รัชกาลที่1

๑๔๙ รัชกาลที่ ๑ แผนที่แสดงที่ตั้งปอมตามแนวกําแพงพระนคร 1_edit.indd 149 20/02/2013 15:03:44

๑๕๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๑. ปอมปจจามิตร ตั้งอยูทางฝงธนบุรี ตรงขามกับปากคลองผดุงกรุงเกษม ๒. ปอมปองปปจจนึก อยูบริเวณฝงตะวันออก ริมปากคลองผดุงกรุงเกษมขางใต ๓. ปอมฮึกเหี้ยมหาญ เปนปอมเล็กสําหรับยิงสลุต ๔. ปอมผลาญไพรีราบ อยูตรงบริเวณตลาดหัวลําโพง ๕. ปอมปราบศัตรูพาย อยูใกลสะพานนพวงศ ๖. ปอมทําลายปรปกษ อยูตรงมุมถนนหลานหลวง เชิงสะพานจตุรภักตรรังสฤษฎ ๗. ปอมหักกําลังดัษกร อยูตรงถนนราชดําเนิน ๘. ปอมมหานครรักษา อยูบริเวณปากคลองผดุงกรุงเกษมขางเหนือ ปอมและกําแพงพระนครของกรุงรัตนโกสินทรซึ่งสรางในรัชกาลที่ ๑ และ ๔ เหลานี้ เมื่อมี การขยายพระนครตามความเจริญของบานเมือง เชน การตัดถนน และสรางอาคารตางๆ จําเปน ตองรื้อลงเพื่อที่ในการกอสราง เริ่มตั้งแตรัชกาลที่ ๕ เปนตนมาจนในรัชกาลที่ ๗ ราชบัณฑิตยสภา ไดเล็งเห็นความสําคัญของการอนุรักษ ปอม ประตู และกําแพงพระนครไวเปนอนุสรณสถานทาง ประวัติศาสตร ดวยขณะนั้นคงเหลือเพียงปอมพระสุเมรุ กําแพงและประตูเมืองหนาวัดบวรนิเวศ วิหาร และปอมมหากาฬ ทั้ง ๓ แหงนี้ในปจจุบันไดรับการอนุรักษไวเปนโบราณสถานสําคัญของกรุง รัตนโกสินทร 1_edit.indd 150 20/02/2013 15:03:47

๑๕๑ รัชกาลที่ ๑ ปอมพระสุเมรุ อยูบริเวณมุมถนนพระอาทิตยและถนนพระสุเมรุเชื่อมตอกัน ดานขวาของปอมเปนคลังสินคา ของบริษัทศรีมหาราชา ดานซายเปนคลังสินคาของโรงพิมพคุรุสภา ถนนพระสุเมรุ ปอมพระสุเมรุ สรางในรัชกาลที่ ๑ เปนปอมกออิฐถือปูนทรงแปดเหลี่ยม หันหนาออกริมคลอง บางลําพู รากฐานของปอมและกําแพงเปนฐานแผอยูตํ่าจากระดับผิวดิน ๒ เมตร วัดจากดานเหนือ ไปใตกวาง ๔๕ เมตร สูงจากพื้นดินถึงยอดใบเสมาบนปอม ๑o.๕o เมตรและจากพื้นปอมชั้นบนถึง หลังคาหอรบ ๑๘.๙o ลักษณะเปนปอม ๓ ชั้น มีบันไดขึ้นปอมจากดานในกําแพง ๓ บันได มีเชิง เทินและแผงบังปน ปอมชั้นลางแบงเปน ๒ สวน โดยมีกําแพงใบเสมาชนิดปลายแหลมกั้นระหวาง ผนังปอมชั้นลางและชั้นบน มีประตูออกไปสูสวนหนาของปอม สวนหนาของปอมชั้นลางนี้กําแพงมี ใบเสมาชนิดเหลี่ยมขนาดใหญ แตละเสมาเจาะชองตีนกาหรือกากบาทเล็กๆ หลายชอง ปอมชั้นที่ ๒ มีบันไดทางขึ้นอยูทางสวนหลังของปอม ๑ บันได (๑๖ ขั้น) กําแพงของปอมชั้นที่สองนี้มีใบเสมา ชนิดปลายแหลม ตํ่าจากใบเสมาลงมาเจาะเปนชองโคงปลายแหลม (Pointed arch) ดานละ ๔ ชอง และยังมีชองตีนกาเล็กๆ เรียงสับหวางกันอีก ๓ แถวตรงกลางปอมกอผนังแบงเปนหองๆ รวม ๓๘ หอง เพื่อเก็บกระสุนดินดําและอาวุธ สวนหอรบรูปเจ็ดเหลี่ยมและหลังคาปอมไดพังทลายไประหวาง รัชกาลที่ ๕ ถึงรัชกาลที่ ๗ ในปพุทธศักราช ๒๕๒๗ กรมศิลปากรจึงไดบูรณะขึ้นใหมเนื่องในโอกาส สมโภชกรุงรัตนโกสินทรครบ ๒๐๐ ป โดยอาศัยรูปถายของเดิมครั้งรัชกาลที่ ๕ กรมศิลปากรไดขึ้นทะเบียนปอมพระสุเมรุพรอมดวยปราการเปนโบราณสถานสําคัญของชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลม ๖๖ ตอนที่ ๖๔ วันที่ ๒๒ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๙๒ 1_edit.indd 151 20/02/2013 15:03:49

๑๕๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช กําแพงและประตูเมืองหนาวัดบวรนิเวศวิหาร เปนแนวกําแพงและประตูเมือง ชวงระหวางปอมพระสุเมรุและปอมมหากาฬ ซึ่งเหลืออยูเพียง ประตูเดียวในจํานวน ๑๖ ประตูของกําแพงเมืองรอบพระนคร อยูริมถนนพระสุเมรุฝงตรงขามกับ วัดบวรนิเวศวิหาร ปจจุบันบริเวณดานซายและขวาของกําแพงเปนอาคารรานคาและโรงงาน ดาน หลังระหวางกําแพงกับคลองรอบกรุงเปนที่ตั้งอาคารบานเรือนของราษฎร แนวกําแพงยาว ๓๖ เมตร กําแพงและประตูเมืองนี้กอดวยอิฐถือปูน ประตูมีลักษณะเปนประตูเหลี่ยม มีชองประตูรูป โคง สวนบนของประตูเปนลูกกรงปูนปน สองขางชองประตูมีลายเสนนูนเปนกรอบสี่เหลี่ยม เหนือ โคงประตูมีลายเสนทแยงเขาหากัน ตรงสวนตอกําแพงและสองขางประตูทําเปนรูปขดกนหอยขนาด ใหญอยูระดับเดียวกับใบเสมากําแพงเมืองสองขางประตูเปนกําแพงใบเสมาชนิดปลายแหลม มีชอง ตีนกาหรือชองกากบาทเล็กๆ เปนแนวอยูที่กําแพง สวนลางของใบเสมามีชานเดินเลียบบนกําแพง และมีบันไดขึ้นบนเชิงเทินอยูสองขางประตู สวนยอดประตูไดพังทลายลงมานานแลว ในพุทธศักราช ๒๕๒๔ กรมศิลปากรจึงไดบูรณะขึ้นใหมเนื่องจากในโอกาสสมโภชกรุงรัตนโกสินทรครบ ๒๐๐ ป โดยอาศัยรูปถายของเดิมครั้งรัชกาลที่ ๕ กรมศิลปากรไดขึ้นทะเบียนกําแพงและประตูเมืองหนาวัดบวรนิเวศวิหาร เปนโบราณ สถานสําคัญของชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลม ๙๗ ตอนที่ ๒๕ วันที่ ๑๙ กุมภาพันธ พุทธศักราช ๒๕๒๓ 1_edit.indd 152 20/02/2013 15:03:53

๑๕๓ รัชกาลที่ ๑ ปอมมหากาฬและกําแพงเมือง ตั้งอยูริมคลองรอบกรุง ใกลบริเวณเชิงสะพานผานฟาลีลาศมีแนวกําแพงเมืองตอไปเปนแนว ตามถนนมหาไชย ลักษณะปอม เปนปอมขนาดใหญทรงแปดเหลี่ยม วัดจากฐานชั้นนอกดานทิศเหนือจรดฐาน ดานทิศใตกวาง ๓๘ เมตร ความสูงจากพื้นดินถึงปลายใบเสมา ๔.๙o เมตร และจากพื้นดินถึงหลังคา ปอม ๑๕ เมตร โครงสรางกออิฐฉาบปูน รากฐานอยูใตระดับผิวดิน ลักษณะเปนปอม ๓ ชั้น มีบันได ทางขึ้นสูชั้นที่ ๑ และชั้นที่ ๒ กําแพงปอมเปนแบบใบเสมาเหลี่ยมขนาดใหญทั้งหมด ยกเวนกําแพง ปกกาที่ตอออกมาจากกําแพงปอมชั้นที่ ๒ มีลักษณะใบเสมาปลายแหลมเหมือนกําแพงเมือง ตัวปอม ชั้นบนสุดมีลักษณะเปนหอรูปแปดเหลี่ยม มีประตูทางเขา ๑ ประตู หลังคาโครงไมมุงกระเบื้องทรง คลายฝาชีหรือใบบัวคํ่า ๒ ชั้น