189 Ujung minggu tu tadi, Riena seduai Lementan bisi ngulu siti pengerami nerima penatai pemesai ari Opis Menteri Sumber Mensia di rumah panjai sida. Ba pengerami nya, seduai sempat ngerikot leka main ganu. Pendingka ganu tu. Serebanaka Anak Gawa di Menua Orang Aih, dih Indai Lambai, Sehari tu aku ngenang adat bejalai, Ngading pengawa sida anak andai, Ti bekereja di menua bukai, Ku jaku mai penyamai ke kitai, Dih Indai Menyawai. Aih, dih Indai Bujang, Lama anak aku udah belelang, Nadai kala ngirumka wang, Kada idup iya lantang, Bekereja di menua orang, Nyangka tak nadai bulih utai? Dih Indai Menyawai. Aih, dih Indai Dinggai, Anak aku merinsa amai, Bekereja enggau bansa Ribai, Benung ngiga jalai pulai, Ditipu ejen kompeni menua bukai, Pasport ditan bala pemesai, Laban permit kereja nadai, Dih Indai Menyawai. Aih, dih Indai Inda, Anak aku ti kereja di Korea, Mega sama sebaka, Salah runding salah pekira, Asal bisi pengawa dikereja, Ngiga kereja ari media rama, Ngadang diri senang belama, Nemu nya visa kereja nadai, Dih Indai Menyawai. Aih, dih Indai Uggul, Tak sinu di kandang tungkul, Anak bujang aku nyau tepekul, Di Australia bepenanggul, Diasuh kereja ngumpul ipul, Tang permit gawa sida iya nadai, Dih Indai Menyawai. Aih, dih Indai Rani, Sinu ngenang anak ti bekuli, Tusah merinsa di luar nengeri, Minta saup opis menteri, Mutarka penanggul kami, Awakka semua nyamai, Dih Indai Menyawai. Ganu - Dikena bebuti maya begelumu bebala mayuh lebuh bisi pengerami tauka gawai. - Dikena muji, meransang, ngenang pemansang iya mega dikena mansutka serebana ngena patah nyawa ayun lundai ti manah sereta sinu didinga. 19 UNIT 14 TEMA 7
190 Ajar manah Entelian Reti Entelian 1 Entelian 3 Entelian 5 Entelian 2 Entelian 4 Entelian 6 Rebiu Siru enggau sayau Leka main tu siti chara dikena ngenataika ajar manah ngagai pemacha. Ajar manah ti bisi dalam leka ganu tu iya nya siru enggau sayau. Ngena leka ganu tu penulis ngayanka penyiru nengah watak Indai Dinggai ti ngenang anak iya ti bekereja di menua orang. Entelian leka ganu ti ngayanka ajar manah tu iya nya: Anak aku merinsa amai, Bekereja enggau bansa Ribai. 5. Bepelasarka rebiu ajar manah ba aktiviti lumur 4 giga evidens ti relevan ari teks ganu dikena nyukung ajar manah nya. Aktiviti: 4, 5 Ajar manah Evidens ari teks ganu Siru enggau sayau baka indai Limbai seduai indai Bujang ti serebana sinuka anak seduai ke gawa di menua orang. 1. Sadaka leka main ngena intonasyen ti betul. 2. Tembuka grafik di baruh tu. 3. Ngena chara mija segala, rintaika semua ajar manah ti bisi dalam ganu. 4. Gaga rebiu pasal ajar manah bepelasarka teks. UNIT 14 TEMA 7 Rebiu - Meri penemu senentang pekara ti udah dibacha, dipeda enggau diperatika.
