รัชกาลที่1

๔๙ รัชกาลที่ ๑ การปกครอง การปกครองประเทศหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชเสด็จขึ้น เถลิงถวัลยราชสมบัติ พระองคทรงจัดแบงการปกครองออกเปน ๒ สวนไดแก การปกครองสวน กลาง (ราชธานี) และการปกครองสวนภูมิภาค (หัวเมือง) ตําแหนงที่รองลงมาจากพระมหากษัตริย คือตําแหนงกรมพระราชวังบวรสถานมงคล การปกครองสวนกลาง การปกครองสวนกลางประกอบดวย สมุหนายก หัวหนาฝายพลเรือน มีหนาที่ดูแลปกครอง ความสงบเรียบรอยโดยทั่วไปในพระนคร สมุหกลาโหม หัวหนาฝายทหาร มีหนาที่ถวายคําปรึกษา พระเจาแผนดิน ทั้งสองตําแหนงเรียกวา “อัครมหาเสนาบดี” รองลงมาเปน เสนาบดีจตุสดมภ ประกอบดวย ๑.เสนาบดีกรมเมือง (กรมเวียงหรือกรมพระนครบาล) ใชตราพระยมทรงสิงห เปนตราประจํา ตําแหนงมีหนาที่ปราบปรามโจรผูราย และดูแลรักษาความสงบเรียบรอยภายในพระราชอาณาจักร มีราชทินนามวา พระยายมราช ๒. เสนาบดีกรมวัง (ธรรมาธิกรณ) ใชตราเทพยาดาทรงพระนนทิกร (โค) เปนตราประจํา ตําแหนง มีหนาที่ดูแลการในพระบรมมหาราชวัง พิจารณาคดีแพง และจัดงานพระราชพิธีทั่วไป มี ราชทินนามวา พระยาธรรมาธิกรณ ๓. เสนาบดีกรมพระคลัง (กรมทา) ใชตราบัวแกวเปนตราประจําตําแหนง มีหนาที่เกี่ยวกับ การเงินทั้งรับ-จายในทองพระคลัง เก็บรักษาพระราชทรัพยที่ไดจากการเก็บสวยอากร และเจริญ สัมพันธไมตรีกับตางประเทศ มีราชทินนามวา พระยาคลัง ๔. เสนาบดีกรมนา (เกษตราธิการ) ใชตราพระพิรุณทรงนาคเปนตราประจําตําแหนง มีหนา ที่ดูแลรักษานาหลวง เก็บภาษีขาว ซื้อขาวขึ้นฉางหลวง เก็บรักษาเสบียงในยามศึกสงครามและใน ยามขาดแคลน มีราชทินนามวา พระยาพลเทพ การปกครองสวนกลางมีกรุงเทพฯ เปนเมืองหลวง ศูนยกลางของการปกครองอาณาจักร พระ มหากษัตริยทรงเปนประมุข มีอํานาจสูงสุด ทรงปกครองรวมกับเสนาบดีที่สําคัญคือ สมุหนายกและ สมุหกลาโหมกับจตุสดมภ 1_edit.indd 49 20/02/2013 14:58:41

๕๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช การปกครองสวนภูมิภาค แบงออกเปนหัวเมืองฝายเหนือและหัวเมืองฝายใตนอกจากนั้น ยังมีหัวเมืองชั้นเอก หัวเมือง ชั้นโท และหัวเมืองประเทศราช หัวเมืองทั่วราชอาณาจักรอยูภายใต การปกครองดูแลของ ๓ หนวยงาน คือกรมมหาดไทย ปกครองหัวเมืองชายทะเลรอบอาวไทย โดยทางทฤษฎีพระมหากษัตริยเปนผูแตงตั้งเจาเมือง แต โดยมากเจาเมืองมักเปนผูมีอํานาจและมีอิทธิพลในเมืองเหลานั้นอยูแลว ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชจึงทรงออกพระราชกําหนดการปกครองหัวเมือง พ.ศ.๒๓๔๕ โดยตัดทอนอํานาจของเจาเมืองในการแตงตั้งขาราชการสําคัญๆ เพื่อใหการปกครองหัวเมืองมี ประสิทธิภาพมากขึ้น การปกครองประเทศราช สมุหนายกหรือสมุหพระกลาโหมหรือ กรมทา เปนผูควบคุมปกครองหัวเมืองดังกลาวมาแลว สวนประเทศราชเจาประเทศราชจะตองไดรับการแตงตั้งจากพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว แตจะ ทรงปลอยใหหัวเมืองประเทศราชปกครองกันเอง หนาที่ของเจาของเมืองประเทศราชจะตองดูแล ความมั่นคงไมใหขาศึกลวงลํ้าเขามาในเขตแดน ซึ่งเปนการรักษาความมั่นคงของรัฐบาลกลาง และ หัวเมืองและประเทศราช จะตองนําดอกไมทอง เครื่องราชบรรณาการมาถวายตามประเพณี ใน สมัยนี้ไดยกเลิกฐานะเมืองประเทศราชของเมืองนครศรีธรรมราช โดยเปลี่ยนเปนเมืองชั้นนอก และ สถาปนาหัวเมืองลานนา ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริยแหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายแนบ ทิชินพงศ 1_edit.indd 50 20/02/2013 14:58:45

๕๑ รัชกาลที่ ๑ กฎหมาย กฎหมายซึ่งนํามาใชปกครองประเทศในสมัยกรุงรัตนโกสินทรตอนตน โดยเฉพาะในรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชนั้น เปนกฎหมายที่รับตกทอดมาจากสมัยกรุงศรีอยุธยา ซึ่งเริ่มตรากฎหมายออกมาตั้งแตรัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ โดยไดนําเอากฎหมาย ของขอมและมอญที่รับมาจากอินเดียอีกทอดหนึ่งมาดัดแปลงใหเขากับสภาพการปกครองของไทย และหลังจากนั้นไดมีพระมหากษัตริยของกรุงศรีอยุธยาอีกหลายพระองคที่ไดออกกฎหมายเพิ่มเติม เชน รัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ สมเด็จพระชัยราชา สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ สมเด็จพระเอกาทศรถ สมเด็จพระเจาทรงธรรม สมเด็จพระเจาปราสาททอง สมเด็จ พระนารายณมหาราช สมเด็จพระเพทราชา สมเด็จพระเจาอยูหัวทายสระ และสมเด็จพระเจาอยูหัว บรมโกศ เปนตน การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๒ ใหแกพมา ทําใหกฎหมายมีขอผิดพลาดและไมได ใหความยุติธรรม ตามกฎหมายเดิมไพรที่ทุกขยากขายตัวเปนทาสนั้นจะตองทําราชการใหแกหลวงเดือนหนึ่ง แลวทํางานรับใชเจาเงินเดือนหนึ่งไมมีเวลาทํามาหากินของตนเองเลย พระบาทสมเด็จพระพุทธ ยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรงพระราชดําริวา ไพรพวกนี้ไดรับความเดือดรอนในการครองชีพยิ่งนัก จึงทรงผอนผันใหทําราชการแกหลวง ๑ เดือน ทํางานใหเจาเงินเดือน ๑ เดือน และประกอบอาชีพ ๑ เดือน กฎหมายฉบับนี้ประกาศใชในวันพฤหัสบดี แรม ๔ คํ่า เดือน ๑๐ พ.ศ.๒๓๒๙ …ซึ่งเจาหมูฝายทหาร พลเรือน พิจารณาลูกหมูหมูใดก็ดีซึ่งเปนสัจวาทุกขยากไปเปนทาส ผูมีชื่อแลเจากรมปลัดกรมสมุหบัญชีนายหมวดนายเลี้ยงผูใดผูหนึ่งรูเห็นสมวา ไพรผูนั้นทุกขยากแล ผูจะชวยนั้นไดบอกกลาวมูลนายผูใดผูหนึ่งเปนมั่นคงไซรในพระอัยการเกานั้นวา ชอบใหเอาตัวผูนั้น ใชราชการเดือนหนึ่ง ใชเจาเงินเดือนหนึ่งนั้น ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ สั่งวาเห็นยากแคนแกไพร ผูนั้นนักดวยที่ใชเจาเงินเดือนอยูนั้นเจาเงินจะไดใหขาวปลาอาหารกินอยู ครั้นที่รับราชการเดือนหนึ่ง นั้น หาผูใดจะแตงเสบียงมาใหกินไมได แลแตนี้สืบไปเมื่อหนา ถาแลไพรหมูใดกรมใดทุกขยากและไดบอกกลาวมูลนายรูเห็นเปน มั่นคงจริงไซร ก็ใหปนสามสวนและใหนายเอาใชราชการเดือนหนึ่ง ใหเจาเงินเดือนใหเดือนหนึ่ง ให ทํากินเปนเสบียงเดือนหนึ่ง แลใหเจาหมูฝายทหารพลเรือนทั้งปวงทําตามรับสั่งนี้… (๑) ปลายป พ.ศ.๒๓๓๕ เกิดฝนแลง ราษฎรทํานาไมคอยไดผลเก็บเกี่ยวไดนอย ทําใหขาวในป พ.ศ.๒๓๓๕ มีราคาแพง เกิดการกักตุนขาว พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรง หวงใยประชาชนจะไดรับความเดือดรอนจากการที่มีผูกักตุนขาวไวขายในราคาแพง จึงทรงออก กฎหมายในเดือน ๑๑ พ.ศ.๒๓๓๕ หามมิใหผูใดกักตุนขาว และไดกําหนดราคาซื้อขายขาวในอัตรา ที่เหมาะสม กฎหมายฉบับนี้ไดกําหนดโทษผูละเมิดขอหามถึงขั้นประหารชีวิตสวนผูรูเห็นเปนใจ ชวยกักตุนขายขาวในราคาแพงจะถูกลงโทษเฆี่ยนคนละสามยก จากนั้นจะถูกนําตัวไปแหประจาน ทางบก ๓ วัน ทางเรือ ๓ วันแลวสงตัวไปเปนตะพุนหญาชาง (1) กรมศิลปากร. กฎหมายตราสามดวง, กรุงเทพฯ ๒๕๒๑ 1_edit.indd 51 20/02/2013 14:58:47