ที่ปอมชั้นลางมีปนใหญตั้งประจําชองเสมา รวมทั้งสิ้น ๖ กระบอก กําแพงเมืองที่ตอจากปอมหากาฬไปตามแนวถนนมหาไชยนั้น มีลักษณะเปนกําแพงมีเชิงเทิน ใบเสมาชนิดปลายแหลมยาว ๑๘o เมตร ถูกตัดขาดเปนชวงๆ รวม ๔ ชวง กําแพงชวงยาวมีชอง ประตูเปนรูปโคงแบบประตูชองกุดใตเชิงเทิน ๓ ประตู สองขางชองประตูเปนบันไดขึ้นสูชานบน กําแพง ในพุทธศักราช ๒๕๒๔ กรมศิลปากรไดบูรณะปอมและกําแพงเมือง เนื่องในโอกาสสมโภช กรุงรัตนโกสินทรครบ ๒๐๐ ป และไดกอคอนกรีตแนวเชิงเทินเชื่อมชวงกําแพงที่ขาดเขาดวยกันตาม แบบเดิม 1_edit.indd 153 20/02/2013 15:03:55

๑๕๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ปอมมหากาฬและกําแพงเมืองทั้งหมด ไดรับการบูรณะสวนที่ชํารุดและทาสีใหมหลายครั้ง เนื่องจากตั้งอยูในที่ชุมชนมีแขกเมืองและนักทองเที่ยวผานอยูเสมอ ในสมัยรัฐบาลจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต เปนนายกรัฐมนตรี ไดมีการติดไฟสําหรับสองปอมใหเกิดความงดงามในเวลากลางคืนดวย ภาพของปอมมหากาฬเคยไดรับการนําลงพิมพในธนบัตรใบละ ๑o บาท ในรัชกาลปจจุบันระยะหนึ่ง เมื่อมีการประดับประทีปโคมไฟเนื่องในวันเฉลิมพระชนมพรรษาตลอดจนงานโอกาสพิเศษอื่นๆ ปอม มหากาฬจะไดรับการตกแตงดวยเสมอเพราะเปนปอมที่มีลักษณะสงางาม อยูริมถนนราชดําเนินอัน เปนถนนสายสําคัญของพระนคร กรมศิลปากรไดขึ้นทะเบียนปอมมหากาฬพรอมดวยกําแพงเมืองเปนโบราณสถานสําคัญของ ชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลม ๖๖ วันที่ ๒๒ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๙๒ 1_edit.indd 154 20/02/2013 15:03:58

๑๕๕ รัชกาลที่ ๑ ปอมวิไชยประสิทธิ์ ตั้งอยูในแขวงวัดอรุณ เขตบางกอกใหญ ริมแมนํ้าเจาพระยาปากคลองบางกอกใหญ เดิมชื่อ ปอมบางกอกหรือปอมวิไชเยนทร ตามนามเจาพระยาวิไชเยนทร (Constantin Falcon) ซึ่งเปน แมกองอํานวยการกอสราง ประวัติการสรางปรากฏในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาวา ประมาณพุทธศักราช ๒๒๒๓ ไทยไดมีปอมปนอยูแลวที่บางกอกทั้งสองฝงแมนํ้าเจาพระยา ปอมทางฝงตะวันตกเปนปอมขนาด ใหญ สวนทางฝงตะวันออกเปนปอมขนาดเล็กมีปนใหญและทหารชาวโปรตุเกสและลูกครึ่งเปน ผูควบคุมรักษา ปอมนี้ยังมีลักษณะการกอสรางไมคอยมั่นคงแข็งแรงมากนัก เจาพระยาวิไชเยนทร ไดกราบบังคมทูลแนะนําใหสมเด็จพระนารายณมหาราชสรางปอมใหญ ณ เมืองธนบุรีทั้งสองฝง แมนํ้า และทําลายโซใหญขึงระหวางสองฝงขวางลํานํ้าไว เพื่อปองกันเรือขาศึกซึ่งจะมาจากทางทะเล เนื่องจากธนบุรีหรือเรียกขณะนั้นวาบางกอกเปนเมืองหนาดานสําคัญทางทะเลของกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระนารายณมหาราชจึงโปรดใหเจาพระยาวิไชเยนทรเปนแมกองอํานวยการกอสราง