191 6. Sambung ayat di baruh tu awakka nyadi ayat turu champur. 1. Padahka penunga pemindah anak Indai Limbai pegi. 2. Terangka pengadang ti dikearapka tiap-tiap iku apai indai ngagai anak sida ti gawa di menua tasik. 3. Pejuraika kaul entara opis menteri enggau anak sida ti pegi. 4. Enti sema nuan deka bejalai ngiga pengawa ngagai menua bukai, padahka atur ti mesti digaga nuan. 7. Kalihka ayat turu aktif di baruh tu nyadi ayat turu pasif. Latih: 3, 4 UNIT 14 TEMA 7 Ayat Turu Aktif Ayat Turu Pasif Pengerami di rumah panjai bisi digulu Riena enggau Lementan ujung minggu tu tadi. Anak apai enggau indai Endun ti gawa di Perth, Australia bisi ngirumka seduai iya belanja. Mayuh bengkah penguntung diasaika pengereja pengawa enti sema sida ti gawa di menua tasik masuk ILO. ILO udah nyain mayuh bengkah deklarasyen dikena nyaga pengelikun pengereja pengawa. Riena enggau Lementan bisi ngulu pengerami di rumah panjai ujung minggu tu tadi. Adat bejalai tu endang dikemeranka bansa Iban ari kelia. Adat bejalai tu endang agi dikemeranka bansa Iban sampai sehari tu. Indai Limbai ngenang anak iya ti bejalai ke menua bukai. Indai Limbai ngarapka anak iya nyamai di menua orang. Anak indai Bujang lama nadai kala ngirumka duit. Anak indai Bujang enda bulih duit di menua orang. Sida ti gawa di menua orang ditipu. Ejen pengiga pengawa nanka pasport sida. Bisi ejen pengiga pengawa ngagai menua Korea ngakal. Sida ngakal madahka bisi gaji ti besai. Ayat Ayat Turu Champur Adat bejalai tu endang dikemeranka bansa Iban ari kelia sampaika sehari tu.
192 Isi tempat puang ngena leka jaku ti engkeman awakka nyadi ayat turu champur enggau ayat turu pasif. Gaga ayat ngena penyambung tanda ( , ) enggau jaku penyambung dalam grafik di baruh tu awakka nyadi ayat turu champur. 1. Tengkebang ganu betemaka isu pengereja pengawa ba tikas global. 2. Tulis karang senentang pengurang enggau pengelebih gawa di menua tasik. ti ditipu mansik ketegal dipasuk Gerempung antarabansa nyaga hak pengereja pengawa iya nya International Labour Organization. Malaysian Trades Unions Congress (MTUC) diatu udah lebih ari 165 gerempung enggau serakup pengereja pengawa. Mayuh rayat Sarawak ejen pengiga pengawa ti madahka bisi peluang gawa begaji besai di Singapura. Pertubuhan Keselamatan Sosial (PERKESO) benung penyampau orang ti lenyau batang pengawa ketegal pandemik COVID-19. kurang penemu sekeda pengiga pengawa ditipu lalu nerima aja peluang gawa ti diayan ba media sosial. Penyambung Ayat ( , ), lalu ( , ), tang ti, enggau ( , ) lalu, laban ( , ), ti, ke ti, enggau, sereta lalu, enggau, awakka UNIT 14 TEMA 7
193 GLOSARI beguk penyakit kembai rekung ba igi bawai parotid bejarit suah berengangai nebah nyawa ti inggar, tinggi sereta kuning bejarit-jarit beru pengamah ke betatam ba baruh ari ai ke ditaruh ba sesebengkah utai besabi ngaku penyaru tauka penyalah diri lalu minta ampun derian pemeri ari lelaki baka duit tauka utai berega bukai ti nyengala ngagai indu ti deka diambi ke bini nitihka pematut dikena nipak peninggi pemisi bilik penaik indu nya maya ngatur pengawa melah pinang diempelas pengawa ngaluska kayu ngena daun empelas tauka keretas pasir diparit dirampit diversiti gaya utai ti bemacham-macham tauka mayuh bengkah emperan tanah entap, landai tauka rata ba kaki bukit tauka tebing sungai geladak bagi ba langkau ti alai kitai berindik, duduk tauka gali ti digaga ari papan genarau gaya tauka gamal ukir ti balat mayuh chura sereta nampak amat generasyen y raban orang ke ada entara taun 1980 – 1999 gintir idar tauka ripih; maya enggi iya kanser penyakit riman kelebuan nyau anak ari kandung, anak ada enda chukup bulan lalu enda nyadi lambur langit mirah tauka banda kejang mata hari deka padam; nyang; sinja tauka tinja mandal sapit matau bejalai beratika rampa menua medah leju, bansu merejin nimbak terachat enda ngetu-ngetu mipau mipis, enda tebal ngarau ngerumban tauka ngerampas ngereja pengawa ngayau mulau pengawa orang kelia ti bemunsuh ngelaban pangan ngayung ngelindung sereta ngasuh endur nya enda kena panchar panas ngemba ngasuh orang tauka jelu takut niti entali nunda tauka nitihka ajar orang ke dulu ari kitai nukik pengawa nanya laban deka mansik; nyidi ngena chara alus nyang siring langit mirah kuning lebuh mata hari deka padam lemai sabung petang