๕๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช …มีพระราชโองการมานพระบัณฑูรสุรสีหนาทดํารัสถามขาทูลละอองฯ เนืองๆ ดวยนํ้าฝนยัง บันดาลตกตองตามระดูอยูฤๅประการใด… ควรแลฤๅไมเมตตาปรานีลูกเมียญาติผูจะไปทําสงครามมา ขายขาวขึ้นราคามากมีแตโลภเจตนา หามีเมตตาแกกันไม แลวมิไดคิดถึงพระเดชพระคุณ คนจําพวก นี้เหมือนหนึ่งไมชวยบํารุงไพรบานเมืองอันอยูพระนคร จะใหยากจนโซตาย หาชอบดวยการแผนดิน ไมใหหามเสีย อยาใหขายขาวแกกันขึ้นเอาราคามากและใหราษฎรซื้อขายกันขาวนาทุงคงเกวียน ละสองตําลึง ขาวนาสวนคงเกวียนละสิบาท…จะเอาตัวเปนโทษถึงตาย สวนผูรูเห็นเปนใจชักนําซื้อ ขายไดสวนแบงปนนั้น จะเอาตัวรอดเปนโทษเฆี่ยนคนละสามยก ทะเวนบกสามวันทะเวนเรือสาม วัน สงตัวไปเปนตะพุนหญาชาง…(๑) การชําระกฎหมาย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชจึงไดทรงใหชําระกฎหมายขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๓๔๗ โดยใหอาลักษณ ลูกขุนและราชบัณฑิตรวม ๑๑ คน ชวยกันชําระพระราชกําหนด บทพระอัยการอันมีอยูในหอหลวง ตั้งแตพระธรรมศาสตรไปใหถูกตองตามบาลี และเนื้อความมิใหผิดเพี้ยน ซํ้ากันได จัดเปนหมวดเปนเหลาเขาไวและใหดัดแปลงขอความที่วิปลาศฟนเฟอนไมยุติธรรมนั้นให ชอบโดยยุติธรรมไว เมื่อชําระแลวใหอาลักษณ ชุบเสนหมึก ๓ ฉบับ ไวหองเครื่องฉบับหนึ่ง ไวหอ หลวงฉบับหนึ่ง และไวศาลหลวงสําหรับลูกขุนฉบับหนึ่ง ใหปดตราพระราชสีห พระคชสีห และตรา บัวแกวทุกเลมเปนสําคัญ การพิจารณาพิพากษาคดีความ ตองนําฉบับที่ประทับตราทั้งสามมาจึงจะ ถูกตองเชื่อถือได กฎหมายที่ไดชําระแลวนี้เรียกวา “กฎหมายตราสามดวง” ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริยแหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายนรา เกษประไพ (1) อางแลว, กฎหมายตราสามดวง. 1_edit.indd 52 20/02/2013 14:58:54

๕๓ รัชกาลที่ ๑ นอกจากนี้ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชยังมีการออกพระ ราช-บัญญัติเกี่ยวกับเรื่องชูสาว การทะเลาะวิวาทกัน และคดีความอื่นๆ ถึง ๒๒ ขอ พระราชกําหนด ดังกลาวปรากฏวาตราสามดวงเลม ๕ ซึ่งสามารถแสดงออกเปนดานๆ ไดดังตอไปนี้ ๑. พระราชกําหนดใหมที่เกี่ยวกับความปลอดภัยของสถาบันพระมหากษัตริย ไดแก พระราชกําหนด ขอ ๑ เจาหนาที่ตรวจทางและรักษาพระองคเวลาเสด็จพระราชดําเนิน ขอ ๓๘ ผูสมัครรับราชการเปนมหาดเล็กขอเฝาชาวที่ตองเปนมีสกุลและคุณวุฒิ ๒. พระราชกําหนดใหม ที่เกี่ยวกับความปลอดภัยของประเทศ ไดแก ขอ ๑๑ หามขาราชการและราษฎรมีปนไวกับบาน ถาจะไปคาขายใหมาขอเบิก ขอ ๑๖ เมื่อขาศึกมาถึงเขตเมือง หามผูตองเกณฑจางวานผูอื่นไปแทน ขอ ๔๔ ระเบียบการตั้งกรมการชาวดาน ๓. พระราชกําหนดใหมที่เกี่ยวกับทางดานพุทธศาสนา เชน ขอ ๑๓ ใหชาวบานคอยจับผูรายที่ทําอันตรายแกพระพุทธรูป พระสถูปเจดีย ขอ ๑๔ ชายทําชูกับภริยาของขาราชการที่บวชใหมีโทษ ขอ ๓๓ ใหชนทุกชั้นตั้งอยูในกุศลกรรม ๑๐ ประการ ขอ ๓๕ ใหนับถือเทพารักษแตพอควร หามอยาใหนับถือลึงค ขอ ๓๖ พรรณนาถึงศีลและใหขาทูลละอองสังวรในศีล ขอ ๔๕ หามเก็บอัฐิไปทิ้งไวในกุฏิวิหาร ๔. พระราชกําหนดใหมที่เกี่ยวกับสภาพทางสังคม แบงออกเปน ๔.๑ พระราชกําหนดที่ใหขาราชการประชาชนเปนผูมีศีลธรรม เชน ขอ ๒ เพิ่มโทษขาราชการเสพสุรา เลนเบี้ย ขอ ๒๒ หามขาราชการวิวาท ดาตีฟนแทงกัน ขอ ๒๗ หามลักลอบตมกลั่นนํ้าสุรา ขอ ๔๒ หามเลนการพนันชนไก ชนนก กัดปลา ๔.๒ พระราชกําหนดที่เกี่ยวกับเรื่องทาส ไพรและมูลนาย เชน ขอ ๔ ไพรฟองกลาวโทษมูลนาย ขอ ๕ ไพรไดความทุกขยากเปนทาส ขอ ๑๒ โทษเลกหลบหนีราชการ ขอ ๑๕ โทษลักคนในพระราชวัง ขอ ๑๗ โทษผูบังเลกถาวาเปนทาสใหนายเงินสาบานตัว ขอ ๑๘ หามชวยไถไพรหลวง ขอ ๑๙ ชวยทาสไมรูจักเรือนเบี้ยและผูขายใหชวยไถตอหนาลูกขุน ณ ศาลหลวง เจาเมืองกรมการ 1_edit.indd 53 20/02/2013 14:58:55

