեկն ակնապիշ նայում է ջահել աղջկան: Ականջներիս մեջ արձագանքում է
նրա սիրահարված սրտի տրոփյունը: Կոպերիս տակ ստվերներն ու դեմքերը՝ իրար
հաջորդող կադրերի նման, գտնում են իրար: Կիսածանոթ, կիսատ-պռատ դեմքերը
սահում են աչքերիս առջևով:
Իմ լռությունն ու քնաթաթախ հայացքը այգեպանն ընդունում է որպես գոհու-
թյան նշան: Մի քանի քայլ առաջ է գալիս: Շփում է ձեռքերը: Կռանում է ու հավաքում
հատակին ընկած երկու-երեք թղթի պատառը: Դնում է պատի տակ կանգնած սեղա-
նին: Տիրոջ գրվածքները կարևոր են: Շատ կարևոր են:
Վերջին ամա՞ռ:
Մնացած խոսքերը չեմ լսում: Մի աներևույթ ձեռք մատնազարկում է սրտիս մութ
անկյուններին: Գլխիս մեջ պտույտ են տալիս աղավաղված, խառնիխուռն հիշողու-
թյունները: Այդ վերջին ամառվանից հեռու եմ հազարավոր փարսախներ: Մի հավեր-
ժություն: Ինչ-որ մեկը վազում է աչքերիս առջև: Մեկը երգ է մրմնջում ականջիս
տակ: Վաղեմի երազի մնացուկները՝ պատառոտված, ցիրուցան, հայտնվում են կո-
պերիս արանքում: Վերջին ամառ: Այդ «վերջին»-ը պատկանում է նախկին կյանքին
և մատնացույց է անում մի այլ ժամանակ, հիշողությունից թռած ժամանակ: Բացա-
կա, անցած. պեղված ամանեղենի կտորտանքի նման հատիկ-հատիկ իրար կողք
108
են դրվում և աչքերիս առջևով սահում են աղճատված դեմքերը՝ գունավոր, սև-
սպիտակ, հողոտ: Տեսնում եմ մարդկանց, որոնք նստել են պատշգամբում՝ գետնին՝
սփռոցի շուրջը: Դեմքերը փոշեկոլոլ են ու աղոտ: Բերաններն անձայն բացուխուփ
են լինում: Մի գլուխ է խոնարհվել: Մի ձեռք հացի կտորը թաթախում է մածունի թա-
սի մեջ: Այգու ու մարդկանց վրա մի թանձր մշուշ է իջել: Մոռացության մշուշ: Միայն
մի դեմք է, որ կենդանի, պարզ, շոշափելի հպվում է այտիս: Նայում է ինձ: Մթության
վերջից՝ հեռավոր բավիղների խորքից, դանդաղ առաջանում է և ինձնից երկու քայլ
առաջ աներեր կանգնում: Սիրտս ցավում է օտար կարոտից: Մի քաղցր ձայն երգ է
մրմնջում ականջիս տակ:
Գյուղապետը խոսում է ինձ հետ: Նայում եմ նրան, հայացքս անտարբեր անցնում է
նրա դեմքի ուրվագծերով և կանգ առնում ձեռքերին, հետո կրկին վերադառնում է
դեմքին. մի ակնթարթ անվստահ ու տարակուսած սահում է նրա աչքերի վրայով,
ապա զարմացած, նույնիսկ հրճվագին, քարանում:
-Հիշո՞ւմ եք այն տարի…
-Չէ՛, ո՞ր տարին:
-Վերջին տարին էր: Բարձրացել էիք ընկույզի ծառը: Թաքնվել էիք: Ինչքան ձայն
տվեցինք, չպատասխանեցիք:
Աստված վկա, չարաճճի տղա էիք:
Ինչու: Հիշում եմ: Մի լավ ապտակ ստացա հորիցս:
-Քիչ էր մնում ինձ ծառից գցեիք: Հա՜, վեր էիք բարձրանում: Ոտքիս տակ ճյուղը
կոտրվեց…
Ես ճանաչում եմ այդ սպիտակամորուս գյուղապետին: Հիշեցի: Այն ժամանակ
գյուղապետ չէր: Տեսքն էլ այդպիսին չէր: Տարիները փոխել են նրան (ի՞նձ էլ): Սմքվել
էր, կծկվել, և նրա գեղջկական պատկառելի տեսքից ու վայրի մարմնից բան չէր
մնացել: Փոքր ժամանակ նրանից վախենում էի: Աչքն ու ունքը, մորուքն ու վերնա-
շապիկը սև էին, նրա խռպոտ ու սարսափազդու ձայնից անապատի շներն սկսում
էին հաչել: Դեմավենդի այգու այգեպանն էր ու գյուղի բոլոր ծառերի բացարձակ տերը:
Տարիները նրան վերածել են ճերմակ արարածի, բամբակե էակի՝ փքված, արծա-
թագույն մորուքով, գզգզված, փուչ մազերով՝ ձյան շեղջի նման: Դեղին լույսով պա-
րուրված ապակե գնդի նմանվող անգույն ու ջրոտ աչքը, որ ծածկել է երեսի կեսը,
լի է աղճատված հայացքներով ու պատկերներով, հնամյա լուսաստվերներով, և
թափանցիկ խորքում ծփում են անցյալի հուշերի բազմերանգ մնացուկները: Նրա
խոնավ կոպերը բացվում են քնկոտ ճնշումով, և բարակ ճեղքի պատառիկում ես
կրկին տեսնում եմ այն հեռուները, ծանոթ օրերն ու մանկությանս լուսավոր ամառ-
ները՝ թռած, փախած՝ ինչպես անավարտ, կրկնվող երազ: Սպիտակամորուս գյուղա-
պետի շաղակրատանքն ու տևական հայացքը ուժեղ շնչով փչելու նման մաքրում
են հոգուս կեղտն ու փոշին, և Դեմավենդի այգու ձայները, գիշերային հավքերը,
գյուղացիների անխոս ժխորը, բարձր խոտերի քնաբեր շրշյունը, ուռենուն նստած
բվի միալար բվվոցը` խառնված այգու մեծ ջրավազանի մեջ թափվող առվի սրտա-
հաճո գլգլոցին և այն միակի՝ սիրելի էակի քաղցր խնմնդոցներին, պտույտ են տալիս
109
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
գլխիս մեջ ու ականջներումս: Մանկությանս Դեմավենդը՝ ճերմակ սարով ու ոսկե
հասկերով, ավելի գրավիչ, քան այդ ժամանակի ալարկոտ, տաք անկողինը, ինձ իր
գիրկն է կանչում, և հրապուրանքի րոպեներն ու սիրո, առաջին սիրո խռովահույզ
հուշերը հազարամյա նինջից արթնացած ուրվականների նման զգոն ու պատ-
րաստակամ կանգնում են շարվեշարան և դոփում ոտքերն իմ հարգարժան, պատ-
կառելի, պայմանական մարմնում, խոնջացած, ծերացած մարմնում:
Տասներկու տարեկան եմ, և տասներկու հազար անգամ հարյուր աստիճան,
պուճուր հոգուս ու սրտիս կարողությունից ու տարողությունից դուրս սիրահարված
եմ: Խենթ եմ, երազ եմ, երանություն եմ: Անէացած, շփոթված, շվարած: Ես ես չեմ:
Չկա եսը (ի՜նչ լավ է), իմ սովորական եսը: Անիմաստ ծիծաղում եմ՝ այն ջլատ, թե-
թևսոլիկ, երանավետ ծիծաղներից է, որ մեծ մարդկանց ցնցում է, և առանց պատ-
ճառի քմահաճ եմ, անտրամադիր ու վշտալլուկ: Դարձել եմ գեշ, երկար, լողլող: Դեմքս
պզուկոտել է, մազերս՝ աներես մոլախոտերից էլ վատ, ցցվել են գլխիս տարբեր կող-
մերից: Փոխվել է նաև ձայնս՝ բամբ է ու սարսռալի: Այնուամենայնիվ, լղարության,
անքնության, ախորժակի բացակայության, տագնապի, անհասկանալի դողէրոցքի,
անծանոթ տրտմությունների, ինչպես և սարսափով՝ միանգամից աճած ոտքերիս
(երկար մատներ), և թունդ քրտնող (արբունքի բույրով) մարմնիս հայտնության, խը-
ռովահույզ զգացմունքների ու մտքերի անսահմանության, խառնիխուռն հույզերի ան-
չափելիության և հազար ու մի այլ զարհումարով հանդերձ՝ երջանիկների երջանիկն եմ:
110
Երկու կարևոր որոշում եմ կայացրել. ուզում եմ գրող դառնալ, գուցեև՝ պոետ:
Մյուսը, որ երդվել եմ հավատարիմ մնալ «Մ»-ի հանդեպ մեծ ու հավերժական սի-
րուն. քանի դեռ ողջ եմ, մինչև վերջին օրը, վերջին րոպեն, նույնիսկ մահից հետո,
այն աշխարհում՝ եդեմում, գեհենում, ուր էլ որ լինեմ: Երանի շուտ մեծանամ: Երանի
ժամանակն այդքան չձգվի: Այդքան չդանդաղի ու չֆսֆսա (ի՜նչ հիմար եմ եղել),
ու շուտ դառնամ քսան տարեկան կամ երեսուն, կամ քառասուն՝ հեղինակավոր ու
նշանավոր տղամարդու տարիք, որ «Մ»-ն հարգանքով ու ակնածանքով նայի ինձ,
բանաստեղծություններս կարդա և սրտաբուխ խոսքերս լուրջ ընդունի:
Գյուղապետը բացում է սենյակի դուռը, և ես լուսնոտի նման հետևում եմ նրան:
Ծերուկներն արագ-արագ խոսում են: Ինձ ցույց են տալիս մրգատու ծառերը:
-Հարգարժան հայրդ հատուկ վերաբերմունք ուներ թթենու նկատմամբ…
-Մայրդ արքայանարինջ չէր սիրում: Կարգադրել էին ծառը կտրենք:
-Անցած ձմեռ շատ ցուրտ արեց: Չէինք սպասում: Ջրավազանի պատերը ճաք-
ճըքեցին: Դուք Եվրոպայում էիք:
Ուռենու տակ նստելու համար մեծ ու մաքուր սալաքար կա: Նստում եմ: Ծերու-
նիները կանգնած են մնում: Սպասում են: Իրենց խելագար տիրոջ պահվածքից
գլուխ չեն հանում:
Գյուղապետն ասում է.
-Մի անգամ ծառի ծերից ընկար: Գլուխդ էս քարին խփեցիր, ջարդեցիր:
Ծերունիները ժամանակի երկու սուրհանդակների նման եկել են անցյալի աշ-
խարհից և «Մ»-ից պատգամ են բերել:
Ինչպե՞ս եղավ, որ մոռացա նրան: Ինչպե՞ս անցավ կես դարը, և ես չհիշեցի, որ
«Մ»-ն շարունակում է սպասել ինձ:
Նստած էինք հենց այս քարին: Ասես հենց երեկ էր, հենց մի ժամ առաջ:
«Մ»-ն ինձնից հինգ տարով մեծ է և իրենից ինչ-որ բան է ներկայացնում: Մեծերին
խառնված նստում, վեր է կենում, և նրա հիմար մայրը կրթված մարդկանց հետ քըն-
նարկում է նրա ամուսնության հարցը. ես գիտեմ, համոզված եմ, երդվում եմ, որ «Մ»-ն
ոչ մեկի կինը չի դառնա: Անհնար է: Եվ գիտեմ, որ ոչ մի խելքը գլխին տղամարդ չի
ուզենա նրան կնության առնել, քանի որ լղար է, սև, անբարյացակամ, ինքնագոհ
ու գիժ: Քանի որ ինձ պես է մտածում և ինձ պես բանաստեղծ է, արվեստագետ,
մտավորական: Քանի որ տղաների նման է, համառ, չար տղեկների նման: Ունի
կարճ, գանգուր մազեր, բարակ վիզ, հարթ կուրծք, ոսկրոտ ոտքեր, սև ու խոշոր
չարաճճի աչքեր, բաց բերան ու ճերմակ ատամներ, փոքր ձեռքեր ու մանկական
մատներ (սիրահարված եմ նրան): Այդ օրիորդը կամ կամակոր տղեկը ձեռքն ու
երեսն է զոռով լվանում, ուր մնաց շպարվի կամ պչրվի: Երկար տաբատ, սպիտակ
քաթանե կոշիկներ է հագնում, և ես նրան նայելուց չեմ կշտանում: Աչքերս միայն
նրան են տեսնում, երազներս լի են նրա հետ երևակայական ակնթարթներով: Ամեն
անգամ, երբ նրա համար մի բան եմ բերում (մեկնված ծածկոցի վրա՝ ծառերի տակ
գիրք է կարդում), ձեռքս անցկացնում եմ նրա գլխի վրայով, մատներիս ծայրով
111
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
հպվում եմ նրա մազերի ծայրին, և այդ սրտահաճո երկյուղով լի շփումը՝ միայն մի
վայրկյան, դեմքս դարձնում է կարմիր, ճերմակ, բոսորագույն (ինչը «Մ»-ն տեսնում
է) և փորիս մեջ աղմկալի գռգռոց է գցում (ինչը «Մ»-ն լսում է), իսկ նա սևեռուն ինձ
է նայում՝ խորամանկ ժպիտով ու տանջող հայացքով՝ լի հեգնանքով, ծաղրով ու
կշտամբանքով:
Ծերունիները շարունակում են սպասել: Հայացքները հառել են բերանիս: Պիտի
ինչ-որ բան ասեմ: Պիտի հայտարարություն անեմ: Ինչ էլ լինի, ես եմ այս այգու տերն
ու տիրակալը:
-Հա՛: Տանձի ծառը: Պետք է ամոթանք տալ նրան: Լա՛վ: Տվե՛ք:
Գյուղապետն ասում է.
-Առաջին խոսքը դուք պետք է շշնջաք ծառի ականջին:
Ջանում եմ պահպանել հավասարակշռությունս ու սառնասրտությունս: Ուզում
եմ մենակ մնալ: Ուզում եմ «Մ»-ի ու անցյալի մասին խորհել: Բռնազբոսիկ ժպիտով
նրանց բացատրում եմ, որ փախել եմ քաղաքի աղմուկից ու մարդկանց շաղակրա-
տանքից: Եկել եմ այստեղ, որ աշխատեմ, և իմ մասնագիտությունը, եթե տեղյակ
չեն, գրող լինելն է. գրել, գիրք, գրիչ. հասկանո՞ւմ եք:
Չեն հասկանում, սակայն հարգալից ու համեստորեն լռում են: Լռություն, որ մեկ
րոպեից ավելի չի տևում, և դարձյալ երկուսով միասին կրկնում են.
-Չի կարելի էդ ծառն էդպես թողնել:
Ասում եմ.
-Հայրի՛կ ջան, կարգ ու կանոնով մա՛րդ, թող էդ անպիտան ծառը քոքահան
անեն, էս վեճն ու կռիվն էլ պրծնի:
-Էդ ծառը վիրավորվել է: Նեղացել է: Դժգոհ է:
Մտքիս մեջ ասում եմ՝ քաք է կերել, և շտապ-շտապ նայում եմ ձեռքիս ժամա-
ցույցին (որի սլաքները կանգ են առել տասն անց երեսունհինգի վրա): Լարում եմ,
ականջս հպում ժամացույցին, և այդ գործողությունով ցանկանում եմ հասկացնել
այդ երկու անձանց, ու ավելի շատ ինձ, որ ժամանակը գնում է, որ այն չի սպասում,
որ կյանքը հենց հիմա էլ անցնում է իմ կողքով, որ իրադարձություններից, մտահղա-
ցումներից, պատեհ պահերից ես հետ եմ ընկել, և ծեր կրիայի նման քարշ եմ գալիս
պատմության եզրագծին:
Կեսօրվա ազանի ձայնն եմ լսում: Հենց այդպես է ժամանակն անցնում: Այդպես է,
որ հինգ տարի (ավելի ստույգ՝ վեց տարի, երկու ամիս) է անցել, դեռևս չեմ ավարտել
գրքի մեկ գլուխը: Եթե մի քառասուն էջ էլ գրել եմ, եղել է ինքս ինձ ստիպելով, կրկնելով
անցյալի բառերը՝ գողացված իմ կամ ուրիշների աշխատություններից:
Աշխատանք, աշխատանք, աշխատանք: Ժամանակը ոսկի է, և մահը դարանա-
կալել է թիկունքում: Յուրաքանչյուր շունչ ու արտաշունչ հավասար է ժամանակի
մի ցատկի, գրքիս մի էջի: Վատ տրամադրություն ունեմ և գիտեմ՝ մի փորձանք եմ
բերելու այդ երկաթե անամոթ մեքենայի գլխին, որը չի օգնում ինձ գրել: Դրա մեջ
դրված յուրաքանչյուր թուղթ սպիտակ ու դատարկ է մնում: Եթե մի տող էլ գրում
եմ, զուր է: Անիմաստ: Թերահավատությունից ու ցուցամոլությունից է դրդված:
112
Որոշում եմ մատիտով գրել: Գուցե թղթի հետ ձեռքերիս շփումը մատնազարկ դառ-
նա քարացած սրտիս ու սառած գլխիս համար: Իսկ եթե որոշ ժամանակ լո՞ւռ մնամ:
Եթե չգրե՞մ: Եթե ամեն ինչ թողնե՞մ ու թիկունք դարձնեմ աշխարհին ու ժամանակին
և ոչինչ չանե՞մ: Ո՞վ է ստիպում, ո՞ւմ եմ պարտք: Առաջին հերթին ինքս ինձ, ինձ՝
այդ ցիրուցան բազում ես-ին, որ չի կարողանում աչք կտրել գունավոր, փայլուն,
պսպղուն պատկերից, որն ունի ներկայանալու, փթթելու, խոսելու մոլուցք և իրեն ցու-
ցադրելու, դրսևորելու կարիք: Պարտք եմ մյուսներին, ովքեր ինձնից ձեռք չեն քաշում, և
անհամբերությամբ սպասում են իմ նոր ստեղծագործությանը: Հարցնում են.
-Ե՞րբ եք վերջացնելու:
-Շուտով:
-Վերնագիրն ի՞նչ է:
-Չգիտեմ:
-Ինչի՞ մասին է:
Լռում եմ, և այդ փիլիսոփայական լռությունն ավելացնում է գործիս արժեքը:
-Ինչո՞ւ եք այսքան տարի ձգձգում:
Ուզում եմ ճիշտն ասել, բայց չեմ համարձակվում: Ինչպե՞ս խոստովանեմ, որ այս
տարիների բոլոր խոսքերը, խոստումները, սպառնալիքները (էշ, մի՛ սատկիր, գա-
րուն կգա), պահանջներն ու փուչ կեցվածքը, հասարակական, փիլիսոփայական,
գրական ճիգերիս արդյունքը ոչինչ են եղել, ոչինչ: Որ այլևս ո՛չ ասելու բան ունեմ,
ո՛չ էլ լսելու ցանկություն: Ցավ կամ ափսոսանք էլ չեմ զգում: Եթե միայն ինձնով
մնա, ուրախ կլինեմ: Բայց ուրիշները չեն թողնում՝ գոհանամ, և ձեռք չեն քաշում:
Ինձնից հայտնագործություն, շարժում, խոստում են ակնկալում, և իրենց դատողու-
թյունների քանոնով դաղում են ոտքերս, երբեմն նաև գլուխս: Պիտի մնամ այն-
պիսին, ինչպիսին կամ. սկզբունքային ու պարտաճանաչ, աննկուն ուժով ու խելքով՝
դարձնելու աշխարհն ավելի լավը ու մարդկանց ավելի վսեմ, իրականացնելու Ուտո-
պիայի արարումը, պատմական որոշումների ի կատար ածումը, բարոյականության,
բարձր արժեքների ամրապնդումը, իրավունքի, արդարության, բացորոշության, վե-
րելքի հաստատումը և, վերջում, անկումը: Ասում եմ.
