พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ ๑) 1_edit.indd 1 20/02/2013 14:55:56
สารบัญ คํานํา ๔-๕ พระราชประวัติ ๗ การสรางกรุงเทพมหานคร ๑๙ วังหลวง วังหนา วังหลัง ๒๒ การสงคราม ๓๑ การปกครอง ๔๙ กฎหมาย ๕๑ เศรษฐกิจ ๕๗ ความสัมพันธกับตางประเทศ ๖๐ การศึกษา ๖๓ การศาสนา ๖๔ ศิลปวัฒนธรรม ขนมธรรมเนียมประเพณี ๘๕ ~ ศิลปกรรม จิตรกรรม ประติมากรรม ๘๕ ~ วรรณกรรม ๙๙ ~ นาฏศิลป ๑๐๓ ~ ดนตรี ๑๐๕ ~ การฟนฟูขนบธรรมเนียมประเพณี ๑๐๖ ~ พระราชพิธีบรมราชาภิเษก ๑๐๖ ~ พระราชพิธีโสกันต ประเพณีวิสาขบูชา ๑๐๗ ~ การเลนสักวา ๑๐๘ 1_edit.indd 2 20/02/2013 14:56:05
พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๖ บุคคลสําคัญ ๑๐๙ ~ สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก ๑๐๙ ~ สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท ๑๑๕ ~ องเชียงสือ ๑๑๘ สถานที่สําคัญ ๑๒๓ ~ วังเจานายสรางในรัชกาลที่ ๑ ๑๒๓ ~ วังริมปอมพระสุเมรุ ๑๒๔ ~ วังริมปอมจักรเพชร ๑๒๕ ~ วังริมวัดโพธิ์ ๑๒๕ ~ วังปากคลองวัดชนะสงคราม ๑๒๖ ~ วังสวนมังคุด วังบานปูน พระนิเวศนเดิม ๑๒๗ ~ พระราชวังเดิม วังคลังสินคา วังทาเตียน ๑๒๙ ~ วังถนนหนาพระลาน ๑๓๑ ~ วังถนนหลักเมือง วันที่ ๑-วันที่ ๖ ๑๓๒ ~ วังริมสนามชัยวังเหนือ –วังกลาง-วังใต ๑๓๔ ~ วังริมสนามวังหนา วังที่ ๑-วังที่ ๔ ๑๓๕ ~ วังในสมัยกรุงรัตนโกสินทร ๑๓๗ ~ สะพานพระพุทธยอดฟา ๑๔๑ คลองสําคัญ ๑๔๔ ปอมและกําแพงเมือง ๑๔๘ บรรณานุกรม ๑๕๘ 1_edit.indd 3 20/02/2013 14:56:18
หนังสือชุดนี้มีทั้งหมด ๙ เลม ซึ่งเปนหนังสือที่รวบรวมพระราชประวัติของพระมหากษัตริย ไทยแหงราชวงศจักรี ทั้ง ๙ รัชกาล โดยเริ่มประมวลตั้งแตวันพระราชสมภพ ขณะทรงพระเยาว พระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระอัจฉริยภาพดานตางๆ ตลอดจนพระราชกรณียกิจในสาขาตางๆ ไดแก ดานการเมืองการปกครอง การทหาร ศาสนา การศึกษา วรรณกรรม การสาธารณสุข การตาง ประเทศ ซึ่งลวนแลวแตเปนพระราชกรณียกิจที่เปยมประโยชนตออาณาประชาราษฎรของพระองค ทั้งสิ้น อีกทั้งยังบําบัดทุกขบํารุงสุขใหประชาราษฎรมีชีวิตความเปนอยูที่ดี หนังสือชุดนี้ประกอบดวย • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก รัชกาลที่ ๑ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย รัชกาลที่ ๒ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๓ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๖ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๗ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวอานันทมหิดล รัชกาลที่ ๘ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ ๙ สํานักพิมพหวังเปนอยางยิ่งวาหนังสือชุดนี้จะทําใหผูอานไดซาบซึ้งและตระหนักในพระมหา กรุณาธิคุณของพระมหากษัตริยแหงราชวงศจักรีทั้ง ๙ พระองค และเปนประโยชนตอเยาวชนและ ผูที่สนใจศึกษาพระราชประวัติและพระราชกรณียกิจของทุกพระองค บริษัท เพื่อนเรียน เด็กไทย จํากัด คํานําสํานักพิมพ 1_edit.indd 4 20/02/2013 14:56:20
ในการเรียบเรียงหนังสือเกี่ยวกับพระมหากษัตริยในราชวงศจักรี จากรัชกาลที่ ๑ ถึง รัชกาลที่ ๙ ผูเรียบเรียงมีความมุงหวังวาผูอานทั้งนักเรียน นิสิต นักศึกษา เยาวชนของชาติ ตลอดจนผูสนใจทั่วไปได ตระหนักถึงความเสียสละของพระมหากษัตริยทุกพระองคที่ทรงอุทิศพระองคเพื่อกอบกู รักษา พัฒนา ประเทศใหคงความเปนเอกราชและคงความเปนชาติที่ยิ่งใหญ มั่นคงมาจนทุกวันนี้ โดยเฉพาะอยางยิ่งหนังสือเลมนี้ “พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจพระบาทสมเด็จพระพุทธ ยอดฟาจุฬาโลก รัชกาลที่ ๑ ” พระองคทรงเปนพระราชโอรสของสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก (พระ อักษรสุนทรทองดี) ทรงพระราชสมภพเมื่อ พ.ศ. ๒๒๗๙ ในรัชกาลสมเด็จพระบรมโกศ ไดสมรสกับธิดา คหบดีบานอัมพวา ตําบลบางชาง จังหวัดสมุทรสงคราม หลังจากเสียกรุงศรีอยุธยาแกพมาในพ.ศ. ๒๓๑๐ แลว สมเด็จพระเจาตากสินกรุงธนบุรี ไดกูอิสรภาพและสรางกรุงธนบุรีขึ้นเปนราชธานี พระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาฯ ไดเขารับราชการกับสมเด็จพระเจาตากสิน ทรงพระปรีชาสามารถในการรบจนเปนที่ โปรดปราน นับเปนขุนพลคูพระทัยฝายขวา ไดรับแตงตั้งใหเปนแมทัพในสงครามครั้งสําคัญหลายครั้ง ได รับบรรดาศักดิ์เปนสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึก ดานศาสนา โปรดใหสังคายนาพระไตรปฎก และจาร ฉบับทองประดิษฐานไวในหอพระมณเฑียรธรรม วัดพระศรีรัตนศาสดาราม นอกจากนี้ยังทรงสรางและ บูรณะปฏิสังขรณพระอารามและพระพุทธรูปตางๆ เปนอันมาก ทางดานวรรณคดีและศิลปกรรม ทรงฟนฟู วรรณคดีไทยซึ่งเสื่อมโทรมตั้งแตกรุงศรีอยุธยาแตกใหกลับคืนดีอีกวาระหนึ่ง ทรงสงเสริมและอุปถัมภกวี ในราชสํานัก บทพระราชนิพนธที่สําคัญ เชน บทละคร เรื่องรามเกียรติ์ เปนตน งานทางดานศิลปกรรม นั้นเปนผลเนื่องมาจากการที่ทรงบูรณะปฏิสังขรณและสราง พระอารามเปนจํานวนมาก ปจจุบันมีวันที่ ระลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก คือ วันที่ระลึกมหาจักรี ไดแก วันที่ 6 เมษายนของทุกป จะมีพิธีถวายบังคมพระบรมรูป ณ เชิงสะพานพระพุทธยอดฟา จึงหวังเปนอยางยิ่งวาหนังสือเลมนี้จะเปนประโยชนตอปวงชนชาวไทย และตอเยาวชนซึ่งเปน อนาคตของชาติ ไดตระหนักถึงพระมหากรุณาธิคุณของพระองคทานที่มีตอปวงชนชาวไทยทุกคนอยางมิ ลืมเลือนตลอดกาล อุดม เชยกีวงศ ผูเรียบเรียง คํานําผูเรียบเรียง 1_edit.indd 5 20/02/2013 14:56:21
1_edit.indd 6 20/02/2013 14:56:29
๗ รัชกาลที่ ๑ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ ๑) พระราชประวัติ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เปนปฐมกษัตริยในราชวงศจักรี พระนาม เดิมคือ ทองดวง ประสูติ ณ วันพุธ เดือน ๔ แรม ๕ คํ่า ปมะโรง อัฐศก จุลศักราช ๑๐๙๘ (ตรงกับ วันที่ ๒๐ มีนาคม พ.ศ.๒๒๗๙) ณ กรุงเทพทวารวดีศรีอยุธยา โดยมีนิวาสสถานอยูภายในกําแพง พระนครเหนือปอมเพชร พระราชบิดาของสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ชื่อทองดี บานเดิมอยูที่ริมแมนํ้า สะแกกรัง จังหวัดอุทัยธานี รับราชการในแผนดินพระเจาอยูหัวบรมโกศ มียศเปนหลวงพินิจอักษร และพระอักษรสุนทร มีหนาที่รางพระราชสาสน พระมารดาทรงพระนามวา ดาวเรือง โดยมีบุตร ธิดา ๕ คน คือ ๑. คนโตเปนหญิงชื่อ สา ตอมาไดรับสถาปนาเปนพระเจาพี่นางเธอ กรมสมเด็จพระเทพ สุดาวดี ๒. คนที่สองเปนชายชื่อ ขุนรามณรงค ไดถึงแกกรรมกอนเสียกรุงศรีอยุธยา มีบุตรชายหนึ่ง คน ซึ่งตอมาคือ พระองคเจาขุนเณร (พอขุนเณร) นักรบกองโจรคนสําคัญในสงครามเกาทัพและมี ธิดาองคหนึ่ง ซึ่งตอมาคือ พระองคเจาชี (กรมขุนรามินทรสุดา) ซึ่งถูกนําไปเมืองอังวะตั้งแตสมัย กรุงแตก แลวหนีมาอยูเมืองทวาย กลับมาถึงเมืองไทยไดใน พ.ศ.๒๓๓๕ ๓. คนที่สามเปนหญิงชื่อ แกว ตอมาไดรับสถาปนาเปนพระเจาพี่นางเธอ กรมสมเด็จพระศรีสุดารักษ ๔. คนที่สี่เปนชายชื่อ ทองดวง ตอมาไดครองราชยเปนสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช ๕. คนที่หาเปนชายชื่อ บุญมา ตอมาไดรับสถาปนาเปนสมเด็จพระบวรราชเจา กรม พระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท เมื่อเด็กชายทองดวงอายุได ๕ ขวบนั้น ชอบวิ่งเลนตามประสาเด็กผูชาย ครั้งหนึ่งเด็กชาย ทองดวงไดวิ่งถลาเขาไปกองไฟที่ลุกโชนโดยที่ดาวเรืองไมทันเห็น สา และแกว พี่สาวทั้งสองคนเห็น จึงชวยกันดึงรางเด็กชายทองดวงออกมาจากกองไฟ ปรากฏวาเนื้อตัวของเด็กชายดวงไมเปนอันตราย แตอยางใด นับเปนสิ่งอัศจรรยในบุญญาธิการที่เกิดขึ้นในสมัยยังเปนเด็ก 1_edit.indd 7 20/02/2013 14:56:31
๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ตอมาเมื่อวันพฤหัสบดี เดือน ๑๑ ขึ้น ๑ คํ่า ปกุนตรงกับวันที่ ๘ กันยายน พ.ศ.๒๒๘๖ เวลา ๒ ยามเศษ คุณนายดาวเรืองไดคลอด บุตรคนที่ ๕ เปนชายชื่อบุญมา หลังจากนั้นไม นานคุณนายดาวเรืองไดถึงแกกรรม จึงทําให พระอักษรสุนทรศาสตรโศกเศราเปนอยางมาก เนื่องดวยเจาคุณพระฯ มีบุตรที่อายุ ยังนอยและตองการผูเลี้ยงดูบุตรชายหญิง จึง ไดตกลงใจสูขอนองสาวของนางดาวเรืองมา แตงงานเพื่อดูแลครอบครัวตอไป ตอมาไดมี บุตรดวยกันคนหนึ่งเปนหญิงชื่อ กุน เด็กชายทองดวงอายุได ๑๓ ป เจาคุณ พระฯ ไดจัดใหมีพิธีโกนจุกพรอมกับนิมนตพระ ภิกษุเจาฟานเรนทร กรมขุนพรพินิจ เสด็จฯ มา โกนจุกและรดนํ้า นายทองดวงนั้นเมื่อมีอายุพอที่จะ รับราชการไดแลว พระอักษรสุนทรศาสตร (ทอง ดี) ไดนําตัวเขาถวายเปนมหาดเล็กในเจาฟา อุทุมพร กรมขุนพรพินิจ สวนบุตรชายคนที่สองชื่อบุญมานั้น ไดรับราชการเปนทหารใน พ.ศ.๒๒๙๓ ตอมาสมเด็จพระเจาบรมโกษฐ เสด็จสวรรคคตเมื่อ พ.ศ.๒๓๐๑ ไดมอบราชสมบัติใหแก เจาฟาอุทุมพร กรมขุนพรพินิจ ครองราชยเปนกษัตริย พระองคทรงครองราชยอยูได ๒ เดือน ก็มี เหตุใหตองเวนคืนราชสมบัติใหเจาฟาเอกทัศน กรมขุนอนุรักษมนตรี พระเชษฐาขึ้นครองราชยเปน กษัตริยทรงพระนามวา “สมเด็จพระบรมราชาธิราช (สมเด็จพระเจาสุริยามรินทร) คนทั่วไปเรียก สมเด็จพระเจาเอกทัศน นายทองดวงอายุได ๒๑ ป พระอักษรสุนทรศาสตร (ทองดี) บิดาไดจัดใหบวชตามประเพณี และจําพรรษาอยูที่วัดมหาทะลาย ครั้งนั้นไดอยูรวมกับพระภิกษุสิน (คือสมเด็จพระเจาตากสิน) ระหวางที่อุปสมบทอยูนั้น จีนแสไดทํานายพระภิกษุทั้งสองไววาตอไปจะไดเปนกษัตริย ดังพระ นิพนธในสามกรุงของพระเจาวรวงศเธอกรมหมื่นพิทยากรณวา “ทานเปนบุรุษตองตามลักษณ ลวนแล บุญเดนเห็นประจักษ เจิดหลา จักสูกระภูศักดิ์ สุรกษัตริย สืบศุภวงษตรงหลา สฤษดิ์เลี้ยงเวียงสยาม” พระบรมราชสัญลักษณพระบาทสมเด็จ พระเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๑ 1_edit.indd 8 20/02/2013 14:56:33