พุทธศักราช ๒๒๒๘ นายเชอวาลิเอร เดอ โชมองต (Chevalier de Chaumont) ราชทูต ฝรั่งเศสซึ่งเดินทางมาเจริญสัมพันธไมตรีกับไทย ไดมีโอกาสขึ้นพักแรม ณ ตึกรับรองปอมฝงซายของ แมนํ้าคืนหนึ่ง (ปอมวิไชยประสิทธิ์) ไดตรวจดูปอมคายของไทยและปรึกษากับเจาพระยาวิไชเยนทร เกี่ยวกับการสรางปอมใหมที่บางกอก (ฝงตะวันออก) ผูออกแบบคือนายโวลังต (Vaulacte) วาง โครงการจะสรางเปนปอมใหญเพราะจะใหกองทหารฝรั่งเศสมาอยูประจํา 1_edit.indd 155 20/02/2013 15:04:01

๑๕๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช กอนที่นายเชอวาลิเอร เดอ โชมองตและคณะจะเดินทางกลับประเทศฝรั่งเศส สมเด็จพระ นารายณมหาราชทรงขอนายทหารชาวฝรั่งเศสชื่อ เรือเอกเดอ ฟอรแบง (Chaude de Forbin) ไว เปนครูฝกทหารไทย พรอมกับนายชางวิศวกรฝรั่งเศสอีก ๑ คนชื่อ นายชางเดอ ลามาร (de Lamare) ตอมาไดโปรดเกลาฯ พระราชทานบรรดาศักดิ์แกเรือเอก เดอฟอรแบง เปน “ออกพระศักดิสงคราม” เจาเมืองบางกอก โปรดใหเจาพระยาวิไชเยนทรและออกพระศักดิสงครามลงไปควบคุมการกอสราง ปอมใหมที่เมืองบางกอก (บริเวณโรงเรียนราชินีลางปจจุบัน) โดยมีนายชางเดอ ลามาร เปนนายชาง วิศวกร จดหมายเหตุของออกพระศักดิสงครามกลาวเพียงแตวาปอมปราการแหงนี้หอรบเปนรูปหา เหลี่ยม เขาใจวาคงมีการซอมแซมปรับปรุงปอมทางฝงตะวันตกในคราวนี้ดวย พุทธศักราช ๒๒๒๙ ออกพระศักดิสงครามไดรับคําสั่งใหมาประจํารักษาเมืองบางกอก และเรงรัดการสรางปอมใหเสร็จ และในปนี้ออกพระศักดิสงครามก็ไดปราบปรามกบฏมักกะสัน (Macassar) ซึ่งมาโจมตีปอมดวย ออกพระศักดิสงครามรับราชการอยูไมนานก็ผิดใจกับเจาพระยาวิไชเยนทรจึงกราบถวายบังคมลา ออกจากตําแหนงและเดินทางกลับประเทศฝรั่งเศส พุทธศักราช ๒๒๓o สมเด็จพระนารายณมหาราช โปรดใหนายพลเดลฟารช (Geenerel Desfarges) พรอมดวยกองทหารที่มากับคณะทูตของนายเดอ ลาลูแบร (Simon de la Loudere) อยูประจํารักษาปอมที่เมืองบางกอก ถึงพุทธศักราช ๒๒๓๑ ตนรัชกาลสมเด็จพระเพทราชาเกิดการ สูรบระหวางทหารไทยและทหารฝรั่งเศส ณ ปอมวิไชเยนทรทั้ง ๒ ฝง ในที่สุดกองทหารฝรั่งเศสตอง ยอมคืนปอมที่บางกอกแกไทยและออกจากประเทศไปทั้งหมด ปอมวิไชเยนทร ฝงตะวันออกเสียหาย มาก สมเด็จพระเพทราชาจึงโปรดใหรื้อลงเหลือแตปอมวิไชเยนทรฝงตะวันตกปอมเดียว พุทธศักราช ๒๓๑๑ สมเด็จพระเจากรุงธนบุรี ทรงสถาปนากรุงธนบุรีเปนราชธานี ทรงเลือก ที่ตั้งพระราชวังติดกับปอมวิไชเยนทรฝงตะวันตก ดวยทรงเห็นวาเปนชัยภูมิมั่นคงแข็งแรง ตอมาอีก ๓ ปโปรดฯ ใหสรางกําแพงพระนคร และคงบูรณะซอมแซมปอมวิไชเยนทรในคราวนี้ดวย ได พระราชทานนามปอมใหมวา “ปอมวิไชยประสิทธิ์” ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาจักรีบรมนาถ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลก แมวาจะทรงยายราชธานีมาตั้ง ณ กรุงรัตนโกสินทรแลว ก็ยังทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทาน พระราชวังเดิมใหเปนที่ประทับของพระราชวงศชั้นสูงตอมา ปอมวิไชยประสิทธิ์ซึ่งอยูทางดานหนา ของพระราชวังเดิมจึงไดรับการดูแลรักษาอยูเสมอ ถึงพุทธศักราช ๒๔๔๓ พระบาทสมเด็จพระ ปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทาน พระราชวังเดิมใหเปนโรงเรียนนายเรือ ปอมวิไชยประสิทธิ์และพระราชวังเดิมจึงตกอยูในความดูแล ของกองทัพเรือตลอดมา กองทัพเรือเคยใชเปนสถานที่ยิงปนเที่ยง ยิงปนพระราชพิธี เก็บอาวุธดินดํา และเปนที่ตั้งเสาชักธงผูบัญชาการทหารเรือดวย ปจจุบันกองทัพเรือไดนําธงราชนาวีขึ้นชักที่ปอมวิ ไชยประสิทธิ์รวมกับธงผูบัญชาการทหารเรือ โดยชักธงของผูบัญชาการทหารเรือที่ยอดเสา และสราง กราฟขึ้นใหมเพื่อชักธงราชนาวี เปนเครื่องหมายแหงความเปนเอกราชอธิปไตยและเกียรติของ ประเทศชาติและราชนาวีไทย กรมศิลปากรไดประกาศขึ้นทะเบียนปอมวิไชยประสิทธิ์เปนโบราณสถานสําคัญของชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลม ๖๖ ตอนที่ ๖๔ วันที่ ๒๒ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๙๒ 1_edit.indd 156 20/02/2013 15:04:03

๑๕๗ รัชกาลที่ ๑ 1_edit.indd 157 20/02/2013 15:04:11

๑๕๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช บรรณานุกรม กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ. ประวัติศาสตร, กรุงเทพฯ : คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๒๑. กรมวิชาการ, สังคมศึกษา. กรุงเทพมหานคร : คุรุสภา ๒๕๒๑. กรมศิลปากร, คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป. จดหมายเหตุการณอนุรักษกรุง รัตนโกสินทร, กรุงเทพฯ : สหประชาพาณิชย ๒๕๒๕. กรมศิลปากร, กฎหมายตราสามดวง, กรุงเทพฯ : ๒๕๒๑. กรมศิลปากร, จดหมายเหตุคณะบาทหลวงฝรั่งเศสในแผนดินพระเจาเอกทัศน กรุงธนบุรีและกรุงรัตนโกสินทร ตอนตน, พระนคร : คุรุสภาลาดพราว ๒๕๑๑. กระทรวงยุติรรม, ที่ระลึกนิทรรศการทางศาล สมโภชกรุงรัตนโกสินทรสองรอยป, กรุงเทพฯ ; ๒๕๒๕. ขุนวิจิตรมาดรา, ประวัติการคาไทย, กรุงเทพฯ : บัณฑิตการพิมพ, ๒๕๑๖. ขจร สุขพานิช. ประวัติศาสตรไทย, กรุงเทพมหานคร : แสงรุงการพิมพ, ๒๕๒๑. คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป, พระมหากษัตริยในพระบรมราชจักรีวงศกับประชาชน, กรุงเทพฯ : ชวนการพิมพ, ๒๕๒๕. คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป, ประวัติศาสตรกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๑ – รัชกาลที่ ๓ พ.ศ.๒๓๒๕ – พ.ศ.