-Սիրելի՛ ընկերներ, հաաաանգիստ թողե՛ք: Ես՝ ոտքից գլուխ ողորմելիս, ով էլ որ
եղել եմ (կոչեք, ինչ անունով ուզում եք՝ գրող, փիլիսոփա, մարտիկ, իմաստուն), իմ
խոսքն ասել եմ: Գրել եմ տասնյակ գրքեր, հարյուրավոր հոդվածներ: Ուժիցս ու խել-
քիցս վեր գործեր եմ արել: Կյանքիս մեծ մասը մսխել եմ քննարկումներում ու զրույց-
ներում (երբեմն սիրաբանական), տեղական և արտասահմանյան շրջանակներում
ներկայությանս, հավաքույթներին մասնակցությանս համար, երկրի ու աշխարհի
իրադարձություններում, ռադիոներում, հեռուստատեսություններում, օրաթերթե-
րում, համագումարներում, կոնֆերանսներում, հյուրասիրություններին, և այսօր,
երբ մազերս ճերմակել են, փորս տռզել է, և անունս շատերի բերանում է, ու պետք է
բարձունքում լինեմ, ընդհակառակը՝ ոչ մի զգացողություն չունեմ, և հին տաշտակն
է դարձյալ առջևս: Ինչ էլ որ ասել եմ, դրան էլ չեմ հավատում, բոլոր սկզբունքներս
փտել են անարմատ, փուչ բույսերի նման: Գուցե ներսս է հիվանդ, գուցե ախտն
113
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
ինձնից է տարածվում: Գուցե հազարամյակի վերջին և դարասկզբին խավա՞ր է:
Գուցե: Բայց ես դա ինչպե՞ս ասեմ սաներիս: Այդ երիտասարդ, ազնիվ հոգիներին,
որոնք սիրով ու նվիրումով են հետևում ճշմարիտ ու ազատ խոսքին և անմեղ
հրճվանքով թերթում հաստափոր գրքերը: Հարցնում են. «Հարգելի՛ պրոֆեսոր,
արևմտամտամոլությո՞ւնն է վատ, թե՞ արևելամոլությունը, խելամտությո՞ւնը, թե՞
խավարամտությունը, արքայապաշտությո՞ւնը, թե՞ լուսնապաշտությունը»: Ասում
են. «Դուք Ձեր առաջին գրքում խոսում եք սիրո, հավերժական սիրո և զգացմունքի,
երևակայության, արվեստի մաքրության մասին: Մյուս գրքերում տարիներ շարու-
նակ կարևորում էիք տնտեսության հիմքը, պատմական արդարությունը, մարդու
ազատությունը, բանվորների ու աշխատավորների իրավունքները: Հետո լռեցիք:
Ասացին, որ նյարդային հիվանդությամբ եք տառապում: Նույնիսկ լուր տարածվեց,
թե Ձեզ բռնել են, և այլ բաներ: Համենայն դեպս պատահածի պատճառով մտքեր ու
տեսակետներ փոխեցիք: Կրկին հայտնվեցիք, և մենք հասկացանք, որ Դուք ուղղվել
եք դեպի իմացությունն ու արևածագը, և բացահայտվել է ձեր ասելիքում առկա
խրթին տեսակը (քաքի մեջ կորած տեսակ)»: Ասում են. «Պարո՛ն (բարկացած են
ու տխուր), կամ դուք չգիտեք ինչ եք ուզում, և ձեր ու աշխարհի նկատմամբ ձեր
պարտականությունը պարզ չէ, կամ մեզ ձեռ եք առնում»: Եվ ես տրտմագին ու գըլ-
խիկոր, բայց փիլիսոփայական կեցվածքով ցույց եմ տալիս վերջին գիրքը, որը գրում
եմ (գիրք, որը գիտեմ՝ երբեք չեմ գրելու, ավարտեմ) ու երկակի, իմաստավոր լռու-
թյամբ տեղն եմ դնում խնդրի մանրամասնությունները:
Վերադառնում եմ սենյակ: Փակում եմ դուռն ու պատուհանը: Մտնում եմ լոգա-
սենյակ, ջրով շփում գլուխս ու դեմքս: Երեսիս մազերն աճել են, աչքերիս տակ
այտուցներ են: Հայելու մեջ տարիքն առած մարդու սփրթնած պատկեր է, որը
հեռավոր նմանություն ունի ինձ հետ, և խճճված հիշողությանս խորքում՝ անա-
վարտ ու ավարտուն գրքերի հետևում, բառերի ու մարդկանց բազմության մեջ,
ցիրուցան հիշողությունների ու իրադարձությունների արանքում, տեսնում եմ տասն-
երկուամյա տղայի, որը նստել է բարձուղեշ ծառի կատարին և ակնապիշ նայում է
լույսի պեծկլտան ցոլքերին: Մեծերի խրատներից ու խորհուրդներից հեռու մնալու,
«Մ»-ից փախչելու իմ թաքստոցն այգու ամենաբարձր ծառի կատարին է: Ոչ մեկի
ձեռքն ինձ չի հասնում: Այդ բարձունքից հետևում եմ ընտանիքիս հասակավոր ու
պատկառազդու անդամներին, և հոգիս ընդվզում է: Ես ու այն աղջիկը, որին ընտ-
րել եմ, ուրիշ կտավից ենք: Փո՞ղ: Փո՛ւհ: Երբե՛ք: Մենք արվեստագետներ ենք, ես ու
«Մ»-ն ուրիշ ծրագրեր ունենք մեր կյանքի ու ապագայի համար: «Մ»-ն օրեկան մի
գիրք է կարդում: Ծխում է (ինձ էլ է ծխախոտ տալիս), ես գրածներս կարդում եմ
թռչունների, երկնային էակների, երևակայական մարդկանց համար և խոսում եմ
ինքս ինձ հետ: «Մ»-ի անունը գրել եմ ափերիս մեջ, ձեռքերս սահեցնում եմ դեմքիս,
շուրթերիս, մարմ նիս վրայով, և սիրտս թրթռում է ահից ու բավականությունից՝
ցավ տվող հաճույքի նման, ինչպես չորացած վերքը քչփորելը կամ փչացած, շարժ-
վող ատամը սեղմելն է: Հետո խայտառակվելու վախից լեզվով մաքրում եմ նրա անունը,
և կոկորդովս իջնող դառնահամ ն ու թթվահամը պտտեցնում են գլուխս: Մայրս
114
«Մ»-ին չի սիրում և պարսավանքով ու հրամայական տոնով լի սկզբունքայությամբ
ասում է ինձ. «Գործ չունենաս այդ աղջկա հետ», և լավն ու վատը տարբերակող,
բարոյախրատական դրույթներով լեցուն հայացքով աչքի պոչով նայում է «Մ»-ին:
Գիտեմ՝ գերդաստանի կրթված ու շրջահայաց անդամները չեն սիրում իմ նազենի
«Մ»-ին, քանի որ կոխկռտել է հավերժական սովորույթներն ու ընդունելի բարքերը,
և նրա ասելիքն ու անելիքը տարբերվում են մնացածի ասածներից ու արածներից:
Ուզում է գնալ Եվրոպա և դառնալ դերասանուհի: Ուզում է ազատ լինել և ինձ ասում
է, որ երբեք, երբեք, երբեք չի ամուսնանալու: Գիտի՝ երազում եմ բանաստեղծ կամ
արձակագիր դառնալ, և գլխի է ընկել, որ սիրահարված եմ իրեն: Իր գրքերը տալիս
է, որ կարդամ: Թշերս քնքշորեն քաշքշում է (ինչն ինձ համար հազար հայհոյանքից
ավելի վատ է), ժամանակ առ ժամանակ, երբ ինձ երկու հազար հրաման ու հանձնա-
րարություն է տալիս, և ես բոլորը կատարում եմ հլու մանկլավիկի նման, ճանկում
և քաշում է մազերս (երջանկությունից կեսմարդ եմ դառնում), մատով ուժեղ և ցա-
վեցնող հարված է տալիս քթիս ծայրին (արջի ծառայություն), հետո, երբ ինձ շատ է
խղճում, կոճկում է վերնաշապիկիս կոճակն ու ձեռքի երեսով շոյում այտս:
Հետկեսօրին բոլորը քնում են, նույնիսկ «Մ»-ն: Բոլորը, բացի ինձնից: Գյուղի
մարդիկ էլ են քնում, և յուրօրինակ, դյութիչ լռությունն իջնում է այգու վրա: Ծա-
ռերն արթուն են, և ես լսում եմ նրանց ծածուկ շնչառության հևքը: Աննշմարելի
սողուններն էլ են արթուն և շուռումուռ են գալիս խոտերի արանքում: Տոթ ամառ է,
և հետմիջօրեի արևը թափանցում է մինչև ոսկորներիդ ծուծքը: «Մ»-ն քնած է ընդ-
հանուր սենյակում, ճաշասրահում՝ ծաղկավոր ներքնակի վրա՝ փորին պառկած,
երեսը դեպի պատը: Բարձը սահել է գլխի տակից: Վրան գցել է սպիտակ սավան,
որը հավաքվել, ճմռթվել է մարմնի տակ: Ոտքերը մերկ են (ողջ օրը կոշիկները ձեռ-
քին քայլում է այգու վերջնամասի առվի միջով), և մի թաց տերև է սրունքին կպել:
Քնաթաթախ ու ջղային ձեռքով մերթընդմերթ դեմքից քշում է համառ ճանճին կամ
երեխայական ցասկոտությամբ քորում պարանոցին նստած մոծակի հետքը: Մի քա-
նի մետր տարածություն կա նրա ու գերդաստանի քնկոտ պառավներից մեկի միջև,
որը ննջում է սենյակի մյուս անկյունում: Այդ ազատ տարածքում իմ պառկելու դեմ
ոչ ոք չի բողոքի: Մեծերը կից սենյակում են քնած՝ իրար մոտ, շարք-շարք պառկած:
Սենյակի դուռը բաց է: Ոտքերի ծայրով, անձայն ներս եմ մտնում: Կանգ եմ առնում:
«Մ»-ն շնչում է խոր ու կանոնավոր: Առաջ եմ սողոսկում: Պառկում եմ փորի վրա,
«Մ»-ից հեռու, գորգին, առանց ներքնակի, բարձի, ծածկոցի: Չեմ շարժվում: Ինչ-որ
մեկը քայլում է միջանցքում: Ծիկրակում է: Քնած եմ ձևանում: «Մ»-ն շրջվում է:
Երեսը դեպի ինձ է: Բռնում է բարձի ծայրը, քաշում գլխի տակ: Ճանճ է նստել ճա-
կատին: Մեկն էլ կրունկի վրա է խլվլում: Քշում է: Շոգում է: Շուրթերի վերևը քրտնած
է, բերանը կիսաբաց է, ու երևում են նրա տարօրինակ, սպիտակ ատամները: Ունի
երկար թարթիչներ ու բարակ հոնքեր՝ երկու շագանակագույն մահիկներ փակ աչքե-
րի երկայնքով: Քնկոտ պառավը խոսում է ինքն իր հետ: Նստում է, ապշահար է:
Շրջում է գլուխը և ինձ ու «Մ»-ին նայում: Աչքերը բաց են, բայց հայացքը դատարկ:
Գլուխը կրկին դնում է բարձին, և լսվում է նրա խռմփոցը: Կամաց, երկյուղով ու
115
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
անվճռականությամբ դեպի «Մ»-ն եմ մեկնում ձեռքս, խռովահույզ ու դողացող ձեռ-
քըս, որը երբեք էլ նրան չի հասնում, մեր միջև մեկ մետր տարածություն կա, հա-
վերժական տարածություն, և ձեռքս այդպես էլ մնում է՝ անընդունակ շարժվելու,
անսահման ցանկությանը, անհասանելի ու հարատև բաղձանքին, անիրականա-
նալի խոստումին հասնելու: «Մ»-ն շարժվում և թիկունքն ինձ է անում: Եթե արթ-
նանա ու տեսնի, որ իր կողքին՝ թեկուզ և մի քանի մետր հեռու, քնած եմ, կզայրա-
նա, տրամադրությունը կընկնի: Ամեն անգամ, երբ տզի նման կպչում ու հետևում
եմ նրան, բշտում է կողս ու բղավում վրաս: Վեր եմ կենում: Դուրս եմ գալիս նա-
խասրահ: Նստում եմ աստիճաններին: Նախասրահի խորքում, թախտին, խախուտ
հովացուցիչի ղռղռոցի տակ, քնած է Խաքսար աղան, և լսվում է նրա խռխռոցը: «Մ»-ի
քաթանե կոշիկները աստիճանների վրա են, կապիչներով սպիտակ կոշիկները` ցե-
խի ու հողի մեջ կորած: Արբունքին հասած տղեկի երանավետ հանդգնությամբ ձեռ-
քըս դանդաղորեն մտցնում եմ կոշիկի մեջ. տաք է, խոնավ ու կպչուն և նրա մարմնի
յուրահատուկ բույրն է տարածում: Անծանոթ զգացողությունն ու թուլացնող սարսուռը
սպրդում են ափիս մեջ, ապա կամաց-կամաց տարածվում ողջ մարմնովս: Ասես լողում
եմ գոլ, խաղաղ ջրում, և փակվում են անցյալի նիրհից ծանրացած կոպերս:
Ամռան վերջն էր, երբ «Մ»-ն իրեն հատուկ անհասկանալի պահվածքով հեռա-
ցավ առանց հրաժեշտի ու իր հետ տարավ ծածուկ հուշերի, պարզունակ բանա-
ստեղծությունների իմ նոթատետրը և այլևս չվերադարձրեց: Դեմավենդը միանգա-
մից փոխակերպվեց պաղ ու դատարկ վայրի, և ես՝ հիվանդ երեխայի նման, ի վիճա-
կի և ի զորու չէի խաղալու հասակակից տղաների հետ: Այգու խորքում մեն-մենակ
թրև էի գալիս ու փորագրում «Մ»-ի անունը ծառերի բներին: Տեսնում եմ ինձ` նստել
եմ մեծ ծառի կատարին, և ինչքան էլ չկանչեն՝ չեմ պատասխանում: Սիրում եմ
մեծերի անհանգստանալը: Այգեպան Շեքրալլահը` այն սպիտակամորուս ծերունին,
որ այսօր դարձել է գյուղի հարգարժան գյուղապետը և պատուհանի մոտ կանգնած
ինձ է նայում, միակ մարդն է, որ գիտի իմ թաքստոցի տեղը: Քաղցր խոսքերով հա-
մոզում է, որ իջնեմ: Բանի տեղ չեմ դնում: Բղավում է և սպառնում: Անօգուտ է: Քանի
որ լեզուս կապ է ընկել վախից, որ հայրս կքաշի ականջս ու կբարկանա՝ ավելի եմ
թաքնվում ճյուղերի արանքում: Այգեպան Շեքրալլահը խոստանում է․ եթե իջնեմ,
գյուղի ամենակատաղի ավանակին կբերի, ինձ կտա, ու ես էշ-էշ հավատում եմ:
Հենց ոտքս գետնին է դիպչում, հասկանում եմ, որ գլխիս մեծ պոզեր են դրել, և այդ
պոզերը ճակատագրի վշտագին ստվերի նման հետապնդում են ինձ հետագայում:
Ամբողջ գիշեր «Մ»-ին եմ տեսնում երազում. կցկտուր, խառը երազ է, ուժասպառ
եմ: Կարծում էի մոռացել եմ նրան, և գլխի չէի ընկնում, թե ինչքան մոտ է` աչքերիս
խորքում, հոգուս մեջ, քնած է դեռևս սիրահարված կոպերիս տակ: Դեմավենդը լեփ-
լեցուն է նրա աներևույթ ներկայությամբ, կայտառ սրտի տրոփյունով ու անդադրում
մարմնի շրշյունով, լեփ-լեցուն քաթանե կոշիկների ու թանաքոտ մատների բույրով:
Կանգնել էր ջրանցքի եզրին և հետաքրքրասեր ու զարմացած հայացքով նա-
յում էր փոքր սարդին, որ թրթռուն թելերով նուրբ ոստայն էր հյուսում: Ուզում էի
116
ոտքս վրան դնել, երբ գոռաց: Հրեց: Ինձ համար մի սև, տգեղ սարդ էր` փուչումուչ
թելերով: Ասաց. «Էշի՛ մեկը, քո՞ռ ես, չե՞ս տեսնում»: Պատասխանեցի. «Ես պոետ
եմ»,- և ընդունեցի հատուկ կեցվածք. մանկական կեցվածք: Ծաղրեց ինձ: Բռնեց
քիթս ու ոլորեց: Ուժեղ ոլորեց: Չարացած էր: Երբ բարկանում էր, խիղճը կորցնում
էր: Ասաց. «Այս սարդն ավելի պոետ է, քան դու: Տե՛ս` ինչ ցանց է հյուսել` անձայն,
առանց գռմռոցների: Պոետ, որի նկարը, կարծում եմ, թերթերում չկա: Հասկանո՞ւմ
ես»: Չէ՛, չեմ հասկանում: Ցանկանում եմ` բանաստեղծություններս տպագրվեն,
նկարս էլ թերթերում լինի: Ուզում եմ հայտնի ու ճանաչված դառնալ, մարդիկ էլ
ասեն` սա այսինչն է, և դրվատեն:
Այգաբաց է: Մոտենում եմ պատուհանին: Տարիներ ի վեր չեմ նկատել արևա-
ծագն ու արևամուտը: Երկինքը ջինջ է, առանց մի կտոր ամպի: Օդը բուրում է ման-
կությանս օրերի հոտով, անփորձ թեթևությամբ լի շնչառության բույրով:
-Աղա՛ ջան:
-Վա՜յ:
-Բարև՛:
-Հա՛:
-Դո՛ւրս եկեք: Համեցե՛ք այգի:
Եկել են տանձի ծառը կտրելու: Այդ ծիծաղելի արարողությանը մասնակցելուց
բացի այլ հնար չունեմ: Գոնե ինձ հանգիստ կթողնեն ու այլևս չեն տանջի: Դուրս
եմ գալիս: Գյուղապետն էլ է ժամանել: Երեք-չորս ուրիշ մարդ էլ է եկել: Բռնում ենք
տանձի անպտուղ ծառի շուրջը: Զզվեցնո՛ղ, անպատկա՛ռ ծառ: Ուրախ եմ, որ կտրելու
են, և ես ազատվելու եմ այդ փորձանքից: Այգեպանը կացինը ձեռքին պատրաստ
կանգնած է: Խոսում է ծառի հետ: Ստորացնում է ու վիրավորում: Ոտքով հարվածում է
անպիտան բնին: Ցույց է տալիս կացինը: Մյուսներն էլ են անիծում ու հայհոյում:
Միասին, դեմքով դեպի ծառը, ինչ-որ բաներ են մրմնջում. լավ չեմ լսում, բայց ենթա-
դրում եմ` ափսոսանք ու զարմանք են արտահայտում ծառի կամակորության ու
անխելքության համար: Այգեպանն ուզում է իմ կարծիքն իմանալ: Ի՞նչ կարծիք:
Ասում եմ.