๙ รัชกาลที่ ๑ ครั้นเมื่อพระภิกษุทองดวงลาสิกขาบทแลว พระอักษรสุนทรศาสตร (ทองดี) ไดไปสูขอ “นาค” บุตรีของเศรษฐีทอง และนางสั้นชาวบานอัมพวา แขวงบางชาง เมืองราชบุรี มาแตงงานกับ นายทองดวง สวนนายบุญมานั้นพออายุได ๑๖ ป ไดเขารับราชการเปนมหาดเล็กในเจาฟาเอกทัศน กรมขุนอนุรักษมนตรี ตอมานายบุญมาไดรับแตงตั้งเปนนายสุดจินดา (บางเรียก สุจินดา)มหาดเล็ก หุมแพรเมื่อพ.ศ.๒๓๐๖ ใน พ.ศ.๒๓๐๘ พระยาตาก (สิน) เจาเมืองตาก ไดรับแตงตั้งเปนพระยาวชิรปราการ (สิน) เจาเมืองกําแพงเพชร ไดเดินทางมารับการแตงตั้งในกรุงศรีอยุธยา ขณะนั้นมีขาวพมายกทัพเขามา ทําศึกสงคราม จึงถูกขอตัวใหอยูชวยราชการทัพรักษาพระนครในกรุงศรีอยุธยากอน โดยแตงตั้งให เปนนายกองทัพเรือ ตั้งคายรับศึกพมาที่ยกมาตีกรุงศรีอยุธยา พระยาตากไดสูรบเปนสามารถ แต เนื่องจากสมเด็จพระเจาเอกทัศนไมสนใจในการศึกสงคราม และมีความออนแอไมคิดจะสูรบกับ ขาศึก จึงเปนเหตุใหเหลาทหารหาญตางทอแทหมดกําลังใจ ในที่สุดเมื่อวันเสารที่ ๓ มกราคม พ.ศ.๒๓๑๐ พระยาวชิรปราการ (สิน) จึงนํากําลัง ๕๐๐ คน ตีฝาพมาไปทางตะวันออก ผานบานหันตรา บานขาวหันตรา บานขาวเมา หันหนาสูหัวเมือง ชายทะเลตะวันออก ครั้นเมื่อกรุงศรีอยุธยาเสียกรุงในวันที่ ๗ เมษายน พ.ศ.๒๓๑๐ เวลา ๑๖.๐๐ น. ตรงกับวัน ขึ้น ๙ คํ่า เดือน ๕ ปกุน นพศกนั้น พมาไดเขากรุงศรีอยุธยาเผาบานเรือนเสียหาย ผูคนระสํ่าระสาย จนตองพากันทิ้งกรุงหนีเอาตัวรอดไปอาศัยอยูตามเมืองตางๆ พระอักษรสุนทรศาสตร (ทองดี) และภรรยาชื่อ มา พรอมบุตรชายที่เกิดจากคุณมาชื่อ ลา ไดพากันอพยพขึ้นไปอยูกับเจาพระยาพิษณุโลก (เรือง) ซึ่งสนิทสนมกัน ประกอบกับเมืองพิษณุโลก เปนบานของคุณมาดวย สําหรับนายสุดจินดา (บุญมา) หลบหนีจากกรุงศรีอยุธยา โดยเล็ดลอดลงเรือโกลนพรอมดวย ฆองกระแต สมบัติของเจาคุณปู (พระยาราชนิกูล) ลองมาตามลํานํ้า ใชกลอุบายหลอกพมาเพื่อจะไป หาพี่ชายที่เปนหลวงยกกระบัตรที่เมื่องราชบุรี (ทองดวง) แลวไปรับนางนกเอี้ยงมารดาพระยาตาก (สิน) จากบานแหลมเมืองเพชรบุรีไปหาพระยาตากที่จันทรบุรี โดยหลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรีฝาก แหวนและดาบเลมหนึ่งไปดวย เมื่อพระยาตากปราบพมาไดนายสุดจินดา (บุญมา) จึงไดรับแตงตั้ง เปนพระมหามนตรี เจากรมพระตํารวจในขวา ไดไปชวนหลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรี (ทองดวง) มารับราชการกับสมเด็จพระเจากรุงธนบุรีดวย พ.ศ.๒๓๑๑ พระองคเขารับราชการในแผนดินพระเจาตากสินมหาราช เมื่อพระชนมได ๓๒ พรรษา ไดรับฐานันดรศักดิ์เปนพระราชวรินทร เจากรมพระตํารวจนอกขวา ภายหลังเสร็จศึกเมือง นครราชสีมาพระชนมายุได ๓๓ พรรษา ไดเลื่อนยศเปนพระยาอภัยรณฤทธิ์ จางวางกรมพระตํารวจ ครั้นเมื่อพระชนมายุได ๓๔ พรรษา ไดเลื่อนยศเปนเจาพระยาจักรีเมื่อคราวเปนแมทัพไปเขมร ครั้งที่ ๒ 1_edit.indd 9 20/02/2013 14:56:35
๑๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระบรมราชานุสาวรียพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชที่จังหวัดพิษณุโลก 1_edit.indd 10 20/02/2013 14:56:41
๑๑ รัชกาลที่ ๑ “เจาพระยาจักรี” กับ “อะแซหวุนกี้” เมื่อตะแคงมรหนองแมทัพพมาที่ปากแพรกถูกทัพไทยตีแตก ไปรายงานอะแซหวุนกี้เรื่อง เสียทีไทยที่บางแกวและเขาชะงุม รายงานเหตุการณทั้งหมดใหพระเจามังระทราบ พระเจามังระ จึงรับสั่งใหอะแซหวุนกี้ยกทัพใหญมาตีไทย โดยเดินทัพเขาไทยแบบพระเจาบุเรงนองในอดีตคือ ยกลงมาแตทางเหนือทางเดียว แลวสะสมเสบียงอาหารโดยใหพักพลรบอยูที่เมืองเมาะตะมะกอน พระเจามังระมีคําสั่งไปใหโปสุพลาและโปมะยุงวน ซึ่งอยูพักพลยังเชียงแสนใหยกพลลงไป กองทัพ ของโปสุพลาและโปมะยุงวนเขารายงานตอแมทัพใหญอะแซหวุนกี้ อะแซหวุนกี้มีอายุในปูนชรา มีความคิดสุขุมรอบคอบ มีใจเปนนักกีฬา มีชื่อเสียงในตําราพิชัย สงครามอยางแตกฉาน มีตําแหนงแมทัพใหญของพมา เปนขุนศึกคูใจของพระเจามังระ อะแซหวุนกี้จัดทัพของพมาใหกะละโบ และมังแยยางูผูเปนนองชาย คุมพล ๒๐,๐๐๐ คน เปนทัพหนายกมาจากเมืองเมาะตะมะ อะแซหวุนกี้คุมพล ๑๕,๐๐๐ คน ลงมาพรอมกับตะแคงมรหนองยกเขาเมืองตาก ทางเมือง ตากไมมีใครตอสู พมาจับไดขาราชการผูใหญเมืองตาก ๒ คน สวนพระยาเสือเจาเมืองพิษณุโลก ไมอยู อะแซหวุนกี้หยุดทัพอยูบานกงธานีใกลเมืองพิษณุโลก พระเจากรุงธนบุรีใหเจาพระยาจักรี เจาพระยาสุรสีหชวยรักษาการเมืองเชียงใหมอยูนั้น ได ทราบวาพมายกทัพใหญลงมายึดเมืองตาก ก็เรงยกกองทัพลงมายังเมืองพิษณุโลก ประชุมปรึกษา แมทัพนายกองแลว ตกลงกันวาจะตองรักษาเมืองพิษณุโลกไวจนกวากองทัพกรุงจะขึ้นไปถึงแลวคอย รวมกันตอสูพมา เจาพระยาจักรี เจาพระยาสุรสีห ตกลงใหพระยาสวรรคโลก พระยาพิชัย พระยา สุโขทัย เปนกองทัพหนายกไปรบพมาที่บานกงธานี แตสูพมาไมได ตองถอยทัพกลับ เจาพระยา สุรสีห ก็ออกรบตองถอยกลับเชนเดียวกัน ดวยเหตุที่มีรี้พลนอยกวาพมา อะแซหวุนกี้เห็นวากองทัพหนาเมืองเหนือของไทยลาถอย จึงแบงไพรพลออกเปนสองกองทัพ โดยใหตั้งอยูที่เมืองสุโขทัย ๑ ทัพ มีพล ๕,๐๐ คน อะแซหวุนกี้คุมเอง มีพล ๓๐,๐๐๐ คน แลวยก มาลอมเมืองพิษณุโลก เจาพระยาจักรีและเจาพระยาสุรสีหใหทหารรักษาเมืองไว เมืองพิษณุโลกนี้มีแมนํ้าตัดผาน กลาง มีสะพานที่ทําดวยเชือกเดินขามไปมาถึงกันได อะแซหวุนกี้จัดทหารใหตั้งคายลอมเมืองทั้ง สองฝงแมนํ้า ทหารพมาก็ออกเขาปลนแตถูกทัพไทยตีถอยไปทุกครั้ง เจาพระยาจักรียกกองทัพออก รบตีทัพพมาถอยหลายครั้ง พมาหนุนตีทั้งวันทั้งคืนหมายเขาเมืองใหได แตถูกตีโตกลับไปทุกครั้ง อะแซหวุนกี้ แมทัพใหญพมาสรรเสริญฝมือของแมทัพไทยเปนยิ่งนัก เกิดความเลื่อมใสจึงขอ พบปะและรูจักกัน แลวสัญญาพักรบ ๑ วัน เจาพระยาจักรีกับอะแซหวุนกี้ออกมาพบกันที่สนามรบ แลวยืนมาเจรจากัน อะแซหวุนกี้ใหลามถามวา เจาพระยาจักรีอายุเทาไร เจาพระยาจักรีตอบวา ๓๐ เศษๆ แลวถามอายุอะแซหวุนกี้บาง อะแซหวุนกี้ตอบวาอายุ ๗๒ ป แลวพิจารณาดูลักษณะเจาพระยา จักรีพลางสรรเสริญวา ทานนี้รูปงามมีฝมือเขมแข็งนักสูรบกับเราผูเปนผูเฒาได จงอุตสาหรักษาตัว 1_edit.indd 11 20/02/2013 14:56:42
๑๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไว ภายหนาจะไดเปนกษัตริย แลวอะแซหวุนกี้ใหเครื่องมาทองคํา ๑ เครื่อง สักหลาด ๑ พับ นํ้ามัน ดิบ ๒ หมอ แกเจาพระยาจักรี เจาพระยาจักรีจึงใหของตอบแทนบางตามสมควร เมื่อจะจากกัน อะแซหวุนกี้ใหลามบอกเจาพระยาจักรีวา จงรักษาเมืองไวใหมั่นคงเถิด เราจะตีเมืองพิษณุโลกใหได ในคราวนี้ แลวแมทัพทั้งสองก็กลับเขาคายของตนเพื่อเตรียมรบตอไป พระเจากรุงธนบุรีเมื่อทรงทราบวาอะแซหวุนกี้แมทัพพมายกทัพใหญมาลอมเมืองพิษณุโลก พระองคก็ยกกระบวนหลวงถือพล ๑๒,๐๐๐ คน ขึ้นไปชวย ตั้งใหเจารามลักษณหลานเธอคุมพล ออกไปตั้งอยูเมืองเพชรบุรี เพื่อคอยสกัดศึกที่จะยกมาทางดานสิงขรของหัวเมืองฝายใต พระองค เสด็จขึ้นไปถึงเมืองนครสวรรค ทรงจัดกระบวนทัพวางใหติดตอกันไดกับเมืองพิษณุโลกโดยสะดวก ตั้งใหพระยาราชาเศรษฐีคุมทหารจีน ๓,๐๐๐ คน ใหรักษาเมืองนครสวรรค มีหนาที่คอยระวังเสน ทางลําเลียง และระวังขาศึกที่จะยกมาตีทางลําแมนํ้าพิง สวนทัพหลวงยกขึ้นไปถึงปากพิงแขวงเมือง พิษณุโลก พระเจากรุงธนุบรีจัดทัพขึ้นไปตามรายทางจนถึงเมืองพิษณุโลก ใหพระยาราชสุภาวดีตั้ง อยูบางทราย เจาพระยาอินทรอภัยตั้งอยูที่ทาโรงพระยาราชภักดี ตั้งอยูที่บานกระดาษ จมื่นเสมอ ใจราช ตั้งอยูที่วัดจุฬามณี และพระยานครสวรรค ตั้งอยูที่วัดจันทร ทายเมืองพิษณุโลก กองทัพ ทั้งหมดนี้จะเดินถึงกันไดสะดวก กองทัพแตละกองตั้งปนใหญไวเพื่อชวยเหลือกันไดทันทวงที แต กองทัพไทยในดานไพรพลแลวแพพมา ๓ ตอ ๒ อะแซหวุนกี้ทราบวากองทัพของพระเจากรุงธนบุรียกขึ้นมาจนถึงเมืองพิษณุโลก จึงจัดทัพ ยกมาตีคายของจมื่นเสมอใจราชที่ตั้งอยูวัดจุฬามณี แตก็ถูกฝายไทยตานไวได จึงสั่งใหเขาตีคาย เจาพระยาอินทรอภัย ไทยก็ตานไวอยู อะแซหวุนกี้หวังจะถอนทหารที่ลอมเมืองพิษณุโลกไวลงมา ชวยตี ก็มีความกลัววาเจาพระยาจักรีจะตีกระหนาบลงมา คิดแลวจึงยับยั้งการตีทัพของกรุงธนบุรี ไวกอน แลวมีคําสั่งขึ้นไปยังเมืองสุโขทัย โดยใหทัพพมาที่อยูประจําที่นั่นแบงออกเปน ๒ สาย สาย ที่ ๑ ถือพล ๓,๐๐๐ คน ใหยกมาชวยตีเมืองพิษณุโลก สายที่ ๒ ถือพล ๒,๐๐๐ คน คอยรบกวน เสนทางสงเสบียงอาหารฝายไทย พระเจากรุงธนบุรีเห็นทัพพมาถอยไป ก็ตัดสินพระทัยวา จะตีพมาที่กําลังลอมเมืองพิษณุโลก อยูบาง จึงสั่งใหพระยารามัญวงศไปตั้งทางเหนือ ใหเจาพระยาจักรี เจาพระยาสุรสีห นํากําลังใน เมืองตีประชิดคายพมาทางดานตะวันออก ดานใตมอบหนาที่ใหพระยานครสวรรค พมายกออก มาตีทหารมอญของพระยารามัญวงศกอน แตถูกทหารมอญตีแตก เจาพระยาจักรี เจาพระยาสุร สีห ออกรบชิงคายพมาเปนสามารถตางฝายตางขุดคูเขาหากัน รบกันดุเดือดอยูหลายวันก็ยังไมแพ ชนะ ในตอนกลางคืนทหารไทยทุมเทกําลังเขาตีพมาทางดานตะวันออก รบกันอยางดุเดือด ตางฝาย ตางทุมกําลังสูกัน โดยใหเจาพระยาจักรี เจาพระยาสุรสีหเขาตี มีพระยานครสวรรค หลวงดําเกิงรณ ภพ และหลวงรักษโยธายกหนุนเขาชวยตีกระหนาบ แตกองทัพหนุนนี้ถูกกองทัพพมาที่ยกลงมา จากสุโขทัยตีสกัดไว ทําใหเจาพระยาจักรีและเจาพระยาสุรสีหเคลื่อนไหวไมได จึงตั้งมั่นรักษาคาย อยู สวนกองหนุนของไทยก็ถอยกลับ เมื่อกองทัพไทยถอยกลับ อะแซหวุนกี้จึงใหกะละโบคุมทัพออกสกัดทางลําเลียงเสบียงอาหาร ระหวางพิษณุโลกกับทัพหลวง กะละโบทําการขัดขวางตีกองเสบียงของไทยจนไมสามารถสงถึงกันได 1_edit.indd 12 20/02/2013 14:56:44