๕๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ขอ ๒๑ หามเอาเลกหมูอื่นมาสักเปนของตนหรือเอาไปถวายเปนมหาดเล็ก ขอ ๓๐ นายเงินบิดพลิ้วไมยอมรับเงินคาตัว ขอ ๓๘ โทษผูเอาทาสไปขายหลายแหง ๕. พระราชกําหนดใหมที่เกี่ยวกับทางดานเศรษฐกิจ ไดแก ขอ ๘ โทษผูทําหรือใชเงินปลอม ขอ ๙ หามฟองเรียกทรัพยถวายพระเจาอยูหัวและถวายเจานายตางๆ ขอ ๑๐ คาธรรมเนียมตอและซอมแปลงสําเภา ขอ ๒๓ กําหนดอัตราใชเบี้ย ๔๐๐ ตอเฟอง ขอ ๒๔ กําหนดราคาขาวและหามกักขาว ขอ ๓๐ ผูรับซื้อหรือรับจํานองทองเคลือบ ทองอาบจะเรียกเอาราคาที่ใชนั้นคืนไมได ขอ ๔๓ หามขายขาวลงเรือสําเภา นอกจากนี้ยังมีพระราชกําหนดใหมที่เกี่ยวกับความปลอดภัยของเด็ก เชน ขอ ๒๐ กลาวถึง การแตงตัวเด็ก มีพระราชกําหนดใหมใหเปลี่ยนแปลงการถือนํ้าพระพิพัฒนสัตยา คือใหไหว พระรัตนตรัยกอนรูปพระเชษฐบิดร และมีเพิ่มเติมกฎหมายลักษณะพิสูจนอีกดวย การตรากฎหมาย การตรากฎหมายที่สําคัญในรัชกาลที่ ๑ คือการตรากฎหมายตราสามดวง กฎหมายไทยที่ เขียนเปนลายลักษณอักษรมีมานานแลว ตลอดสมัยกรุงศรีอยุธยามีเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ เมื่อกรุงแตกก็ กระจัดกระจาย สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชทรงรวบรวมขึ้น ตอมา พ.ศ.๒๓๔๗ รัชกาลที่ ๑ มี รับสั่งวาไววา กฎหมายมิใชหายไปหมดเพียงแตกระจัดกระจายเทานั้น กอนรวบรวมกฎหมายมีเรื่อง วุนวายมากวิธีตัดสินความ มีพระมหาราชครูเปนผูตัดสิน การตัดสินใชคนที่มีตําแหนงเปนพราหมณ เปนผูเปดอานคําพิพากษา ไมใชคนไทยตําแหนงนี้คงใชกันตอมา สาเหตุที่มีการประมวลกฎหมาย เพราะมีคดีนายบุญสีเกิดขึ้น คือนายบุญสีชางเหล็กหลวง รองทุกขกลาวโทษพระเกษมวา “อําแดง ปอมภรรยานายบุญสีฟองหยานายบุญสี นายบุญสีไมยอมหยา เพราะอําแดงปอมเลนชู พระเกษม หาไดพิจารณาตามคําใหการไม แตกลับพิจารณาไมเปนธรรมเขากับอําแดงปอม แลวสงขอความให ลูกขุนศาลหลวงพิจารณาใหจาดจากผัวเมียตามกฎหมาย จึงตรัสวาหญิงนอกใจชายแลวมาฟองหยา ชาย แลวลูกขุนใหหยากัน หาความยุติธรรมมิได จึงใหตรวจสอบกฎหมายตางๆ ปรากฏวา “ชายหา ผิดมิได หญิงขอหยา ทานวาเปนหญิงขอหยาชาย ใหหยาได” ถูกตองตรงกันทุกฉบับ พระองคไมทรง เชื่อวานักปราชญที่ออกกฎหมายจะออกมาลักษณะไมยุติธรรมเชนนี้ นาจะจําและลอกกันมาผิดๆ คนรุนหลังเขียนตามใจชอบ จึงทรงตั้งคณะกรรมการชําระกฎหมายขึ้นใหมออกเปนพระราชกําหนด พ.ศ.๒๓๔๘ คณะกรรมการมี ๑๐ นาย คือ อาลักษณ ๔ ลูกขุน ๓ และราชบัณฑิต ๓ ดัดแปลงให ถูกตองและยุติธรรมจัดเปนหมวดหมู กฎหมายเกาๆ ใหทําลายเสีย แลวใหอาลักษณเขียนไว ๓ ชุด ไวหองเครื่อง หอหลวง และศาลหลวงสําหรับลูกขุน ทุกเลมปดตราพระราชสีห (ตรามหาดไทย) พระ คชสีห (ตราสมุหกลาโหม) ตราบัวแกว (ตราพระคลัง) ไวเปนสําคัญ ใหประกาศวาถามีการพิจารณา ที่ใดถาไมมีตราทั้งสามถือวาไมใชกฎหมายแทจริง กฎหมายตรา ๓ ดวง มีกฎมณเฑียรบาลอยูดวย 1_edit.indd 54 20/02/2013 14:58:57

๕๕ รัชกาลที่ ๑ เนื้อหาของกฎหมายตราสามดวง ประกอบไปดวย กฎหมายลักษณะทั่วไป กฎมณเฑียรบาล กฎหมายลักษณะการปกครองกฎหมายวาดวยธรรมนูญศาลและพิจารณาคดี กฎหมายเอกชน กฎหมายอาญา และกฎหมายซึ่งมิไดจัดอยูตามมูลคดี ซึ่งกฎหมายตราสามดวงนี้ไทยนํามาใชจนถึง รัชกาลที่ ๕ แหงกรุงรัตนโกสินทร หลังจากนั้นจึงมีการปฏิรูปกฎหมายใหม ระบบการศาลและกฎหมาย การพิจารณาความแยกยายกัน ไมรวมอยูในกรมหรือในกระทรวงเดียวกัน ผูมีหนาที่พิจารณา คดีความหรือลูกขุนก็ขึ้นอยูกับกรมตางๆ เชน ศาลหัวเมืองฝายเหนือก็ขึ้นอยูกับมหาดไทย ศาลหัว เมืองฝายใตก็ขึ้นกับกลาโหม ศาลหัวเมืองที่ขึ้นอยูกับกรมทาก็ขึ้นตรงตอกรมทา ศาลนครบาลใน กรุงเทพฯ ก็ขึ้นอยูในกรมเมือง ศาลเหลานี้พิจารณาคดีทั้งความแพงและความอาญา นอกจากนี้คาล กรมทายังชําระความตางประเทศและศาสนา ชําระความเรื่องนา มีศาลอิสระคือศาลราชตระกูล ศาลกรมสุรัสวดี การพิจารณาคดีตางๆ จะตองมีการฟองรองไปยังกรมรับฟอง (การฟองหามฟอง เจาตางกรม สมเด็จพระเจาลูกเธอและหลานเธอ) เมื่อรับฟองของราษฎรไดแลว ก็นําเสนอลูกขุน ณ ศาลหลวง ถาเปนเรื่องใหญก็นําความกราบบังคมทูล 1_edit.indd 55 20/02/2013 14:59:00

๕๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช 1_edit.indd 56 20/02/2013 14:59:04