-Կտրե՛ք ու հոգին ազատե՛ք:
Իմ հոգին էլ ազատեք և ինձնից ձեռք քաշեք: Երեք օր վատնել եմ իմ թանկ ու
հազվագյուտ ժամանակը, և գործս առաջ չի գնացել: Մի տող էլ չեմ գրել:
Գյուղապետը շվարած ու զարմացած ինձ է նայում: Տերը ոչ միայն խուլ է, այլև
կույր ու անամոթ:
Այգեպանը կացնի շեղբը քսում է ծառի բնին: Ձգձգում է: Իմ ու ծառի հոգին դուրս է
գալիս: Ծառը գլխատելու արարողությունը տանջանքներով է ուղեկցվում: Այգեպանը
բարձրացնում է կացինը: Ասում է` հէյ, ծա՛ռ, դու այգու կանոններին դեմ ես գնացել և
արժանի ես մահվան, ու կացինը պտտեցնում է ծառի վրայով: Արդեն ուզում է խփել
ու կտրել տանձենու բունը, երբ գյուղապետը բռնում է նրա դաստակը: Մյուսները
միասին փառաբանություններ են հղում:
Միջամտում է գյուղապետը: Զրուցում է ծառի հետ: Բարեխոսում է: Գրավ է դնում
117
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
մորուքը: Ծառի անունից այգուն, այգեպանին, ինձ խոսք է տալիս, որ այս ծառը սա-
տանայի ձիուց կիջնի և ի հատուցում իր վատ վարքի` եկող տարի խոշոր տանձեր
կտա մեզ ու այգու ծառ ու ծաղկին, հետո նորից փառաբանում են, միաժամանակ
էլ բարեխոսում, ծառին խիստ ամոթահար, փոշմանած ու ճնշված թողնում և աղ-
մուկով, ծիծաղով, ուրախ հեռանում:
Մնում ենք ես ու տանձի գլխահակ ծառը. երկուսս էլ շվարած ու մտասույզ:
Նրան հարցնում եմ, թե` հարգելի՛ ծառ, հարազա՛տս, ինչի՞ համար է ձևեր թափելդ
ու լռելդ: Հիվա՞նդ ես: Եթե առողջ ես, ապա ինչո՞ւ բերք չես տալիս: Եթե վերջին ես
հասել ու ծեր ես, ինչո՞ւ են տերևներդ կանաչ, բունդ առողջ: Ո՞ւմ ես խաբում, քե՞զ,
թե՞ այդ դժբախտ, ծեր այգեպանին:
Վերադառնում եմ սենյակ: Հեռախոսը զանգում է: Չեմ պատասխանում: Ով էլ որ
լինի, կուզենա իմանալ` քանի էջ եմ գրել, ինչքան եմ աշխատել, սուրբ ուղեղումս
ինչպիսի նոր մտահղացումներ ու անապակ մտքեր են ծագել:
Մի թուղթ եմ դնում գրամեքենայի մեջ: Գրում եմ: Ռացիոնալիզմ և իռացիոնալիզմ:
Արևմտամետություն, թե՞ արևելամետություն: Թուղթը հանում եմ: Ճմռթում եմ:
Գցում եմ հատակին: Նույն բառերն են: Տրամադրություն չունեմ: Ցանկանում եմ «Մ»
-ին նամակ գրել. այն նամակներից մեկը, որ որոշել էի գրել: Ձմեռ է, և «Մ»-ն ու մայրը
մեզ տեսության են եկել: Առատ ձյուն է տեղացել, և «Մ»-ն կաշվե սապոգներ է հագել:
Քթի ծայրը ցրտից կարմրել է, և տարօրինակ ճերմակ ատամները նույն փայլն ունեն:
Կարդացել է հուշատետրս, սիրո խոստովանությունները ևս: Հիվանդ եմ: Պառկած
եմ, և լղար մարմնումս պտույտ են տzալիս ամոթը, բարկությունն ու ջերմությունը:
Մեծերը մեզ մենակ են թողնում: «Մ»-ն նայում է ինձ և ծիծաղում: Փակում եմ աչ-
քերս: Մտքովս չի անցնում, որ վերջին անգամ եմ նրան տեսնում: Ափերս այրվում են,
և ինձ թվում է` նրա անունը դաջված է ողջ մարմնիս վրա: Ասում է, որ մեկնում է
Եվրոպա: Ուրեմն ամռանն այստեղ չի լինի: Չպիտի լացեմ: Երբեք: Սեղմում եմ ատամ-
ներս: Հեղձուկը խեղդում է կոկորդս: Ականջներս զնգում են: Քրտինքի մեջ կորել եմ:
Լացը բերանիս մեջ է, քթիս մեջ, կոպերիս տակ, թարթիչներիս արանքում: Վերմակը
քաշում եմ գլխիս: Ջերմում եմ, և թվում է` ամեն ինչ` Դեմավենդի այգին ու «Մ»-ին,
երազում եմ տեսել: Կոպերիս տակ պտույտ է տալիս մի մեծ զառանցանք, և նրանում
ներկա են անցած ամառվա բոլոր օրերը: Տաք ու անուշաբույր մի շունչ հպվում է
երեսիս: «Մ»-ի դեմքն իմ դեմքի մոտ է` վերմակից այն կողմ: Լեզուն դիպչում է քթիս
ծայրին, և հետո, ինչպես միշտ, յուրատեսակ ընկերության կարգի համաձայն և ի
նշան սիրո (սերը` ըստ իմ ենթադրության)` քթիս ծայրն առնում է երկու մատների
արանքը, կամաց սեղմում և նախքան գնալն ու ընդմիշտ անհետանալը համբուրում է
աչքերս, խոնավ, տենդոտ, լացող աչքերս, ու ես հասկանում եմ, որ աչքը համբուրելը
հեռավորություն է բերում, և սիրտս նեղվում է: Լսվում է դռան փակվելու ձայնը,
շտապող ոտնաձայները` յուրօրինակ փախուստի նման: Զառանցանքը, քունը, ջեր-
մությունը հսկա ալիքի պես կուլ են տալիս ինձ, և աչքերիս առաջ հայտնվում է սև,
ալեկոծ, ահարկու ծովը: Թափահարում եմ ձեռք ու ոտքս: Ջրի տակ եմ. մութ ջրերի,
ծեր, տաք ջրերի: Գուցե մեռել եմ: Գուցե գետնի տակ եմ` Դեմավենդի այգուց, արևից,
երկնքից անդին: Զգում եմ` ծվեն-ծվեն եմ եղել, և մարմնիս անդամները լողում են
118
իրարից առանձին: Միայն քթիս ծայրն է պահպանել իր իրական գոյությունը և «Մ»-ի
մատների հպման մասին հիշողությունը:
Նրա նամակները գալիս են երկրագնդի մյուս ծայրերից: Թողել է արվեստագի-
տությունը: Պատմություն ու գրականություն է ուսումնասիրում: Մեր տարիքը մո-
տեցել է իրար: Ես քսաներկու տարեկան եմ: Կարելի է շատ խոսել: Կամ նրա մասին
մտածել: Որոշել էինք` գնալու եմ նրա մոտ. չստացվեց: Որոշեցինք` ինքը կգա, կը-
գընանք Դեմավենդ. չեկավ: Կարևոր չէր: Կարելի էր սպասել, և ես ինձ վրա վստահ էի:
Անիմաստ վստահություն:
Թղթերը դեռևս ճերմակ են: Ինչի՞ մասին գրեմ: Սիրո՞, որ ավարտվել է, քաղաքա-
կան դեմագոգ նկրտումների՞, ընկերների՞, քայքայված կուսակցությա՞ն, թե՞ գլխովս
անցած ստերի ու կեղծիքի մասին: Վերցնում եմ գրածս առաջին գիրքը, կարոտով
ու հիացմունքով թերթում: Սիրային բանաստեղծությունների ժողովածու է` նվիրված
«Մ»-ին: Հիշում եմ ինձ` լղար, բայց համակրելի, փարթամ մազերով (ե՞րբ սկսվեց
ճաղատությունը), աղավնու կրծքավանդակով (կանոնավոր մարզվում եմ), ձիգ որո-
վայնով (դուրս ցցված փո՞ր, կարծում եմ` տղաների ծնվելուց հետո էր, կամ գինար-
բուքների ու կերուխումների շրջանից հետո): Գիրքս գրախանութների ցուցափեղ-
կերին է: Ամեն օր այցելում եմ գրատներ և խոշոր, կանաչ տառերով անունս կարդա-
լուց սիրտս տրոփում է, հպարտության զգացումից կոպերս փակվում են: Դեռևս
սիրահարված եմ, և այդ սերը, այդ ջերմն ու տենդը նոր թափ են առել, և սիրո անիվն
է՛լ ավելի արագ է պտտվում: Հավերժական «Մ», կորած «Մ». հայտնվել է ավելի մեծ
կաղապարում` վերափոխված աշխատավոր, սև բեղերով ընկերոջ: Նոր ընկերների,
քաղաքականությամբ զբաղվող ընկերների հետևից եմ վազում, նրանց հավասար,
ի խորոց սրտի, անհողդողդ հավատով հնչեցնում եմ կարգախոսներ, գոչում, կուսակ-
ցության հիմնը երգում, Լենինի ու Մարքսի նկարները փակցնում սենյակիս պատին,
և սիրտս զարկում է նույն ուժգնությամբ ու լարվածությամբ: «Մ»-ի նամակները
մնում են անպատասխան: Կարևոր չէ: «Մ»-ն կուսակցությունից, ընկեր Ստալինից,
այլ բաժակակից ընկերներից պակաս կարևոր է: «Մ»-ի քաթանե կոշիկներից է՛լ
ավելի հրապուրիչ կուսակցությունն ինձ իրենով է արել: Թվում է` իրական տանն
ու հայրենիքում եմ: Ինչ լսում, հավատում եմ: Ինչ հրամայում են, կատարում եմ:
Ուր ուղարկում են, գնում եմ: Ճանապարհորդում եմ` հյուսիսից հարավ, արևելքից
արևմուտք: Թերթեր եմ բաժանում: Բանվորների ու գյուղացիների առաջ ելույթ եմ
ունենում: Դասախոսություն դասախոսության հետևից: Լավ վիճակում չեմ: Անփող
եմ, սոված, հիվանդ: Գիտեմ` ինձ հետևում են: Բոլորին են հետևում: Ինձ տեղեկաց-
նում են` հետքս գտել են: Բանի տեղ չեմ դնում: Սիրահարված եմ: Հմայված եմ ու գեր-
ված: Կյանքիս լավագույն տարիներն են: Այսօր ծիծաղում եմ հիմարությանս վրա, բայց
այն ժամանակ սիրտս ու հոգիս քաղաքական համոզմունքներով էին տոգորված,
կյանքը ողջ թափով ու ավյունով հոսում էր երակներումս, և գրելը դյուրին էր: Գիրք
գրքի հետևից: Հոդված հոդվածի հետևից: Բառ, բառ, բառ, խոսք, արտահայտու-
թյուն, նախադասություն: Պայքարի կենտրոնում էի, փառքի ու հաղթանակի գագա-
թին, արանքում ստեղծագործելու ու ճակատագրի, որն իմ բռան մեջ էր:
119
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
Հետո՞:
Հետո չկա: Հետոն այն հին պոզերն էին, որ գլխիս էին դրել: Չգիտեի` ում և ին-
չին էի ապավինում: Ճոճվում էի երկնքի ու երկրի արանքում, և ոտքիս տակ դա-
տարկ էր: Եթե պատասխանեի «Մ»-ի նամակներին, կփոխվեր ամեն ինչ. առնվազն
ճակատագիրս: Ցանկանում էի անել բոլոր գործերս և պատեհ պահին նրա մոտ գնալ:
Ցանկանում էի նախ աշխարհը փոխել, գրքերս գրել, անուն ձեռք բերել, հաղթել,
ապա լիքը ձեռքերով «Մ»-ի մոտ գնալ: Չէի հասկանում, որ սերը չի սպասում, և թի-
կունք է անում նրանց, ովքեր հաշվենկատ են, վախկոտ ու փառասեր:
Բանտում էի, երբ առա ավտովթարի ու «Մ»-ի մահվան մասին լուրը: Հեղափո-
խության երկրորդ տարին էր:
Սաներս հարցնում են.
-Եվ դուք հավատո՞ւմ եք այդ հեղափոխությանը:
-Այո՛:
-Ճի՞շտ է, որ հրաժարական եք տվել: Ապաստա՞ն եք փնտրել: Հոդվա՞ծ եք գրել:
Հայտարարությո՞ւն եք արել:
-Այո՛:
-Ձեր վերջին գիրքն ինչի՞ մասին է:
Մենք անլուսամուտ փոքր խցում չորս հոգով էինք` իրար կպած: Ասում էին, որ
մեզ չորսիս էլ մահապատժի են ենթարկելու: Վերին գյուղի գյուղացիները (այդ նույն
մաշդ Հոսեյնն ու սիրելի մաշդ Շաքրալլահն էլ էին ինձ կասկածել: Ուզում եք հավա-
տացեք, ուզում եք` ոչ) բողոքել էին իմ դեմ: Գործս բաղկացած էր մի հաստափոր
թղթապանակից: Այն երեքին մահապատժի ենթարկեցին: Նրանցից մեկը «Մ»-ին
ճանաչում էր: Բարեկամներ էին: «Մ»-ի մահվան բոթը լսեցի նրանից, նրանից, ով
նույնպես գնացող էր:
Պատուհանը փակում եմ: Հավաքում եմ իրերս: Վաղն առավոտյան կվերադառ-
նամ: Թղթերս մի կողմ եմ դնում: Գրամեքենան ծածկում եմ: Ինչ-որ բան եմ ուտում:
Պառկում եմ մինչև երեկո: Այգեպանից ու գյուղապետից լուր չկա: Մտնում եմ այգի:
Իրիկնամուտ է, լուսավոր ու պայծառ իրիկուն: Վերևում փայլում է լուսինը: Ողկույզ-
ները, նորահաս ողկույզները լուսնկա երկնքի լույսի ներքո ապշեցուցիչ փայլ ունեն:
Հյութալի կարմիր կեռասներն աչքով են անում: Խնձորենին սովորականից կայտառ
է. բերքի առատությունից ու խոշոր պտուղների ծանրությունից ճյուղերը ճկվել են,
քիչ է մնում ջարդվեն: Որ կողմ նայում եմ՝ բազմերանգ ծառ է, որ արքայադստեր
նման հայելին ձեռքին զննում է իրեն և տալիս հավերժական հարցը. «Հայելի՛, ասա՛,
ո՞վ է աշխարհի ամենասիրուն կինը: Ամենագեղեցիկը, ամենալավը, ամենամեծը,
ամենաարվեստասերը, ամենաունևորը, ամենազորեղը»: Այգին համակված է տրո-
փյունով, շշնջյունով, փսփսոցով, լեփ-լեցուն ինքնագոհ կյանքի աղմուկով: Իրենց
բերքառատ ճյուղերն ինձ ու աշխարհին են պարզել հաղթանակած, երջանիկ ծա-
ռերը, բոլորը, բացի տանձենուց, որ դատարկ ձեռքով ու փուչ մարմնով կանգնել է
այդ իրարանցման, աճի, արգասավորության կենտրոնում և սրա-նրա պարսավան-
քին ականջ չի անում: Նրան եմ նայում այս անգամ զննող, հետաքրքրասեր հայաց-
120
քով: Նման է անկյունում նստած խոնարհ ու համբերատար ծերունու: Լուռ կանգնել է
այս գայթակղիչ իրարանցման` պչրանքի ու պերճության կենտրոնում, տնտղումի,
առաջարկի, ապրանքի շուկայում, և իր պարզ ներկայությունն այնքան անկարիք է,
որքան անանուն մարդը: Այգեպան Շաքրալլահն ամեն ամառ մի զամբյուղ լիքը
հատընտիր տանձ էր մեզ բերում և հաճույքով ու հպարտությամբ հետևում ծամող
բերանների ճպճպոցին, իսկ հիմա այգու ընտրյալը, ոսկեթև սիրամարգը փակել է
թևերն ու պոչը, գլուխը մտցրել թևի տակ, և ուրիշների կշտամբանքին ու վիրա-
վորանքներին անտարբեր` լռում է: Ձեռքս քնքշորեն սահեցնում եմ նրա կենսալի
ու խոնավ մարմնի վրայով, վաղեմի ճաքերն ու թաց մամուռը պատել են մաշկը:
Այս ծառի ուշքը տեղն է, և արձագանքում է հպմանը իմ խոնջացած ու դողդոջուն
մատների, թանաքոտ մատների` ծխախոտի ծխից դեղնած, բազմաթիվ գրիչների
ճնշումից կոպտացած ու կոշտացած: Այս տանձենին թաքուն խոսք ունի և փսփսում
է ինքն իր մեջ, ու ես զգում եմ կյանքը նրա ներսում: Թերևս հենց այս ծառից էր մայրս
կապում լվացքի պարանը, նրա տերևների հաճելի ստվերում էր «Մ»-ն վանդակա-
վոր ծածկոցը փռում ու գիրք կարդում: Այս ծառի վեհաշուք բնի վրա էր քույրս
գրպանի սուր դանակով խոցված սրտեր նկարել, ես «Մ»-ի անունն էի փորագրել,
եղբայրս հիշատակի խոսքերի մի տող էր գրել: Կարծում եմ` հորաքույրս հենց այս
ծառի ճյուղից էր միջատապաշտպան շղարշի ծայրը կապում, հայրս նրա հարևանու-
թյամբ աղոթք էր անում, չարաճճի փոքրիկներն իրենց փայտե նետերով նրա բնին
էին նշան բռնում, ես բոբիկ, զգուշորեն բարձրանում էի ճյուղերով և կատարից` այդ
փառավոր բարձունքից, աշխարհին ու «Մ»-ին էի նայում: Այս ծառն ինձ ճանաչում է
և հիշում մանկությանս բոլոր օրերը: Ձեռքերով համարձակորեն գրկում եմ նրա բունը:
Բուրում է իրեն հատուկ հոտով, նրա մարմնի բույրում խառնված են հարուստ փոր-
ձը, անուշահոտ ակնթարթները, սերերը, հին ցավերը: Բուրմունքն է վաղորդյան
անձրևների, թափառական քամիների, չարաճճի թռչունների, հոտը բոլոր այն մարդ-
կանց, որոնք ողջ օրը պառկում էին նրա ստվերում, գումարած մի ուրիշը` աշխարհի
ողջ հոտերից ամենաուրույնը, նուրբն ու դյութիչը` «Մ»-ի քաթանե կոշիկների հոտը:
Նստում եմ: Թիկունքս հենում եմ կանաչ ընկերոջս` այդ ծեր բժշկին: Մեկնում եմ
ոտքերս, հանում կոշիկներս: Նոր եմ հասկանում` ինչքան հոգնած եմ և ինչ երկար
ճանապարհ եմ կտրել` ընկնելով-բարձրանալով, ատամներով ու ճանկերով պայ-
քարելով, հևասպառ, աճապարանքով, մյուսներից առաջ ընկնելով: «Մ»-ն պտտվում
է չորսբոլորս, նրա քաղցր ծիծաղի ձայնը գալիս է այս ու այն կողմից: Շուրջս հայտ-
նըվում են մարդիկ` աղոտ, առանց դեմքի հստակ ուրվագծերի: Ձուլվում են իրար:
Դառնում մեկը: Հետո իրարից զատվում են ու փոշու նման ցրիվ գալիս օդում,
պտտվում այգու կիսամութի մեջ: «Մ»-ն ինձ է նայում: Բանջարանոցում ենք: Անձրևում
է: Վազում ենք: «Մ»-ի շապիկը թրջվել, կպել է մարմնին, կարծես հենց այս ծառի
ճյուղն էր, որից «Մ»-ն կախեց իր թաց հագուստը: Գուցե: Քառասուն տարի է անցել
այդ օրից, սիրո առաջին բաբախյունից, երկարուձիգ, իրադարձություններով ու
վայրիվերում ներով լի քառասուն տարի, քառասուն տարի` աշխատանք, աշ-
խատանք, աշխատանք, քառասուն տարի` խոսք, խոսք, խոսք, բանավեճ, լոզունգ,
121
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ
բանաստեղծություն, վարկած վարկածի, դատավճիռ դատավճռի հետևից, քա-
ռասուն տարի` սպասելիք, տենդ, արարում, շարունակ կազմ-պատրաստ բեմում,
ետնաբեմում, ժողովներին, հավաքույթներին, առօրեական իրադարձություններում,
ամենօրյա իրականության մեջ, Էսրաֆիլի շեփորի ու դհոլի ձայնում, սպասելիս`
անդրադարձված, սփռված:
Տանձենին կանգնել է իմ թիկունքում և տոկուն ճյուղերով հայրաբար հովանոց
է կապել գլխավերևս: Ծեր այգեպանն ասում է, որ այս ծառը դարձյալ բերք կտա:
Գուցե, երբ պահը գա, ճիշտ ժամանակը գա: Այժմ բերանը փակ է: Ասես աշխարհի
հայացքի ներքո նստել և ինքն իրեն ժամանակ է տվել աշխարհն ուսումնասիրելու:
Մեկնվում եմ գետնին: Ինչպիսի՜ հաճույք: Մի ծանր բեռ է ընկել ուսերիցս: Շնչում
եմ: Նայում եմ: Երկինքն աստղալի է: Հայացքս մխրճվում է արծաթափայլ լուսնի
ամենահեռավոր խորշերի մեջ, և սահմանափակ ուղեղս ճգնում է վերծանել իմաստն
անեզրության` Ծիր Կաթինի անծայրածիրության, տիեզերքի անսահմանության,
սկիզբ ու վերջ չունեցող գոյության ու ժամանակի շարունակականության:
«Սիրելի՛ պրոֆեսոր, ընդունեք շնորհավորանքս ու ցավակցությունս: Ձեր վեր-
ջին գիրքը գլուխգործոց է: Ճի՞շտ է, որ Նոբելյան մրցանակի եք առաջադրվել: Ձեր
լուսանկարներն արտասահմանյան ամսագրերում են: Հայրենիքը հպարտանում է
ձեզնով: Ինչի՞ վրա եք ծախսելու դրամական պարգևը: Ճի՞շտ է, որ ձեր տղան նահա-
տակվել է, իսկ ձեր դուստրը հոգեբուժարանում է: Ի՞նչն է Ձեզ համար խթան հան-
դիսանում: Ինչպե՞ս եղավ, որ դուրս եկաք «Թուդե»-ի կազմից: Արդյոք դեռ հավա-
տո՞ւմ եք Աստծո գոյությանը: Ո՞րն է Ձեր հաջողության գաղտնիքը»:
Լսվում է երկար խոտերի խշշոցը: «Մ»-ն լողում է աստղերի արանքում: Մի հավք է
դայլայլում: Քնած եմ ու արթուն: Հին ցավը, որ գիշերուզօր սրտումս էր, աղջամուղջի
մեգի պես քիչ-քիչ սպրդում է կրծքիցս ու անհետանում: Պարզ ու առողջ զգացո-
ղությունը համակում է մարմինս, և տանձենու անդորրն ու հանդարտությունն իմ
մեջ էլ են թափանցում: Բավական է մեկ գիշերը, հանգստավետության մեկ ժամը,
լինելու ու տեսնելու` տենդից, վախից, տագնապից հեռու, կանոնից, գրքից, աստի-
ճանից, չափ ու քանակից զերծ ժամանակահատվածը:
«Մ»-ն շուռումուռ է գալիս ներսումս: Ճանկռում է ինձ: Շոյում է ու հեռանում: Եր-
կինքն այնքան ամբողջական է ու վճիտ, այնքան միատարր ու թեթև, որ մատ-
ներիս ծայրերից ու ոտնաթաթերիցս կաթիլ-կաթիլ դուրս է գալիս խոնջանքը, վաղնջա-
կան, ժառանգական խոնջանքը: Երջանիկ եմ: Լավ եմ: Ուրախ, զվարթ եմ: Որտե՞ղ
եմ: Ոչ մի տեղ: Կեսգիշե՞ր է, թե՞ ցայգ: Չգիտեմ: Ասես նստել եմ մի փուչ դադարում`
երկու աղմկոտ րոպեների միջև, անցյալի անսահմանության ու վաղվա անվերջու-
թյան արանքում: Իրերից ու մարմիններից, ծառից, թփից, այգուց ու այգեպանից,
անցավոր մարդկանցից ու նրանց աղմուկից, փայլից, շողքից ու շչակներից, խոս-
քերից ու բարձրախոսներից, ինձնից` գիտնական, մտավորական, արվեստագետ
ես-իցս հայացքս հեռացել է և գամվել մի փոքրիկ տղայի, որ նստել է աշխարհի
ամենաբարձր ծառի կատարին ու զարմացած նայում է տոկուն սարդին, որ առանց
հարայ-հրոցի, հանգիստ ու խաղաղ ոստայն է հյուսում:
122
ԺԱՆ ԺՆԵ
Դրամատուրգ, պոետ
ՍՊԱՍՈՒՀԻՆԵՐԸ
ՆԱԽԱԲԱՆԸ՝ ԺԱՆ-ՊՈԼ ՍԱՐՏՐԻ
(Հատված էսսեից)
Լինելու ու թվալու, երևակայականի ու իրականի տեղապտույտի ամենայուր-
օրինակ իրավիճակները Ժան Ժնեի այս թատերախաղն է մեզ մատուցում:
Երկու սպասուհիներ միաժամանակ սիրում ու ատում են իրենց տանտիրուհուն:
Նրանք անանուն նամակներով զրպարտել են վերջինիս սիրեկանին: Իմանալով,
որ սիրեկանին, փաստերի բացակայության պատճառով, ազատ են արձակելու, ու
կեղծիքը բացահայտվելու է, սպասուհիները փորձում են վերացնել իրենց Տիրուհուն,
ձախողվում են, ուզում են միմյանց վերացնել...