๑๓ รัชกาลที่ ๑ การสงครามครั้งนี้ทําใหเสบียงอาหารของไทยขัดสน หัวเมืองทางใตที่ติดชายแดนพมามีใบบอกมาวา พมายกกองทัพเขามาตีเมืองกุยและเมืองปราณแตกแลว พระเจากรุงธนบุรีจึงสั่งใหเจาปทุมไพจิตร แยกจากทัพหลวงยกกําลังไปชวย ทําใหกองทัพของกรุงธนบุรีลดจํานวนไพรพลลง เจาพระยาจักรีกับเจาพระยาสุรสีหที่รักษาเมืองพิษณุโลกไดปรึกษากับนายทัพนายกองทั้งปวง แลวเห็นวา หากขืนรักษาเมืองอยูอีกจะพากันตายหมด และทราบวากองทัพหลวงลาถอยไปบางแลว จึงเตรียมการทิ้งเมือง โดยใหระดมยิงพมาดานที่จะตีออกไปนั้นหนักกวาทุกๆ วัน เจาพระยาจักรีจัดกระบวนทัพเปน ๓ ชั้น กองหนาเลือกทหารแข็งแรงมีฝมือในการรบ ตรง กลางเปนขบวนราษฎร สวนกองระวังหลังก็มีทหารกลาแข็งคอยระวังภัย ตีฝาพมาออกมาแลวมุง ตรงไปยังบานมุง ดอนชมพู ดวยกําลังคนของเจาพระยาทั้งสองมีนอย จึงเสียราษฎรไปใหพมาพอ สมควร แลวรีบไปตั้งมั่นอยูเมืองเพชรบูรณ ตามพระราชพงศาวดารบันทึกไววา เมื่ออะแซหวุนกี้เขาไปตั้งอยูในเมืองพิษณุโลกไดประกาศ แกนายทัพนายกองทั้งปวงวา “บัดนี้ไทยเขมแข็งนักไมเหมือนกอน เมืองพิษณุโลกเสียในครั้งนี้ หาไดแพเพราะฝมือของ ทหารเราก็หาไม เพราะอดขาวจึงตองทิ้งเมืองไป ตอภายหนาที่จะมารบกับไทยนั้นพมาตองมีแมทัพ ที่มีสติปญญาและมีฝมือ แตเพียงเสมอหรือตํ่ากวาเราแลวอยาไดหวังเอาชัยชนะไทยไดเลย” ครั้นอะแซหวุนกี้ไดเมืองพิษณุโลกแลว ใหมังแยยางู และกะละโบออกหาอาหารเพราะใน เมืองอัตคัด เมื่อจัดแจงใหนายทัพทั้งสองออกหาเสบียงแลว อะแซหวุนกี้ไดรับใบบอกแจงวาพระเจา มังระสิ้นพระชนม พระมหาอุปราชจิงกูจาราชบุตรไดเสวยราชย เมื่อทราบแลวก็ตกใจ รีบกวาดตอน ผูคนยกทัพหลวงกลับ แตทัพยอยของพมาตกคางอยูเมืองไทยทั้งสองกองทัพ พระเจากรุงธนบุรีจึง แตงทัพเขาปราบปราม รุกไลพมาออกจากชายแดนไทยไป กวาจะจัดการกับพมาไดทั้งหมดกินเวลา อยูหลายเดือน พ.ศ.๒๓๒๐ ภายหลังเสร็จศึกหัวเมืองลุมแมนํ้าโขงแลว ไดรับการเลื่อนพระเกียรติยศเปนฯ เจาตางกรม ทรงพระนามวา “สมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึก พิฤกมหิมา ทุกนัครระอาเดช นเรศ ราชสุริยวงษ องคอรรคบาทมุลิกากร บวรรัตนบรินายก” พ.ศ.๒๓๒๓ ครั้งสุดทายที่ไปปราบเขมร ขณะเดียวกันที่กรุงธนบุรีเกิดจลาจล พระองคจึง เสด็จยกกองทัพกลับมายังกรุงธนบุรี จนถึง พ.ศ.๒๓๒๕ พระองคทรงปราบปรามเสี้ยนหนามแผน ดินเสร็จแลวจึงปราบดาภิเษกขึ้นครองราชสมบัติ 1_edit.indd 13 20/02/2013 14:56:46
๑๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วันที่ ๖ เมษายน ๒๓๒๕ ตรงกับวันแรม ๙ คํ่า เดือน ๕ สมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ปราบดาภิเษกเปนปฐมกษัตริยราชวงศจักรี ขณะนั้นพระองคมีพระชนมายุได ๔๖ พรรษา สมเด็จพระสังฆราชและพระราชาคณะผูใหญประชุมพรอมกัน ขนานพระนามถวายจารึกลงใน พระสุพรรณบัฏวา “พระบาทสมเด็จพระบรมราชาธิราชรามาธิบดี ศรีสินทรบรมมหาจักรพรรดิ ราชาธิบดินทร ธรณินทรา รัตนากาศภาษกรวงษ องคบรมาธิเบศ ตรีภูวเนตรวรนายก ดิลกรัตนราช ชาติอาชาวไศรย สมุทัยดโรมนต สกลจักรวาฬาธิเบนทร สุริเยนทราธิบดินทร หริหรินทราธาดาธิ บดีศรีสุวิบูลยคุณอักขนิษฐ ฤทธิราเมศวรมหันต บรมธรรมิกราชาธิราช เดโชไชยพรหมเทพาดิเทพ นฤบดินทร ภูมินทรบรมาธิเบศโลกเชฐวิสุทธิ รัตนมกุฎประเทศคตามหาพุทธางกูรบรมบพิตร” ณ กรุงเทพมหานคร บวรรัตนโกสินทร มหินทราอยุธยา มหาดิลกภพ นพรัตนราชธานีบุรีรมย อุดม ราชนิเวศนมหาสถาน อมรพิมาน อวตารสถิต สักกะทัตติยวิษณุกรรมประสิทธิ์” จากนั้นพระบาท สมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดทรงสถาปนาพระราชวงศใหมีอิสริยศักดิ์ในราชตระกูล ที่สําคัญคือ สถาปนาหลวงพินิจอักษร (ทองดี) ขึ้นเปนสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก และสถาปนา ชั้นเจาฟา ๑๙ พระองคคือ สมเด็จพระพี่นาง ๒ พระองค สมเด็จพระอนุชาธิราช ๑ พระองค สมเด็จ พระเจาลูกเธอ ๔ พระองค สมเด็จพระเจาหลานเธอ ๑๑ พระองคและสมเด็จพระเจานองยาเธอ ๑ พระองค นอกจากนี้ยังไดโปรดแตงตั้งฯ เปนพระองคเจาและหมอมเจา หมอมราชนิกุล โดยสมควร แกบรรดาศักดิ์ตามโบราณราชประเพณี 1_edit.indd 14 20/02/2013 14:56:49
๑๕ รัชกาลที่ ๑ สมเด็จพระอมรินทรา พระบรมราชินี 1_edit.indd 15 20/02/2013 14:56:53
๑๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รายพระนามพระบรมราชินีและเจาจอมมารดาในพระบาทสมเด็จพระพุทธ ยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระบรมราชินี สมเด็จพระอมรินทรา บรมราชินี เจาจอมมารดา ๑. เจาจอมมารดาภิมสวน ๒. เจาจอมมารดาปุย ๓. เจาจอมมารดาจันทร ๔. เจาจอมมารดาดวง ๕. เจาจอมมารดาคุม ๖. เจาจอมมารดานอยแกว ๗. เจาจอมมารดาทองสุก ๘. เจาจอมมารดานอย ๙. เจาจอมมารดาเอม ๑๐. เจาจอมมารดาพุม ๑๑. เจาจอมมารดาตานี ๑๒. เจาจอมมารดาเพ็งใหญ ๑๓. เจาจอมมารดาประทุมา ๑๔. เจาจอมมารดานิ่ม ๑๕. เจาจอมมารดาอู ๑๖. เจาจอมมารดานอยใหญ ๑๗.เจาจอมมารดาอิ่ม ๑๘. เจาจอมมารดาจุย (ทาวทรงกันดาล) ๑๙. เจาจอมมารดานวล ๒๐. เจาจอมมารดาทอง ๒๑.เจาจอมมารดางิ้ว ๒๒.เจาจอมมารดาปาน ๒๓. เจาจอมมารดาฉิมแมว ๒๔. เจาจอมมารดาปอม ๒๕. เจาจอมมารดานวม ๒๖. เจาจอมมารดากลิ่น ๒๗. เจาจอมมารดาเพ็งเล็ก ๒๘. เจาจอมมารดาฉิมยักษ รายพระนามพระราชโอรสและพระราชธิดา ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬา โลกมหาราช มีพระราชโอรส ๑๗ พระราชธิดา ๒๕ รวม ๔๒ พระองค ๑. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิง (ไมปรากฏพระนาม) สิ้นพระชนมในสมัยกรุง ศรีอยุธยา ๒. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาชาย (ไมปรากฏพระนาม) สิ้นพระชนมในสมัยกรุง ศรีอยุธยา ๓. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิงฉิม ชาววังทั่วไปเรียกวา “เจาครอกฉิมใหญ” ๔. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาชายฉิม ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนพระบาทสมเด็จ พระพุทธเลิศหลานภาลัย รัชกาลที่ ๒ ๕. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิงแจม ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนสมเด็จพระเจา บรมวงศเธอ เจาฟากรมหลวงศรีสุนทรเทพ ๖. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิง (ไมปรากฏพระนาม) สิ้นพระชนมตั้งแตยังทรง พระเยาว 1_edit.indd 16 20/02/2013 14:56:55
๑๗ รัชกาลที่ ๑ ๖. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาชายจุย ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมพระราชวัง บวรมหาเสนานุรักษ ซึ่งเปนตําแหนงวังหนา ในรัชกาลที่ ๒ ๘. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิง (ไมปรากฏพระนาม) สิ้นพระชนมตั้งแตยังทรง พระเยาว ๙. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิงประไพวดี ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมหลวงเทพยวดี (สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาทั้ง ๙ พระองคที่กลาวมาขางตนนี้ ประสูติจากพระ อัครมเหสี คือสมเด็จพระอมรินทรา พระบรมราชินี) ๑๐. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชาย (ไมปรากฏพระนาม) สิ้นพระชนมตั้งแตยังทรง พระเยาว ๑๑. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงนุม ในเจาจอมมารดาปุย ๑๒. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายทับทิม ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปน กรมหมื่น อินทรพิพิธ ในเจาจอมมารดาจัน ๑๓. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิง (ไมปรากฏพระนาม) สิ้นพระชนมตั้งแตยังทรง พระเยาว ๑๔.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงผะอบ ในเจาจอมมารดาภิมสวน ๑๕. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงพลับ ในเจาจอมมารดาคุม ๑๖.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายอภัยฑัต ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหลวง เทพพลภักดิ์ ในเจาจอมมารดานอยแกว ๑๗.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายอรุโณทัย ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรม พระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพย ซึ่งเปนตําแหนงวังหนา ในรัชกาลที่ ๓ ๑๘.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายทับ ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหมื่นจิตรภักดี ในเจาจอมมารดานอย ๑๙.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงธิดา ในเจาจอมมารดาเอม ๒๐. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายคันธรส ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหมื่น ศรีสุเรนทร ในเจาจอมมารดาพุม ๒๑.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงจงกล ในเจาจอมมารดาตานี ๒๒.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายสุริยา ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมพระรามอิศเรศ ในเจาจอมมารดาเพ็งใหญ ๒๓. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงเกสร ในเจาจอมมารดาประทุมา ๒๔.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงมณฑา ในเจาจอมมารดานิ่ม ๒๕.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงมณี ในเจาจอมมารดาอู 1_edit.indd 17 20/02/2013 14:56:57
๑๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๒๖.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงดวงสุดา ในเจาจอมมารดานอย ๒๗.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงจักรจั่น ในเจาจอมมารดาอิ่ม ๒๘.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายวาสุกรี ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนสมเด็จ พระมหาสมณเจา กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ในทาวทรงกันดาล ๒๙.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายฉัตร ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหมื่นสุรินทรรักษ ในเจาจอมมารดาตานี ๓๐.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายสุริยวงศ ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหลวง พิเศษศรีสวัสดิสุขวัฒนไชย ในเจาจอมมารดานวล ๓๑.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงอุบล ในเจาจอมมารดาทอง ๓๒.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงฉิมพลี ในเจาจอมมารดางิ้ว ๓๓.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายไกรสร ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหลวงรักษ รณเรศ ในเจาจอมมารดานอยแกว ๓๔.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายดารากร ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหมื่น ศรีสุเทพ ในเจาจอมมารดาเพ็งใหญ ๓๕. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายดวงจักร ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหมื่น ณรงคหริรักษ ในเจาจอมมารดาปาน ๓๖.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงศศิธร ในเจาจอมมารดาฉิมแมว ๓๗.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงเรไร ในเจาจอมมารดาปอม ๓๘.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงกระษัตรี ในเจาจอมมารดานวม ๓๙.สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิงกุณฑลทิพยวดี ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปน พระราชชายาในรัชกาลที่๒ ในเจาจอมมารดาทองสุก ๔๐. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาชายสุทัศน ตอมาดํารงพระอิสริยยศเปนกรมหมื่น ไกรสรวิชิต ในเจาจอมมารดากลิ่น ๔๑. พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงสุภาธร ในเจาจอมมารดาเพ็งเล็ก ๔๒.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงสุด ในเจาจอมมารดาฉิมยักษ ในวาระการสถาปนากรุงรัตนโกสินทรครบรอบ ๒๐๐ รัฐบาลไดจัดงานสมโภชกรุง รัตนโกสินทรขึ้นเมื่อ พ.ศ.๒๕๒๕ ในการนี้รัฐบาลและปวงชนชาวไทยพรอมใจกันเฉลิมพระเกียรติ พระองคโดยถวายพระราชสมัญญา “มหาราช” ตอทายพระปรมาภิไธย ออกพระนามวา “พระบาท สมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช” พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงครองราชสมบัติตั้งแตป พ.ศ.๒๓๒๕ และสวรรคตในป พ.ศ.๒๓๕๒ สิริครองราชยได ๒๗ พรรษาขณะมีพระชนมพรรษาได ๗๒ พรรษา 1_edit.indd 18 20/02/2013 14:56:59