๕๗ รัชกาลที่ ๑ เศรษฐกิจ หลังจากการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ ๒ ใหแกพมา ใน พ.ศ.๒๓๑๐ แลว ทําใหสภาพทางดาน เศรษฐกิจของประเทศไทยทรุดโทรมลงเปนอันมาก ถึงแมวาจะไดมีการปรับปรุงการเศรษฐกิจใน สมัยกรุงธนบุรีบาง แตก็ยังไมเพียงพอ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระองคจึงทรงทําการปรับปรุงฟนฟูประเทศทางดานเศรษฐกิจเปนอันมาก กอปรกับในรัชสมัยของ พระองคนี้จําเปนตองมีการปรับปรุงประเทศทางดานตางๆ หลายดาน จําเปนตองใชจายเงินทองเปน จํานวนมาก ซึ่งปจจุบันที่ทําใหเกิดการปรับปรุงทางดานเศรษฐกิจ ไดแก ๑.ในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชนั้น มีการสงครามกับพมาหลาย ครั้ง สวนใหญพมาจะยกทัพเจามาโจมตีไทยเปนทัพใหญ ทําใหไทยตองใชจายเงินทองในการทํา สงครามไปเปนอันมาก โดยเฉพาะอยางยิ่งเงินซื้อขาวเปนเสบียงเลี้ยงดูทหาร ๒.มีคาใชจายในการติดตอกับตางประเทศเพิ่มขึ้น ซึ่งสวนใหญเปนชาติทางเอเชีย เชน จีน ซึ่ง ไดเขามาคาขายติดตอกับไทยตลอดมา ๓.เนื่องจากขาราชการไทยในสมัยกอนไมมีการจายเงินเดือนใหเปนประจําเชนเดียวกับ ปจจุบัน มีแตการจายเปนเงินบําเหน็จตอบแทนความดีความชอบในการรับราชการสนองพระเดช พระคุณ ปหนึ่งเพียงครั้งเดียวเทานั้น ๔.ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช มีเงินพระราชทานสวนหนึ่ง แขกพระราชทานใหแกเจานายในราชสกุลเปนประจําทุกป เนื่องจากเจานายสวนใหญเปนผูรวมใน ภาระตางๆ กับองคพระมหากษัตริย เชน งานพระราชสงคราม เปนตน จึงจําเปนที่ตองพระราชทาน เงินสวนหนึ่งใหเปนคาใชจายสวนพระองค ๕.แมวาภารกิจดานสงครามกับพมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช จะยังคงดําเนินอยูจนแทบตลอดรัชสมัย แตพระองคก็เอาพระทัยใสตอทางพระพุทธศาสนา เปนอยางดี ดังจะเห็นไดจากพระราชกรณียกิจหลายประการทางศาสนา เชน การปรับปรุงชําระ พระไตรปฎก การกอสรางบูรณะวัดวาอารามหลายแหง ตลอดจนเอาพระทัยใสในทางจัตุปจจัยของ พระสงฆเปนอยางยิ่ง จึงทําใหมีรายจายสวนหนึ่งจากเงินพระราชทรัพยเรียกวา “เงินเกณฑบุญ” ถวายพระราชทานบํารุงกิจการทางศาสนาเปนประจําทุกๆ ป มากนอยตามแตรายไดของแผนดิน ๖.นอกจากคาใชจายทางดานตางๆ ที่กลาวมาแลว ยังมีคาใชจายอื่นๆ อีก เชน การตั้งโรงทาน คาใชจายในการสรางทางคมนาคม คาใชจายในการตั้งโรงพิมพหลวง คาใชในการกอตั้งโรงกษาปณ คาใชจายในการสรางพระราชวังในตางจังหวัด เปนตน จากความจําเปนในการใชจายเงินของประเทศดังกลาว พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟา จุฬาโลกมหาราช จึงทรงปรับปรุงกิจการเศรษฐกิจของประเทศเพื่อใหประเทศมีฐานะทางเศรษฐกิจ ที่ดีขึ้นดังนี้ 1_edit.indd 57 20/02/2013 14:59:06

๕๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช การเก็บภาษีอากร การเก็บภาษีอากรในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชนั้น แตกตางไป จากสมัยกรุงศรีอยุธยา กลาวคือ การเก็บภาษีอากรในสมัยกรุงศรีอยุธยาแบงออกเปน ๔ ประเภท คือ จังกอบ อากร สวยและฤชา ซึ่งรวมกันเรียกวา สวยสาอากร หรือสวยสัดพัฒยากร สวนในรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชนั้นมีหนวยงานที่ทําหนาที่บริหารภาษีอากร ดังนี้ สวนกลาง มีหนวยงานที่เกี่ยวกับการบริการภาษีอากรดังตอไปนี้ หนวยบริหารทั่วไป ๑.กรมมหาดไทย ควบคุมหัวเมืองตางๆ ทางฝายเหนือทั้งดินแดนภายใน ภายนอกและเมือง ประเทศราชฝายเหนือ มีสมุหนายกเปนอัครมหาเสนาบดีวาการในกิจการทั้งปวง มีอํานาจในการ ควบคุมออกคําสั่ง แตงตั้งเจาภาษีนายอากรในหัวเมืองเหลานั้น ๒.กรมกลาโหม ควบคุมหัวเมืองตางๆ ทางใตทั้งหัวเมืองตางๆ ทางใต ทั้งหัวเมืองชั้นใน หัว เมืองชั้นนอก และเมืองประเทศราชมลายู มีสมุหกลาโหมเปนอัครมหาเสนาบดีวาการในกิจการทั้ง ปวง รวมทั้งมีอํานาจควบคุมออกคําสั่ง แตงตั้งเจาภาษีนายอากรในหัวเมืองเหลานั้น ๓.กรมนา มีหนาที่ควบคุมดินแดนหัวเมืองชั้นในแถบชายทะเลตะวันออก ๑๑ เมือง หนวยควบคุมภาษีอากร ๑.พระคลังมหาสมบัติ แยกออกเปน ๓ กรม คือ (๑) พระคลังมหาสมบัติบวรราชวัง (๒) พระคลังมหาสมบัติในบรมหาราชวัง (๓) พระคลังเดิม ๒.พระคลังในขวา ๓.พระคลังในซาย นอกจากนั้นยังมีกรมตางๆ เชน กรมทากลาง กรมทาซาย กรมทาขวา กรมนา ในการ ควบคุมภาษีอากรมีขาราชการและเจาพนักงานควบคุมเรียกวา “เจาจํานวน” ทําหนาที่รวบรวม ผลประโยชนตอบแทนจากการประมูลของเจาภาษีนายอากร สวนภูมิภาค มีเจาเมืองคณะกรรมการเปนผูควบคุมดูแลการจัดเก็บภาษีอากร เจาหนาที่ ชั้นรองลงไปทําหนาที่ควบคุม ไดแก นายอําเภอหรือนายแขวง ทั้งฝายไทยและจีน กํานันบาน และ นายกองเฉพาะเมืองที่มีนายกองไปควบคุมไพรสวยทําอากร หรือสวยสงรัฐบาลขึ้นอยูใตบังคับบัญชา ของเมืองนั้นๆ ดวย 1_edit.indd 58 20/02/2013 14:59:08