Մինչև այս պահը մենք ոչ մի այնպիսի բան չենք տեսել, որին ծանոթ չլինենք:
Խոսքը ձևով՝ նյութի և նյութով՝ ձևի փոխադարձ իրագործման մասին է: Բայց,
ահա՛, ի հայտ է գալիս առաջին տեղապտույտը: Մենք գիտենք, որ Ժնեի թեմաները
խորապես արվամոլական են: Գիտենք նաև, որ ո՛չ կանայք, ո՛չ էլ կանանց հոգեբա-
նությունը նրան չեն հետաքրքրում: Եվ եթե նա հանձն է առնում մեզ սպասուհիներ,
տանտիրուհի, կանացի ատելություններ ներկայացնել, նշանակում է հանրային ցու-
ցադրման անհրաժեշտությունն ստիպում է քողարկել իր մտքերը: Բայց մենք դեռևս
գտնվում ենք իրագործման առաջին աստիճանին: Այս կեղծ կանայք, որոնք կեղծ
տղամարդիկ են, այս կին-տղամարդիկ, որոնք տղամարդ-կին են, խորհրդանշական
123
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
կանացիությամբ տղամարդկայնության նման հարաշարժ վիճարկմամբ, դառնում
են ակնհայտ կեղծարարներ: Նման երերուն հիմքի վրա հայտնվում են եզակի կերպա-
վորումներ՝ Սոլանժն ու Կլերը: Մենք տեսնելու ենք, որ նրանք նույնպես կեղծված են:
Լինելով բարի՝ Տիրուհին կարող է միայն Բարություն կամենալ: Նա բարյացակամ է
սպասուհիների նկատմամբ, նրանց զգեստներ է ընծայում, նրանց սիրում է, բայց
պաղ սիրով: Այդպես երբեմն-երբեմն հարուստ, բարեկիրթ, երջանիկ անձիք «բա-
րյացակամ» են եղել Ժնեի նկատմամբ, ուզել են նրան պարտավորեցնել: Ավա՜ղ ուշ
է եղել, նա մեղադրել է նրանց հանուն Բարի կամքի սիրելու համար՝ ի հեճուկս իր
չարակամության ու ոչ թե հանուն չարակամության: Միայն չարակամը կարող է սի-
րել մի ուրիշ չարակամի՝ հանուն Չարի: Ասենք, չարակամները չեն էլ սիրում:
Սպասուհիները սիրում են Տիրուհուն: Ժնեի լեզվով սա նշանակում է, որ երկուսն
էլ կուզեին Տիրուհի դառնալ, այլ կերպ ասած՝ հարմարվել այն հասարակական միջա-
վայրին, որի դիրտը, մրուրն են: Նրանք ատում են Տիրուհուն, թարգմանեք՝ Ժնեն
ատում է այն Հասարակությունը, որն իրեն վանել, վերացնել է ուզել:
«Սպասուհիները» թատերախաղը առեղծվածայնության ծածկաթիվ է: Ինչպես
հենց իր՝ Ժնեի երևակայության: Սպասուհիները երկուսն են, քանի որ Ժնեն երկա-
կի է՝ ինքն է ու մյուսը: Այսինքն երկու սպասուհիներից յուրաքանչյուրը միայն մեկ՝
մյուսը լինելու, այնպես, ինչպես այն մյուսի համար հենց ինքը` մյուսը լինելու պար-
տականություն ունի: Փոխանակ երկվության տեսիլը անընդհատ հետամտի գի-
տակցականության միասնականությանը, ճիշտ հակառակը, միասնականության
տեսիլն է հետամտում սպասուհիների երկվությանը: Երկուսից յուրաքանչյուրը
մյուսի մեջ իրենից դուրս տեսնում է իրեն, յուրաքանչյուրը մյուսին վկայում է ինքը
լինելու անհնարինությունը: Այս նոր տեղապտույտի շարժիչը Սոլանժի և Կլերի
կատարյալ միջփոխանակելիությունն է, որի շնորհիվ, երբ նայում ենք Սոլանժին,
Կլերն այլ տեղում է թվում, Կլերին նայելիս՝ Սոլանժը: Անշուշտ, այս միջփոխանա-
կելիությունը չի բացառում որոշ տարբերություններ՝ կարծես Սոլանժն ավելի կոպիտ
է, կարծես ձգտում է «գերիշխել» Կլերին: Թերևս Ժնեն նրան է ընտրել ոճրագործի
հանդուգն դրսերևույթն ու ներքին երկչոտությունը մարմնավորելու համար, իսկ
Կլերին մեղմ ու նենգ է ներկայացրել: Իրականում՝ Սոլանժը իր ոճիրները չի գործում,
չի կարողանում սպանել ո՛չ Տիրուհուն, ո՛չ հարազատ քրոջը: Կլերն էլ, իհարկե, իր
հերթին ձախողում է ոճիրն ու իրենց արկածախնդրությունը հասցնելով ընդհուպ
անելանելի իրավիճակի, հանձնվում է մահվան:
Որտե՞ղ է, սակայն, ծառայողական այս զույգի ճշմարտությունը: Երբ մենք նրանց
տեսնում ենք Տիրուհու ներկայությամբ, Սոլանժն ու Կլերը մեզ ճշմարտացի չեն թվում.
կեղծ է նրանց հնազանդությունը, կեղծ է հոգատարությունը, կեղծ է հարգանքը,
կեղծ՝ երախտագիտությունը: Նրանց վարքն անբողջովին խաբկանք է: Մենք հակ-
ված ենք հավատալու, որ նման կեղծիքը իրենց տանտիրուհու հետ ձևավորված շին-
ծու հարաբերությունների հետևանք է: Երբ սպասուհիները երկուսով մնան, կվերա-
գըտնեն իրենց իրական դեմքերը: Բայց, հենց մենակ են մնում, սկսում են խաղալ:
Կլերը Տիրուհի է խաղում, Սոլանժը՝ Կլեր: Ու մենք անհամբեր սպասում ենք Տիրու-
124
հուն, որ վար առնի սպասուհիների դիմակներն ու վերադարձնի իրենց իրական՝
ծառայողական վիճակին: Այսինքն՝ նրանց ճշմարտությունը միշտ այլուր է: Տերերի
ներկայությամբ ծառայողի ճշմարտությունը կեղծ ծառայող լինելն է, այն մարդուն
դիմակավորելը, որը ծպտված է ծառայողական պատրաստակամությամբ: Չնայած
Տերերի բացակայության դեպքում էլ մարդն ավելի չի բացահայտվում, որովհետև
ծառայողի ճշմարտությունը, երբ մենակ է, տանտեր լինել խաղալն է։
Ուրեմն, երկու սպասուհիներից յուրաքանչյուրը, հերթով, Տիրուհի է խաղում: Երբ
վարագույրը բարձրանում է, մենք Կլերին նստած ենք տեսնում Տիրուհու հարդա-
սեղանի առջև. նա փորձում է կրկնել Տիրուհու շարժումները, խոսել նրա պես: Ըստ
Ժնեի՝ դա առանձնահատուկ գայթակղություն է, քիչ անց մենք կտեսնենք, որ ստորա-
դասը նմանակելով իր վերադասի շարժուձևը, դավաճանաբար իր էության մեջ է նե-
րառնում, նրանով համակվում: Դա բնավ զարմանալի չէ, որովհետև Տիրուհին ինքն
էլ կեղծ Տիրուհի է:
Այդպես Սոլանժը խաղում է սպասուհու դերը: Բայց նա, եթե Սոլանժ մնար, իրա-
կանությանը շատ կմոտենար, հնարավոր չէր լինի պարզել՝ հանձն առնո՞ւմ է իր
սպասավորությունը, թե՞ իրապես, ինքնաբերաբար ծառայողական պարտականու-
թյուններն է կատարում: Որպեսզի սեփական կամքով սպասուհու փոխակերպվի,
Սոլանժը Կլեր լինել է խաղում: Նա չի կարող Սոլանժ սպասուհի լինել ցանկանալ,
որովհետև Սոլանժն է: Ուրեմն պիտի ուզի երևակայական Կլեր լինել, որպեսզի ձեռք
բերի այդ Կլերի հիմնական հատկանիշներից մեկը, որը սպասուհի լինելն է: Այստեղ
դրվածական փոքրիկ տեղապտույտ է առաջանում՝ դերասանը խաղում է մի սպա-
սուհու դեր, որը սպասուհու դեր է խաղում: Ամենասուտ դրսերևույթը ամենաճըշ-
մարիտը լինելուն է հավակնում: Որովհետև դերասանի ճշմարտությունն ու Սոլանժի
երևակայությունը սպասուհի լինել խաղալն է: Այստեղից հետևում է, որ «իսկական»
լինելու համար, դերասանը պետք է «սուտ» խաղա: Իրոք, Սոլանժը, որը մասնագիտու-
թյամբ դերասան չէ, վատ է խաղում սպասուհու իր դերը: Դրանով դերասանն այնքան
է հեռանում իր դերասանի իրականությունից, որ ըստ էության ավելի է մոտենում:
125
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
Այսպիսով, կեղծիքի թատերախաղը քողարկում է ձախողման ընթացքը՝ այն
երկրորդական աստիճանի երևակայական է: Կլերն ու Սոլանժը նույնիսկ հանցա-
գործության տեսարանը չեն խաղում՝ ձևացնում են, որ խաղում են: Նրանք դա
անում են սոսկ իրենց հեղինակողին նմանակելու համար: Մենք տեսանք, որ Ժնեն
երևակայական հանցագործությունը նախընտրում է իրականից, որովհետև, առա-
ջին դեպքում չարի կամքը մնալով հանդերձ անփոփոխ, անէության սերը հասցնում է
անզորության ինքնավերացման: Ըստ էության Սոլանժն ու Կլերը լիովին կգոհանան
ոճրի դրսերևույթով: Դրսերևույթի մեջ նրանք ամենից շատ սիրում են անէության
առկայությունը, որ մնալու է իրենց: Սակայն, հավելյալ խաբեությամբ, թե՛ մեկը,
թե՛ մյուսը ձևացնելու են, թե վշտացած են մինչև վերջ չհասնելու համար: Ի՞նչ էր,
սակայն, տեղի ունենալու այդ «վերջում»...
Մենք դարձյալ հայտնվում ենք տեղապտույտում, քանի որ զգացումները հա-
մատեղվում են ու ճշմարտացի են՝ ճշմարտացի է, որ Կլերն ատում է Տիրուհուն,
ճշմարտացի է, որ նա իր հերթին ատում է Սոլանժին: Նորից սուտը ճիշտ է, իսկ ճիշտը
կարող է միայն ստի միջոցով արտահայտվել:
Նման անսովոր խաբկանքը, դրսերևույթի անհեթեթ խճճումը, տեղապտույտի
շարունակականությունը, որն անընդհատ ճշմարիտից կեղծիքին, կեղծիքից ճըշ-
մարիտին է ուղղորդվում, կա՛րճ՝ դիվային շարժիչը, Ժնեն, սկզբում մեզնից խնամ-
քով թաքցնում է:
«Սպասուհիներում» հիասթափության առեղծվածային պահը, երբ բարձրագույն
պատրանքները փլուզվում են խաղաթղթե տնակի նման, միանգամայն արժանի է
զուտ Խաբկանքի պահ կոչվելու: Որովհետև, երբ սահարական օդատեսիլը չքանում է,
ի հայտ է բերում իսկական քարերը: Սակայն, թատերախաղում, երբ խաբուսիկ
դրսերևույթները հօդս են ցնդում, փոխարենը ասպարեզ են հանում այլ դրսերևույթ-
ներ (կեղծ Տիրուհին դառնում է Կլեր՝ կեղծ սպասուհի, կեղծ կին, իսկ կեղծ Կլերը՝
Սոլանժ, կեղծ աղախին): Այդ պահին հանդիսատեսը նախ և առաջ անէության դի-
վային կռահազգացում է ունենում: Լինելը վերածվում է չլինելու, բայց հանկարծակի
չլինելն էլ լինել է դառնում: Այն պահին, երբ լույսերը թրթռում են, երբ միակամու-
թյունը անցում է կատարում լինելուց չլինելու, ահա՛ այդ կայուն ու երերուն պահը
մեզ պատկերացում է տալիս Ժնեի հոգեվիճակի մասին, երբ նա երազում է: Դա Չարի
պահն է: Մի ակնթարթում Ժնեն գոհանում է՝ պահպանում է անխառն դրսերևույթը,
որի լինելիությունն անգամ դրսերևույթ է, այսինքն՝ մերթընդմերթ դրսերևույթ է թվում
ու չի զիջում ոչինչ լինելիությանը, ընդ որում ի վերջո ինքն է իրեն վերադրսևորում՝ մի
բան, որը, ինչպես գիտենք, Չարի երկու հակասական պարտադրանքներից մեկն է:
Ու լինելիությունը անընդհատ ինքնահաստատվելով որպես բացարձակ իրա-
կանություն դառնում է անցողիկ: Թարգմանե՛ք Չարի լեզվով՝ Բարին սոսկ պատրանք
է, Չարը Անէություն է, որն ինքնավերարտադրվում է Բարու ավերակների վրա:
126
ՍՊԱՍՈՒՀԻՆԵՐԸ
ՄԵԿ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՄԲ ԹԱՏԵՐԱԽԱՂ
ԳՈՐԾՈՂ ԱՆՁԻՆՔ`
ԿԼԵՐ
ՍՈԼԱՆԺ
ՏԻՐՈՒՀԻ
Տիրուհու ննջասենյակը: Լուի 15-ի ոճի կահույք: Խորքում՝ բաց պատուհան, որ-
տեղից երևում է դիմացի շենքի ճակատամասը: Աջ կողմում՝ մահճակալ: Ձախ կող-
մում՝ դուռ ու հեշտադարան: Ամենուր ծաղիկներ են: Երեկո է: Սոլանժի դերակա-
տարուհին ծառայողական սև կիսազգեստով է: Աթոռին կա մի ուրիշ սև կիսազգեստ,
սև հյուսկեն գուլպա, մի զույգ սև, հարթ կրունկով կոշիկ:
ԿԼԵՐ (ոտքի է, ներքնազգեստով, մեջքով շրջված հարդասեղանին: Նրա շար-
ժումները՝ պարզված ձեռքն ու ձայներանգը ծայրահեղ հուսահատություն են արտա-
հայտում) - Օ՜ֆ, այս ձեռնոցները: Անընդհատ այս ձեռնոցները: Քանի անգամ եմ
ասել, որ խոհանոցում թողնես: Սրանցով ես, հաստատ, ուզում գայթակղել կաթնա-
վաճառին: Ո՛չ, ո՛չ, մի ստիր, անիմաստ է: Տար, լվացարանակոնքի վրա կախիր: Ե՞րբ
պիտի հասկանաս, որ այս սենյակում ամեն ինչը մաքուր պիտի լինի: Ամե՛ն, ամե՛ն
ինչը: Այն, ինչ խոհանոցից է հայտնվում՝ կեղտոտ է: Գնա՛: Տա՛ր այս գարշանքները:
Վե՛րջ տուր:
Այս ամբողջ մենախոսության ընթացքում Սոլանժը խաղում է մի զույգ ձգախեժե
ձեռնոցով, հագնելով ու մատները նմանեցնելով մերթ ծաղկեփնջի, մերթ՝ հովհարի:
ԿԼԵՐ - Անմեղ գառ մի ձևանա, գործդ արա: Ու քեզ մի կոտորի՝ ժամանակ
ունենք: Գնա՛:
Սոլանժը, անսպասելի, հնազանդվում է, մատների ծայրերով ձգախեժե ձեռնոց-
ները բռնած, դուրս է գնում: Կլերը նստում է հարդասեղանի առաջ: Նա հոտոտում
է ծաղիկները, շոյում է հարդարանքի իրերը, սանրում է մազերը, շպարում դեմքը:
ԿԼԵՐ - Պատրաստե՛ք հագուստս: Շո՛ւտ արեք, ժամանակ չկա: Որտե՞ղ եք: (Շըրջ-
վում է): Կլե՜ր, Կլե՜ր:
Մտնում է Սոլանժը:
ՍՈԼԱՆԺ - Ներեցեք, Տիրուհի, ես Ձեզ համար լորենու (արտաբերում է՝ «լոլենու»)
թեյ էի պատրաստում:
ԿԼԵՐ - Բերե՛ք իրերս: Ճերմակ, փայլերով շրջազգեստս, հովհարս, զմրուխտներս:
ՍՈԼԱՆԺ - Բոլո՞ր ակնեղենները, Տիրուհի:
ԿԼԵՐ - Բոլո՛րը: Ես ինքս կընտրեմ: (Ակնհայտ երկերեսանիությամբ): Բնակա-
նաբար՝ նաև լաքե կոշիկներս﹐ որոնց վրա Դուք վաղուց աչք եք դրել...