๑๙ รัชกาลที่ ๑ ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริยแหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายเฉลิม นาคีรักษ การสรางกรุงเทพมหานคร พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดมีพระบรมราชโองการใหสราง พระมหานครและพระบรมมหาราชวัง ในวันที่ ๘ เมษายน ๒๓๒๕ ตรงแหลมที่ยื่นออกไปในแมนํ้า เจาพระยาฟากตะวันออก โดยมีพระยาธรรมธิกรณ และพระยาจิตรนาวีเปนแมกอง สถานที่บริเวณ นั้นเดิมเปนที่ซึ่งพระยาราชาเศรษฐีและชาวจีนอยูกอนแลว โปรดใหยายไปอยูที่ใหมตั้งแตคลอง วัดสามปลื้ม (วัดจักรวรรดิราชาวาส) ตลอดถึงคลองวัดสามเพ็ง (สําเพ็ง คือวัดปทุมคงคา) ไดมีพิธี ยกเสาหลักเมืองเมื่อวันที่ ๒๑ เมษายน พ.ศ.๒๓๒๕ เวลายํ่ารุง ๕๔ นาที ยุติความคิดที่จะกลับไป บูรณะพระนครศรีอยุธยาเมืองหลวงเดิมใหกลับมาใหม เพราะในการสรางพระนครนี้ไดรื้ออิฐกําแพง กรุงศรีอยุธยามาใชสรางปอมปราการและกําแพงเมือง เพื่อเปนที่มั่นใหแลวเสร็จกอนมีศึกพมา การกอสรางเริ่มเมื่อวันที่ ๖ พฤษภาคม พ.ศ.๒๓๒๕ ในชั้นแรกโปรดใหสรางพระราชมนเฑียร ดวยเครื่องไมเปนการชั่วคราวแลวจึงเสด็จพระราชดําเนินขามฟากจากธนบุรีมาประทับพระราชมนเฑียรที่สรางใหม เมื่อวันที่ ๑๓ มิถุนายน 1_edit.indd 19 20/02/2013 14:57:04
๒๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช 1_edit.indd 20 20/02/2013 14:57:08
๒๑ รัชกาลที่ ๑ ตอมาโปรดใหจัดการประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ เปน ปฐมกษัตริยแหงพระราชวงศจักรี จากนั้นโปรดใหสรางพระราชนิเวศนถาวรจนสําเร็จเรียบรอยใน พ.ศ.๒๓๒๘ จึงไดจัดใหมีพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเต็มตามแบบแผนโบราณอีกครั้งหนึ่ง เหตุผลที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชสรางราชธานีใหมครั้งนั้น เพราะ ทรงคาดวาจะมีศึกพมามาอีกในเวลาไมชา ขอที่ทรงคาดหมายนี้ก็ถูกตอง เพราะพอสรางพระนครแลว เมื่อป พ.ศ.๒๓๒๘ ปนั้นเองศึกพมาก็มีมาเปนสงครามใหญแตเปนเดชะบุญของชาติไทย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงพระปรีชาญาณเปนยอดเยี่ยม สามารถสะกดตีกองทัพ หลวงของพมาแตกที่ตําบลลาดหญา แขวงเมืองกาญจนบุรี ขาศึกจึงมิอาจบุกเขามาถึงพระนคร การสรางพระนครใหมระหวางเวลาที่ระแวงวาจะมีศึกมาติดดังกลาว การสรางจึงทําเปนสอง ระยะ คือระยะเบื้องตนคงรักษากรุงธนบุรีเดิมไวเปนที่มั่น เปนแตยายพระราชวังกับสถานที่ตางๆ มา ตั้งในกรุงธนบุรีทางฟากตะวันออก ระยะที่สองจึงขุดคูขยายเขตพระนครออกไปทางตะวันออกแต ฝงเดียว แลวก็รื้อกําแพงเมืองธนบุรีทางฝงตะวันตก คงรักษาแตที่ริมฝงแมนํ้าเจาพระยาเปนเขื่อน หนาของพระนครที่สรางใหม วังที่สรางพรอมกับกรุงเทพมหานครที่จะกลาวถึงมีดังนี้ 1_edit.indd 21 20/02/2013 14:57:11
๒๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วังหลวง เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงยายพระราชวังมาตั้งยังฝงตะวันออก ทําเลที่ในกําแพงกรุงธนบุรีทางฝงนี้ ตั้งแตปากคลองคูเมืองเดิมขางเหนือลงมาจนปากคลอง ขางใต มาจนริมแมนํ้าเจาพระยามีที่ผืนใหญที่จะสรางพระราชวังได แต ๒ แปลงขางใตในระหวาง วัดโพธิ์ (เชตุพน) กับวัดสลัก (มหาธาตุ) แปลงขางเหนืออยูแตเหนือวัดสลักขึ้นไปจนถึงคลองคูเมือง จึงสรางพระราชวังหลวงในที่แปลงใต สรางวังหนาหรือพระราชวังบวรสถานมงคลในที่แปลงเหนือ ดวยเหตุนี้พระราชวังหลวงกับวังหนาในกรุงเทพฯ จึงใกลชิดกัน พระราชวังหลวงที่สรางขึ้นในกรุงเทพฯ ถายแบบที่พระราชวังหลวงกรุงศรีอยุธยามาสราง แทบทุกอยาง เปนตนวาสรางชิดขางแมนํ้า และหันหนาวังขึ้นทางเหนือนํ้า เอาลํานํ้าเจาพระยาไว ขางซายวัง เอากําแพงเมืองดานขางแมนํ้าเปนกําแพงพระราชวังชั้นนอกอยางเดียวกัน วางพระราช มณเฑียรรายเรียงเปนระยะ ก็เชนเดียวกันกับหมูพระมหามณเฑียรตรงกับพระวิหารสมเด็จที่กรุงเกา พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทตรงกับพระที่นั่งสุริยาสนอมรินทร มิไดสรางแตพระที่นั่งองคกลางที่ตรง พระที่นั่งสรรเพชญปราสาท (เพิ่งมาสรางพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทในรัชกาลที่ ๕) วัดพระศรีรัตนศาสดาราม สรางตรงกับวัดพระศรีสรรเพ็ชญในพระราชวังกรุงเกา แตเครื่องที่ปลูกสรางในพระราชวัง ในชั้นแรกใชเครื่องไมทั้งสิ้น แมพระราชมณเฑียรหรือปอมปราการรอบพระราชวังก็เปนเครื่องไม มา อีกชั้นหนึ่งจึงไดทําปอมปราการรอบพระราชวังเปนเครื่องกออิฐถือปูน แลวทําพระราชมณเฑียรแลว พระมหาปราสาทเปลี่ยนเปนกออิฐถือปูน ที่เปนเครื่องกออิฐถือปูนมาแตแรกมีแตวัดพระ ศรีรัตนศาสดารามแหงเดียว ตําหนักรักษาศาลาลูกขุนและคลังทั้งปวง ยังเปนเครื่องไมมาจนรัชกาล ที่ ๓ จึงไดจัดเปลี่ยนเปนเครื่องกออิฐถือปูน 1_edit.indd 22 20/02/2013 14:57:14
๒๓ รัชกาลที่ ๑ เขตพระราชวังหลวงซึ่งสรางเมื่อรัชกาลที่ ๑ ดานเหนือ ดานตะวันออก ดานตะวันตก ตราบ เทาทุกวันนี้ แตเขตดานใตครั้งนั้นสุดเพียงปอมอนันตคีรี เปนปอมมุมพระราชวังทางทิศตะวันออกเฉียงใต แนวกําแพงพระราชวัง แตปอมอนันตคีรีตรงมาทางทิศตะวันตกมาบรรจบปอมสัตบรรพต ถึงรัชกาลที่ ๒ จึงไดขยายเขตพระราชวังทางดานใตออกไปเทาทุกวันนี้ และสรางประตูพิทักษบวร ประตูสุนทรทิศ สกัดในระหวางชั้นในกับกําแพงเมือง ซึ่งเรียกวา “ประตูแดง” 1_edit.indd 23 20/02/2013 14:57:17
๒๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วังหนา รัชสมัยสมเด็จพระเจากรุงธนบุรีไมมีตําแหนง “พระมหาอุปราช” มีแตพระราชวังหลวง ไมมี พระราชวังบวรสถานมงคล หรือที่เรียกกันตามแบบอยางครั้งกรุงศรีอยุธยาวา “วังหนา” ถึงรัชกาล ที่ ๑ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงสถาปนาสมเด็จพระอนุชาธิราช เปน พระมหาอุปราช จึงตองสรางพระราชวังบวรสถานมงคลขึ้นใหม ตรงที่ซึ่งปจจุบันเปนพิพิธภัณฑสถาน แหงชาติที่เลือกสรางพระราชวังบวรฯ ตรงนั้น เพราะในที่กําแพงกรุงธนบุรีทางฝงตะวันออก อันเปน ที่มั่นในเวลาสรางกรุงเทพฯ มีที่ดินผืนใหญแตทั้งสองแปลงดังกลาว ที่แปลงใตใหสรางพระราชวัง หลวง ยังเหลือที่ดินแปลงเหนือจึงสรางพระราชวังบวรฯ พระราชวังบวรสถานมงคลนั้นเปนศูนยกลางทางการปกครองของผูดํารงพระอิสริยยศกรม พระราชวังบวรสถานมงคลจึงมีความสําคัญมาก พระราชวังแหงนี้ใชเวลาสราง ๓ ปแลวเสร็จ และ มีการฉลองพระราชวังพรอมกับการสมโภชพระนครและฉลองพระบรมมหาราชวังเมื่อ พ.ศ.๒๓๒๘ พระราชวังบวรสถานมงคลเมื่อแรกสรางนั้นเปนเครื่องไมทั้งสิ้น ในการสรางพระบรมมหาราชวังใน ระยะแรกนั้นไดถายแบบมาจากพระราชวังในสมัยกรุงศรีอยุธยา แตพระราชวังบวรสถานมงคลนั้น ไมมีหลักฐานวาถายแบบมาจากพระราชวังจันทรเกษมซึ่งเปนที่ประทับของพระมหาอุปราชในสมัย กรุงศรีอยุธยา พระที่นั่งคชกรรมประเวศและพระที่นั่งพุทไธสวรรย พระราชวังบวรสถานมงคล 1_edit.indd 24 20/02/2013 14:57:20
๒๕ รัชกาลที่ ๑ วังหลัง ที่เรียกวา วังหนา วังหลัง เรียกตามอยางครั้งกรุงศรีอยุธยา วังจันทรเกษม เปนที่ประทับของ พระมหาอุปราช อยูทางดานหนาพระราชวังหลวงจึงเรียกวา “วังหนา” วังสวนหลวง เรียกวา “วัง หลัง” ซึ่งเรียกกันมาแตกอนนี้วากรมพระราชวัง ครั้งสถาปนากรมพระราชวังหลังขึ้นมาเมื่อรัชกาล สมเด็จพระเพทราชา จึงขนานนามกรมวา “กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข” ในกรุงเทพฯ พระราชวังบวรสถานมงคลอยูดานหนาพระราชวังหลวงเรียก วังหนา ถูกตาม ลักษณะและแผนที่ แตสวนพระราชวังหลังนั้นผิดทิศทางหางไกล ที่เรียกวาวังหลังคงหมายความ แตเพียงวาเปนที่ประทับของกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขเทานั้น และพระราชวังหลังนั้นสรางที่ ตําบลสวนลิ้นจี่ (ที่ตั้งโรงพยาบาลศิริราช) ตั้งแตกรมพระราชวังหลังดํารงพระยศเปนสมเด็จพระเจา หลานเธอ เจาฟากรมหลวงอนุรักษเทเวศร ที่ตรงนี้มีปอมปราการเปนมุมเมืองมาแตครั้งสมเด็จ พระเจาตากสินจึงเปนที่สําคัญสําหรับปองกันพระนครทางฟากตะวันตก มาสถาปนาเปนพระราชวัง หลังตอชั้นหลัง แตจะกอสรางแปลกกับวังเจานายตางกรมอยางไร ไมมีสิ่งกอสรางปรากฏเหลืออยู บริเวณผืนดินที่สรางพระราชวังหลัง บางทีจะสรางตรงที่พระนิเวศนเดิมของกรมพระราชวัง ครั้งทรงปฏิบัติราชการกรุงธนบุรีก็อาจเปนได กลาวกันวาเมื่อครั้งกรุงธนบุรีนั้น สมเด็จเจาฟากรมพระยาเทพสุดาวดี พระพี่นางพระองคใหญของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาฯ ทรงตั้งพระ นิเวศนสถานอยูที่ตําบลสวนมังคุด แลวทรงสรางสวนลิ้นจี่ขึ้น สมเด็จพระพี่นางองคนั้น มีพระ ราชโอรสทรงปฏิบัติราชการครั้งแผนดินสมเด็จพระเจาตากสิน ๓ พระองค พระองคใหญ (คือกรม พระราชวังหลัง) ไดเปนพระยาสุริยอภัย พระองคกลาง (คือกรมหลวงธิเบศรบดินทร) ไดเปนพระยา อภัยสุริยา พระองคนอย (คือกรมหลวงนรินทรรณเรศร) ไดเปนหลวงนายฤทธิ์นายเวรมหาดเล็ก บางทีอาจจะทรงโอนสวนลิ้นจี่ประทานกรมพระราชวังหลัง ซึ่งเปนพระราชโอรสพระองคใหญให 1_edit.indd 25 20/02/2013 14:57:22