๕๙ รัชกาลที่ ๑ การตั้งพิกัดอัตราภาษี ภาษีอากรตางๆ ที่รัฐบาลจัดเก็บเองหรือใหภาษีนายอากรประมูลไปเก็บรัฐบาลไดวาง กฎเกณฑเกี่ยวกับภาษีอากรแตละชนิดไววาภาษีอากรใดจะเก็บเปนเงินเทาใด เรียกวา “พิกัดอัตรา” ซึ่งเปนการสะดวกตอเจาภาษีนายอากร เพื่อไปจัดเก็บตามพิกัดที่กําหนดไว และเปนการสะดวกตอ รัฐบาลในการควบคุมเจาภาษีนายอากรใหเก็บตามพิกัดนั้นๆ ดวย การกําหนดพิกัดอัตราภาษีอากร มีอยู ๒ ลักษณะคือ ๑.ไมตั้งพิกัดอัตราวาจะเก็บภาษีอากรอยางใด เทาใด สวนใหญจะเปนภาษีอากรที่เจาภาษี อากรอยางใด เทาใด สวนใหญจะเปนภาษีอากรที่เจาภาษีนายอากรผูประมูลผูกขาดทําเสียเองเปน แตประมูลวาจะเสียภาษีอากรตอบแทนเปนตัวเงินหรือสิ่งของใหแกรัฐบาลปละเทาใด เมื่อประมูล ผูกขาดจากรัฐบาลไดแลวก็ไปดําเนินกิจการของตนตอไป เชน อากรสุรา อากรบอนเบี้ย อากรเตา ถาน อากรคาเรือจาง อากรรังนก อากรกุงแหงเมืองสงขลา อากรผลไมที่ยืนตน อากรฝน ฯลฯ ๒.รัฐบาลใหประมูลผูกขาดเก็บตามพิกัดที่กําหนดใหโดยกําหนดพิกัดไวอยางแนนอน เจาภาษีนายอากรจะไปเก็บนอกเหนือจากพิกัดไมได แตการสงคาตอบแทนนั้นมักจะสงเปนเงิน เชน ภาษีสุกร ภาษีใต ชัน นํ้ามันยาง ภาษีถานไมไผ ภาษีเลกสวยคานา อากรสมพัตสร อากรตลาด อากรคานํ้า ฯลฯ การจัดเก็บภาษีอากร ๑.ภาษีที่รัฐบาลจัดเก็บเอง ไดแก ภาษีอากร บางอยางมีรายไดสูงและมีสวนเกี่ยวของกับ สวนไดเสียของประเทศ เชน คานา คาสวน และคาภาษีปากเรือ คานา รัฐบาลจะใชวิธีการประเมินหรือที่เรียกวา “วิธีเดินนา” เปนประจําป เพื่อเรียกเก็บเงิน จากราษฎรผูทํานาในฤดูเก็บเกี่ยวขาวในปนั้นๆ คาสวน ใชวิธีการ “เดินสวน” ซึ่งมีการรังวัดสวนรัชกาลละครั้ง ภายหลังเสด็จขึ้นครองราชย ได ๓ ป เก็บตามชนิดพืชผลในสวนนั้นๆ ภาษีปากเรือ เก็บจากเรือที่บรรทุกสินคาเขามาขายตามขนาดกวางยาวปากเรือ คือวาละ ๑,๗๐๐ บาท สําหรับเรือที่บรรทุกสินคาเขามา วาละ ๑,๕๐๐ บาท สําหรับเรือเปลาที่เขามาซื้อสินคา ๒.ภาษีอากรที่ใหเอกชนผูกขาดสัมปทานไป กําหนดใหเก็บตามพิกัดอัตราภาษีอากรแตละ ชนิด การประมูลนั้นรัฐบาลใชวิธีการที่รัดกุม โดยใหผูประมูลมีนายประกันและผูเขาหุนสวนอากร ประมูลดวยการแตงตั้งอยูในอํานาจเงินที่ตองสงกรมกองและเจานาย งวดสงและบทบังคับตางๆ ไว อยางชัดเจน การสงเงินประมูลจะแบงเปนงวดๆ ตามจํานวนเงินมากนอย มีเจาจํานวนเปนผูควบคุม 1_edit.indd 59 20/02/2013 14:59:09

๖๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ความสัมพันธกับตางประเทศ ในรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชมีการติดตอกับตางประเทศ ดังนี้ ๑. จีน ความสัมพันธระหวางไทยกับจีนในกรุงรัตนโกสินทรยุคฟนฟูชาติบานเมือง เปนไปในลักษณะ แหงการติดตอคาขาย เนื่องจากในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ นั้นตรงกับทางยุโรปกําลังตกอยูในสภาวะสงครามเนื่องมาจากการปฏิบัติใหมฝรั่งเศส และการขยาย อํานาจของพระจักรพรรดินโปเลียน การสมาคมติดตอคาขายกับชาวยุโรปจึงไดลดนอยลงเปนอยาง มาก นานๆ จึงมีเรือสินคาของชาวยุโรปไดเขามาถึงเมืองไทย การคาขายสวนใหญในชวงนี้เปนการ คาขายกับประเทศจีน โดยทางไทยไดสงสําเภาบรรทุกสินคาไปขายยังเมืองจีนในแถบบริเวณไหหลํา กวางตุง ซัวเถา ฮกเกี้ยน แตจิ๋ว ขณะเดียวกันทางจีนก็ไดสงสําเภาเขามาคาขายกับไทยอยูเสมอ ไทย กับจีนเปนประเทศเพื่อนบานที่ติดตอคาขายกันมาตั้งแตสมัยกรุงสุโขทัย จนอิทธิพลของวัฒนธรรม จีนหลายอยางไดมีสวนเขามาแทรกผสมอยูในวัฒนธรรมไทย สําเภาหลวงที่ใชสําหรับไปมาคาขายกับจีนในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช มีปรากฏชื่ออยู ๒ ลําคือ เรือหูสูงและเรือทรงพระราชสาสน การที่ไทยกับจีนมีการ คาขายติดตอกันไดสะดวกแลว ยังเปนเพราะไทยมีสินคาหลายชนิดเปนที่ตองการของชาวจีน และ ในทํานองเดียวกันจีนก็มีสินคาหลายชนิดที่ทางไทยตองการ เชน เครื่องลายคราม ถวยชามเบญจรงค และผาแพร ตางก็ไดรับประโยชนจากการติดตอคาขายดวยกัน ไทยมีความพอใจติดตอคาขายกับพวกพอคาจีนและพอคาแขกมากกวาพวกพอคาชาวยุโรป โดยสังเกตวา กรมทาหรือกรมพระคลังของไทยมีตําแหนงขุนนางจีนชื่อ พระยาโชฎึกเศรษฐี และเจา กรมทาซายทําหนาที่เกี่ยวกับการคาทางดานประเทศจีน และมีขุนนางแขกชื่อ พระยาจุฬาราชมนตรี ประจํากรมทาขวา ทําหนาที่เกี่ยวกับการคาทางดานมลายู ชวา อินเดีย ๒. โปรตุเกส พ.ศ.๒๓๒๙ อันโตนิโอ เดอ วีเสนท หรือองตนวีเสนเปนทูตผูอัญเชิญพระราชสาสนเขามาถวาย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เพื่อขอตั้งโรงสินคาที่กรุงเทพ พระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดทรงกรุณาโปรดเกลาฯ ใหจัดพิธีตอนรับคณะทูตชุดนี้อยางใหญ โตและทางไทยก็ไดตอบพระราชสาสน โดยมอบใหอันโตนิโอ เดอ วีเสนท เปนผูอัญเชิญมาเชนกัน พ.ศ.๒๓๖๑ ไทยไดสงเรือกําปนหลวงชื่อ มาลาพระนคร ออกไปคาขายถึงเมืองมาเกา อัน เปนดินแดนในอารักขาของโปรตุเกสอยูในประเทศจีน โดยมีหลวงสุรสาครเปนนายเรือ เจาเมือง มาเกาไดเอาใจใสรับรองเลี้ยงดูและอํานวยความสะดวกในการติดตอคาขายเปนอยางดี ครั้นจะ กลับเจามาเมืองไทย เจาเมืองมาเกาไดแตงตั้งให การลูสมานูเอล ดา ซิลไวรา เปนทูตถือสาสนนํา เครื่องราชบรรณาการเขามาขอเจริญทางพระราชไมตรี มาดวยเรือกําปนชื่อ อินยันเต ทางไทยได 1_edit.indd 60 20/02/2013 14:59:11