127
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
Սոլանժը պահարանից մի քանի տուփ է վերցնում, բացում, պարունակությունը
շարում է մահճակալի վրա:
...հավանաբար ձեր հարսանիքին հագնելու համար: Խոստովանե՛ք, որ նա Ձեզ
գայթակղել է, Դուք հղի եք: Խոստովանե՛ք:
Սոլանժը պպզում է գորգին, թքոտելով սրբում է լաքե կոշիկները:
․․․Ես Ձեզ ասել եմ, Կլեր, վե՛րջ տվեք թքոտելուն: Թող թուքը Ձեր ներսում կու-
տակվի, աղջի՛կս, Ձեր ներսում շատանա, որպեսզի մոլորված անցորդն այնտեղ
խեղդվի: Իրոք, ի՜նչ զզվելին եք, սիրունիկս: Ավելի ցած հակվեք, կոշիկներիս նայեք:
(Մեկնում է ոտքը, որ Սոլանժն իրեն տեսնի): Կարծում եք ինձ հաճելի՞ է հիշելը, որ իմ
ոտքը պատած է Ձեր թքի լորձունքով: Ձեր ներքին ճահճուտի գարշահոտությամբ:
ՍՈԼԱՆԺ (ծնկի եկած, նվաստացած) - Ես ուզում եմ, որ Տիրուհիս գեղեցիկ լինի:
ԿԼԵՐ (դիմահարդարվում է հայելու մեջ նայելով): - Դուք ինձ ատում եք, չէ՞: Դուք
ինձ ճնշում եք Ձեր հաճոյակատարությամբ, Ձեր խոնարհ հնազանդությամբ, Ձեր
թրաշուշաններով ու հափրուկներով: (Վեր է կենում, փոքր-ինչ մեղմ շարունակում):
Այսքան մի՛ ծանրաբեռնեք ննջասենյակը, այսքան շատ ծաղիկ մի՛ լցրեք: Դա ինձ
սպանում է: (Նորից է հայացքը հառում հայելուն): Ես կլինե՛մ գեղեցիկ: Այնպիսին,
ինչպիսին Դուք երբեք չեք լինի: Ձեր այդ մարմնով ու դեմքով Դուք չեք կարող Մա-
րիոյին գայթակղել: Այդ ջահել, ծիծաղելի կաթնավաճառը Ձեզ արհամարհում է և
եթե երեխամայր էլ դարձնի…
ՍՈԼԱՆԺ - Ո՛չ, Տիրուհի, ես երբեք…
ԿԼԵՐ - Լռե՛ք﹐ ապուշ﹐ հագուստս:
ՍՈԼԱՆԺ (փնտրում է պահարանում, մի քանի շրջազգեստ առանձնացնում) -
Կարմիրը: Տիրուհին կարմիր շրջազգեստը կհագնի:
ԿԼԵՐ - Ես ասացի սպիտակը՝ փայլերովը:
ՍՈԼԱՆԺ (կոշտ) - Այս երեկո Տիկինը թավշե բոսորագույն շրջազգեստով կլինի:
ԿԼԵՐ (միամտորեն) - Հա՞: Ինչո՞ւ:
ՍՈԼԱՆԺ (սառը) - Ես երբեք չեմ մոռանում Տիրուհու կուրծքը՝ այս թավշե ծա-
լազարդերի ներքո, երբ Տիրուհին հառաչում ու Պարոնին պատմում էր իմ նվիրվածու-
թյան մասին: Սև հանդերձանքն ավելի կվայելեր Ձեր այրիությանը:
ԿԼԵՐ - Ի՞նչ:
ՍՈԼԱՆԺ - Բացատրե՞մ:
ԿԼԵՐ - Հասկացա՛, հասկացա՛… Հիանալի՜է: Սպառնա ինձ: Վիրավորի՛ր Տիրու-
հուդ: Սոլա՛նժ, հաստատ դու նկատի ունես Պարոնի դժբախտությունը: Հիմա՛ր: Հի-
մա այդ մասին հիշելու ժամանակը չէ, բայց քո ակնարկից ես համապատասխան
եզրակացության կհանգեմ: Ժպտո՞ւմ ես: Չե՞ս հավատում:
ՍՈԼԱՆԺ - Ժամանակը չէ լույս աշխարհ հանել…
ԿԼԵՐ - Խայտառակությո՞ւնս։ Իմ խայտառակությո՜ւնը: Լույս աշխարհ հանել՝
ի՜նչ ահավոր արտահայտություն է:
ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհի՛…
ԿԼԵՐ - Հասկանում եմ﹐ թե ինչ ես ասել ուզում: Ես արդեն լսում եմ քո մեղադրա-
128
կան փնթփնթոցները, հենց սկզբից դու ինձ սկսեցիր վիրավորել ու առիթ ես որո-
նում, որ դեմքիս թքես:
ՍՈԼԱՆԺ (աղաչական) - Տիրուհի՛, Տիրուհի՜﹐բանը դեռ դրան չի հասել, եթե Պարոնը...
ԿԼԵՐ - Համարձակվիր միայն ասել, որ Պարոնը իմ պատճառով է բանտում
հայտնվել: Դե՛, համարձակվիր... Դու յուրօրինակ ազատախոսություն ունես, խո-
սի՛ր: Բայց ես իմ ծաղիկներով քողարկվում, տականց եմ գործում, դու իմ դեմ ոչինչ
չես կարող անել:
ՍՈԼԱՆԺ - Իմ ամենաանմեղ բառը Ձեզ սպառնալիք է թվում: Թող Տիրուհին չը-
մոռանա, որ ես սոսկ սպասուհի եմ:
ԿԼԵՐ - Կարծում ես Պարոնին ոստիկանությանը հանձնելու, նրան մատնելու
համար պիտի քո ողորմածությո՞ւնը հայցեմ: Ես կարող էի վատթարագույնն անել:
Կամ՝ լավագույնը: Ուրեմն քեզ թվում է ես չե՞մ տառապել: Կլե՛ր, ես ստիպել եմ, լսո՞ւմ
ես, ստիպե՛լ եմ, որ իմ ձեռքը դանդաղ, անհողդողդ, անսխալ ու առանց ջնջումների
շարադրի այդ նամակը, որը պետք է իմ սիրեկանին տաժանակրության դատապար-
տեր: Իսկ դու փոխանակ ինձ սրտապնդելու, մարտահրավե՞ր ես նետում: Դու խո-
սում ես այրիության մասին, մինչդեռ Պարոնը չի մահացել, Կլե՛ր: Նրան տաժանա-
վայրից տաժանավայր փոխադրելով, թերևս մինչև Գայանա հասցնեն, և ես, նրա
սիրուհին, վշտից խելագարված, հետևից կգնամ, ուղեկցուհի կդառնամ: Ես կկիսեմ
նրա ճակատագիրը: Դու խոսում ես այրիության մասին: Կլեր, դու հավանաբար
չգիտես, որ ճերմակը՝ թագուհիների սգազգեստի գույնն է: Ու դու չես ուզում ինձ ճեր-
մակ հագուստս տալ:
ՍՈԼԱՆԺ (սառը) - Տիկինը կարմիրը կհագնի՛:
ԿԼԵՐ (համակերպված) - Լավ: (Խիստ): Տվե՛ք հագուստը: Օ՜﹐որքան միայնակ եմ
ես ու ոչ մի կարեկից չունեմ: Աչքերիցդ երևում է, թե որքան ես ինձ ատում:
ՍՈԼԱՆԺ - Ես Ձեզ սիրում եմ:
ԿԼԵՐ - Հաստատ՝ ինչպես Տիրուհուն են սիրում: Դու ինձ սիրում ես ու հարգում,
բայց նվիրատվության՝ քո բաժին կտակին ես սպասում…
ՍՈԼԱՆԺ - Ես անկարելին կանեմ…
ԿԼԵՐ (հեգնանքով) - Գիտեմ: Ինձ ողջ-ողջ խարույկը կնետես: (Սոլանժը օգնում է﹐
որ Կլերը հագնի շրջազգեստը): Պրկուկն ամրացրե՛ք: Այդքան մի՛ սեղմեք: Մի՛ փորձեք
ինձ խեղդել: (Սոլանժը ծնկի է գալիս Կլերի ոտքերի առաջ, ուղղում շրջազգեստի
փոթերը): Աշխատեք ինձ չդիպչել: Հեռու կանգնեք: Ձեզնից գիշատիչ գազանի հոտ
է գալիս: Որտե՞ղ են գիշերները Ձեզ այցելում սենեկապանները, ո՞ր գարշելի խցից
եք բերում այդ ահավոր հոտերը: Ձեր խո՜ւցը: Սպասուհիների ննջարանը: Այո՛, այո՛,
ձեղնահարկը: (Սեթևեթանքով): Ես հիշողությամբ եմ խոսում ձեղնահարկերի հոտի
մասին, Կլե՛ր: Այնտեղ... (Ցույց է տալիս սենյակի մի անկյունը), այնտեղ երկաթե եր-
կու մահճակալներ կան, որոնք բաժանված են գիշերային սեղանիկով, այնտեղ սոճե-
նու մի հեշտադարան կա՝ վրան Տիրամոր փոքրիկ սրբարանը: Ճիշտ եմ հիշում, չէ՞:
ՍՈԼԱՆԺ - Մենք շատ դժբախտ ենք: Լացս գալիս է:
ԿԼԵՐ - Ուրեմն ճիշտ եմ հիշում: Չխոսենք գաջե Տիրամոր նկատմամբ տածած
129
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
ջերմեռանդության, երկրպագությունների, առավել ևս թղթե ծսղիկների մասին...
(ծիծաղում է): Թղթե ծաղիկներ: Եվ օրհնված տոսախի ճյուղ (ցույց է տալիս ննջասե-
նյակի ծաղիկները): Նայիր իմ պատվին ծաղկած այս փնջերին: Ես ավելի գեղեցիկ
Տիրամայր եմ, Կլեր:
ՍՈԼԱՆԺ - Լռե՛ք...
ԿԼԵՐ - Այնտեղ է նաև մոգական ձեղնալուսամուտը, որտեղից կիսամերկ կաթնա-
վաճառը նետվում է Ձեր մահճակալը:
ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին սխալվում է﹐ Տիրուհին...
ԿԼԵՐ - Ձեր ձեռքերը: Ձեր ձեռքերն են սխալվում, քի՞չ եմ զգուշացրել: Ձեր ձեռ-
քերից լվացարանակոնքի հոտ է գալիս:
ՍՈԼԱՆԺ - Անկում...
ԿԼԵՐ - Ի՞նչ:
ՍՈԼԱՆԺ (շտկելով հագուստի փոթերը) - Անկում։ Ես հարթում եմ Ձեր սիրո անկ-
ման հետևանքները:
ԿԼԵՐ - Կորե՛ք աչքիցս, անառակ:
Սոլանժի քունքին հարվածում է Լուի 15-ի կրունկով: Պպզած Սոլանժը երերում,
հետ է քաշվում:
ՍՈԼԱՆԺ - Ե՜ս﹐ ինչառա՞կ:
ԿԼԵՐ - Ասացի՝ անառակ: Եթե պիտի սկսեք թնկթնկալ, գնացեք Ձեր ձեղնահար-
կում լաց եղեք: Իմ ննջասենյակում ես միայն վեհանձնության արցունքներ եմ ուզում
տեսնել: Իմ քղանցքները մի օր կթրջվեն արցունքներով﹐ բայց նվիրական արցունք-
ներով: Փեշս ուղղիր, փեշբաց:
ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին չափն անց է կացնում:
ԿԼԵՐ - Իր բուրավետ ձեռքերով սատանան է չափն անց կացնում: Նա ինձ բարձ-
րացնում է﹐ ես գետնից կտրվում եմ﹐ թռչում... (կրունկով խփում է հատակին)... ու
մնում եմ տեղում: Վզնոցս: Շո՛ւտ արա, ժամանակ չկա: Եթե հագուստս շատ երկար
է, անգլիական քորոցով ծայրերը կարճացրու:
Սոլանժը վեր է կենում﹐ որ զարդատուփում վզնոց ընտրի, բայց Կլերը առաջ է
ընկնում﹐ խլում է զարդը: Նրա մատները պատահաբար քսվում են Սոլանժի մատ-
ներին: Նա ահաբեկված հետ է քաշվում:
Ձեր մատներն իմինից հեռու պահեք: Ձեր հպումը զզվելի է: Շտապե՛ք:
ՍՈԼԱՆԺ - Մի՛ չափազանցրեք: Ձեր աչքերը փայլատակում են: Դուք ափերից
դուրս եք գալիս:
ԿԼԵՐ - Ի՞նչ ասացիք:
ՍՈԼԱՆԺ - Սահմաններից, ափերից, Տիրուհի՛: Հարկավոր է չափը պահպանել:
ԿԼԵՐ - Այդ ի՜նչ լեզվով ես խոսում, աղջիկս: Դու ինձնից վրեժ ե՞ս լուծում, Կլե՛ր:
Երևի զգում ես, որ մոտենում է դերիցդ դուրս գալու պահը...
ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին ինձ հիանալի է հասկանում: Տիրուհին գլխի է ընկնում:
ԿԼԵՐ - Դու զգում ես﹐ որ մոտենում է պահը, երբ այլևս իմ սպասուհին չես լինելու:
Ու վրեժ ես լուծելու: Դու նախապատրաստվո՞ւմ ես: Սրո՞ւմ ես եղունգներդ: Ատելու-
130
թյունդ բորբոքվո՞ւմ է: Կլե՛ր, քեզ մի մոռացիր: Կլե՛ր, ինձ լսո՞ւմ ես: Բայց, Կլեր, դու
ինձ չես լսում:
ՍՈԼԱՆԺ (ցրված) - Ես Ձեզ լսում եմ:
ԿԼԵՐ - Սպասուհիները իմ՝ միայն իմ շնորհիվ գոյություն ունեն: Իմ հրահանգ-
ների ու շարժումների շնորհիվ:
ՍՈԼԱՆԺ - Ես Ձեզ լսում եմ:
ԿԼԵՐ (բղավում է) - Դու իմ շնորհիվ գոյություն ունես ու ինձ արհամարհում ես:
Դու չես կարող երևակայել, Կլե՛ր, թե որքան ծանր է Տիրուհի լինելը, ձեր ծամածռու-
թյունների պատճառը դառնալը: Շատ քիչ բան էր ինձ հարկավոր, որ դու այլևս
գոյություն չունենայիր: Բայց ես բարի եմ, ես գեղեցիկ եմ ու քեզ արհամարհում եմ:
Սիրուհու հուսահատությունն ինձ ավելի է գեղեցկացնում:
ՍՈԼԱՆԺ (արհամարհանքով) - Ձեր սիրեկա՜նը...
ԿԼԵՐ - Իմ դժբախտ սիրեկանն, աղջիկս, դեռևս ինձ վեհանձնություն է հաղոր-
դում: Ես ավելի եմ վեհանում, որ քեզ նսեմացնեմ ու նյարդայնացնեմ: Ոգեկոչի՛ր քո
բոլոր խարդավանքները: Ժամանա՛կն է:
ՍՈԼԱՆԺ (սառը) - Բավակա՛ն է: Շտապե՛ք: Պատրա՞ստ եք:
ԿԼԵՐ - Իսկ դո՞ւ:
ՍՈԼԱՆԺ (նախ՝ մեղմորեն) - Ես պատրաստ եմ, տհաճության թիրախ լինելուց
հոգնել եմ: Ես էլ եմ Ձեզ ատում...
ԿԼԵՐ - Հանգի՛ստ, փոքրիկս, հանգիստ...
Հանգստացնելու համար մեղմորեն թփթփացնում է Սոլանժի ուսը:
ՍՈԼԱՆԺ - Ես Ձեզ ատում, Ձեզ արհամարհում եմ: Դուք ինձ այլևս չեք ահաբե-
կում: Ոգեկոչե՛ք Ձեր սիրեկանի հիշատակը, որ Ձեզ պաշտպանի: Ես Ձեզ ատում
եմ, ատում եմ անուշաբույր հևքով լի Ձեր կուրծքը: Ձեր փղոսկրե... կուրծքը: Ձեր
ոսկե... ազդրերը: Ձեր սաթե... ոտքերը (թքում է կարմիր շրջազգեստի վրա): Ես Ձեզ
ատում եմ:
ԿԼԵՐ (շնչահեղձ) - Օ՜, օ՜, բայց...
ՍՈԼԱՆԺ (վրա տալով) - Այո՛, տիկին, իմ գեղեցկուհի տիկին: Դուք կարծում էիք
մինչև վերջ Ձեզ ամեն ինչ թո՞ւյլ էր տրվելու: Դուք կարծում էիք երկնքի գեղեցկու-
թյունը յուրացնելուց ինձ զրկելո՞ւ էիք: Ունենալու էիք Ձեր օծանելիքները, դիմափո-
շիները, մատներկերը, մետաքսը, թավիշը, ժանյակն ու ինձ զրկելո՞ւ էիք: Ինձնից
խլելո՞ւ էիք կաթնավաճառին: Խոստովանեցե՛ք: Խոստովանեցե՛ք կաթնավաճառի
մասին: Նրա երիտասարդությունը, թարմությունը Ձեզ խելքահան են անում, չէ՞:
Խոստովանեցե՛ք կաթնավաճառի մասին: Խոստովանեցե՛ք, որ Սոլանժը Ձեզ խան-
գարում է:
ԿԼԵՐ (խելակորույս) - Կլե՜ր, Կլե՜ր:
ՍՈԼԱՆԺ - Ի՞նչ:
ԿԼԵՐ (մրմնջում է) - Կլեր, Սոլանժ, Կլեր:
ՍՈԼԱՆԺ - Այո՛, այո՛, Կլեր, Կլերը Ձեզ խանգարում է: Կլերն այստեղ է ու ավելի
շենշող է, քան երբևէ ։ Նա շողարձակում է:
131
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
Ապտակում է Կլերին:
ԿԼԵՐ - Օ՜, օ՜, Կլեր...Դուք...օ՜:
ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին կարծում էր, թե պաշտպանված է ծաղիկների պատնեշով,
փրկված է բացառիկ ճակատագրով, զոհողությամբ: Հաշվի չառնելով սպասուհի-
ների ընդվզումը: Ահա՛, ընդվզումը բորբոքվում է, Տիրուհի: Այն ուժասպառ կլինի,
բայց կբացահայտի Ձեր արկածախնդրությունը: Այդ Պարոնը մի խղճուկ գող էր,
իսկ Դուք...
ԿԼԵՐ - Ես քեզ արգելում եմ:
ՍՈԼԱՆԺ - Արգելել՝ ի՞նձ: Ծիծաղելի է: Տիրուհին է արգելակված: Նրա դեմքը աղա-
վաղված է: Հայելի ուզո՞ւմ եք:
Ձեռքի հայելին մեկնում է Կլերին:
ԿԼԵՐ (նայում է՝ ինքն իրենով զմայլված) - Հայելում ես ավելի գեղեցիկ եմ,
վտանգն ինձ լուսապսակում է, Կլե՛ր, իսկ դու սևակնում ես...
ՍՈԼԱՆԺ - ... դժոխային խավարն է պարուրում քեզ: Գիտեմ, ինձ հայտնի է այդ
ճամարտակությունը: Ես Ձեր դեմքին կարդում եմ իմ պատասխանն ու որոշում եմ
մինչև վերջ գնալ: Երկու սպասուհիները՝ անսակարկ ծառայակիցներն այստեղ են:
Նրանց նսեմացնելու համար ավելի գեղեցկացեք: Մենք Ձեզնից չենք վախենում:
Մենք պատսպարված, պաշտպանված ենք մեր բույրերով, մեր հմայքով, Ձեր նկատ-
մամբ տածած ատելությամբ: Մենք ձևավորվում ենք, Տիրուհի: Մի՛ ծիծաղեք, օ՜, մի-
այն թե մի ծիծաղեք իմ ճոռոմաբանության վրա:
ԿԼԵՐ - Կորե՛ք աչքիցս:
ՍՈԼԱՆԺ - Հեռանում եմ, Ձեզ ծառայելու համար, Տիրուհի՝ վերադառնում եմ խո-
հանոց, որտեղ իմ ձեռնոցներն են ու ատամներիս հոտը: Ինչպես նաև լվացարա-
նակոնքի համր խշխշոցը: Դուք ծաղիկներ ունեք, ես՝ լվացարանակոնք: Ես սպասուհի
եմ: Բայց Դուք չեք կարող ինձ արատավորել, չեք էլ կարող հեշտ ու հանգիստ դրախտ
գնալ: Ես իմ ատելությունը դռանը չեմ թողնի, դրախտում էլ Ձեզ կհետապնդեմ:
Ծիծաղեք, փոքր-ինչ ծիծաղեք ու արագ, շատ արագ աղոթեք: Սիրելիս, Դուք վեր-
ջին եք հասել: (Խփում է Կլերի ձեռքերին, որոնցով պաշտպանում էր կոկորդը):
Ձեր թաթերն իջեցրե՛ք, բացե՛ք Ձեր վտիտ վիզը: Դե՜, դե՜, մի՛ դողդողացեք, մի՛
փշաքաղվեք, ես ամեն ինչ արագ ու անձայն կանեմ: Այո՛, ես կվերադառնամ խո-
հանոց, բայց մինչ այդ կավարտեմ իմ գործը:
Թվում է, թե նա պատրաստվում է խեղդամահ անել Կլերին: Անսպասելի զարթու-
ցիչը զնգում է: Սոլանժը հետ է քաշվում: Երկու դերակատարուհիները մոտենում,
սեղմվում, հուզված լսում են:
Արդե՞ն:
ԿԼԵՐ - Շտապե՛նք, Տիրուհին հիմա կգա: (Ուզում է հանել շրջազգեստը): Օգնի՛ր:
Ամեն ինչ ավարտվեց, դու չհասցրիր մինչև վերջ գնալ:
ՍՈԼԱՆԺ (օգնում է, տխուր ձայնով) - Ամեն անգամ՝ նույնը: Քո պատճառով: Չես
կարողանում արագ պատրաստվել: Ես չեմ հասցնում քո վերջը տալ:
ԿԼԵՐ - Նախապատրաստությունը մեզնից շատ ժամանակ է խլում: Տե՛ս, որ...
132
ՍՈԼԱՆԺ (հանում է Կլերի շրջազգեստը) - Պատուհանից նայիր:
ԿԼԵՐ - ...Տե՛ս, որ ժամանակը դարձյալ չհերիքեց: Ես այնպիսի ժամի վրա էի լարել
սլաքները, որ ամեն ինչ հասցնենք:
Փլվում է բազկաթոռին:
ՍՈԼԱՆԺ - Հեղձուկ երեկո է, օրը հեղձուցիչ էր:
ԿԼԵՐ - Այո՛:
ՍՈԼԱՆԺ - Դա՛ է մեզ սպանում, Կլեր:
ԿԼԵՐ - Այո՛:
ՍՈԼԱՆԺ - Ժամանակն է:
ԿԼԵՐ - Այո՛: (Ճմլկոտվելով վեր է կենում): Գնամ թուրմ պատրաստեմ:
ՍՈԼԱՆԺ - Պատուհանից նայի՛ր:
ԿԼԵՐ - Դեռ ժամանակ կա:
Սրբում է դեմքի շպարը:
ՍՈԼԱՆԺ - Դու դեռ զմայլվում ես քեզնով... Կլեր... փոքրիկս...