194 GLOSARI nyapat ngaga dinding tauka nyitak awakka enda ulih endur tama nyirika ngangkatka siku-siku orang megai siti pengawa; maduka pegi bejalai ngagai menua bukai laban deka ngiga juluk ati; mindah ngagai menua orang laban bisi utai berat dipeguna deka digiga pekayan seraris uniform ti dikena raban pengelikun baka soldadu pengani orang ti diau mangkang tauka nguan sebengkah menua puchung butul kacha puku duit ke dikena munka dagang tauka ngereja siti-siti projek pungkang udah abis; nadai agi ramu kayu dikena ngaga rumah rentang bela; rurus rinda kayu ke besai puchuk lebat daun ruri gamal orang ti enda tnentu gemu sabang upah dukun tauka manang selangkuh postur tubuh mensia sempekat pekat; danji; pemutus ti udah disetuju sereta disain entara kedua-dua piak sentai landai ketawa ti inggar, lantang sereta betelian panjai serambau serebak; sama umur tampuk buah penyakit kulit meletur lalu ngasuh tubuh balat angat tangkai mengandai indai tingki kad pengelala: mykad tunggu ukum enggau adat asal Iban baka genselan, kering semengat enggau kurung semengat ketegal udah ngelanggar penti pemali tunggu ukum enggau adat asal Iban turai tanda urik ngena ujung lungga, kelai disunting ngena arang tauka kapu turan adat dikena bejalaika pengawa ti patut dititih tauka atur ti udah ditetapka vaksin ngundan antigen dikena meransang sistem penguat tubuh ngelaban penyakit
195 SEMPAMA Antu berumah di baruh dagu Jaku tauka penemu ke dipansutka kitai enti enda bejimat tauka ukai ari pansik dulu tau mai penusah ngagai kitai ke mansutka iya. Arang abis besi enda mansau Abis jaku tauka chara kena ngajar orang tang lalu enda berubah perangai. Asai ke ngenyadika anak mata Pemadu penyayau-nyayau. Baka bungkung nyurungka genalu Ngetanka adat, main asal tauka jalai pengidup asal. Baka buyah nabakka diri ke api Ngereja pengawa ti ngemedis diri. Baka mayau ke ngelamun tai Ngelalaika penyalah, pengelemi, pengawa ti ngemalu tauka pengurang diri empu. Baka menaul ke ngibun tai Rungguk-rungguk diau di rumah besehari-sehari. Baka ubung nitihka jarum Nitihka pengawa orang bukai. Baka wi tampung tali, baka rutan tampung danan Nitih turan kenyau ari kelia menya datai ke sehari tu. Belakang bungkuk diasuh ngema pintu, lengan singkung diasuh nyan alu Orang ti nadai tauka kurang penemu diasuh tauka dipadu mangku pengawa. Belampung ati Bisi ngembuan penangi tauka enda mutus ati. Berat sama ngangkat, lempung sama nanggung Besaup tauka betulung ngereja pengawa berat tauka lempung. Bisi niki nibung, bisi niki pinang Bechiping adat. Buah ubi laun dikali buruk di pun, buah empasa laun diempa lunggar taun Penemu tauka pengelandik ke dikembuan siku-siku mensia enti enda dipekunsika enggau orang bukai endang sigi nadai guna laban iya deka lenyau enti orang nya udah nadai agi. Chelap embap Gaya orang ti lantang sereta gerai nyamai tauka nadai sakit. Sempama Reti