๖๑ รัชกาลที่ ๑ ตอนรับและอํานวยความสะดวกใหเปนอยางดี เปนการตอบแทนที่โปรตุเกสเคยเอื้ออารีตอไทยมา กอน และชวงเวลานั้นไทยกําลังตองการหาซื้อปนไวในราชการ หากไทยมีความสัมพันธกับโปรตุเกส การหาซื้อปนจะสะดวกขึ้น อนุญาตใหเรือโปรตุเกสขึ้นมาถึงกรุงเทพมหานครได ทูตของโปรตุเกสได เขาเฝาฯ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย รัชกาลที่ ๒ เพื่อถวายพระราชสาสนและเครื่อง ราชบรรณาการ ๓. อังกฤษ อังกฤษเปนชาติผูนําทางอุตสาหกรรมในพุทธศตวรรษที่ ๒๔ มีนโยบายขยายการคา ทั้งใน เอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต การคาของอังกฤษ ระหวางอินเดียกับจีนไดเจริญขึ้น เปนลําดับในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมาหาราช รัชกาลที่ ๑ พระยาไทรบุรี อับดุลละ โมกุรัมชะ ไดตกลงเซ็นสัญญาใหอังกฤษเชาเกาะหมาก หรือเกาะปนังและสมารังไพร ซึ่ง เปนดินแดนที่อยูในความดูแลของไทยปละ ๑,๐๐๐ เหรียญ เหตุที่พระยาไทรบุรี อับดุลละ โมกุรัมชะ ใหอังกฤษเชาดินแดนเหลานี้โดยหวังพึ่งอังกฤษ เพื่อใหพนจากอิทธิพลของไทย แตอังกฤษไดพยายาม ผูกมิตรกับไทย โดยใหฟรานซิสไลท หรือกัปตันไลทนําดาบประดับพลอยกับปนดามเงินประกอบ หนึ่ง เขามาทูลเกลาฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช จึงทรงพระราชทาน บรรดาศักดิ์วา พระยาราชกปตัน ซึ่งเปนชาวยุโรปคนแรกที่เขารับราชการเปนขุนนางไทยในสมัยกรุง รัตนโกสินทร หลังจากนั้นอังกฤษไดสงทูตเขามาติดตอเปนทางการรวม ๓ ครั้ง ขาหลวงใหญอังกฤษประจําอินเดียนามวา มารควิส ออฟ เฮสติงส ไดสง จอหน ครอวฟอรด เปนทูตนําเครื่องราชบรรณาการเขาเจริญทางพระราชไมตรีกับไทยเพื่อขอเจรจาทําสัญญาไมตรี ตอกันเมื่อตนป พ.ศ.๒๓๖๕ ในสาเหตุ ๓ ประการ ตอไปนี้ ๑. เพื่อทําแผนที่และศึกษาขอมูลเกี่ยวกับประเทศไทย เชน เรื่องพันธุพืช พันธุสัตว และสภาพ ประชากรของไทย ทํารายงานเสนอตอรัฐบาลอังกฤษ ๒. เพื่อใหไทยยอมรับอธิปไตยของไทรบุรี โดยคืนไทรบุรีใหแกพระยาไทรบุรีตามเดิม ๓. เพื่อขยายการคาของบริษัทอินเดียตะวันออกของอังกฤษ และเจรจาขอใหยกเลิกการ ผูกขาด หรือลดหยอนวิธีการเก็บภาษีอากรบางชนิดของไทย ผลของการเจรจาประสบความลมเหลว ดวยเหตุผลดังนี้ ๑. ลามของทั้งสองฝายเปนพวกกะลาสีเรือ พวกชนชั้นตํ่า ทําใหขุนนางไทยในครั้งนั้น ตั้งขอ รังเกียจและทําใหครอวฟอรดดูหมิ่นมาถึงฝายไทย ๒. ทั้งสองฝายไมเขาใจภาษากัน ทั้งหนังสือและคําพูดตองแปลเปนภาษาโปรตุเกสบาง มลายู บาง แลวจึงแปลเปนไทยและภาษาอังกฤษอีกครั้งหนึ่ง ยุงยากและชามาก ๓. ประเพณีบางอยางของไทยทําใหฝรั่งดูหมิ่นเหยียดหยาม เชน ไมนิยมใสเสื้อแมกระทั่ง เสนาบดีเวลาออกรับแขกเมือง ๔. ไทยไมยอมตกลงเกี่ยวกับปญหาดินแดนไทรบุรีที่อังกฤษขอรอง ๕. ชาวตางประเทศสวนใหญที่มาติดตอกับไทยในขณะนั้นเปนชาวจีนเขากับขุนนางไทย 1_edit.indd 61 20/02/2013 14:59:13

๖๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๖. ครอวฟอรดไมพอใจที่ไทยไมออนนอมตออังกฤษเหมือนพวกชวาและมลายู สวนไทย ไมพอใจที่อังกฤษแสดงทาทางเยอหยิ่งขมขูดูหมิ่นไทย ไมเหมือนกับพวกจีนที่ปฏิบัติตนออนนอม ยินยอมทําตามระเบียบตางๆ อยางดี ๗. ครอวฟอรดไดทําการสํารวจระดับนํ้าตามปากอาวไทยเพื่อทําแผนที่รองนํ้า ทําใหไทยไม พอใจ หลังจากนั้นครอวฟอรดไดสงขาหลวงอังกฤษประจําสิงคโปร เขามาเจริญสัมพันธไมตรีตอไทย ไทยจึงเริ่มมีการคาขายกับอังกฤษมากขึ้น ถึงกับมีพอคาชาวอังกฤษคนหนึ่งชื่อ โรเบิรต ฮันเตอร เขา มาตั้งรานคาในกรุงเทพมหานครที่กุฎีจีนริมแมนํ้าเจาพระยา แถวหนาวัดประยูรวงศาวาสวรวิหารฝง ธนบุรี นายโรเบิรต ฮันเตอร ไดรับพระราชทานบรรดาศักดิ์เปนหลวงอาวุธวิเศษ ในเวลาตอมา โดย นับเปนพอคาชาวตะวันตกคนแรกที่เขามาตั้งรานคาขึ้นในกรุงเทพมหานคร การคากับตางประเทศ เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชเสด็จขึ้นครองราชยในระยะแรกๆ นั้น การคาขายกับตางประเทศยังไมมีมากนัก เพราะเมืองไทยยังมีปญหาเรื่องการศึกสงครามอีกมากแต เมื่อหลัง พ.ศ.๒๓๓๐ ไปแลวก็เริ่มมีการติดตอคาขายกับตางประเทศมากขึ้น ประเทศที่ติดตอการคา กับไทยในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดแก ๑. จีน ไทยกับจีนไดมีการคากันมาตั้งแตสมัยกรุงสุโขทัยตลอดมาจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร ๒. โปรตุเกส เปนชาวตะวันตกชาติแรกที่เขามาคาขายกับไทยเมื่อ พ.ศ.๒๓๒๙ ซึ่งเปนปที่ ๕ ในรัชกาลที่ ๑ อันโตนิโอ เดอ วีเสนทชาวโปรตุเกสไดเชิญพระราชสาสนมาโดยเรือสลุบ จะเปน พระราชสาสนจากกรุงลิสบอนโดยตรง หรือเปนแตอักษรสาสนจากเจาเมืองมาเกาไมปรากฏชัด เขา มาถวายพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ซึ่งพระองคโปรดใหมีการตอนรับเปน อยางดียิ่ง โดยจัดพิธีรับสงแหอยางใหญโตตามพระราชประเพณี ที่จัดรับแขกเมืองมาแตสมัยกรุง ศรีอยุธยา อันนิโตนิโอ เดอ วีเสนท พักอยูที่กรุงเทพฯ ประมาณ ๒ เดือนเศษ จึงไดทูลลากลับไป ๓. อังกฤษ ความสัมพันธโดยตรงระหวางไทยกับบริษัทอินเดียตะวันออกของอังกฤษในระยะ แรกๆ ของรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชยังมีไมมากนัก ลักษณะทางดานการคา การคาของหลวง พระคลังสินคาเปนฝายจัดการ มีเรือหลวงสําหรับ แตงไปคาขายหลายลํา สินคาผูกขาดออก ไดแก รังนก ยาง ดีบุก พริกไทย เนื้อไม ตะกั่ว งาชาง สินคาผูกขาดขาเขา ไดแก ปนและดินปน เมืองที่ไปคาขาย มี ไหหลํา ฮกเกี้ยน ชีเกียง นานกิง มาเกา ญวน เขมร หมูเกาะมลายู สิงคโปร ปาเล็มบัง ปนัง ปตตาเวีย สุหรัต บอมเบย มะละกา(๑) สินคาขาออก ไดแก เหล็ก ดีบุก ทองแดง ตะกั่ว ไมสัก ไมแดง ยาง ขาว นํ้าตาล พริกไทย ยาสูบ ปลาเค็ม ครั่ง รังนก เกลือ นํ้ามัน กระวาน ฝาย หมาก หนังโค หนังกระบือ หนังชาง หนังแรด หนังกวาง หนังเสือ หนังงู หนังปลากระเบน เขาควาย เขาวัว เขากวาง นอแรด 1_edit.indd 62 20/02/2013 14:59:15