๒๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ตั้งนิเวศนสถานเพระนั้นจึงปรากฏในหนังสือพระราชพงศาวดารวา เมื่อเกิดจลาจลในกรุงธนบุรี ครั้งพระยาสรรคเจามีพระนคร กรมพระราชวังหลังยกกองทัพเจามาจากเมืองนครราชสีมา มาตั้ง อยูที่ “พระนิเวศนสถาน” เดิมพระยาสรรคยุยงใหเจาลักษณไปตั้งที่บานปูน และวางคนรายโอบ ขึ้นไปจนวัดบางหวานอย แลวเอาไฟเผาบานเรือนของราษฎรขึ้นไปขางใต หมายจะเอาไฟไหมพระ นิเวศนสถานของกรมพระราชวังหลังตามความที่ปรากฏนี้บงวา ขณะนั้นพระเจาฟากรมพระยาเทพ สุดาวดีประทับอยูที่สวนมังคุด กรมพระราชวังหลังเสด็จอยูที่สวนลิ้นจี่ ตั้งคายรักษาทั้งสองแหง หรือ ชักแนวคายตลอดถึงกันดวยพระนิเวศนสถานทั้งสองแหงเกือบจะติดตอไมหางกัน ปลายแผนดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เมื่อกรมพระราชวังหลัง ทิวงคตแลว พระราชวังหลังแบงออกเปน ๔ วัง คือวังเดิมอันเปนตอนพระราชมณเฑียรของกรม พระราชวังหลังนั้น พระอัครชายาซึ่งเรียกกันวา “เจาครอกขางใน” ประทับทรงปกครองเชื้อ พระวงศจองกรมพระราชวังหลังอยูกับพระองคเจาหญิงกระจับ พระองคเจาหญิงจงกล ซึ่งเปนพระ ธิดาและพระองคเจาปฐมวงศ ซึ่งเปนพระโอรสองคนอย สวนพระโอรสซึ่งทรงพระเจริญแลว ๓ พระองคนั้น แบงที่วังหลังขางตอนใตลงมาตั้งวังเปน ๓ วัง วังเหนือเรียกกันวา “วังนอย” เปนที่ ประทับของกรมหลวงเสนีบริรักษ ถัดลงมาถึง “วังกลาง” เปนที่ประทับของกรมหมื่นนเรศรโยธี วังใตเรียกกันวา “วังใหญ” เปนที่ประทับของกรมหมื่นนราเทเวศร เจาของในและตางกรมใน พระราชวังหลังทั้ง ๓ พระองค เสด็จอยูมาจนถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว แต พระองคเจาปฐมวงศนั้น ทรงผนวชอยูวัดระฆังตลอดมาจนพระชนมสิ้นในรัชกาลที่ ๓ ครั้น สิ้นพระชนมไปหมดแลว หมอมเจาหมอมราชวงศในกรมก็อยูตอมา หาไดมีเจานายพระองคอื่นเสด็จ ประทับ ณ พระราชวังหลังเหมือนแตกาลกอนไม ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริย แหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายพิชัย นิรันตร 1_edit.indd 26 20/02/2013 14:57:28
๒๗ รัชกาลที่ ๑ พระมหาปราสาทและพระราชมนเฑียรที่โปรดใหสรางขึ้นคือ ๑. พระราชมณเฑียรสถาน ชั่วคราว (รื้อแลวสรางขึ้นใหม) ๒. พระที่นั่งอมรินทราภิเษกมหาปราสาท สรางดวยไมทั้งองคโดยใชแบบจากพระที่นั่ง สรรเพชญปราสาทที่กรุงศรีอยุธยา เริ่มสราง พ.ศ.๒๓๒๖ แลวเสร็จใน พ.ศ.๒๓๒๗ ไดใชพระที่นั่งนี้ ประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกใน พ.ศ.๒๓๒๘ ถึง พ.ศ.๒๓๓๒ อสุนีบาต (เกิดฟาผา) ตกที่หนา มุขเด็จเกิดเพลิงไหม โปรดใหรื้อสรางใหมใหสูงใหญเทาพระที่นั่งสุริยาศนอมรินทรครั้งกรุงศรีอยุธยา แลวพระราชทานนามวา พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ทางดานใตโปรดใหสรางพระที่นั่งพิมานรัตยา เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เสด็จสวรรคต ไดมีการอัญเชิญ พระบรมศพมาประดิษฐาน ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท จนถือเปนประเพณีตอมาในการใชพระที่นั่ง องคนี้ตั้งพระบรมศพในรัชกาลหลังๆ การบูรณะซอมแซมทํากันหลายคราว เชน สมัยรัชกาลที่ ๓ ใน พ.ศ.๒๓๗๑ โปรดใหสรางพระที่นั่งบุษบกมาลาขึ้นที่มุขทางดานใตสําหรับเสด็จออกใหพระบรม วงศานุวงศฝายในเขาเฝา ๓. พระมหามณเฑียร เปนพระที่นั่งหมู ๓.๑ พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน เปนที่บรรทมของพระเจาแผนดิน แตถายังไมไดมี พระราชพิธีบรมราชาภิเษกจะไมเสด็จประทับ ตอเมื่อมีพระราชพิธีบรมราชาภิเษกแลวก็มีพระราช พิธีเฉลิมพระราชมณเฑียรดวยในพระราชพิธีนี้จะมีทาวนางผูใหญฝายในถวายกุญแจทองคําสําหรับ พระที่นั่ง แลวเสด็จประทับเหนือพระที่บรรทมเปนปฐมฤกษ รัชกาลที่ ๑-๓ เสด็จประทับพระที่นั่ง องคนี้เปนสวนใหญ สมัยรัชกาลที่ ๔ ประทับถึง พ.ศ.๒๔๒๐ แลวเสด็จไปประทับ ณ พระอภิเนาวนิเวศนที่สรางขึ้นใหมรัชกาลที่ ๕ ประทับตอมาจนถึง พ.ศ.๒๔๑๖ เสด็จไปประทับ ณ พระที่นั่ง 1_edit.indd 27 20/02/2013 14:57:31
๒๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช มูลสถานบรมอาสนถึงสมัยรัชกาลที่ ๖ ประทับ ณ พระที่นั่งนี้หลายคราวและเสด็จมาประทับสวรรคต ณ พระที่นั่งองคนี้ ๓.๒ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ อยูตอเนื่องกับพระที่นั่งจักรพรรดิพิมานตรงพระทวารเทวราชมเหศวร เปนสถานที่ (พระวิมาน) ประดิษฐาน “พระสยามเทวาธิราช” ซึ่งเปนเทวรูปศักดิ์สิทธิ์ เปนที่เคารพสักการะของพระมหากษัตริยทุกพระองค ทางดานตะวันออกเกือบสุดองคพระที่นั่งเปน ที่ประดิษฐานพระที่นั่งอัฐทิศอุทุมพรราชอาสน ซึ่งพระมหากษัตริยทรงใชเปนที่ประทับรับนํ้าอภิเษก ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก สวนดานตะวันตกเปนที่ประดิษฐานพระที่นั่งภัทรบิฐ ซึ่งเปนที่ประทับ รับเครื่องเบญจราชกกุธภัณฑ เครื่องราชูปโภค พระแสงศาสตราวุธและพระแสงอัษฎาวุธในพระราช พิธีบรมราชาภิเษก ๓.๓ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยมไหยสูรยพิมาน ตอเนื่องกับพระที่นั่งไพศาลทักษิณทาง ดานเหนือ เปนทองพระโรงสําหรับเสด็จออกขุนนางฝายหนาเสด็จออกมหาสมาคมและบําเพ็ญพระ ราชกุศลตางๆ รัชกาลที่ ๕ ทรงใชเปนที่ตอนรับทูตฝรั่ง ในรัชกาลที่ ๖ เมื่อทรงประกาศสงครามกับ ประเทศเยอรมนีก็ใชพระที่นั่งองคนี้ ในพระที่มีพระราชบัลลังกสําหรับเปนที่ประทับประจําอยู ๒ องค คือพระที่นั่งบุษบกมาลามหาจักรพรรดิพิมานและพระแทนมหาเศวตฉัตรซึ่งอยูทางดานหนา การจะใช พระที่นั่งใดประทับแลวแตความเหมาะสมหรือตามพระราชอัธยาศัย เชน ตอนรับนายยอหนครอว เฟด ทูตอังกฤษ รัชกาลที่ ๒ โปรดประทับพระที่นั่งบุษบกมาลาฯ และเมื่อรัชกาลปจจุบันเสด็จออก มหาสมาคมในประราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา เสด็จออกประทับบนพระแทนมหาเศวตฉัตร เปนตน 1_edit.indd 28 20/02/2013 14:57:36
๒๙ รัชกาลที่ ๑ ๓.๔ พระที่นั่งเทพสถานพิลาส ๓.๕ พระที่นั่งเทพอาสนพิไล ทั้งสององคนี้เดิมเรียกวา พระปรัศวขวา พระปรัศวซาย ของพระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน เพิ่ง ขนานนามใหมใน พ.ศ.๒๔๖๗ มีรูปทรงการสรางแบบเดียวกันเปนที่ประทับฝายใน ๓.๖ หอพระสุราลัยพิมาน อยูดานตะวันออกของพระที่นั่งไพศาลทักษิณ เปนที่ ประดิษฐานปูชนียวัตถุ เชน พระบรมสารีริกธาตุ พระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากรแกวมรกตองคนอย พระชัยวัฒนประจํารัชกาล ฯลฯ ซึ่งเปนพระพุทธรูปแกวผลึกเพชรนํ้าคางมาจากนครจําปาศักดิ์ ในพ.ศ.๒๓๕๕ ก็โปรดใหอัญเชิญมาไวในพระที่นั่งนี้ ๓.๗ หอพระธาตุมณเฑียร อยูติดกับพระที่นั่งไพศาลทักษิณดานตะวันตก ขนาดเทากับ หอพระสุราลัยพิมาน เปนที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิรัชกาลที่ ๑-๓ พระอัฐิกรมสมเด็จพระอมรินทรามาตย กรมสมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย กรมสมเด็จพระศรีสุลาลัย และสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก พระที่นั่งในหมูพระมหามณเฑียรนี้ ในสมัยรัชกาลที่ ๑-๒ มิไดมีนามเรียกแยกเปนองคๆ แต เรียกรวมกันทั้งหมดวา “พระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน” เพิ่งจะมาเรียกแยกในสมัยรัชกาลที่ ๓ 1_edit.indd 29 20/02/2013 14:57:40
๓๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช 1_edit.indd 30 20/02/2013 14:57:45
๓๑ รัชกาลที่ ๑ การสงคราม พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชไดเคยเสด็จออกศึกมาหลายครั้งหลายหน เพื่อรักษาเอกราชของชาติ และนําความสงบสุขรมเย็นมาสูประชาราษฎร แมขึ้นครองราชยบํารุง บานเมืองเรียบรอยแลว ฝายศัตรูคูสงครามก็คอยหาโอกาสที่จะยกลงมายึดครองไทยอยูเสมอ และ การสงครามที่สําคัญในรัชกาลของพระองคก็คือ “ศึกเกาทัพ” ครั้งที่ ๑ ศึกเกาทัพ พระเจาปดุงแหงกรุงอังวะ ไดขึ้นครองราชยในป พ.ศ.๒๓๒๕ ไดทําศึกทั้งภายนอกเมือง ราบคาบ แลวสรางเมืองอมรปุระขึ้นเปนราชธานี ทําการขยายอาณาเขตกวางขวางจรดชายแดนไทย จึงตระเตรียมกําลังรบไวอยางพรอมเพรียง เพราะตองการจะแผพระบารมีดุจดังวีรกษัตริยพมาองค กอนๆ เชน พระเจาบุเรงนอง พระเจาตะเบงชเวตี้ พระเจาอลองพญา ศึกเกาทัพหรือศึกพระเจาปดุง เปนสงครามใหญครั้งสําคัญระหวางพมากับไทย ในป พ.ศ. ๒๓๒๘ ศึกครั้งนี้พระเจาปดุงจัดกองทัพเปนทัพใหญที่สุด โดยมีการจัดเกณฑกําลังทหารจาก เมืองหลวงตางๆ ของประเทศราชหลายชาติ มีกําลังทัพประมาณแสนหกหมื่นคน แบงเปนกองทัพ ๙ กอง และแยกเขาโจมตีไทย ๕ ทาง ใหทัพทั้งเกายกเขาโจมตีพรอมกันทุกทัพ การวางแผนการรบของพระเจาปดุง แผนการของพระเจาปดุง ตองการจะเผด็จศึกใหประสบความสําเร็จ โดยใชกําลังพลจํานวน มากเขาตีไทยทุกดานพรอมกัน โดยกําหนดจุดนํ้าหนักในการเขาตีไทยทางดานพระเจดียสามองคเพื่อ มุงเขายึดกรุงเทพฯ เพราะเปนเสนทางที่ใกลที่สุด และใชกําลังสวนหนึ่งเขาทางดานแมละเมา แขวง เมืองตาก โดยตีหัวเมืองเหนือมาตลอดมาบรรจบกับทัพหลวงที่กรุงเทพฯ และมีกําลังอีกสวนหนึ่งตี นครลําปาง นครสวรรค ลงมาบรรจบกับทัพหลวงที่กรุงเทพฯ และมีกําลังสวนหนึ่งเขายึดภาคใตไว ทั้งหมด โดยกําลังอีกสวนหนึ่งเขาทางดานบองตี้ ตีหัวเมืองฝงตะวันตกของไทยไปบรรจบกันที่ภาคใต แผนการยุทธของพมาครั้งนี้ พมาวางแผนที่จะยกกําลังเขาตีไทย ๕ ทาง โดยมุงกําลังเขาตีพรอมกัน การจัดกําลังและแผนการยุทธของพมา วันพฤหัส เดือนธันวาคม พ.ศ.๒๓๒๘ พระเจาปดุงก็สั่งใหเคลื่อนทัพออกจากเมาะตะมะ เอกสารทางพมาระบุไวมี ๕ เสนทาง คือ ๑. ทางเสนเมืองมะริด กําลังพล ๑๑,๐๐๐ คน ๒. ทางเสนเมืองทวาย กําลัวงพล ๑๑,๐๐๐ คน ๓. ทางเสนเชียงใหม กําลังพล ๓๓,๐๐๐ คน ๔. ทางเสนระแหง กําลังพล ๕,๐๐๐ คน ๕. ทางเสนดานพระเจดียสามองค ซึ่งพมาเรียกเสนทางไทรโยค มีกําลังพล ๘๗,๙๐๐ คน แบงเปนทัพชาง ๕๐๐ ทัพมา ๘,๔๐๐ และพลเดินเทา ๗๙,๐๐๐ รวม ๑๔๗,๙๐๐ คน 1_edit.indd 31 20/02/2013 14:57:46