ԿԼԵՐ - Հոգնած եմ:
ՍՈԼԱՆԺ (խիստ) - Պատուհանից նայիր: Քո անճարակության պատճառով տունը
չենք հասցնելու հավաքել: Ես դեռ պիտի Տիրուհու հագուստը կարգի բերեմ: (Նայում
է քրոջը): Ի՞նչ եղավ քեզ: Կարո՞ղ ես հիմա գոնե ինքդ քեզ նմանվել: Վերստացիր քո
դեմքի գույնը: Դե՛, դե՛, Կլեր, իմ քույրը դարձիր:
ԿԼԵՐ - Ես ուժասպառ եմ, լույսն ինձ թմրեցնում է, դու վստա՞հ ես, որ դիմացի
ապրողները...
ՍՈԼԱՆԺ - Մեզ ի՜նչ, դու ուզում էիր, որ ամեն ինչ... խավարո՞ւմ անենք: Փակի՛ր
աչքերղ, փակիր, Կլեր: Հանգստացի՛ր:
ԿԼԵՐ (հագնում է իր սև, սովորական շրջազգեստը) - Չէ՛, ես հենց այնպես եմ
ասում, որ հոգնած եմ: Ինձ խղճալու առիթ մի՛ փնտրիր: Մի՛ ձգտիր ինձ իշխել:
Հագնում է իր սև, հյուսկեն գուլպաները, սև, հարթ կրունկով կոշիկները:
ՍՈԼԱՆԺ - Ուզում եմ, որ հանգստանաս: Դու հենց հանգստանալիս ես ինձ օգնում:
ԿԼԵՐ - Հասկանում եմ քեզ, մի՛ բացատրիր:
ՍՈԼԱՆԺ - Ո՛չ, պետք է բացատրեմ: Առաջինը դու սկսեցիր, ընդ որում կաթնա-
վաճառի մասին քո ակնարկներով: Կարծում ես գլխի չընկա՞: Եթե Մարիոն...
ԿԼԵՐ - Մարիոն՝ ի՞նչ:
ՍՈԼԱՆԺ - Եթե Մարիոն երեկոյան ինձ կոպտի, քեզ հետ ավելի վատ կվարվի:
Բայց դու շատ երջանիկ էիր, որ կարողացար...
ԿԼԵՐ (թոթվում է ուսերը) - Ավելի ճիշտ կանես, ստուգես՝ ամեն ինչ կարգի՞ն է:
Տե՛ս, գրասեղանի բանալին որտեղ է: (Տեղն է դնում): Իսկ մեխակների ու վարդերի
վրա, ինչպես ասում էր Պարոնը, հնարավոր չէ որ...
ՍՈԼԱՆԺ (հախուռն) - Դու շատ երջանի՞կ էիր, որ հենց նոր կարողացար քո վի-
րավորանքներն իրար խառնել ու...
ԿԼԵՐ - ...միաժամանակ սպասուհիներից սրա կամ նրա մազը գտնել:
ՍՈԼԱՆԺ - Ու մեր կյանքի թաքուն մանրամասները պարզել ...-ի հետ:
133
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
Աննա Բոնայուտոն (Սոլանժ) և Մանուելա Մանդրաչիան (Կլեր) «Սպասուհիները»
ներկայացման մեջ: Բիոնդո թատրոն, Պալերմո
ԿԼԵՐ (հեգնական) - Ինչի՞, ինչի՞ հետ: Այդ «ինչի» անո՛ւնն ասա: Իրերն իրենց
անունով կոչիր: Մեր արարողակա՞րգը նկատի ունես: Ասենք մենք այստեղ վիճա-
բանելու ժամանակ չունենք: Նա՛, նա՛, նա հիմա ներս կմտնի: Բայց Սոլանժ, այս ան-
գամ մեր ձեռքից պիտի չպրծնի: Ես քեզ նախանձում եմ, որ նրա դեմքը տեսել ես
սիրեկանի ձերբակալման լուրն ստանալիս: Գոնե մի անգամ ես լավ գործ եմ արել:
Ընդունո՞ւմ ես: Առանց ինձ, առանց իմ մատնագրի, դու այդ ներկայացումը չէիր
տեսնի. սիրեկանը ձեռնաշղթաներով, Տիրուհին՝ արցունքներով: Նա կարող էր մեռ-
նել, այս առավոտ չէր կարողանում ոտքերի վրա կանգնել:
ՍՈԼԱՆԺ - Ավելի լավ: Թող շունչը փչի: Ու վերջապես ես ժառանգության տիրա-
նամ: Երբեք այլևս ոտք չդնեմ այդ նողկալի ձեղնահարկը, ապուշ խոհարարուհու
ու սենեկապանի հետ:
ԿԼԵՐ - Ես սիրում էի մեր ձեղնահարկը:
ՍՈԼԱՆԺ - Մի գթաշարժվիր: Դու ինձ հակադրվելու համար էիր սիրում: Գիտեիր,
որ ես ատում եմ: Ես մեր ձեղնահարկը տեսնում եմ այնպիսին, ինչպիսին կա իրա-
կանում՝ անհրապույր ու անբովանդակ: Ամայացած՝ ինչպես ասում է Տիրուհին:
Բայց ի՜նչ կարող ենք անել՝ մենք էլ ենք ամայացել:
134
ԿԼԵՐ - Օ՜ֆ, էլի մի սկսիր: Ավելի լավ է պատուհանից նայիր: Ես ոչինչ չեմ տեսնում,
գիշերը շատ է մութ:
ՍՈԼԱՆԺ - Ուզում եմ խոսել, ուզում եմ պարպվել: Ես սիրում էի ձեղնահարկը,
որովհետև նրա աղքատիկությունը սահմանափակում էր իմ շարժումները՝ վարա-
գույր չկար, որ բարձրացնեի, գորգ չկար, որ լմեի, կահույքը չկար, որ հայացքով
կամ փոշու շորով շոյեի: Նույնիսկ հայելի, պատշգամբ չկար: Ոչինչ մեզ չէր ստիպում
հեզասահ շարժումներ անել:
Կլերը հեզասահ շարժում է անում:
Հանգստացի՛ր, դու բանտում քեզ թագուհի՝ Մարի-Անտուանետ կձևացնես, գիշեր-
ները որքան ուզես, կճեմես...
ԿԼԵՐ - Դու գժվել ես: Ես գիշերները չեմ ճեմում:
ՍՈԼԱՆԺ (հեգնական) - Օ՜, օրիորդը երբեք չի ճեմել, ո՛չ վարագույրով, ո՛չ էլ ժա-
նյակե ծածկոցով փաթաթված՝ այնպես չէ՞: Ու չի նայել հայելուն, գիշերվա ժամը 2-ին
չի ելել պատշգամբ, չի ողջունել պատուհանի տակով անցնող ամբոխին: Երբե՛ք,
այնպես չէ՞, երբե՛ք:
ԿԼԵՐ - Բայց, Սոլանժ...
ՍՈԼԱՆԺ - Գիշերը շատ մութ է Տիրուհուն լրտեսելու համար: Պատշգամբում դու
քեզ անտեսանելի էիր կարծում: Ինչի՞ տեղ ես ինձ դրել: Մի՛ փորձիր ինձ հավատացնել,
որ գիշերաշրջիկ ես: Հիմա գոնե՝ ճշմարտությունը կարո՞ղ ես խոստովանել:
ԿԼԵՐ - Սոլանժ, դու բղավում ես, խնդրում եմ ցածր խոսիր: Տիրուհին կարող է
անակնկալ ներս մտնել...
Փութով մոտենում է պատուհանին, բարձրացնում է վարագույրը:
ՍՈԼԱՆԺ - Թո՛ղ վարագույրները, ես վերջացրի: Չեմ սիրում, երբ այդ տեսակ ես
բարձրացնում: Իջեցրո՛ւ: Ձերբակալման առավոտը, ոստիկաններին սպասելիս, Պա-
րոնն այդպես արեց:
ԿԼԵՐ - Ամենաանշան շարժումը քեզ ոճրագործի է թվում, որն ուզում է փախչել
ներքին աստիճաններով: Դու սկսում ես վախենալ:
ՍՈԼԱՆԺ - Ծաղրի՛ր, որ ինձ բարկացնես: Շարունակի՛ր, շարունակի՛ր: Ոչ ոք ինձ
չի սիրում: Ոչ ոք մեզ չի սիրում:
ԿԼԵՐ - Նա՛, նա մեզ սիրում է: Նա բարի է: Տիրուհին բարի է: Տիրուհին մեզ
պաշտում է:
ՍՈԼԱՆԺ - Նա մեզ սիրում է, ինչպես իր բազկաթոռները, ավելին ասեմ՝ ինչպես
իր արտաքնոցի հախճապակե վարդը, բիդեն: Մե՛նք՝ մենք էլ չենք կարողանում մեզ
սիրել: Աղտեղությունը...
ԿԼԵՐ (կլանչոց է կեղծում) - Վա՜խկ:
ՍՈԼԱՆԺ - ... Աղտեղություն չի սիրում: Եվ դու կարծում ես, որ ես կորոշեմ շա-
րունակե՞լ այս խաղը, երեկոյան էլի իմ մետաղե մահճակա՞լը կվերադառնամ: Այս
խաղը թերևս մենք մինչև իսկ կարողանանք շարունակել, բայց, եթե ես չգտնեմ
ինձ Կլեր անվանող մեկին, ում վրա կարելի լինի թքել, իմ թուքն ինձ կխեղդի: Իմ
լորձունքներն իմ մարգարիտներն են:
135
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
ԿԼԵՐ (վեր է կենում ու լաց լինում) - Խնդրում եմ՝ կամաց խոսիր: Խոսի՛ր, բայց
Տիրուհու... բարության մասին խոսի՛ր: Նա, որ ադամանդին ադամդ է ասում:
ՍՈԼԱՆԺ - Նրա բարությո՜ւնը, ադամանդին ադամդ ասե՜լը: Նրա համար հեշտ
է բարի, ժպտադեմ, քնքուշ լինելը: Մանավանդ, եթե հարուստ ես ու գեղեցիկ: Բայց
բարի լինես, երբ սպասուհի՞ ես: Մենք բավարարվում ենք սենյակներն հարդարելիս
կամ ափսեները լվանալիս մեզ ցուցադրելով: Մենք փետրավելը հովհարի պես ենք
գործածում, փոշու լաթով ենք վայելչագեղ շարժումներ անում: Կամ գիշերը, ինչպես
դու, մեզ թույլ ենք տալիս Տիրուհու սենյակներում պատմական շրջապտույտի ել-
նելու ճոխությունը:
ԿԼԵՐ - Սոլա՜նժ, նորի՞ց, ի՞նչ ես ուզում: Կարծում ես քո մեղադրանքները մեզ
հանդարտեցնելո՞ւ են: Քո մասին կարող եմ ավելի ցնցող բաներ պատմել:
ՍՈԼԱՆԺ - Դո՞ւ (երկար լռություն), դո՞ւ:
ԿԼԵՐ - Իհարկե՛: Եթե ուզեմ: Որովհետև վերջիվերջո...
ՍՈԼԱՆԺ - Վերջիվերջո՞ՙ, ի վերջո ի՞նչ ես ակնարկում: Այդ մարդու մասին դու
սկսեցիր խոսել: Կլե՛ր, ես քեզ ատում եմ:
ԿԼԵՐ - Ես էլ քեզ: Բայց ես սպառնալու համար կաթնավաճառի պատմությունը
չէի հիշեցնի:
ՍՈԼԱՆԺ - Մեր երկուսից ո՞վ է ում սպառնում, հը՞: Տատանվո՞ւմ ես:
ԿԼԵՐ - Նախ փորձիր, հետո առաջինը կրակիր: Հիմա էլ նահանջում ես, Սոլա՛նժ:
Դու չես հանդգնում ինձ ամենածանր հանցանքի՝ ոստիկանատուն գրած մատնա-
գրերի համար մեղադրել: Ամբողջ ձեղնահարկը լցված էր իմ ձեռագրերի սևագրու-
թյուններով՝ ամեն տեղ թղթեր էին, թղթեր: Ես հորինեցի ամենաահավոր պատմու-
թյունները և լավագույններից դո՛ւ օգտվեցիր: Երեկ երեկոյան, երբ ճերմակ շրջազգես-
տով Տիրուհի էիր խաղում, ցնծում էիր, ցնծում, արդեն պատկերացնում էիր, թե ինչ-
պես ես թաքուն բարձրանում կալանավորների...
ՍՈԼԱՆԺ (ուսուցողական հնչերանգով) - «Լամարտինիեր» նավը (տրոհում է
ամեն վանկը):
ԿԼԵՐ - Դու ուղեկցում էիր Պարոնին՝ սիրեկանիդ... Դու փախչում էիր Ֆրանսիա-
յից, նրա հետ ուղևորվում էիր Չարքերի կղզի կամ Գայանա: Ի՜նչ գեղեցիկ երազ:
Դու քեզ բարձրաշխարհիկ պոռնկուհի, Հետերա դառնալու ճոխությանը տրվեցիր,
որովհետև ես անստորագիր նամակներ ուղարկելու հանդգնությունն ունեցա: Դու
երջանիկ էիր քո ինքնազոհողությամբ, քեզ դուր էր գալիս մեղսագործի խաչը կրելը,
նրա դեմքը սրբելը, սատարելը, որպեսզի վիճակը փոքր-ինչ թեթևանա՝ հսկիչներին
տրվելը:
ՍՈԼԱՆԺ - Բայց քիչ առաջ դու էիր խոսում նրա հետևից գնալու մասին:
ԿԼԵՐ - Չեմ ժխտում, ես շարունակեցի այն պատմությունը, որը դու կիսատ թո-
ղեցիր: Բայց քեզնից պակաս մղումով: Դեռևս ձեղնահարկում, երբ նամակներն էինք
գրում, դու արդեն ճոճվում էիր երևակայության ծովում:
ՍՈԼԱՆԺ - Դու քե՛զ չէիր տեսնում:
ԿԼԵՐ - Ո՜նց չէ: Ես նայում եմ քո դեմքին և տեսնում եմ ավերները, որ մեր զոհն
136
ապրում է: Պարոնն այժմ ճաղերի ետևում է: Կարող ենք ուրախանալ: Առնվազն
կձերբազատվենք նրա ծաղրուծանակից: Այժմ դու հեշտությամբ կերևակայես, թե
ինչպես ես փարվում նրա կրծքին, լավ կպատկերացնես իրանն ու ոտքերը, կհետևես
քայլվածքին: Դու վաղուց ես ճոճվում երևակայության ծովում, արդեն տրվում ես
նրան: Նույնիսկ մեզ կորցնելու գնով...
ՍՈԼԱՆԺ - Ի՞նչ:
ԿԼԵՐ - Կրկնեմ՝ կորցնելու գնով: Իմ՝ ոստիկանություն ուղարկվելիք մատնագրերը
շարադրելու համար ինձ անհրաժեշտ էին փաստեր, ամիս-ամսաթվեր: Ի՞նչ էի ես
անում, հը՞: Հիշի՛ր: Սիրելիս, քո շիկնանքը խոսուն է: Դու ամաչում ես: Բայց չէ՞ որ
դու ներկա էիր: Ես քո ներկայությամբ քրքրեցի Տիկնոջ թղթերն ու գտա կարևոր
թղթակցությունը...
Լռություն:
ՍՈԼԱՆԺ - Հետո՞:
ԿԼԵՐ - Բայց դու ինձ արդեն նյարդայնացնում ես: Ի՞նչ՝ հետո: Հետո դու ուզեցիր
պահպանել Պարոնի նամակները: Դեռ երեկ երեկոյան ձեղնահարկում մնացել էր
Պարոնի՝ Տիրուհուն ուղղված բացիկը: Ես այն գտա:
ՍՈԼԱՆԺ (հարձակողական) - Ուրեմն դու քրքրո՞ւմ ես իմ իրերը:
ԿԼԵՐ - Դա իմ պարտականությունն է:
ՍՈԼԱՆԺ - Հիմա իմ՝ քո կասկածամտության վրա զարմանալու հերթն է...
ԿԼԵՐ - Ես շրջահայացեմ, կասկածամիտ չեմ: Երբ ես ամեն ինչ կորցնելու հանդըգ-
նությամբ, որպեսզի հորինվելիք պատմությունը ճշգրիտ փաստերով հիմնավոր-
ված լինի, ծնկեցի գորգին ու ամբողջ ուժով ձգտեցի բացել գրասեղանի փականը,
դու արբեցած քո հանցագործ, ոճրագործ, աքսորված սիրեկանի հեռանկարով, ինձ
մենակ թողեցիր:
ՍՈԼԱՆԺ - Ես հայելի էի դրել՝ այնպես, որ դուռը երևա: Ես հսկում էի:
ԿԼԵՐ - Ճիշտ չէ: Ես ամեն ինչ տեսնում ու արդեն երկար ժամանակ է քեզ հե-
տևում եմ: Քո բնական զգուշավորությամբ դու մնացել էիր աշխատասենյակի դռան
մոտ ու պատրաստ էիր Տիրուհու հայտնվելուն պես խոհանոց նետվել:
ՍՈԼԱՆԺ - Ստում ես, Կլե՛ր, ես միջանցքն էի հսկում...
ԿԼԵՐ - Սխալ է, Տիրուհին քիչ մնաց ինձ բռներ գործի պահին: Դու, ուշադրու-
թյուն չդարձնելով այն բանի վրա, որ թղթերը թերթատելիս մատներս դողում են,
մտքով ճանապարհորդում էիր՝ ծովեր էիր անցնում, Էկվադորը կտրում...
ՍՈԼԱՆԺ (հեգնական) - Իսկ դո՞ւ: Դու ձևացնում ես, թե ոչինչ չգիտես քո հե-
տաքրքրությունների մասին: Կլեր, համարձակություն ունեցիր ու խոստովանիր իբր
դու երբեք տաժանապարտի չես երազել: Խոսքը հենց ա՛յս տաժանապարտի մասին
է: Համարձակություն ունեցիր ու խոստովանիր, որ ըստ էության՝ ի՜նչ գեղեցիկ բառ
է, ըստ էության, դու նրան չես մատնել քո թաքուն արկածախնդրության համար:
ԿԼԵՐ - Ես դա գիտեմ և նույնիսկ ավելին գիտեմ: Ես չափազանց հեռատես եմ:
Բայց այդ պատմությունը դո՛ւ ես հորինել: Ապա՝ շրջվիր: Օ՜, եթե դու քեզ տեսնեիր,
Սոլանժ: Ջունգլիների կուսական անտառի արևը դեռ լուսավորում է քո կիսադեմը:
137
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
Դու նախապատրաստում ես սիրեկանիդ փախուստը: (Ջղագրգիռ ծիծաղում է): Ինչ-
պե՜ս ես լարվում: Բայց, հավատա՛, ես քեզ այլ պատճառով եմ ատում: Դու դա գիտես:
ՍՈԼԱՆԺ (ձայնն իջեցնելով) - Ես քեզնից չեմ վախենում: Ես չեմ կասկածում, որ դու
համակված ես ատելությամբ, խարդավանքով, բայց զգույշ եղիր՝ ես ավելի մեծ եմ:
ԿԼԵՐ - Ի՞նչ ես ուզում դրանով ասել: Եթե ավելի մեծ ես, ուրեմն ավելի զորե՞ղ
ես: Դու ինձ դրդում ես խոսել այդ մարդու մասին, որպեսզի շեղես ուշադրությունս:
Չի ստացվի: Կարծում ես գլխի չէի՞ ընկել, թե ինչ էիր որոշել: Դու ուզում էիր սպանել
Տիրուհուն:
ՍՈԼԱՆԺ - Ինձ մեղադրո՞ւմ ես:
ԿԼԵՐ - Մի՛ ժխտիր: Ես քեզ տեսել եմ: (Երկար լռություն): Ու՝ վախեցել: Վախեցել,
Սոլանժ: Մեր արարողությունների ժամանակ ես պահպանում եմ վիզս: Տիրուհու
միջոցով դու ի՛նձ ես վերացնել ուզում, ի՛մ կյանքն ես վտանգում:
Երկար լռություն: Սոլանժը թոթվում է ուսերը:
ՍՈԼԱՆԺ (վճռական) - Այո՛, փորձել եմ: Ես ուզում էի քեզ փրկել: Այլևս չէի կարո-
ղանում: Ես կատաղում էի, երբ տեսնում էի, թե ինչպես ես շնչահեղձ լինում, կարմրում,
կանաչում, անէանում այդ կնոջ դառնությունում ու քաղցրությունում: Իրավացի ես,
դրա համար ինձ մեղադրել կարող ես: Ես քեզ շատ էի սիրում: Դու առաջինը ինձ
կմատնեիր, եթե ես նրան սպանեի: Քո միջոցով ես ոստիկանության ճանկը կընկնեի:
ԿԼԵՐ (բռնում է նրա դաստակը) - Սոլանժ...