๖๓ รัชกาลที่ ๑ การศึกษา ศูนยกลางของการศึกษาในกรุงรัตนโกสินทรยุคฟนฟูชาติบานเมืองมี ๒ แหง ไดแก วังและวัด พวกขุนนางหรือพวกผูดีมีตระกูลนิยมสงบุตรหลานของตนเขาไปฝกอบรมตามวังของราชสํานักหาก เปนชายนิยมฝากตัวเขาเปนมหาดเล็ก เพื่อจะไดศึกษาวิชาการตางๆ และเรียนรูการใชอาวุธในยาม สงคราม หากเปนผูหญิงก็ฝกอบรมวิชาแมบานแมเรือน การเย็บปกถักรอย การศึกษาในวัด พวกสามัญชนนิยมนําบุตรหลานที่เปนผูชายไปฝากตัวไวกับพระภิกษุตาม วัดเปนลูกศิษยสําหรับใชสอยหรือบวชอยูกับพระภิกษุที่วัดแลวแตความเหมาะสม สวนพระภิกษุ ทําหนาที่เปนผูสอนใหหัดเขียนอานวิชาหนังสือ วิชาพระศาสนา เชน ภาษาบาลี สันสกฤต และ ขอม และฝกอบรมใหรูจักขนบธรรมเนียมและจารีตประเพณีตางๆ สวนเด็กผูหญิงนิยมใหไดรับการ ฝกอบรมที่บาน การเรียนหนังสือภาษาไทย เดิมยังไมมีหนังสือเรียนเพิ่ม มีเมื่อหมอบรัดเลยพิมพหนังสือ ประถม ก.กา ออกจําหนาย ระยะนั้นยังไมมีโรงเรียนเปนหลักแหลง ตองไปศึกษาตามสํานักตางๆ เชน สํานักเจาพระยาศรีธรรมราช สํานักพระพุทธโฆษาจารยแหงวัดพุทไธศวรรย ฯลฯ การเรียน รูที่สําคัญประการหนึ่ง คือ การศึกษาวิชาชีพตามบรรพบุรุษสืบตระกูลถายทอดกันตอๆ มา เชน แพทย นักกฎหมาย ครูอาจารย หรือมีการสืบทอดวิชาชีพกันเปนกลุมตามอาชีพของทองถิ่นนั้นๆ เชน ชางถม ชางทอง ชางปน ชางแกะสลัก ฯลฯ โดยอยูกันเปนแหลงๆ เชน บานหมอ บานบาตร บานชางหลอ เปนตน ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริยแหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายวิทย พิณคันเงิน 1_edit.indd 63 20/02/2013 14:59:22

๖๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช การศาสนา เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติใน พ.ศ. ๒๓๒๕ แลว ก็ทรงโปรดใหยายราชธานีจากกรุงธนบุรีมาสรางกรุงเทพมหานครขึ้นที่ฝงตรงขาม คือ ฟากตะวันออก ในรัชกาลนี้เมื่อไดสรางพระบรมมหาราชวังขึ้นแลว ยังโปรดเกลาฯ ใหสรางวัดพระศรีรัตนศาสดารามขึ้นเพื่อเปนที่ประดิษฐานพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร พระแกวมรกตอีกดวย ไดทรงสรางวัดวาอารามขึ้นตามแบบกรุงศรีอยุธยา และเลียนแบบแมแตวัดบางวัด พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงเปนพระมหากษัตริยที่มีความสามารถ ในการจัดการทั้งทางดานอาณาจักรและพุทธจักร การที่ประเทศจะเจริญไปดวยดีนั้น จะตองอาศัย ทั้งสองฝายเขาดวยกัน จึงทรงพระราชดําริวาควรจะทํานุบํารุงพระพุทธศาสนาซึ่งเสื่อมโทรม เศราหมองมาตั้งแตครั้งกรุงศรีอยุธยาเสียแกพมาและทรุดหนักเรื่อยมาใหดีขึ้น โดยทรงปรับปรุง ตําแหนงในทางพุทธจักรใหเขารูปเขารอย ปรับปรุงทางธรรม ทางพระวินัยบัญญัติ พระองคไดทรงบูรณปฏิสังขรณวัดวาอารามอีกมากมายหลายแหง เชน วัดสระเกศ วัดอรุณราชวราราม วัดพระเชตุพน เปนตน นอกจากนั้นยังไดโปรดใหอัญเชิญพระพุทธรูปโบราณที่ถูกทอดทิ้งใหชํารุดทรุดโทรมอยูตามวัด รางในจังหวัดสุโขทัย พระนครศรีอยุธยา และตามหัวเมืองตางๆ อีกมากมาย เอามาบูรณปฏิสังขรณ แลวนําไปประดิษฐานไวตามวัดตางๆ อีกมากมาย เอามาบูรณปฏิสังขรณแลวนําไปประดิษฐานไว ตามวัดตางๆ ที่พระองคไดทรงปฏิสังขรณขึ้นนับเปนพันองค ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริยแหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายบรรจบ พลาวงศ 1_edit.indd 64 20/02/2013 14:59:28

๖๕ รัชกาลที่ ๑ ในรัชกาลนี้ไดทําสังคายนาพระไตรปฎกนับเปนครั้งที่ ๑๒ แลวก็รับสั่งใหคัดลอกไปไวตาม พระอารามตางๆ เพื่อพระภิกษุสงฆจะไดศึกษาเลาเรียนตอไป ในฝายสังฆมณฑลนั้น พระองคก็ทรงคัดเลือกแตงตั้งพระภิกษุผูมีศีลจารวัตรอันดีงาม ให เปนพระราชาคณะผูใหญผูนอยตามคุณสมบัติ และทรงอุดหนุนใหภิกษุสามเณรศึกษาเลาเรียนพระ ธรรมวินัยโดยพระราโชบาย เปนตนวามีการปุจฉาใหพระราชาคณะถวายวิสัชนาเนืองๆ โดยมีพระ ราช-ประสงคจะใหพระสงฆตองคนควาสอบทานพระไตรปฎกอยูเสมอนั่นเอง การปรับปรุงฟนฟูประเทศทางดานศาสนาที่สําคัญ ไดแก การสรางและการบูรณปฏิสังขรณวัดวาอารามตางๆ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางวัด พระศรีรัตนศาสดารามขึ้นในเขตพระบรมมหาราชวังชั้นนอก เพื่อใหประกอบพิธีกรรมทางศาสนาให มีลักษณะคลายคลึงกับวัดมหาธาตุในสมัยกรุงสุโขทัย และวัดพระศรีสรรเพชญในสมัยกรุงศรีอยุธยา และเพื่อประดิษฐานพระแกวมรกต หรือพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร วัดนี้จึงไดชื่ออีกอยางหนึ่ง วา “วัดพระแกว” วันนี้มีเพียงเขตพุทธาวาส ไมมีพระภิกษุสงฆจําพรรษา การบูรณปฏิสังขรณวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหอัญเชิญพระพุทธรูปหลอของโบราณ ซึ่งชํารุดหักพังหรือยัง บริบูรณดีอยูแตโบสถวิหารหักพังแลวทิ้งรกรางอยูจากเมืองพิษณุโลก เมืองสวรรคโลก เมืองสุโขทัย เมืองลพบุรี ที่กรุงเกาและธนบุรี รวมพระพุทธรูปที่อัญเชิญมากกวา ๑,๒๐๐ องค ดวยมีพระราชประสงคในการรักษาพระพุทธรูปเหลานั้นไวมิใหเปนอันตราย เลือกพระพุทธรูปที่งามและมีขนาดตอง ตามพระราชประสงค ประดิษฐานเปนพระประธานในพระอุโบสถและวิหารตามวัดตางๆ ดังตอไปนี้ ๑. พระพุทธเทวปฏิมากร นํามาจากวัดคูหาสวรรค ฝงธนบุรี ประดิษฐานเปนพระประธาน ในพระอุโบสถวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ๒. พระพุทธโลกนาถ นํามาจากวัดพระศรีสรรเพชญที่กรุงเกา ประดิษฐานในวิหารคด วัด พระเชตุพนวิมลมังคลาราม ๓. พระพุทธสิหิงค นํามาจากเมืองเชียงใหม ประดิษฐานที่พระที่นั่งพุทไธสวรรย ซึ่งเปน พิพิธภัณฑสถานแหงชาติในปจจุบัน ๔. พระศรีศากยมุนี นํามาจากวัดมหาธาตุ เมืองสุโขทัย ประดิษฐานอยูในวัดสุทัศนเทพ วราราม ๕. พระศรีสรรเพชญ นํามาจากวัดพระศรีสรรเพชญที่กรุงเกา ซึ่งชํารุดยับเยินเพราะถูกพมา เผาลอกเอาทองที่หุมอยูไปเมื่อป พ.ศ.๒๓๑๐ หากโปรดเกลาฯ ใหอัญเชิญเขามาบรรจุไวในองคเจดีย ใหญที่ทรงสรางวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ทรงพระราชทานนามวาพระมหาเจดียศรีสรรเพชญดาญาณ เมื่อป พ.ศ.๒๓๓๗ 1_edit.indd 65 20/02/2013 14:59:30