๒๓๙๔ เลม ๑, กรุงเทพฯ : อมรการพิมพ ๒๕๒๕. ณรงค พุมพิศ, ประวัติศาสตร ๑, กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยรามคําแหง, ๒๕๑๔. ดวงพร ทีปะปาล, พระราชประวัติ ๑๐ มหาราชของไทย, กรุงเทพฯ : อํานวยสาสน, ๒๕๒๔. ดนัย ไชยโยธา, รศ. ประวัติศาสตรไทย : ยุคกรุงธนบุรีถึงกรุงรัตนโกสินทร, กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร, ๒๕๔๖.เจาพระยา ทิพากรวงศ, พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๑, กรุงเทพฯ : คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๐๓. เจริญ ไชยชนะ. ประวัติศาสตรไทย, กรุงเทพมหานคร : เกษมบรรณกิจ, ๒๕๒๑. ญาติ ไหวดี. การปกครองของไทย, กรุงเทพมหานคร : โอเดียนสโตร, ๒๕๑๙. ประทุมพร วัชรเสถียร ประวัติศาสตรไทย กรุงเทพฯ : อักษรเจริญทัศน, ๒๕๒๓. ถนอม อานามวัฒน, ความสัมพันธระหวางไทย เขมร ญวน ในสมัยรัตนโกสินทรตอนตน, กรุงเทพฯ : คุรุสภา ลาดพราว, ๒๕๑๖. ถนอม อานามรัตและคณะ, ประวัติศาสตรไทย (พิมพครั้งที่ ๓), กรุงเทพฯ : อมรการพิมพ, ๒๕๒๘. แถมสุข นุนนนท, ประวัติศาสตรไทย, นครปฐม : ภาควิชาประวัติศาสตร คณะอักษรศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร, ๒๕๒๓. 1_edit.indd 158 20/02/2013 15:04:13

๑๕๙ รัชกาลที่ ๑ ทวีศักดิ์ ลอมลิ้ม, ความสัมพันธระหวางไทยกับมลายูในสมัยรัตนโกสินทรตอนตน, กรุงเทพฯ : แพรพัทยา, ๒๕๑๖. นคร พันธุณรงค, ประวัติศาสตรไทยสมัยกรุงธนบุรี และรัตนโกสินทร (พิมพครั้งที่ ๒), กรุงเทพฯ :พิฆเนศร, ๒๕๒๖. ประทุมพร วัชรเสถียร, ประวัติศาสตรไทย , กรุงเทพมหานคร : อักษรเจริญทัศน, ๒๕๒๓. ประยุทธ สิทธิพันธ, สามวัง, กรุงเทพฯ : ปริทัศนศาสตร, ๒๕๑๙. พงศศักดิ์ ปกปอง และคณะ. หนังสือประกอบการเรียน รายวิชา ส.๗ สรางเสริมประสบการณชีวิต กรุงเทพมหานคร : โอเดียนสโตร , ๒๕๒๗. โพธิ์ แซมลําเจียก, ๙ มหาราชของไทย (พิมพครั้งที่ ๔), พระนคร, ธรรมบรรณาคาร, ๒๕๑๕. วีระชัย มีชอบธรรม และคณะ, สรางเสริมประสบการณชีวิต ๓, กรุงเทพมหานคร : อักษรบัณฑิต. มปป. สรางเสริมประสบการณชีวิต ๗. กรุงเทพมหานคร : อักษรบัณฑิต, มปป. วุฒิชัย มูลศิลป, รศ. และกนกวลี ชูชัยยะ, หนังสือเรียนสังคมศึกษาประวัติศาสตรไทย, บริษัทตนออ ๑๙๙๙ จํากัด, ๒๕๔๓. สนิท สมัครการ, การเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรมกับการพัฒนาการของสังคม. กรุงเทพมหานคร : เดียนสโตร, ๒๕๒๕. สมพงษ เกษมสิน. การปกครองของไทย. กรุงเทพมหานคร : ไทยวัฒนาพานิช, ๒๕๑๘. สมสมัย เกษมเนตร และนาฏยา สุวรรณทรัพย, แบบเรียนหมวดวิชา สังคมศึกษา๑, กรุงเทพมหานคร : วัฒนาพานิช, ๒๕๒๘. สิริ เปรมจิตต, จิตตสอาด ศรียงค, พระบรมราชจักรีวงศ, กรุงเทพฯ : เสาวภาค, ๒๕๑๔. สํานักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแหงชาติ กระทรวงศึกษาธิการ, วันสําคัญ, (พิมพครั้งที่ ๓) กรุงเทพฯ : คุรุสภา ลาดพราว, ๒๕๘๐. สุทธิลักษณ อําพันวงศ, คนเดนในอดีต, กรุงเทพฯ : สุวิริยาสาสน, ๒๕๔๓. หอสมุดแหงชาติ, พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่๑ รัชกาลที่ ๒. อาทร จันทวิมล, ดร. ประวัติของแผนดินไทย, (พิมพครั้งที่ ๒) กรุงเทพฯ : อักษรไทย, ๒๕๔๖. อุดม เชยกีวงศ. การเมืองในประวัติศาสตรไทย. กรุงเทพมหานคร : บรรณกิจ, ๒๕๑๗. มหาราชกับการพัฒนาเศรษฐกิจของไทย, กรุงเทพฯ : สุขภาพใจ , ๒๕๔๕. มหาราชทางเศรษฐกิจ, กรุงเทพฯ : ดวงกมล, ๒๕๓๐. ประวัติศาสตรไทยจากครูแสตมป, กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา, ๒๕๔๖. อุดม เชยกีวงศ และคณะ, ประวัติศาสตรชาติไทย, กรุงเทพฯ : แสงดาว, ๒๕๔๘. กองบรรณาธิการนิตยสารศิลปากร,กระทรวงศึกษาธิการ. เสนทางเดินทัพโบราณในจังหวัดกาญจนบุรี. นิตยสารศิลปากร. ปที่ ๓๑ เลมที่๑ มีนาคม- เมษายน ๒๕๓๐ ดํารงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา. ไทยรบพมา (พิมพครั้งที่๗) กรุงเทพฯ : สํานักพิมพคลังวิทยา ๒๕๒๐ จารึกวิไลแกว. “เมืองกาญจนบุรีเกาและคายของกองทัพไทยและพมา ในสงครามทุงลาดหญา ปมะเส็ง พ.ศ.๒๓๒๘๒ 1_edit.indd 159 20/02/2013 15:04:15

๑๖๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เอกสารการสัมมนาทางวิชาการเรื่องประวัติศาสตรเมืองกาญจนบุรี ๔-๖ กันยายน ๒๕๓๔ ณ หอประชุมหองสมุด วิทยาลัยครูกาญจนบุรี (เอกสารโรเนียว) ถวิล อยูเย็น พล.ต. สรุปเรื่องสงครามเกาทัพ. พระเกียรติคุณสมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท (บุญมา) กรุงเทพฯ : ประยูรวงศ ๒๕๒๒. ภาสกร วงศดาวัน. ประวัติศาสตรสงครามเกาทัพสมัยตนรัตนโกสินทร. กรุงเทพฯ : หางหุนสวนจํากัดภาพพิมพ ๒๕๕๒ รวมศักดิ์ ไชยโกมินทร, พล.ท. สงครามประวัติศาสตร กรุงเทพฯ : พิฆเณศร พริ้นติ้งเซนเตอร จํากัด. ๒๕๔๑. __. สงครามเกาทัพ. เอกสารโรเนียว. ๒๕๔๓. __. การศึกษาคนควากระบวนการตางๆ ใน “สงครามเกาทัพ”. เอกสารโรเนียว. ๒๕๔๓” รวมศักดิ์ ไชยโกมินทร. พล.ท. และผศ.วรวุธ สุวรรณฤทธิ์. สงคราม ๙ ทัพ มหายุทธิ์แหงกรุงรัตนโกสินทร.กรุงเทพฯ: แสงดาว. ๒๕๕๕. วรวุธ สุวรณณฤทธิ์, ประวัติศาสตรเมืองกาญจนบุรี. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพโอเดียนสโตร ๒๕๔๓. __. กาญจนบุรีดินแดนตะวันตก. กรุงเทพฯ: สํานักพิมพโอเดียนสโตร ๒๕๔๕. อุทยานประวัติศาสตรสงคราม๙ ทัพ. ประวัติความเปนมาของสงคราม ๙ ทัพ และการรบกับพมาที่ทาดินแดง : อรุณการพิมพ มปป. อุดม เชยกีวงศ. สมเด็จพระเจาตากสินมหาราช. กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา, ๒๕๕๐. 1_edit.indd 160 20/02/2013 15:04:16