๓๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พงศาวดารรัชกาลที่ ๑ ฉบับเจาพระยาทิพากรวงศ (ขํา บุนนาค) ระบุวา “พมายกมาครั้งนี้ มากกวามากหลายทัพหลายกองยิ่งกวาครั้งกอนๆ รวมรี้พลทั้งสิ้นทุกทัพเปนคนถึง ๑๐๓,๐๐๐ ดวย กัน สรรพดวยชางมา เครื่องสรรพศาสตราวุธพรอมทุกทัพทุกกอง แตยกมาหาพรอมกันทุกทางไม” สมเด็จกรมพระยาดํารงฯ เขียนไวในไทยรบพมาวา “ครั้นถึงปมะเส็ง พ.ศ.๒๓๒๘ พระเจาปดุง ใหเตรียมกองทัพยกเขาตีเมืองไทย เกณฑคนในเมืองหลวงและหัวเมืองขึ้นตลอดจนเมืองประเทศราช หลายชาติหลายภาษา รวมจํานวนพล ๑๔๔,๐๐๐ จัดเปนกระบวนทัพ คือ กองทัพที่ ๑ ใหแมงยีแมงของกยอ แมทัพมีกําลังทั้งทัพบก ทัพเรือ จํานวน ๑๐,๐๐๐ คน เรือ กําปนรบ ๑๕ ลํา ชุมพลที่เมืองมะริดเขาตีทางภาคใตของไทย ตั้งแตชุมพรไปถึงสงขลา สวนทัพเรือ นั้นใหตีหั้วเมืองฝายทะเลตะวันตกตั้งแตเมืองตะกั่วปาไปจนถึงเมืองถลาง แมงยีแมงของกะยอยก มาตั้งแตเดือน ๘ ปมะเส็ง โดยพระเจาปดุงใหรวบรวมเตรียมเสบียงอาหารไวสําหรับกองทัพหลวง ที่จะยกลงมาที่เมืองเมาะตะมะ เมื่อกองทัพหลวงยกมาไมไดเสบียงเพียงพอ พระเจาปดุงทรงพิโรธ จึงใหประหารชีวิตแมงยีแมงของกะยอเสีย แลวตั้งเกงหวุนแมงยีมหาสีหะสุระ อัครมหาเสนาบดี เปนแมทัพที่หนึ่งแทน กองทัพที่ ๒ ใหอนอกแฝกคิดหวุนเปนแมทัพ ถือกําลังพล ๑๐,๐๐๐ คน กองมา ๑,๐๐๐ เขาที่ชุมพลที่เมืองทวาย เคลื่อนกําลังเขาไทยทางดานบองตี้ เพื่อตีทางตะวันตกของไทยตั้งแตเมือง ราชบุรี เมืองเพชรบุรี และบรรจบกับกองทัพที่ ๑ ที่เมืองชุมพร ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริยแหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายคิด โกศัลวัฒน 1_edit.indd 32 20/02/2013 14:57:52
๓๓ รัชกาลที่ ๑ กองทัพที่ ๓ ใหหวุนคยีสะโดะศิริมหาอุจจะนาเจาเมืองตองอูเปนแมทัพ ถือพล ๓๐,๐๐๐ คน กองมา ๓,๐๐๐ เคลื่อนกําลังเขาไทยทางเชียงแสน ยกมาตีนครลําปาง และหัวเมืองทางริมแมนํ้า แควใหญและแมนํ้ายม ตั้งแตเมืองสวรรคโลก สุโขทัย พิษณุโลก อีกสวนหนึ่งแยกเขาเชียงใหมและ ลําปาง เมื่อตีไดแลวเดินทัพมาบรรจบกันที่นครสวรรค จากนั้นเคลื่อนทัพเขาตีกรุงเทพฯ กองทัพที่ ๔ ใหเมียนหวุนแมงยีมหาทิมของ เปนแมทัพถือกําลังพล ๑๑,๐๐๐ คน กําลัง มา ๑,๑๐๐ ตั้งที่เมืองเมาะตะมะ ทําหนาที่เปนกองทัพหนา เคลื่อนกําลังเขาตีกรุงเทพฯ ทางดาน พระเจดียสามองค กองทัพที่ ๕ ใหเมียนเมหวุน เปนแมทัพ ถือกําลังพล ๕,๐๐๐ คน มาตั้งที่เมาะตะมะเปน กองหนุนกองทัพที่ ๔ กองทัพที่ ๖ ใหตะแคงกามะ ราชบุตรที่ ๒ (พมาเรียกศิริธรรมราชา) เปนแมทัพ ถือพล ๑๒,๐๐๐ คน กองมา ๑,๒๐๐ มาตั้งที่เมืองเมาะตะมะ เปนทัพหนาที่ ๑ ของทัพหลวงที่จะยกเขา กรุงเทพฯ ทางดานพระเจดียสามองค กองทัพที่ ๗ ใหคะแคงจักกุ ราชบุตรที่ ๓ (พมาเรียกสะโดะมันชอ) เปนแมทัพ ถือกําลังพล ๑๑,๐๐๐ คน กองมา ๑,๑๐๐ มาตั้งที่เมืองเมาะตะมะ เปนทัพหนาที่ ๒ ของทัพหลวง กองทัพที่ ๘ เปนกองทัพหลวง จํานวนพล ๕๐,๐๐๐ คน ชาง ๕๐๐ เชือก มา ๕,๐๐๐ ตัว พระเจาปดุงเปนจอมพล เสด็จมาที่เมืองเมาะตะมะ เดือน ๑๒ ปมะเส็ง กองทัพที่ ๙ ใหจอของนรทาเปนแมทัพ ถือพล ๕,๐๐๐ คน เคลื่อนจากเมาะตะมะเขาทาง ดานแมละเมา แขวงเมืองตาก มาตีหัวเมืองทางริมแมนํ้าพิง ตั้งแตเมืองตาก กําแพงเพชร แลวมา บรรจบกับกองทัพหลวงที่กรุงเทพฯ การเคลื่อนทัพฝายพมาและเสนทางเดินทัพ การเคลื่อนทัพหลวง ๕ กองทัพ (กองทัพที่ ๔,๕,๖,๗, ๘ ) ของพระเจาปดุง ไดพิจารณา เสนทางที่พมาเคยใชมาแลวในสงครามขนาดใหญ คือเสนทางดานพระเจดียสามองค ตามที่สมเด็จ กรมพระยาดํารงฯ ไดทรงอธิบายไว กองทัพพมาไดใชเสนทางนี้ครั้งแรก โดยพระเจาตะเบงชะเวตี้ ยกกองทัพเขาตีกรุงศรีอยุธยาในปพ.ศ.๒๐๙๑ กองทัพที่ ๔ ซึ่งเปนกองทัพหนาเคลื่อนยายทางบก ออกจากเมืองหงสาวดีเปนกองแรก ไปสู เมืองเมาะตะมะ จากเมาะตะมะเคลื่อนยายโดยทางเรือไปตามลํานํ้าอัตรัน ผานเมืองสมิไปขึ้นบกที่ แมสะลิก ขามแมนํ้าสะลิกเดินทางตอไปขามแมนํ้ากษัตริย จากแมนํ้ากษัตริยเขาสูแดนไทยที่ดานพระ เจดียสามองค จากพระเจดียสามองค- บานสามสบ- ทาดินแดง – บานปล็อก ตามลํานํ้าแควนอย เลียบหัวเขาเย็น – ทองผาภูมิ – ผาดน ขามแมนํ้าแควนอยที่ผาอน เขาสูไทรโยค (เกา) จากไทรโยค (เกา) ตัดเขาแมนํ้าแควใหญ เขาสูเมืองทากระดานริมแมนํ้าแควใหญ จากไทรโยค (เกา) จะตองผาน สถานที่สําคัญคือ บานทาทุงนา – ชองกระบอก – หินกอง – บานสะแดะ – เมืองทากระดาน เมื่อ ถึงเมืองทากระดานเดินลงมาระยะหนึ่ง จึงขามแมนํ้าแควใหญที่ดานกรามชาง 1_edit.indd 33 20/02/2013 14:57:54
๓๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เชียงแสน ตองอู ตาก ลำปาง สวรรคโลก สุโขทัย นครสวรรค กรุงเทพ เพชรบุรี ชุมพร ระนอง ตะกั่วปา ตะกั่วทุง ภูเก็ต นครศรีธรรมราช สงขลา ราชบุรี กำแพงเพชร ดานแมละเมา เมาะตะมะ พมา ไทย กองทัพไทย กองทัพพมา แผนที่การเดินทาง กองทัพพมา ๓ ๙ ๘๗๖ ๕ ๔ ๒ ๑ ๑ ๒ ๓ ๔ กาญจนบุรี ทวาย บองตี้ มะริด ดานเจดียสามองค สุราษฎรธานี 1_edit.indd 34 20/02/2013 14:57:58
๓๕ รัชกาลที่ ๑ เสนทางเดินทัพของพมามาไทย สมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกฯ ไดโปรดเกลาฯ ใหพระยามหาโยธา (เจง) กับพระยาไทรโยค วัดเสนทางจากเมืองหงสาวดีถึงดานพระเจดียสามองคตอไปจนถึง ไทรโยค (เกา) วัดไดระยะทางคงจะไมแนนอนนัก เพราะตามหลักฐานพระยาทั้งสองมิไดเดินวัด ตลอดเสนทาง บางแหงบางตอนสอบถามชาวบานที่เคยเดินทางมาแลวไดระยะทางพอเปนหลักอัน เปนประโยชนในการศึกษาไดระดับหนึ่ง ดังนี้ จากหงสาวดี ถึงเมาะตะมะเดินทางบกคือ จากเมืองหงสาวดี –เมืองกะเตา –เมืองคักครา – เมืองวาน – เมืองกะเทิม- เมืองเมาะตะมะ จากเมาะตะมะถึงแมนํ้าแมสะลิก เดินทางเรือคือ จากเมาะตะมะ-เมืองมิ – แมนํ้าแมสะกริต จากแมนํ้าแมสะกริต เดินทางบกดังนี้ แมนํ้าแมสะลิก – แมนํ้าแมกษัตริย เขาเขตไทยที่ดาน พระเจดียสามองค จากดานพระเจดียสามองค – แมนํ้าสังขลา – บานสามสบ – บานปล็อก – ผาอน – ไทรโยค (เกา) รวมระยะทางกองทัพพมาเดินทัพจากหงสาสวดี จนถึงเมืองไทรโยค (เกา) ตามที่เจาพระยามหาโยธากับพระยาไทรโยควัดโดยประมาณ ๑๘,๑๑๐ เสน หรือประมาณ ๗๒๗ กิโลเมตร แผนการยุทธของพมามุงเขาตีไทยพรอมกัน โดยเฉพาะทางดานพระเจดียสามองคใชกําลัง เคลื่อนเขามาถึง ๕ กองทัพ มีกําลังพล ๘๙,๐๐๐ คน ทั้งนี้เพราะใกลกรุงเทพที่สุด ยิ่งไปกวานั้น พระเจาปดุงมีความคิดวา กําลังหัวเมืองไทยไมสมารถจะชวยกรุงเทพฯได เพราะพมาใชกําลังตรึงไว สวนทางใตพมามั่นใจวายึดไดงายเพราะกําลังของไทยไมอาจลงไปชวยทางใตได การวางจุดนํ้าหนัก ในการเขาตีเมืองกาญจนบุรี พมามีความเชื่อวาพมามีกําลังเหนือกวาไทยคงไมสามารถตานทานได การรบที่ทุงลาดหญา 1_edit.indd 35 20/02/2013 14:58:01
๓๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช การตั้งรับของฝายไทย หนวยสอดแนมของมอญและกะเหรี่ยงแถบชายแดน ไปลาดตระเวนบริเวณดานพระเจดีย สามองคตอเขตแดนพมา จับทหารพมาได สอบถามไดความวา พมาตั้งทัพอยูที่เมืองเมาะตะมะมี แผนที่จะยกมาตีเมืองไทยจึงนําขาวยังเมืองกาญจนบุรี เจาเมืองกาญจนบุรี จึงสงขาวเขาไปกรุงเทพฯ ในปมะเส็ง วันอาทิตยเดือน ๑๒แรม ๙ คํ่า หลังจากนั้นหัวเมืองเหนือหัวเมืองใตก็บอกขาวเรื่องพมา จะเขากรุงเทพฯ ตามลําดับ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกฯ จึงโปรดใหประชุมพระบรมวงศานุวงศ รวมกับเสนาอํามาตย ขาราชการฝายทหารพลเรือน ณ หนาพระที่นั่ง ทรงปรึกษาหารือ การที่จะตอสูพมาขาศึก จากหนังสือพระราชพงศาวดารฯ หนังสือไทยรบพมา พระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทรฯ มิไดระบุแนวทางปฏิบัติในการประชุมครั้งนั้น ประมวลจากการเตรียมการและ การดําเนินการตอสูในครั้งนั้นพอจะวิเคราะหไดวา ที่ประชุมในครั้งนั้นคงมีความเห็นพองกัน กําหนด แนวทางปฏิบัติ ดังนี้ ๑. ขาศึกยกเขาชายแดนไทยจากเหนือของประเทศ ที่เมืองเชียงแสนลงมาทางใตของประเทศ ที่เกาะถลาง ถาสงกองทัพเขาไปตอสูรักษาเขตแดนตามทางที่ขาศึกยกเขามาทุกทาง คงจะกระทํา มิได เพราะฝายเรามีกําลังทหารที่รวบรวมไดอยางมากเพียง ๗๐,๐๐๐ คน ๒. หัวเมืองใดที่อยูหางไกลไมสามารถนํากําลังเขาไปปกปองได ใหเจาเมืองนั้นๆ ทําการตอสู ไปกอน โดยเฉพาะหัวเมืองทางใต ๓. จากเหตุการณที่ไทยรบกับพมาในอดีต เชน สงครามชางเผือก คราวเสียเอกราชในป พ.ศ.๒๑๑๒ และคราวพายแพเสียอิสรภาพป พ.ศ.๒๓๑๐ นั้น การรบแตละครั้งขั้นสุดทายเราถอย นํากําลังเขาในกําแพงพระนคร เพื่อใชเปนแนวตั้งรับตอสูกับพมา การใชกําแพงเมืองปองกันทั้งสาม ครั้ง บทเรียนในอดีตจึงมีแนวคิดวา การทําสงครามครั้งนี้จะตองนํากําลังไปสูขาศึกนอกพระนครโดย นํากําลังไปสกัดกั้นขาศึก ณ ตําบลสําคัญที่ขาศึกจะเขามาโดยเลือกภูมิประเทศที่เกื้อกูลในการตอสู ๔. แนวความคิดในการรบกวนทําลายการสงกําลังบํารุงของพมา ทางบกที่พมาใชเดินทัพกับ เสนทางนํ้าที่พมาใชเปนประจํา คือลํานํ้าแควนอย โดยลําเลียงมาจากบานสามสบ หรือทาดินแดง ลองมาขึ้นบกที่พุตะไคร (ริมฝงแมนํ้าแควนอย เสนทางบกจากเมืองทวายมาทางดานบองตี้) ๕. แนวความคิดขบวนการตอสูที่จะเกิดประโยชนในการทําสงครามใหนํามาใชทุกขบวนการ เชน กองโจร การจูโจม การลวงฯ โดยมีตัวอยางจากอดีตของวีรกรรมของไทยเราไดเคยปฏิบัติมาใน รัชสมัยของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช และสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช แมวาศึกครั้งนี้ฝายพมาจะไดเปรียบดานกําลัง เพราะฝายไทยเพิ่งตั้งเมืองใหมมาไดเพียง ๓ ป มีไพรพลที่เกณฑไดเจ็ดหมื่นกวาๆ เทานั้น การตั้งรับศึกหลายทางครั้งนี้นับวาคอนขางลําบากยากยิ่ง หัวเมืองทางฝายเหนือก็ไมมีกําลังเสริมไวตานศัตรู พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช จึงทรงใชพระสติปญญาอันรอบคอบคอยรับศึกจากกองทัพพระเจาปดุงทั้งเกาทัพ 1_edit.indd 36 20/02/2013 14:58:03