ՍՈԼԱՆԺ (հետ է քաշվում) - Խոսքն ի՛մ մասին է:
ԿԼԵՐ - Սոլանժ, փոքրիկ քույրիկս, ես սխալ եմ, նա ուր որ է ներս կմտնի:
ՍՈԼԱՆԺ - Ես ոչ մեկին չեմ սպանել: Ինձ հասկանում ես, չէ՞, վախեցել եմ:
Հնարավոր ամեն ինչ արեցի, բայց նա քնած տեղը շուռ եկավ: Նա հանգիստ էր
շնչում, սավանը բարձրանում-իջնում էր: Անկողնում Տիրուհին էր:
ԿԼԵՐ - Լռի՛ր:
ՍՈԼԱՆԺ - Ո՛չ հիմա: Դու ամեն ինչ ուզում էիր իմանալ: Համբերի՛ր, ես քեզ ուրիշ
բաներ էլ ունեմ ասելու: Դու պետք է իմանաս, թե ինչպիսին է քո քույրը, ինչից է
պատրաստված: Վերջապես՝ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում սպասուհին. ես ուզում էի
խեղդամահ անել նրան...
ԿԼԵՐ - Երկնքից վախեցիր, երկնքի՛ց: Մտածի՛ր, թե ինչ կլինի հետդ:
ՍՈԼԱՆԺ - Ինչ ուզում է թող լինի, բավական է, ինչքան չոքեցի խոստովանա-
խըցում: Եկեղեցում ես կուզեի ունենալ վանամայրերի կարմիր թավիշն ու ապաշխար-
հողների թանկարժեք քարերը, այդ դեպքում իմ տեսքն անհամեմատ ազնվաշուք
կլիներ: Տե՛ս, տե՛ս միայն, թե որքան լավ, որքան գեղեցիկ է նա տառապում: Վիշտը
նրան այլափոխել է: Իմանալով հանդերձ, որ սիրեկանը գող է, նա գլուխ էր դնում
ոստիկանների հետ, չարախնդում էր: Այժմ նա նույնքան հիացնում է բացարձակ
լքված իր դերում, մանավանդ, որ երկու կողմից նրան թևանցուկ սատարում են
ուշադիր, վշտակից սպասուհիները: Դու Տիրուհուն տեսե՞լ ես՝ նրա վիշտը պարուր-
ված է գոհարեղենի փայլատակումով, շրջազգեստների կերպասով, ջահերի լույսով:
Կլե՛ր, իմ ոճրի գեղեցկությունը հատուցելու էր տառապանքիս խեղճությունը: Հետո
ես ամեն ինչ հրդեհելու էի:
138
ԿԼԵՐ - Հանգստացի՛ր, Սոլանժ: Հրդեհը կարող էր և չբռնկվել։ Ու քեզ կբռնեին:
Դու գիտես, թե հրձիգներին ինչ պատիժ է սպասում:
ՍՈԼԱՆԺ - Ամեն ինչ էլ գիտեմ: Իմ աչքն ու ականջը բանալու անցքին էր: Ես
մյուս ծառայողներից շատ էի մարաղ մտնում: Ես ամեն ինչ գիտեմ: Հրձի՜գ: Հրաշալի
պատվանուն է:
ԿԼԵՐ - Լռի՛ր: Դու ինձ խեղդում ես: Ես շնչահեղձ եմ լինում: (Ուզում է փոքր-ինչ
բացել պատուհանը): Օ՜ֆ, գոնե այստեղից թարմ օդ փչի:
ՍՈԼԱՆԺ (տագնապով) - Ի՞նչ ես ուզում անել:
ԿԼԵՐ - Բացե՛լ:
ՍՈԼԱՆԺ - Դո՞ւ էլ։ Ես էլ եմ երկար ժամանակ շնչահեղձ լինում: Երկար ժամանակ
է ուզում եմ ամբողջ աշխարհի աչքի առաջ խաղալ իմ խաղը, տանիքներից բղավել
իմ ճշմարտությունը, Տիրուհու տեսքով փողոց իջնել...
ԿԼԵՐ - Լռի՛ր, ես ուզում էի ասել...
ՍՈԼԱՆԺ - Իրավացի ես, բայց դեռ շատ շուտ է, պատուհանը հանգիստ թո՛ղ,
նախասենյակի ու խոհանոցի դուռը բաց արա (Կլերը երկուսն էլ բացում է): Գնա,
տե՛ս, ջուրը եռո՞ւմ է:
ԿԼԵՐ - Մենա՞կ:
ՍՈԼԱՆԺ - Ուրեմն սպասիր մինչև գա: Նա իր հետ կբերի իր պահապան աստղը,
ակնեղենը, արցունքները, ժպիտները, հառաչանքները, քնքշանքը:
Հեռախոսի զանգ: Քույրերը ականջ են դնում:
ԿԼԵՐ (հեռախոսով) - Պարո՞ն: Դո՞ւք եք, Պարոն... Կլերն է, Պարոն... (Սոլանժը
ուզում է վերցնել ընկալուչը, Կլերը թույլ չի տալիս): Լա՛վ, ես կհայտնեմ Տիրուհուն,
երբ իմանա, որ Պարոնին ազատ են արձակել, շատ կուրախանա... Լա՛վ, Պարոն,
կնշեմ: Պարոնը սպասում է Տիկնոջը «Բիլբոկեում»: Լավ... Բարի երեկո, Պարոն:
Ուզում է կախել ընկալուչը, բայց ձեռքը դողում է, ընկալուչը դնում է սեղանին:
ՍՈԼԱՆԺ - Թողե՞լ են:
ԿԼԵՐ - Դատավորը պայմանական է ազատ արձակել:
ՍՈԼԱՆԺ - Ուրեմն... ուրեմն ամեն ինչ կորած է:
ԿԼԵՐ (չոր) - Ինչպես տեսնում ես:
ՍՈԼԱՆԺ - Դատավորները շատ վատ են արել, որ ազատ են արձակել: Նրանք
թքում են արդարադատության վրա: Փաստորեն, մեզ վիրավորում են: Եթե Պարոնն
ազատության մեջ է, կուզենա իրողությունը պարզել, մեղավորին գտնելու համար
ամբողջ տունը տակնուվրա կանի: Հետաքրքիր է՝ դու զգո՞ւմ ես իրավիճակի լըր-
ջությունը:
ԿԼԵՐ - Ես ամեն վտանգ հաշվի առնելով՝ հանդգնել, ինչ կարողացել, արել եմ:
ՍՈԼԱՆԺ (դառը) - Դու լավ ես աշխատել: Ընդունիր իմ գովեստները: Քո մատ-
նագրերը, նամակները հիանալի են իրենց գործն արել: Եթե քո ձեռագիրը ճանաչեն,
կատարյալ կլինի: Ինչո՞ւ է նա նախ գնում «Բիլբոկե», տուն չի գալիս: Կարո՞ղ ես
բացատրել:
ԿԼԵՐ - Եթե դու այդքան ճարպիկ ես, պիտի կարողանայիր Տիրուհու հետ գործդ
139
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
Աննա Բոնայուտոն (Սոլանժ), Մանուելա Մանդրաչիան (Կլեր) և Վանեսա Գրավինան
(Տիրուհի) «Սպասուհիները» ներկայացման մեջ: Բիոնդո թատրոն, Պալերմո
հաջողությամբ ավարտել: Բայց դու վախեցար: Ննջասենյակը օծանելիք էր բուրում,
մահճակալը տաք էր: Տիրուհին էր պառկածը: Մեզ մնում է շարունակել, խաղը վերսկսել:
ՍՈԼԱՆԺ - Վտանգավոր խաղ է, ես վստահ եմ, որ հետքեր ենք թողել: Քո՛ մեղ-
քով: Ամեն անգամ էլ թողնում ենք: Ես տեսնում եմ բազում հետքեր, որ երբեք չեմ
կարող ջնջել: Իսկ նա, նա շրջում է այդ ամենի մեջ ու ընտելանում: Նույնիսկ վեր-
ծանում է: Դնում է իր վարդագույն տոտիկները մեր հետքերին ու մեկը մյուսի հե-
տևից բացահայտում: Քո՛մեղքով: Տիրուհին ձեռ է առնում մեզ: Շուտով նա ամեն ինչ
կիմանա: Բավական է զանգը հնչեցնի, և մենք վազում ենք ծառայելու: Նա կիմանա,
որ մենք հագել ենք իր զգեստները, կապկել շարժումները, մեր սեթևեթանքներով
փորձել ենք գայթակղել սիրեկանին: Ամեն ինչը վկայելու է, Կլեր, ամեն ինչը մեղա-
դրելու է մեզ: Քո ուսերի հետքերով վարագույրներ, իմ դեմքը արտացոլող հայելի-
ներ։ Մեր խենթություններին վարժված լույսն ամեն ինչ խոստովանելու է: Քո՛ անճա-
րակության պատճառով ամեն ինչ կորած է:
ԿԼԵՐ - Ամեն ինչ կորած է, որովհետև դու ուժ չունեցար, որպեսզի...
ՍՈԼԱՆԺ - Որպեսզի ի՞նչ...
ԿԼԵՐ - ... Նրան սպանես:
140
ՍՈԼԱՆԺ - Ես դեռ կարող եմ անհրաժեշտ ուժը գտնել:
ԿԼԵՐ - Որտեղի՞ց, որտեղի՞ց: Դու ինձնից ոչնչով լավը չես, ծառերի սաղարթնե-
րից վեր չես ձգտում: Մի շրջիկ կաթնավաճառ կարող է քեզ խելքահան անել:
ՍՈԼԱՆԺ - Նշանակում է՝ դու չես տեսել Տիրուհու դեմքը, Կլե՛ր: Հանկարծ նրան
այդքան մոտ լինելով ու քնած տեսնելով, ես ուժաթափ եղա: Մինչ նրա պարանոցին
հասնելը հարկավոր էր ետ գցել վերմակը, որը նրա կրծքին վերուվար էր անում։
ԿԼԵՐ (հեգնանքով) - Ու վերմակը գոլ էր, գիշերը խավար... Այդպիսի բաները
ցերեկն են անում: Դու նման դաժան քայլի անընդունակ ես: Ես, ես, թերևս, կարո-
ղանամ: Դու գիտես, որ ամեն ինչի էլ ընդունակ եմ:
ՍՈԼԱՆԺ - Գարդենալ:
ԿԼԵՐ - Այո՛, հանգիստ խոսենք: Ես ուժեղ եմ: Դու միշտ ձգտել ես իշխել ինձ…
ՍՈԼԱՆԺ - Բայց, Կլեր...
ԿԼԵՐ (հանգիստ) - Ներողություն, գիտեմ, թե ինչ եմ ասում: Ես Կլերն եմ: Ամեն
ինչի պատրաստ: Արդեն հոգնել եմ, հոգնել եմ սարդոստայն, անձրևանոցի պա-
տյան, առանց Աստծո ու ընտանիքի շահամետ հավատացյալ լինելուց: Ինձ հոգ-
նեցրել է խորանի փոխարեն սալօջախի առջև հակվելը: Ես քմահաճ եմ ու նեխած՝
նույնիսկ քո աչքերում:
ՍՈԼԱՆԺ (գրկում է Կլերի ուսը) - Կլեր... մենք լարված ենք: Տիրուհին չի վերա-
դառնում: Ես էլ այլևս չեմ դիմանում, ես էլ տանել չեմ կարողանում մեր նմանու-
թյունը, իմ ձեռքերը, սև գուլպաները, մազերը: Փոքրիկ քույրիկս, ես քեզ ոչ մի բանի
համար չեմ մեղադրում: Քո զբոսանքները քեզ կսփոփեն...
ԿԼԵՐ (նյարդային) - Ա՜հ, թո՛ղ:
ՍՈԼԱՆԺ - Ես ուզում էի քեզ օգնել, մխիթարել, բայց տեսնում եմ, որ տհաճություն
եմ պատճառում: Դու ինձնից զզվում ես: Ես դա գիտեմ, որովհետև դու էլ ես ինձ
տհաճ: Ստրկության մեջ միմյանց սիրելն անհնար է։
ԿԼԵՐ - Ավելին, քան սիրել: Բայց ես հոգնել եմ այս ահավոր հայելուց, որը գար-
շահոտության պես է դեմքս արտացոլում: Դու իմ գարշահոտությունն ես: Թող այդ-
պես լինի՝ ես պատրաստ եմ: Ես իմ թագուպսակը կունենամ, կկարողանամ ճեմել
այս սենյակներում:
ՍՈԼԱՆԺ - Այնուամենայնիվ այդ չնչին բանի համար չենք կարող նրան սպանել:
ԿԼԵՐ - Իրո՞ք: Դա չնչի՞ն բան է: Ինչո՞ւ՝, ասա՛, խնդրեմ: Ուրիշ ի՞նչ պատրվակ
է պետք: Որտե՞ղ, ե՞րբ կարող ենք ավելի լավը գտնել: Այդքանը բավական չէ՞: Այս
երեկո Տիրուհին կնկատի մեր շփոթվածությունը: Քրքջալով, ծիծաղելով ու լաց լինե-
լով, խոր հառաչելով: Ո՛չ, ես կունենամ իմ թագուպսակը, ես կլինեմ այն թունավո-
րողը, որը դու չկարողացար լինել: Քեզ իշխելու ի՛մ հերթն է...
ՍՈԼԱՆԺ - Բայց ո՛չ մի դեպքում...
ԿԼԵՐ (Տիրուհուն նմանակելով՝ չարացած թվարկում է) - Ի՛նձ տուր սրբիչը, տո՛ւր
լվացքի սեղմիչները, սո՛խ մաքրիր, ստեպղին քերի՛ր, հախճասալե՛րը լվա: Վե՛րջ:
Վե՛րջ, վե՛րջ: Հա՜, մոռացա՝ ծորակը կփակես: Ա՛յ հիմա վերջ: Ես կարող էի ամբողջ
աշխարհը կառավարել:
141
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
ՍՈԼԱՆԺ - Փոքրիկ քույրի՜կս:
ԿԼԵՐ - Դու ինձ կօգնես:
ՍՈԼԱՆԺ - Դու չգիտես նույնիսկ, թե երբ, ինչ պիտի անես: Կլե՜ր, ամեն ինչ միա-
ժամանակ շատ ավելի պարզ է ու բարդ:
ԿԼԵՐ - Ինձ կսատարի կաթնավաճառի պինդ բազուկը, որը երբեք չի թուլանա:
Ձախ ձեռքով նրա ուսին կհենվեմ: Դու էլ ինձ կօգնես: Եվ եթե հարկ լինի ավելի հեռու
գնալ, Սոլանժ, եթե ես ստիպված լինեմ տաժանավայր ընկնել, դու ինձ կուղեկցես,
հետս նավ կբարձրանաս: Սոլա՛նժ, մենք երկուսով՝ հանցագործ ու սրբուհի, հա-
վերժական զույգ կլինենք: Մենք կփրկվենք, Սոլանժ, երդվում եմ՝ կփրկվե՛նք:
Հուզված՝ ընկնում է Տիրուհու մահճակալին:
ՍՈԼԱՆԺ - Հանգստացի՛ր, արի քեզ վերև տանեմ: Գուցե քնես:
ԿԼԵՐ – Թո՛ղ ինձ: Լույսը հանգցրո՛ւ: Այնպես արա, որ մութ լինի, խնդրո՜ւմ եմ:
Սոլանժը մարում է լույսը:
ՍՈԼԱՆԺ - Հանգստացի՛ր, հանգստացի՛ր, քույրիկս (կռանում, Կլերի կոշիկները
հանում է, ոտքերը համբուրում): Հանդարտվիր, սիրելիս: (Փաղաքշում է): Ոտքերդ
հարմար դիր: Փակի՛ր աչքերդ:
ԿԼԵՐ (հառաչում է) - Ամաչում եմ, Սոլանժ:
ՍՈԼԱՆԺ (շատ մեղմ) - Մի՛ խոսիր: Թող իմ գործն անեմ՝ քեզ քնեցնեմ: Հենց ննջես,
քեզ ձեղնահարկ կբարձրացնեմ: Կհանվեցնեմ ու կպառկեցնեմ քո երկաթե մահճա-
կալին: Ննջի՛ր, ես կողքիդ եմ:
ԿԼԵՐ - Ամաչում եմ, Սոլանժ:
ՍՈԼԱՆԺ - Սո՜ւս, թո՛ղ քեզ պատմություն պատմեմ:
ԿԼԵՐ (աղերսանքով) - Սոլա՞նժ:
ՍՈԼԱՆԺ - Ի՞նչ է, հրեշտակս:
ԿԼԵՐ - Սոլանժ, լսի՛ր:
ՍՈԼԱՆԺ - Քնի՛ր:
Երկար լռություն:
ԿԼԵՐ - Դու գեղեցիկ մազեր ունես: Ի՜նչ գեղեցիկ են քո մազերը: Նրանը...
ՍՈԼԱՆԺ - Նրա մասին այլևս մի՛ խոսիր:
ԿԼԵՐ - Նրանը կեղծամ է: (Երկար լռություն ): Հիշո՞ւմ ես, երկուսով էինք: Ծառի
տակ: Ոտքներս՝ արևին: Սոլա՞նժ:
ՍՈԼԱՆԺ - Քնի՛ր: Ես կողքիդ եմ: Ես քո մեծ քույրն եմ:
Լռություն: Քիչ անց Կլերը վեր է կենում:
ԿԼԵՐ - Ո՛չ, ո՛չ, պետք չէ թուլանալ: Միացրո՛ւ լույսը: Միացրո՛ւ: Պահը շատ գեղե-
ցիկ է: (Սոլանժը միացնում է): Վե՛ր կենամ: Մի բան ուտենք: Ի՞նչ կա խոհանոցում:
Ի՞նչ: Ուտել պետք է: Ուժեղ լինելու համար: Գնա՛նք, ինձ խորհուրդ կտաս: Ուրեմն՝
գարդենա՞լ:
ՍՈԼԱՆԺ - Այո՛, գարդենալ...
ԿԼԵՐ - Գարդենա՜լ: Ինչո՞ւ այլայլվեցիր: Պետք է ուրախ լինել ու երգել: Երգե՛նք:
Երգի՛ր, ինչպես կերգեիր, եթե բակերում ու դեսպանատներում մուրացկանություն
142
անեիր: Պետք է ծիծաղել: (Ծիծաղում են բարձր): Հակառակ դեպքում ողբը մեզ
կստիպի պատուհանից դուրս թռչել: Փակի՛ր լուսամուտը: (Սոլանժը, ծիծաղելով, փա-
կում է պատուհանը): Մարդասպանությունը... աննկարագրելի բան է: Երգե՛նք: Մենք
նրան անտառ կտանենք ու եղևնիների տակ, լուսնի լույսով, կանդամահատենք:
Մենք կերգե՛նք: Մենք նրան կթաղենք ծաղկաթմբի տակ, որը երեկոյան փոքրիկ
ցնցուղով կջրենք:
Հնչում է հարկաբաժնի մուտքի դռան զանգը:
ՍՈԼԱՆԺ - Նա՛ է, հիմա ներս կմտնի: (Գրկում է քրոջը): Կլե՛ր, դու վստա՞հ ես, որ
կդիմանաս:
ԿԼԵՐ - Քանի՞սն է հարկավոր:
ՍՈԼԱՆԺ - Տաս հատ դիր: Իր թուրմի մեջ: Գարդենալի տասը հաբ: Բայց դու չես
համարձակվի:
ԿԼԵՐ (ազատվում է քրոջ գրկից, հարդարում է անկողինը: Սոլանժը մի պահ
հետևում է նրան) - Մոտս մի սրվակ կա: Տասը հատ:
ՍՈԼԱՆԺ (շատ արագ) - Իննը հերիք չի անի: Ավելի շատից նա կփսխի: Տասը:
Թուրմը թունդ արա: Հասկացար, չէ՞:
ԿԼԵՐ (շշնջոցով) - Այո՛:
ՍՈԼԱՆԺ (ուզում է դուրս գալ, միտքը փոխում է: Բնական ձայնով) - Շատ քաղցր:
Դուրս է գալիս ձախ կողմով: Կլերը շարունակում է կարգի բերել սենյակն ու իր
հերթին դուրս է գալիս աջ կողմով: Մի քանի րոպե անցնում է: Հետնաբեմում նյար-
դային ծիծաղ է պոռթկում: Սոլանժի ուղեկցությամբ, մուշտակով, ծիծաղելով մըտ-
նում է Տիրուհին:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ավելի՛ ու ավելի՛: Թրաշուշանների կարմրագույնը գարշելի է, պատ-
կառուկներն էլ բանի պետք չեն: Այս խելագարուհիները երևի լույսը չբացված են
շուկա վազում, որ էժանները գնեն: Ինչպիսի՜ հոգածություն անարժան Տիրուհու հան-
դեպ, սիրելի Սոլանժ, ու ինչպիսի վարդեր նրա համար այն ժամանակ, երբ Պարոնին
հանցագործի տեղ են դնում: Որովհետև... քեզ ու քրոջդ, Սոլա՛նժ, մի անգամ ևս
կփաստեմ, թե որքան եմ վստահում: Որովհետև այլևս ոչ մի հույս չունեմ: Այս անգամ
Պարոնին վերջնականապես կալանավորեցին:
Սոլանժը հանում է Տիրուհու մուշտակը:
Նա կալանավոր է, Սոլանժ՝ կա-լա-նա-վոր: Ընդ որում դժոխային պայմաննե-
րում: Ի՞նչ կասես դրան: Ինչպես տեսնում ես՝ Տիրուհիդ խառնվել է ամենակեղտոտ
ու անհեթեթ մի պատմության: Պարոնը քնում է փսիաթի վրա, իսկ դուք իմ առջև
զոհասեղան եք կանգնեցնում:
ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին պետք չէ այդքան վշտանա՝ այսօրվանները Հեղափոխու-
թյան ժամանակի բանտերը չեն:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Բանտախցերի խոնավ փսիաթներն այլևս գոյություն չունեն, ես գի-
տեմ: Սակայն դա չի խանգարում, որ իմ երևակայությունն ամենածանր կտտանք-
ները պատկերացնի Պարոնի համար: Բանտերը լեցուն են վտանգավոր հանցագործ-
ներով, ու Պարոնը, որ համակ նրբավարություն է, պիտի ապրի նրանց հետ: Ամոթից
143
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
մեռնում եմ: Այն պահին, երբ նա փորձում է բացատրել, թե որն է իր հանցանքը, ես,
հուսահատ հոգով, ճեմում եմ ծաղկանոցում, հանգչում տաղավարում: Քիչ է ասել,
որ ընկճված եմ...
ՍՈԼԱՆԺ - Ձեր ձեռքերը սառն են:
ՏԻՐՈԻՀԻ - ...Քիչ է ասել, որ ընկճված եմ: Ամեն անգամ, որ տուն դառնամ, սիրտս
պիտի այսպես արագ բաբախի, ու մի գեղեցիկ օր ձեր ծաղիկների տակ փլվեմ, մեռ-
նեմ: Փաստորեն դուք իմ շիրիմն եք նախապատրաստում, որովհետև արդեն քանի
օր է ննջասենյակս սգո ծաղիկներով եք լցնում: Ես շատ մրսեցի, բայց դժգոհելու
հանդգնությունը չունեցա: Ամբողջ երեկո քարշ եմ եկել միջանցքներում, տեսել եմ
սառած մարդկանց, մարմարե դեմքեր, մոմե գլուխներ, ու ի վերջո կարողացել եմ
տեսնել Պարոնին: Օ՜, այո՛, շատ հեռվից: Մատների ծայրով նշան արեցի: Մի կերպ:
Ինքս ինձ մեղավոր էի զգում: Մինչև երկու զինվոր-ոստիկանների ուղեկցությամբ
անհետացավ:
ՍՈԼԱՆԺ - Զինվոր-ոստիկանների՞: Տիկինը վստա՞հ է: Հավանաբար, հսկիչներ
են եղել:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Դու այնպիսի բաներ գիտես, որ ես տեղյակ էլ չեմ: Հսկիչ լինեին,
թե զինվոր-ոստիկան՝ տարան Պարոնին: Հենց նոր մի դատավորի կնոջ մոտից եմ
գալիս: Կլե՜ր:
ՍՈԼԱՆԺ - Նա Ձեզ համար լորենու թուրմ է պատրաստում, Տիրուհի:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ասա, թող շտապի: Ների՛ր, իմ փոքրիկ Սոլանժ, ներիր ինձ: Ես ամա-
չում եմ լորենու թուրմ ուզել, երբ Պարոնը մենակ է՝ առանց ուտելիքի, ծխախոտի,
առանց որևէ մի բանի: Մարդիկ լավ չգիտեն, թե ինչ է բանտը: Նրանք երևակայու-
թյան պակաս ունեն, ես՝ ավելցուկ:
Իմ զգացմունքայնության պատճառով ես շատ եմ տանջվում: Ահավո՛ր: Կլերն ու
դու բախտավոր եք, որ աշխարհում ոչ ոք չունեք: Ձեր ցածր մակարդակը ձեզ հեռու
է պահում նման դժբախտություններից:
ՍՈԼԱՆԺ - Շատ շուտով կպարզվի, որ Պարոնն անմեղ է:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Նա անմեղ է, անմե՜ղ: Բայց, անմեղ լինի, թե մեղավոր՝ ես նրան երբեք
չեմ լքի: Ահա՛, թե ինչից ես զգում սերդ մի ուրիշի նկատմամբ: Պարոնը մեղավոր
չէ, բայց եթե անգամ լիներ, ես նրա մեղսակիցը կդառնայի: Ես նրա հետևից մինչև
Գայանա, Սիբիր կգնայի: Ես գիտեմ, որ արդարությունն ի վերջո կվերականգնվի,
առնվազն այս անհեթեթ պատմությունը կվկայի, թե որքան եմ նրան կապված: Միա-
ժամանակ դիպվածը, որ մեզ բաժանելու էր կոչված, ավելի մերձեցրեց, ինձ գրեթե
երջանկացրեց: Ահավոր երջանկությամբ: Պարոնը մեղավոր չէ, բայց եթե անգամ լի-
ներ, ինչպիսի՜ ուրախությամբ կհամաձայնվեի կրել նրա խաչը: Ես նրան փուլ առ
փուլ, բանտից բանտ, ընդհուպ տաժանավայր կհետևեի: Եթե պետք լիներ՝ ոտքով:
Ընդհուպ տաժանավայր, այո՛, ընդհուպ տաժանավայր, Սոլա՛նժ:
Ծխել եմ ուզում, գլանակ տուր:
ՍՈԼԱՆԺ - Ձեզ թույլ չէին տա: Ոճրագործների կանայք, քույրերը, անգամ մայ-
րերը չեն կարող նրանց հետևից գնալ:
144
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ոճրագո՜րծ: Այդ ի՞նչ ես ասում, աղջի՛կս: Որտե՞ղ ես այդպիսի բառեր
լսել: Ե՞րբ ես սովորել: Դատապարտվածն այլևս ոճրագործ չէ: Ես կհաղթահարեմ
բոլոր արգելքները՝ Սոլա՛նժ, կտեսնես, հնարավորին չափ համարձակ ու խորա-
մանկ կդառնամ:
ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին հանդուգն է:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Դու դեռ ինձ չես ճանաչում: Մինչև այժմ, քո քույրն ու դու տեսել եք
հոգածությամբ ու քնքշանքով պարուրված մի կնոջ, որը զբաղված է եղել բուսաջրե-
րով ու ժանյակներով: Մինչդեռ երկար ժամանակ է, որ ես իմ մոլություններից հրա-
ժարվել եմ: Ես ուժեղ եմ՝ պայքարի պատրաստ: Չնայած Պարոնին կառափնարան
չի սպառնում՝ ճիշտ է, որ դա էլ եմ պատկերացնում: Ես նման ծայրահեղության
կարիք ունեմ, որպեսզի ավելի արագ գործեմ: Այդ արագությունն ինձ անհրաժեշտ
է՝ ավելի լավ տեսնելու համար, թե ինչ է կատարվում իրականում: Դրա շնորհիվ
թերևս կարողանամ հաղթահարել տագնապի այս վիճակը, որն ինձ համակել է վաղ
առավոտից: Շնորհիվ որի ես թերևս կարողանամ գլխի ընկնել, թե այդ դիվային
ոստիկանությունը ինչպե՞ս է իմ տանը խորհրդավոր լրտուներ տեղակայել:
ՍՈԼԱՆԺ - Պետք չէ գլուխը կորցնել: Ես տեսել եմ, թե Էքս-ան-Պրովանսի դա-
տարանում ավելի ծանր մեղադրանքներն ինչպես են արդարացրել:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ավելի ծանր մեղադրանքնե՞րը: Դու ի՞նչ գիտես Պարոնի մեղա-
դրանքի մասին:
ՍՈԼԱՆԺ - Ե՞ս: Ոչինչ: Ձեր ասածով եմ դատում, Տիրուհի: Ինձ թվում է խոսքը
աննշան դեպքի մասին է...
ՏԻՐՈԻՀԻ - Անհեթեթություններ ես բարբաջում: Որտեղի՞ց ես իմացել մեղադրանք-
ների արդարացման մասին: Դու դատարանո՞ւմ ես լինում:
ՍՈԼԱՆԺ - Ես տեղեկատվություններ եմ կարդում: Ես Ձեզ ասում եմ մեկի մասին,
ով ավելի վատ բան էր արել: Բայց վերջի վերջո...
ՏԻՐՈԻՀԻ - Պարոնի դեպքը ոչ մեկինի հետ չի կարելի համեմատել: Նրան մեղա-
դրում են անհեթեթ գողությունների համար: Բավարարվա՞ծ ես: Գողությունների՛:
Անհեթե՛թ: Անհեթեթ, ինչպես մատնագրերը, որոնց պատճառով նրան ձերբակալեցին:
ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին պետք է հանգստանա:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Հոգնած չեմ: Բավական է ինձ իբրև տկարի վերաբերվեք: Այսօրվանից
ես այլևս այն Տիրուհին չեմ, որը թույլատրում էր իրեն խորհուրդներ տալ, ծուլու-
թյունը խրախուսել: Պետք չէ ինձ գթալ: Ձեր նվնվոցներն արդեն անտանելի են: Նման
վերաբերմունքը նյարդայնացնում է: Ճնշո՛ւմ: Խեղդո՛ւմ: Ա՛յն վերաբերմունքը, որ տա-
րիներ ի վեր ամենևին անկեղծ չդարձավ: Այս ծաղիկներն էլ ոչ թե ամուսնության
ուրախությունը, հակառակն են խորհրդանշում: Նույնիսկ բուխարին չեք վառել, որ
տաքանամ: Ի՞նչ ես կարծում՝ նրա խցում ջեռուցում կլինի՞:
ՍՈԼԱՆԺ - Չի՛ լինի, Տիրուհի: Եվ եթե Դուք ուզում եք ասել, որ մենք այնքան էլ
համեստ չենք...
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ես նման բան չեմ ուզել ասել:
ՍՈԼԱՆԺ - Կցանկանայի՞ք տեսնել այսօրվա ծախսերի հաշվեցույցը:
145
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
Ռուտ Գրիֆինի բեմադրած «Սպասուհիները» Դենիս և Շերիլ Վուդս թատրոնում,
Ֆրեսնո, 2014
ՏԻՐՈԻՀԻ - Իրոք որ անզգա ես: Հավատում ես, որ հիմա թվերի գլո՞ւխ ունեմ:
Հենց որովհետև, Սոլանժ, դու նրբանկատ չես վերաբերվում ինձ, նշանակում է՝ արհա-
մարհում ես: Ես ինչպե՞ս թվերի, հաշվեգրքույկների, կերակրացանկերի, տարբեր
ծառայությունների մասին մտածեմ, երբ ուզում եմ իմ վշտի հետ մենակ մնալ: Քանի
այստեղ ես, գուցե մատակարարների՞ն էլ կանչես:
ՍՈԼԱՆԺ - Մենք հասկանում ենք Տիրուհու վիշտը:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Դա չի նշանակում, իհարկե, որ ես ուզում եմ իմ բնակարանում սգո
մթնոլորտ ստեղծել, բայց, համենայն դեպս...
ՍՈԼԱՆԺ (ուղղելով մուշտակի կրկնօձիքը) - Աստառը քանդվել է: Վաղը մուշտա-
կագործի մոտ կտանեմ:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Եթե ուզում ես: Չնայած կարիքն ամենևին չկա: Էլ չեմ էլ զուգվելու:
Առանց այդ էլ ծերացել եմ: Այնպես չէ՞, Սոլանժ. ես ծեր կին եմ:
ՍՈԼԱՆԺ - Նորից սև մտքերն են Ձեզ պաշարում:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Մի՛ զարմանա՝ հիմա ինձ միայն սև մտքեր են զբաղեցնում: Ինչպե՞ս
կարող եմ ես արդուզարդի, մուշտակների մասին մտածել, երբ Պարոնը բանտում է:
Եթե իմ բնակարանը ձեզ տխուր է թվում...
146
ՍՈԼԱՆԺ - Օ՜, ո՛չ, Տիրուհի...
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ես ձեզ հետ համաձայն եմ, դուք ոչ մի պատճառ չունեք իմ դժբախտու-
թյունը կիսելու:
ՍՈԼԱՆԺ - Մենք մեր Տիրուհուն երբեք չենք լքի: Այն ամենից հետո, որ Դուք արել
եք մեզ համար...
ՏԻՐՈԻՀԻ - Հասկանում եմ, Սոլանժ: Այստեղ դուք ձեզ վա՞տ եք զգում:
ՍՈԼԱՆԺ - Ի՜նչ եք ասում, Տիրուհի:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Դուք երկուսդ էլ համարյա իմ աղջիկներն եք: Առանց ձեզ իմ կյանքն
ավելի տխուր կդառնա: Մենք միասին գյուղ կգնանք: Դուք պարտեզի ծաղիկներ
կունենաք: Բայց խաղալ չեք սիրում: Ջահել եք, բայց երբեք չեք ծիծաղում: Գյու-
ղում ավելի հանգիստ կլինեք: Ես ձեզ կփայփայեմ: Վերջում ձեզ կթողնեմ այն ամենն,
ինչ ունեմ: Առանց այն էլ ինչի՞ պակասություն ունեք: Հենց միայն իմ հին հագուստ-
ները բավական են, որ իշխանուհու պես հագնվեք: Իսկ իմ զգեստները...(մոտենում
է զգեստապահարանին, զննում զգեստները): Ո՞ւմ է մնալու այս ամենը: Ես հրաժար-
վում եմ իմ վայելչությունից:
Լորենու թուրմը ձեռքին մտնում է Կլերը:
ԿԼԵՐ - Թուրմը պատրաստ է:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Մնաք բարով պարահանդեսներ, երեկույթներ, ներկայացումներ: Այս
ամենը դուք եք ժառանգելու:
ՍՈԼԱՆԺ (չոր) - Տիրուհին պետք է պահի հարդարանքի պարագաները:
ՏԻՐՈԻՀԻ (սարսռալով) - Ինչո՞ւ:
ԿԼԵՐ (հանդարտ) - Տիրուհին պետք է նույնիսկ ավելի գեղեցիկ զգեստներ պատվիրի:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ես ինչպես կարող եմ դերձակուհիների մոտ վազվզել: Հենց նոր բա-
ցատրում էի քրոջդ՝ ինձ միայն սև շրջազգեստ է պետք տեսակցարան գնալու հա-
մար: Դրանից բացի...
ԿԼԵՐ - Տիրուհին ավելի պերճատեսք կլինի: Վիշտը մինչև իսկ կնպաստի դրան:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Այդպե՞ս ես կարծում: Երևի իրավացի ես: Ես կշարունակեմ հագնվել
Պարոնի համար: Թերևս Պարոնի աքսորի պատրվակով սգազգեստ կարեմ: Ես այն
ավելի շուքով կկրեմ, քան եթե նրա սգո արարողությունը լիներ: Ես կունենամ նոր ու
շատ գեղեցիկ զարդարանքներ: Դուք էլ, իմ հին զգեստները հագնելով, օգնած կլինեք
ինձ: Ո՜վ գիտե, դրանք ձեզ տալով թերևս Պարոնի նկատմամբ գթասրտություն հարուցեմ:
ԿԼԵՐ - Բայց, Տիրուհի...
ՍՈԼԱՆԺ - Թուրմը պատրաստ է:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Սեղանին դիր: Քիչ հետո կխմեմ: Այսուհետ իմ հագուստները դուք
կհագնեք: Բոլորը ձեզ եմ տալիս:
ԿԼԵՐ - Մենք երբեք չենք կարողանա Ձեզ փոխարինել: Եթե միայն Տիրուհին իմա-
նար, թե ի՜նչ հոգածությամբ ենք վերաբերվում հագուստներին: Ձեր զգեստապա-
հարանը մեզ համար Սուրբ Տիրամոր մատուռն է: Երբ մենք այն բացում ենք...
ՍՈԼԱՆԺ (չոր) - Թուրմը սառելու է:
ԿԼԵՐ - Մենք միայն տոն օրերին ենք բացում զգեստապահարանի երկու փեղ-
147
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ
կերը ու հազիվ ենք մեզ թույլ տալիս հագուստներին նայել, քանի որ դրա իրավունքը չու-
նենք: Տիրուհու զգեստապահարանը, հիմնական հագուստադարանը, սրբություն է:
ՍՈԼԱՆԺ - Դուք շատախոսում ու հոգնեցնում եք Տիրուհուն:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Վերջացրինք: (Շոյում է կարմիր թավշե շրջազգեստը): Իմ գեղեցիկ
«Հմայչությունը»: Ամենագեղեցիկը: Խ՜եղճ գեղեցիկ: Լանվեն էր ձևել ինձ համար:
Հատուկ: Վերցրո՛ւ, ես այն քեզ եմ տալիս: Նվիրում եմ, Կլե՛ր:
Հանձնում է Կլերին, զգեստապահարանում էլի ինչ-որ բան է որոնում:
ԿԼԵՐ - Իրո՞ք: Տիրուհին իսկապե՞ս ինձ է նվիրում:
ՏԻՐՈԻՀԻ (մեղմորեն ժպտալով) - Իհարկե՛: Չէ՞ որ խոստացա:
ՍՈԼԱՆԺ - Տիկինը շատ բարի է: (Կլերին): Շնորհակալություն հայտնեք Տիրու-
հուն: Որքան ժամանակ է հիանում էիք այդ զգեստով:
ԿԼԵՐ - Ես երբեք չեմ համարձակվի հագնել: Այնքա՜ն գեղեցիկ է:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Կարող ես վերաձևել: Քղանցքների թավշից կարելի է կտրել, թևքեր
կարել: Այդպես ավելի տաք կլինի: Որքան գիտեմ, դուք տաք հագուստ եք սիրում:
Քե՞զ, Սոլանժ, քե՞զ ինչ տամ: Լավ, քեզ նվիրում եմ... աղվեսի մորթուց մուշտակը:
Զգեստապահարանից հանում, փռում է կենտրոնում դրված բազկաթոռին:
ԿԼԵՐ - Օ՜, Ձեր տոնական մուշտակը:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ինչո՞ւ տոնական:
ՍՈԼԱՆԺ - Կլերն ուզում է ասել, որ Դուք այն հագնում էիք բացառիկ առիթներով:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Բնա՛վ: Ինչ որ է: Բախտավոր եք, որ այսպիսի հագուստ եք ստանում:
Ես, եթե կարիք ունենամ, նորը կգնեմ: Բայց կպատվիրեմ ավելի շքեղները, որպեսզի
Պարոնի սուգը պատշաճ մակարդակ ունենա:
ԿԼԵՐ - Տիրուհին գեղեցիկ է:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Ո՛չ, ո՛չ, շնորհակալ մի եղեք: Շրջապատին երջանկացնելը շատ հա-
ճելի է: Ե՞րբ չեմ ուզել բարիք անել: Ո՞վ կարող է այնքան չար լինի, որ ինձ պատժի:
Ինչո՞ւ համար պատժի: Ես կարծում էի, որ այս կյանքում հուսալիորեն պաշտպան-
ված եմ, պաշտպանված եմ ձեր նվիրվածությամբ: Պարոնի՛ նվիրվածությամբ: Այս
համերաշխ միասնականությունը չկարողացավ հուսահատության դեմ բավական
բարձր պատնեշ դառնալ: Ես հուսահատ եմ: Նամակնե՜րը: Նամակները, որոնց մա-
սին միայն ես գիտեի: Սոլա՜նժ:
ՍՈԼԱՆԺ (գլխով է անում քրոջը) - Այո՛, Տիրուհի:
ՏԻՐՈԻՀԻ (նկատում է) - Ի՞նչ, դու Կլերին գլո՞ւխ ես տալիս: Շատ տարօրինակ
է: Ես ձեզ այդ աստիճանի կատակասեր չէի կարծում:
ԿԼԵՐ - Թուրմը, Տիրուհի՛:
ՏԻՐՈԻՀԻ - Սոլա՛նժ, ես քեզ կանչեցի, որ հարցնեմ... այսինքն քո կարծիքն իմա-
նամ՝ ո՞վ է խախտել գրասեղանի փականը: Ո՞վ կարող է ուղարկած լիներ այս նա-
մակները: Բնականաբար՝ գաղափար չունեք: Դուք էլ ինձ պես, իմ չափ ապշած եք:
Բայց ամեն ինչ կպարզվի, փոքրիկներս: Պարոնը կբացահայտի իրողությունը: Ես
ուզում եմ, որ ձեռագիրը փորձաքննվի ու իմացվի, թե ով է նման զրպարտություն
հղացել: Լսափողը... Ո՞վ և ինչո՞ւ է կողքի դրել լսափողը: Զա՞նգ է եղել:
148
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search