196 SEMPAMA Enda ulih dirika tali basah, enda ulih dudukka mangkuk belah Lebuh bechara, enda ulih diasuh menang mih orang ke tanah salah. Enda ulih dirika tali basah, enda ulih dudukka mangkuk belah Enda ulih tulung orang ti kelalu salah, kelalu jai, kelalu buruk, kelalu lemi, kelalu nadai penemu. Enggai engkachau Buruk gawa tauka ngelusu. Geraji mata dua Dua pengambi tauka sama-sama bulih; ngauk di lubuk nyengkau di rantau. Indah batu tungku pan tau besengki Diri menyadi pan tau belaya. Ingkat nemu nyapat lubang kilat, tang enda nemu mampul lubang guntur, bengkang nemu mampul lubang nyang, tang enda nemu mampul lubang lambur Amat mih kitai pandai tang ukai semua utai temu kitai. Jaku ngelambung langit Tinggi jaku tauka sumbung lebuh mansutka jaku. Karam di darat Angus rumah. Liat ati Enda mudah mantul ngereja pengawa. Mabuk enda ditumi, ngabang enda diambi Gagit, ringat tauka jelas-jelas, jelah-jelah ngapa nadai pun, nadai ujung. Munsang bebulu manuk Nemu ngelamun perangai ti jai. Nadai runggang baka pengedang mata kati, nadai lilih baka benih padi wi Atur tauka pemutus ti nadai bechiping tauka nadai ngarika ari sepiak-sepiak. Nadai seling kain Enda nemu kuing tauka endang nadai mereti mimit. Nibarka jala enda betating Mansutka jaku enda berunding dulu. Orang bukai ti makai nangka orang bukai ti dibalut getah Orang bukai ti salah orang bukai ti nerima ukum. Sempama Reti
197 SEMPAMA Pandak mulut engkerasak, panjai mulut kitai Orang ke deka bendar betenah tauka bejai orang bukai. Raung ke beketebung pama bengkak jari, tichak ke beranak engkarung beadi-adi Orang ke ngereja pengawa tang kitai ke napi pemedis enggau pengiruh. Raung ke ngandung, pama ke bepenti, lutung ke beketebung empeliau ke bengkak jari Kiruh, tusah, lelak tauka rugi ketegal pengawa orang bukai. Rayah nitihka gendang, tebah nitihka terantang Pengawa nitihka atur orang ti tuai. Sebaru landik merau diajar ngemudi, Tawang landik bedagang diajar bebeli Ngajar orang ti sigi udah nemu. Sendat penyan Rapas belanja tauka suntuk nadai duit. Sepemansai pan batu chanai, enti enda dibai bumai enda mih bulih padi, setibang pan batu lua kenyalang enti enda ditandang, enda mih bulih pemerani Pengering, pemandai enggau pemerani enda nyadi nama-nama enti enda dianjung tauka diansingka kitai. Sumpah chuik enggau empitu Sebarang ke dulu ngelanggar danji iya mih dulu kena tinggang penusah. Tekelanjur kaki tekelanjur jari Enda sengaja ngereja pengawa ti ngenataika penusah ngagai diri tauka orang bukai. Telenga lilih Kelalu nyinuk mending tauka meda utai ti ngerinduka ati. Terebai kubung enda besayap Bejaku ngapa lalu diumbaka sigi nadai penemu. Tinggi ngayung langit, kelambi ninding bukit Orang ti bejaku berasai pandai. Uduk ke penyalak enda ngetup Orang ti inggar jaku lubah datai jari nganu orang. Sempama Reti
198 Anthony Richard, 1997. An Iban – English Dictionary, Penerbit Fajar Bakti Sdn. Bhd. Oxford University Press. Dunstan Entingi, 1967. Wat Lamba. Borneo Literature Bureau. Janang Anak Ensiring, Jantan Umbat, Robert Menua Anak Saleh, 2006. Jaku Dalam. Kuching: Tun Jugah Foundations. Janang Anak Ensiring, Jantan Umbat, Robert Menua Anak Saleh, 2011. Bup Sereba Reti Jaku Iban. Kuching: Tun Jugah Foundations. Janang Anak Ensiring, Robert Menua Anak Saleh, Joanne Vedyt Sutlive, Vinson H. Sutlive Jr., 2016. A Comprehensive Iban-English Dictionary. Kuching: Tun Jugah Foundations. Jimmy Donald, 2014. Leka Main Asal Iban, Borneo Media Solutions. Bintulu. Kamus Iban – Melayu Dewan, 2018. Dewan Bahasa dan Pustaka. Kuala Lumpur. Robert Menua Anak Saleh, Janang Anak Ensiring, 2001. Sampi enggau Biau, Tun Jugah Foundations. Sempama, 2008. Bahagian Pembangunan Kurikulum: Kementerian Pelajaran Malaysia. Sistem Jaku Iban di Sekula, 2007. Putrajaya: Kementerian Pelajaran Malaysia. Vinson and Joanne Sutlive, 1994. Handy Reference Dictionary of Iban and English, Tun Jugah Foundations. Portal formal: https://www.moh.gov.my/ http://www.met.gov.my/ http://www.doa.gov.my/ https://www.un.org/en/ https://www.ilo.org/global/lang--en/index.htm KEREBAN SANDING