๓๗ รัชกาลที่ ๑ กําลังของพมาที่ยกมา ฝายไทยไมสามารถจะจัดทัพไปตอบโตครบทุกทางดวยกําลังมีนอยกวา ดังนั้นพระองคจึงเตรียมรับศึกดานที่มีความสําคัญมากที่สุดเสียกอน และจะไมใชเมืองหลวงเปนฐาน ที่มั่นดังที่เคยกระทํามาแตครั้งกอนๆ โดยพระองคจะตองยกกําลังออกไปสูรบกับขาศึกนอกเมือง หลวง ไดจัดกําลังทัพที่มีอยูทั้งหมด ๔ ทัพ นอยกวาพมาถึง ๕ ทัพ ซึ่งทัพตางๆ มีดังนี้ กองทัพดานที่ ๑ สําหรับตอสูศัตรูทางเหนือ ทรงโปรดใหกรมหลวงอนุรักษเทเวศร คุมกําลัง รบไปตั้งอยูที่หัวเมืองนครสวรรค พรอมที่จะขับไลศัตรูและยับยั้งไมใหยกเขาสูพระนครได กองทัพดานที่ ๒ สําหรับตอสูศัตรูดานกาญจนบุรี กองทัพดานนี้นับวามีกําลังเขมแข็ง มากกวาทุกดาน ดวยกองทัพศัตรูนั้นยกมาถึงหาทัพ ทั้งยังมีทัพหลวงของพระเจาปดุง และทัพ ราชบุตรรวมมาดวย ดังนั้นการจัดทัพดานนี้จึงมอบใหพระราชอนุชา กรมพระราชวังบวรมหาสุรสีหนาทยกกําลังไปตั้งรับพมาที่ลาดหญา แขวงกาญจนบุรี กองทัพดานที่ ๓ ดานตะวันตกเฉียงใต การสูศึกดานนี้ใหเจาพระยาธรรมาธิกรณและ เจาพระยายมราช คุมกําลังรบหาพันคนไปตั้งอยูที่ดานบองตี้ กาญจนบุรี กองทัพดานที่ ๔ เปนกองทัพหลวงของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระองคทรงคุมกําลังรักษาเมืองหลวง คอยพิจารณาดูวากําลังศึกดานไหนหนักก็จะยกไปชวยเสริม ดานนั้นทันที การสูรบในสงครามครั้งนั้น ที่นับวาเปนการรบสําคัญก็ไดแก การรบที่ทุงลาดหญา กองทัพ ไทยภายใตการบัญชาการทัพของกรมพระราชวังบวรมหาสุรสีหนาท ไดยึดทุงลาดหญาไวไดกอนที่ พมาจะลงมาจากภูเขารวมกําลังไดยาก ใชอุบายศึกตีสกัดการสงเสบียงอาหารของพมา ในที่สุดก็ สามารถตีทัพพระเจาปดุงแตกพายถอยกลับไป ศึกทางดานบองตี้ พมายกมาทางเขางูโดยฝายศัตรูไมรูตัวแตกรมพระราชวังบวรมหาสุรสีหนาทเสร็จศึกที่ลาดหญา และยกไปชวยรบตีพมาแตกไปอีกแหงหนึ่ง สวนทางดานเหนือ มีทหารสองกองยกมาทางเชียงแสนตีหัวเมืองตางๆ ทางเหนือ จนกระทั่ง ถึงเมืองพิษณุโลก จากนั้นก็ใหลอมเมืองลําปางไว พระยากาวิละเจาเมืองลําปางไดสูศึกดวยความ เขมแข็งสามารถรักษาเมืองไวได สมเด็จเจาฟากรมหลวงอนุรักษเทเวศร ยกไปตั้งทัพเผชิญหนาพมา ที่เมืองนครสวรรค ตอจากนั้นพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชก็ยกกองทัพหลวงขึ้น ไปชวยระดมกําลังเขาตีทัพพมาแตกพายไป และกําลังทางดานแมละเมาก็พากันถอยหนี ครั้นเสร็จศึกดานอื่นแลว กรมพระราชวังบวรฯ ก็ยกทัพลงไปชวยทางใต ซึ่งในขณะนั้นกองทัพ เรือพมาตีไดตะกั่วทุง ตะกั่วปา และเขาลอมเมืองถลางไว สองพี่นองคุณหญิงจันและนางมุกไดสราง วีรกรรมตอตานพมายกทัพหนีไปอีกเชนกัน ทัพพมาที่เขาตีทางใตตีไดเมืองชุมพร ไชยา เมืองนครและเมืองพัทลุง ที่เมืองพัทลุงมีวีรบุรุษ คนสําคัญในทองถิ่นชื่อ มหาชวย ไดตอสูกับพมาเปนสามารถ จึงตอมาไดโปรดเกลาโปรดกระหมอม ใหเปน “พระยาทุกขราษฎร” 1_edit.indd 37 20/02/2013 14:58:05
๓๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชเสด็จขึ้นครองราชย และทรงใหมีการ ตั้งขาราชการที่มีความดีความชอบในราชการใหมียศถาบรรดาศักดิ์ใหญนอยตามฐานะ และทรงตั้ง ราชการวังหลวงขึ้น รวมทั้งโปรดใหตั้งสมเด็จพระอนุชาธิราช เจาพระยาสุรสีหฯ เปนกรมพระราชวัง บวรสถานมงคล โดยสถาปนาพระราชวังขึ้นใหมใกลวังเดิมเปนพระราชวังหนา ครั้งที่ ๒ รบพมาที่ทาดินแดง พระเจาปดุงทําสงครามแพไทยครั้งสงครามเกาทัพไดรับความอัปยศมาก จึงพยายามยกทัพ มาทําการแกตัวใหม พ.ศ.๒๓๒๙ ใหพระมหาอุปราชา ซึ่งเปนราชบุตรชุมนุมทัพที่เมืองเมาะตะมะ แลวใหเมียนหวุนกับเมียนเมหวุนเปนทัพหนา ยกทัพลวงเขามาทางดานพระเจดียสามองค และเขา มาตั้งมั่นที่ทาดินแดงแหงหนึ่ง และที่ตําบลสามสบอีกแหงหนึ่ง สวนพระมหาอุปราชาทรงยกพลเขา มาตั้งคายอยูที่ลําแมนํ้ากษัตริย ใกลกับดานพระเจดียสามองค พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงทราบ จึงเสด็จยกทัพหลวงไปตอตาน มีกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท เปนทัพหนา ยกทัพเขาประชิดคายพมาที่ตําบลสามสบ กองทัพหลวงยกเขาไปประชิดคายพมาดินแดง เขาตีคายพมาพรอมกัน รบกันอยู ๓ วัน คายพมาก็แตกพายไป ทัพไทยไลโจมตีจนถึงคายหลวง ใน ที่สุดทัพพระมหาอุปราชาก็แตกพายไปดวย การที่ทัพพมาซึ่งยกเขามารุกรานไทยเปนทัพใหญ และ ตองพายแพไป ๒ คราวติดๆ กันเชนนี้ ทําใหพมาขยาดฝมือทหารไทยไมกลารุกรานไทยอีก กิตติศัพทไทยรบชนะพระเจาปดุงไดระบือไปทั่วทิศเปนโอกาสใหหัวเมืองประเทศราช เชน เมืองลือ เมืองเขิน เมืองเชียงรุง เมืองเชียงตุง พากันกระดางกระเดื่องแข็งเมือง เปนเหตุใหพระเจา ปดุงตองจัดทัพไปปราบปรามหัวเมืองดังกลาว ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริยแหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายวิทย พิณคันเงิน 1_edit.indd 38 20/02/2013 14:58:11
๓๙ รัชกาลที่ ๑ ครั้งที่ ๓ รบพมาที่ลําปางและปาซาง พ.ศ.๒๓๓๐ พระเจาปดุงไดสงกองทัพไปปราบปรามหัวเมืองฝายเหนือในเขตลานนาไทย ไดเมืองฝางแลว ตั้งกองสะสมเสบียงเตรียมการจะยกทัพมาตีเมืองลําปางและปาซางตอไป ขณะ นั้นพระยาเชียงรายไดจับตัวโปมะยุงวนสงมาใหพระยากาวิละเจาเมืองลําปางและสงตอลงมา กรุงเทพฯ ซักไซไดความวา พมาเตรียมการจะยกทัพมาตีลําปาง จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ให กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท ยกทัพขึ้นไปชวยเมืองลําปางและปาซาง ไดยกทัพเขาโอบทัพ พมาที่ทําการลอมเมืองแลวโจมตี พรอมกับทัพในเมืองตีกระหนาบออกมา ทัพพมาตานทานมิไดก็ แตกหนีไป ครั้นเสร็จสงครามแลว กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท จึงโปรดใหอัญเชิญพระพุทธ สิหิงคลงมายังกรุงเทพฯ 1_edit.indd 39 20/02/2013 14:58:14
๔๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระพุทธสิหิงค เปนพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ มีตํานานเลาวา กษัตริยผูครองนครองสิงหลทวีป ทําพิธีหลอขึ้น แลวตกมาอยูที่นครศรีธรรมราช พอขุนรามคําแหงเสด็จฯไปนครศรีธรรมราช ไดทรง ขอไปไวที่กรุงสุโขทัย จนถึงสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ แหงกรุงศรีอยุธยา ไดกรุงสุโขทัยเปน เมืองขึ้น จึงอัญเชิญลงมาไวที่กรุงศรีอยุธยา ภายหลังพระญาณดิสเจาเมืองกําแพงเพชรทูลขอไป ทาว มหาพรหมเจาเมืองเชียงรายยกทัพมาตีเมืองกําแพงเพชรได และขอไปไว ณ เมืองเชียงราย รวมกับ พระแกวมรกต ตอมาพระเจาเมืองเชียงใหมยกทัพไปตีเมืองเชียงรายได จึงอัญเชิญพระแกวมรกต และพระพุทธสิหิงคลงมาไว ณ เมืองเชียงใหม ตอมาพระไชยเชษฐาอัญเชิญพระแกวมรกตไปไว ณ กรุงศรีสัตนาคนหุต ครั้นสมเด็จพระนารายณมหาราชเสด็จไปตีเชียงใหมไดเมื่อ ป พ.ศ.๒๒๐๕ จึง อัญเชิญพระพุทธสิหิงคลงมายังกรุงศรีอยุธยาประดิษฐานไว ณ วัดพระศรีสรรเพชญ ตลอดเวลา ๑๐๕ ปครั้นกรุงเกาเสียแกพมาซึ่งขณะนั้นเชียงใหมตกเปนเมืองขึ้นของพมา จึงอัญเชิญพระพุทธสิ หิงคกลับขึ้นไปเชียงใหม ในคราวนี้กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาททรงดําริวา พระพุทธสิหิงค เปนพระพุทธรูปสําคัญ เคยอยูในกรุงศรีอยุธยามาชานาน จึงโปรดใหอัญเชิญลงมากรุงเทพฯ แลว ทูลขอไวในพระราชวังบวรสถานมงคล ทรงสรางพระที่นั่งพุทไธสวรรคเปนที่ประดิษฐาน ครั้นกรม พระราชวังบวรฯ ทิวงคตแลว พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชจึงทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหอัญเชิญเขาไปประดิษฐานไวในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ตลอดรัชกาล ที่ ๑-๔ พระบาทสมเด็จพระปวเรนทราเมศ มหิศเรศรังสรรค พระปนเกลาเจาอยูหัว จึงอัญเชิญกลับ ไปไวในพระราชวังบวรสถานมงคลตามเดิม พระพุทธสิหิงคจึงประดิษฐานอยูที่พระที่นั่งพุทไธสวรรค (พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ พระนคร) มาจนทุกวันนี้ ภาพจิตรกรรมฝาผนังภายในพระอุโบสถวัดบวรสถานสุทธาวาส เรื่องพระพุทธสิหิงค 1_edit.indd 40 20/02/2013 14:58:16
๔๑ รัชกาลที่ ๑ 1_edit.indd 41 20/02/2013 14:58:21
๔๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช จิตรกรรมโคลงภาพพระราชพงศาวดารแผนดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ครั้งที่ ๔ ไทยตีเมืองทวาย พ.ศ.๒๓๓๐ ขณะที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท ยกทัพไปตีพมาที่ลําปางและปาซาง พระองคเองทรง ยกทัพไปตีเมืองทวาย เปนการแกแคนพมา ทําการตีคายพมาไดหลายคาย แตยังตีเอาเมืองทวาย มิได พอดีขาดแคลนเสบียงอาหาร จึงเลิกทัพกลับพระนคร ครั้งที่ ๕ เจาเมืองทวายมาขอสวามิภักดิ์ พ.ศ.๒๓๓๓ อะแซหวุนกี้ถูกประหารชีวิต และมังจันจาผูวาราชการเมืองทวาย คาดวาตนจะ ไดตําแหนงแทนแตไมไดก็แสดงความนอยใจและกระดางกระเดื่อง พระเจาปดุงรับสั่งหาตัวไป สอบสวน แตมังจันจาขัดขืนและนําความมาขอสวามิภักดิ์ตอไทย โดยรวมเอาเมืองทวาย มะริดและ ตะนาวศรีมาขึ้นแกไทย จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ สงกองทัพไทยไปชวยรักษาเมืองทวาย และ ใหกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทไปตรวจดูชัยภูมิ หลังจากนั้นมากราบทูลวาทวายมีชัยภูมิไม ดี ทั้งไมนาไวใจในการที่มาขอเปนเมืองขึ้นของไทย ควรทําลายเมืองเสีย แตไมโปรดอนุญาตใหทํา ดังนั้น หากแตมีพระประสงคจะตีเมืองพมาใหไดจึงยกทัพไปตั้งชุมนุมที่เมืองทวาย ตะนาวศรีและ มะริด เตรียมยกทัพไปตีพมาทั้งทางบกและทางนํ้า พระเจาปดุงใหพระมาหาอุปราชายกทัพมาสูกับ ไทย แตเมืองทวาย ตะนาวศรีและมะริดกลับทรยศหวนกลับไปเขาขางพมา ไทยเห็นวาจะถูก กระหนาบจึงถอยกลับ 1_edit.indd 42 20/02/2013 14:58:24
๔๓ รัชกาลที่ ๑ ครั้งที่ ๖ รบพมาที่เชียงใหม พ.ศ.๒๓๔๐ พมาไดยกทัพใหญมาตีเชียงใหมพระยากาวิละเจาเมืองเชียงใหมปองกันเมืองไว อยางเขมแข็งและมีใบบอกมายังกรุงเทพฯ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชจึงทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทยกทัพขึ้นไปสมทบกับกองทัพหัวเมือง ตางๆ ไปชวยปองกันเมืองเชียงใหม กองทัพพมาถูกกองทัพไปไทยตีแตกพายกลับไปในการรบครั้งนี้ แมทัพพมาชื่อ เนมะโยกยอดิน สีหะสุระ เสียชีวิตในที่รบ ครั้งที่ ๗ ขับไลพมาออกจากเขตลานนาไทย พ.ศ.๒๓๔๕ พระยากาวิละบํารุงไพรพลไว แลวก็ยกขึ้นไปตีเมืองสาดซึ่งขึ้นแกพมา พระเจา ปดุงไดทราบก็ทรงขัดเคืองจัดสงกองทัพลงมาลอมเชียงใหมเปนการแกแคน ความทราบถึงพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหกรมพระราชวังบวรมหา สุรสิงหนาทยกทัพไปสมทบกับทัพหัวเมืองตางๆ ไปชวยเชียงใหม พอไปถึงลําพูนกรมพระราชวังบวร มหาสุรสิงหนาท ทรงประชวรดวยโรคนิ่ว จึงมอบใหกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข (วังหลัง) ถือ อาญาสิทธิ์คุมทัพทําการขับไลพมาตอไป กรมพระราชวังบวรสถานพิมุขยกทัพตามตีขึ้นไปถึง เชียงแสนและบานนาไทย ขับไลพมาออกจากพระราชอาณาเขตไปหมดสิ้น หัวเมืองลานนาจึงตก เปนของไทยตั้งแตนั้นมา และพระยากาวิละมีความดีความชอบเปนอยางมาก จึงทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหดํารงตําแหนงเปนพระเจาเมืองเชียงใหม หลังจากที่กรมพระราชวังบวรมหาสุร สิงหนาทเสด็จถึงกรุงเทพฯ และไดทรงประชวรหนักทิวงคตในที่สุด เจาฟากรมหลวงอิศรสุนทรจึง ไดรับการสถาปนาเปนกรมพระราชวังบวรฯ แทนสืบตอมา 1_edit.indd 43 20/02/2013 14:58:26
๔๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช หัวเมืองมอญ ความสัมพันธกับหัวเมืองมอญ ภายหลังที่กรุงศรีอยุธยาเสียแกพมาในป พ.ศ.๒๓๑๐ หัวเมืองมอญทั้งหมดไดตกเปนของพมาโดยมีโอกาสขยายอิทธิพลเขาไปได แมกระทั่งถึงรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เมืองทวาย เมืองเมาะตะมะ และเมืองมะริดกลาย เปนฐานทัพของพมาในการเตรียมการเขามาตีไทย พวกมอญซึ่งมีความเกลียดชังพมาเปนทุนเดิมอยู แลวเพราะถูกพมารวมดินแดนมอญเขากับพมานั้น ไดพยายามหนีมาอาศัยอยูในราชอาณาจักรไทย ตั้งแตสมัยกรุงธนบุรีแลว พ.ศ.๒๓๑๐ – ๒๓๙๔ พมามีอิทธิพลเหนือหัวเมืองมอญของชาวมอญที่อพยพหนีภัยจาก พมาเทานั้น แตการที่ไทยมีความสัมพันธกับชาวมอญอพยพชวยใหไทยไดชาวมอญเปนกําลังอยาง มากในกองทัพ หัวเมืองมลายู หัวเมืองมลายู ไดแก ปตตานี ไทรบุรี กลันตันและตรังกานู เคยเปนประเทศราชของไทยมา ตั้งแตสมัยกรุงศรีอยุธยา หลังจากเสียกรุงศรีอยุธยาแกพมาในป พ.ศ.๒๓๑๐ แลว หัวเมืองเหลานั้น จึงพากันแข็งเมือง เมื่อสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชเสด็จยกทัพไปปราบหัวเมืองภาคใตนั้น ไมมี เวลาพอที่จะยกทัพไปถึงหัวเมืองมลายู คงไดเพียงเมืองนครศรีธรรมราชลงไปถึงเมืองสงขลาอยูใน อํานาจเทานั้น 1_edit.indd 44 20/02/2013 14:58:29
๔๕ รัชกาลที่ ๑ พ.ศ.๒๓๗๘ เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ ทรงเสร็จจาก สงครามเกาทัพแลว ทรงพิจารณาเห็นวากองทัพไทยพรอมอยูแลว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ให ยกทัพไปปราบปรามหัวเมืองมลายูที่ตั้งแข็งเมืองอยู ใหขาหลวงอัญเชิญรับสั่งไปยังหัวเมืองเหลานั้น มาออนนอมดังเดิม มีปตตานีเทานั้นที่ไมไดมาออนนอม จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหยกทัพไปตี เมืองปตตานีได แลวตั้งชาวพื้นเมืองเปนสุลตานปกครองในฐานะเมืองประเทศราช บรรดาหัวเมือง มลายูที่เหลือ ไดแก ไทรบุรี กลันตันและตรังกานู เกิดความกลัว จึงพากันสงเครื่องราชบรรณาการ มาถวายออนนอมเปนประเทศราชตอกรุงเทพมหานครดังเดิม ไทยไดเปดโอกาสใหเจาผูครองเชื้อสายเจาเมืองเดิมปกครองสืบตอกันมา และยินยอมให เจาผูครองมีอิสระทุกประการในการปกครองภายใน เพียงแตใหแสดงความภักดีตอไทยดวยการสง ตนไมเงินตนไมทองและเครื่องราชบรรณาการใหไทย ๓ ป ตอครั้ง และหากไทยตองการอะไรเปน พิเศษ ไมวาในยามปกติหรือยามสงครามจะตองชวยเหลือ ไทยไดใหอํานาจเมืองนครศรีธรรมราช ทําหนาที่ควบคุมดูแลหัวเมืองไทรบุรีและกลันตัน และใหเมืองสงขลาควบคุมดูแลเมืองปตตานีและ ตรังกานู สุลตานเมืองปตตานีมิไดมีความจงรักภักดีตอไทยอยางแทจริง พยายามหาทางตั้งตัวเปนอิสระ อยูตลอดเวลา และถือโอกาสยกทัพมาตีเมืองสงขลา ในป พ.ศ.๒๓๓๔ และไดชวนใหองเชียงสือ ยก กองทัพมาชวยกันกรุงเทพมหานคร แตกองทัพเมืองนครศรีธรรมราชและกองทัพเมืองสงขลา ได ชวยกันตีกองทัพปตตานีแตกกอนที่กองทัพกรุงจะลงไปถึง และยังติดตามไปตีเมืองปตตานีไดอีก การกบฏของสุลตานเมืองปตตานีในครั้งนี้ ไดมีผลทําใหพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช รัชกาลที่ ๑ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหแบงหัวเมืองปตตานีออกเปน ๗ หัวเมืองไดแก ปตตานี ยะหริ่ง หนองจก สายบุรี ยะลา รามันหและระแงะ และทรงแตงตั้งขาราชการไปปกครอง หัวเมืองปตตานี สวนเมืองที่แบงออกใหมนั้น ก็ทรงแตงตั้งคนไทยบาง ชาวมลายูบางใหปกครอง อิสระกัน และใหอยูในความควบคุมดูแลของเมืองสงขลา และป พ.ศ.๒๓๕๒ พระยาไทรบุรี (ปะแง รัน บุตรของพระยาไทรบุรี อัลดุลละ กุรัมชะ) ไดสงกองทัพไปชวยรบพมาและไปชวยตีเมืองเประ มาเปนของไทย ในปพ.ศ.๒๓๕๕ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยจึงทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหเลื่อนยศเปนเจาพระยา ตอมาเจาพระยาไทรบุรี (ปะแงรัน) ไดรวมมือกับพมามาตีไทย พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศ หลานภาลัยจึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหหาตัวมาสอบสวน เมื่อป พ.ศ.๒๓๖๔ เจาพระยาไทรบุรี แข็งเมืองไมยอมสงตนไมเงินตนไมทองอีกตอไป พระองคจึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเจาพระยา นคร (นอย) คุมกองทัพเมืองนครศรีธรรมราชสมทบดวยกองทัพเมืองสงขลาและพัทลุง ยกไปตีเมือง ไทรบุรี เจาพระยาไทรบุรีสูไมไดก็หนีไปพึ่งอังกฤษอยูที่เกาะปนัง แลวเจาพระยานคร (นอย) ก็ตั้งให พระภักดีบริรักษ (แสง ตอมาไดเลื่อนเปนพระยา) เปนผูรักษาเมืองไทรบุรี และใหนายนุช (ตอมาได เลื่อนเปนเสนานุชิต) เปนปลัดเมือง ทั้ง ๒ คนนี้เปนบุตรของเจาพระยานคร (นอย) เมืองไทรบุรีจึง ตกอยูในอํานาจของเมืองนครศรีธรรมราชโดยสิทธิ์ขาดตั้งแตนั้นมา 1_edit.indd 45 20/02/2013 14:58:31
๔๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ในรัชกาลของพระองค มีการสงครามกับกัมพูชาและญวน ดังนี้ ๑. กัมพูชา ในตอนตนรัชกาลสมเด็จเจาพระยา (ชู) ไดชักชวนพระยายมราช (แบน) รวมกันกําจัดฟาทะ ละหะ (มู) ลงได ตอมาพระยายมราชกลับกําจัดสมเด็จเจาพระยาเสีย และตั้งตนเปนผูสําเร็จราชการ เมืองเขมร พอมีขาวแขกจามจะยกทัพมาตีเขมร พระยายมราชและพระยากลาโหม (ปก) จึงพานัก องเองและพระญาติพระวงศของเขมรเขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชมหาราชโปรดฯ รับรองนักองเองอยางพระราชบุตรบุญธรรม และทรง พระกรุณาโปรดฯ ใหพระยายมราชเปนเจาพระยาอภัยภูเบศร ไปเปนผูสําเร็จราชการเมืองเขมร ภาย หลังจากที่ไดปราบปรามเขมรจามราบคาบแลว พอนักองเองลาสิกขาบทแลวก็ทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหไปครองเมืองเขมร ทรงพระนามวา สมเด็จพระนารายณรามาธิบดี และใหพระยาอภัย ภูเบศรปกครองเมืองเสียมราฐ พระตะบองและศรีโสภณ และใหขึ้นแกไทยโดยตรง ตอมาอีก ๓ ป นักองเองทิวงคตจึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระยากลาโหมซึ่งเปนฟาทะละหะเปนผูสําเร็จ ราชการ พอฟาทะละหะถึงแกกรรม จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหนักองจันเปนสมเด็จพระอุทัย ราชาไปปกครองเมืองเขมร ๒. ญวนหรือเวียดนาม แมญวนกับไทยไมมีอาณาเขตติดตอกัน แตตางฝายตางก็ตองการแผอิทธิพลของตนเขาไปใน กัมพูชาและลาว ความขัดแยงจึงเกิดขึ้นและไดกลายเปนสงครามระหวางไทยกับญวน ซึ่งเปนการทํา สงครามเฉพาะในแผนดินกัมพูชา ไมมีกองทัพฝายใดรุกลํ้าเขาไปในอาณาเขตของประเทศอีกฝายหนึ่ง เหตุขัดแยงกับญวนไดเกิดขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ เมื่อเกิดกบฏไกเชินหรือไตเชินขึ้นในญวน พวกกบฏตีเมืองไว อันเปนราชธานีไดแลวตี หัวเมืองอื่นๆ ไดอีกโดยลําดับ จนกระทั่งถึงเมืองไซงอนแลวในที่สุดพวกกบฏก็ยึดครองเมืองญวนไว ไดทั้งหมดทั้งประเทศ กษัตริยและพระราชวงศตองหลบหนีกระจัดกระจาย และเจานายหลายองค ไดสิ้นพระชนมไป คงเหลือแตองเชียงชุนกับองเชียงสือซึ่งตางก็ไดหนีเขามายังราชอาณาจักรไทยใน สมัยกรุงธนบุรี และกรุงเทพมหานครตามลําดับ องเชียงชุนนั้นไดถูกประหารชีวิตในสมัยกรุงธนบุรี เนื่องจากเตรียมจะหนีออกนอกประเทศ สวนองเชียงสือหรือทางญวนเรียกเหวียงอานนั้น ไดหนีเขา มายังราชอาณาจักรไทยเมื่อปลายป พ.ศ.๒๓๒๕ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ ไดพระราชทานความอุปการะ เลี้ยงดูแกองเชียงสือและบริวารเปนอยางดี โดยพระราชทานที่ดินใหตั้งบานเรือน พระราชทานเครื่อง ยศและเบี้ยหวัดใหอยูกันดวยความรมเย็นเปนสุข และยังไดทรงพระกรุณาโปดรเกลาฯ ใหจัดกองทัพ ออกไปชวยตีเมืองไซงอนคืนใหแกองเชียงสือ รวม ๒ ครั้ง เมื่อป พ.ศ.๒๓๒๖ และพ.ศ.๒๓๒๗ อีก ครั้งหนึ่งแตไมเปนผลสําเร็จ 1_edit.indd 46 20/02/2013 14:58:32
๔๗ รัชกาลที่ ๑ พ.ศ.๒๓๒๙ องเชียงสือไดพาบริวารหนีกลับไปเมืองญวนแลวไดไปขอความชวยเหลือจาก ฝรั่งเศส แตไมเปนผลสําเร็จเพราะทางฝรั่งเศสไดเกิดกบฏขึ้น บานเมืองกําลังจลาจลวุนวายอยู อง เชียงสือจึงไดแตเพียงนายทหารอาสาสมัครชาวยุโรปมาชวยโดยพลการบางเทานั้น สวนทางไทยยังคง สงอาวุธ เสบียงอาหาร และเรือรบออกไปชวยองเชียงสืออีก ทุกครั้งที่องเชียงสือกราบบังคมทูลขอมา องเชียงสือไดพยายามทําศึกกับพวกกบฏไกเชินอยู ๓ ป ก็ตีไดอาณาเขตญวนกลับคืนมาเมื่อ ป พ.ศ.๒๓๓๓ แลวตั้งตัวขึ้นเปนเจาอันนันกก ใชพระนามวาพระเจากาวหวางเหวียงจั้ว แตทาง องเชียงสือยังไดสงตนไมเงินตนไมทอง และเครื่องราชบรรณาการเขามาถวายรวม ๖ ครั้ง นั่น หมายความวา ญวนยอมเปนประเทศราชขึ้นตอไทยและพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราชยังคงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหความอุปการะแกองเชียงสือเปนอยางดีตลอดมา ครั้น ถึงป พ.ศ.๒๓๔๕ องเชียงสือตีญวนไดหมดตลอดขึ้นไปจนถึงตังเกี๋ย กําจัดอํานาจพวกกบฏไกเชินลง ไดสิ้นเชิง แลวจึงทําพิธีราชาภิเษกขึ้นเปนจักรพรรดิ ใชพระนามวา พระเจาญาลองกาววางเด หรือ พระเจาเวียดนามยาลอง และแตนั้นมาญวนก็ถือวาเปนประเทศเอกราชไมยอมสงตนไมเงินตนไม ทองและเครื่องราชบรรณาการเขามาถวายอีกตอไป เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชเสด็จขึ้นครองราชย และทรงใหมีการ ตั้งขาราชการที่มีความดีความชอบในราชการใหมียศถาบรรดาศักดิ์ใหญนอยตามฐานะ และทรงตั้ง ราชการวังหลวงขึ้น รวมทั้งโปรดใหตั้งสมเด็จพระอนุชาธิราช เจาพระยาสุรสีหฯ เปนกรมพระราชวัง บวรสถานมงคล โดยสถาปนาพระราชวังขึ้นใหมใกลวังเดิมเปนพระราชวังหนา 1_edit.indd 47 20/02/2013 14:58:35
๔๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช 1_edit.indd 48 20/02/2013 14:58:39