๖๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระพุทธเทวปฏิมากร ณ พระอุโบสถ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร 1_edit.indd 66 20/02/2013 14:59:33

๖๗ รัชกาลที่ ๑ พระพุทธรูปที่เหลือซึ่งงามและสมบูรณดีนั้น สมเด็จกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาททรง รับไปประดิษฐานไวในพระมณฑปและพระวิหารวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ สวนพระพุทธรูปที่ชํารุด หักพัง ก็ทรงใหปฏิสังขรณตั้งไวรอบระเบียงชั้นสองรอบพระอุโบสถวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม พระพุทธรูปที่เหลือจากนี้ก็ทรงใหสัปบุรุษไปบูรณะไวในวัดอื่นตอไป ๖. วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ เดิมชื่อ วัดสลัก สมเด็จกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทได ทรงสรางและบูรณปฏิสังขรณวัดสลัก เสร็จแลวพระราชทานนามวา วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์ และ ทรงสรางวัดตองปุ วัดบางลําพู วัดสมอแครง วัดปทุมคงคา นอกจากนี้พระองคทรงบูรณะและ ปฏิสังขรณวัดสะแก วัดทอง วัดพลับ วัดเลียบ วัดบางหวาใหญ วัดคอกกระบือ และวัดศาลาสี่หนา การสังคายนาพระไตรปฎก เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชไดเสด็จขึ้นครองราชย ก็ไดทรงรับชวง ดําเนินการตอจากกรุงธนบุรี แตปรากฏวาคัมภีรพระไตรปฎกที่มีอยูยังคลาดเคลื่อนมาก จึงทรงพระ กรุณาโปรดเกลาฯ ใหเรียกประชุมพระสงฆ ๑๐๐ รูป มีสมเด็จพระสังฆราชเปนองคประธาน ตกลง สังคายนาพระไตรปฎกขึ้นที่วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ โดยคัดเลือกพระสงฆจํานวน ๒๑๘ รูป ราชบัณฑิต ๓๒ คน แบงออกเปน ๔ กอง ดังนี้ ๑. สมเด็จพระสังฆราช (สี) วัดระฆังโฆสิตาราม เปนแมกองชําระพระสุตตันตปฎก ๒. พระวันรัต (สุก) วัดพระศรีสรรเพชญที่กรุงเกา เปนแมกองชําระพระวินัยปฎก ๓. พระพิมลธรรม วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม เปนแมกองชําระพระสัททาวิเสส ๔. พระพุฒาจารย (เปา) วัดอินทาราม เปนแมกองชําระพระปรมัตถปฎก มีพระธรรมไตรโลก (ชื่น) วัดหงสรัตนารามเปนผูชวย เริ่มสังคายนาพระไตรปฎก เมื่อวันพุธ ขึ้น ๑๕ คํ่า เดือน ๑๒ ปวอก พ.ศ.๒๓๓๑ ใชเวลา ๕ เดือน เสร็จเมื่อกลางเดือน ๕ ประกา พ.ศ.๒๓๓๒ แลวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหชางจาร (จารึก) ลงบนใบลาน คัดลอกจําลองสรางเปนพระไตรปฎกฉบับหลวงขึ้น ปดทองทั้งปกหนาและปกหลัง ดานขางเรียกวา พระไตรปฎกฉบับทองใหญหรือฉบับทองทึบ รวมทั้งสิ้น ๓๕๕ คัมภีร เปนหนังสือ ใบลาน ๑,๖๘๖ ผูก แลวอัญเชิญประดิษฐานไวในพระบรมมหาราชวัง ตอมามีการสรางอีก ๒ ฉบับรองทรงหรือฉบับขางลายชุดหนึ่ง กับฉบับทองชุบอีกชุดหนึ่ง สําหรับฉบับรองทรงนั้นตรัสใหสรางขึ้นไวเพื่อประโยชนแกผูที่ยืมไปเปนตนฉบับจําลองไวแกพระ อารามตางๆ และนอกจากนี้ ยังสรางพระราชทานตามพระอารามหลวงอีกมากมาย และยังได พระราชทานฉบับหลวงออกไปคัดลอกเอาเองตามวัดตางๆ อีกมาก การตรากฎหมายพระสงฆ พระพุทธศาสนาไดเริ่มเสื่อมลงตั้งแตปลายรัชสมัยสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชแหง กรุงธนบุรี เพราะพระสงฆเกิดแตกหมูคณะเกิดหยอนยานพระธรรมวินัย พระสงฆบางสวนไมสนใจ เลาเรียนพระไตรปฎก นอกจากนั้นยังมีการเทศนดวยคําหยาบตลกคะนอง และไมเปนไปตามเนื้อหา ของธรรมะ และเขาไปยุงเกี่ยวกับทรัพยของฆราวาส เกิดความวุนวายขึ้นทั่วไป พระสงฆสวนนอย 1_edit.indd 67 20/02/2013 14:59:35

๖๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระพุทธโลกนาถ ณ วิหารทิศตะวันออก มุขหลัง วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร 1_edit.indd 68 20/02/2013 14:59:39

๖๙ รัชกาลที่ ๑ ที่ถือมั่นในพระวินัย ครั้นถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ แหงกรุงรัตนโกสินทร พระองคจึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตรากฎหมายคณะสงฆออกมาเพื่อ ควบคุมความประพฤติของสงฆใหปฏิบัติเครงครัดตามธรรมวินัย และตั้งแตป พ.ศ.๒๓๒๕ – ๒๓๔๔ ไดมีการตรากฎหมายเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ รวมทั้งสิ้น ๑๐ ฉบับ มีบทบัญญัติที่นาสนใจศึกษาอยางมาก เชน หามพระสงฆเทศนตลกคะนอง หามพระสงฆรับฝากสมบัติ หรือพัวพันกับเรื่องสมบัติของฆราวาส วางโทษอยางอุกฤษฎแกผูปกปดความที่ตนตองอาบัติปาราชิก หามพระสงฆหากินจุกจิกกับฆราวาส ปลายสมัยกรุงศรีอยุธยาทางลังกาตองประสบความวิบัติเกิดจลาจล พระพุทธศาสนาเสื่อมถึง กับสูญสิ้นสมณวงศ ไมมีพระภิกษุสงฆเหลืออยู ทางลังกาจึงไดติดตอของพระสงฆไทยไปกระทําพิธี อุปสมบทพระภิกษุชาวลังกาสืบตอพระพุทธศาสนาขึ้นใหมเมื่อป พ.ศ.๒๒๙๔ ตรงกับรัชสมัยสมเด็จพระเจาอยูหัวบรมโกศ ทางราชการไทยก็ไดจัดใหตามความประสงคโดยมีพระอุบาลีเปนหัวหนา การติดตอระหวางไทยกับลังกาไดหยุดชะงัก เพราะไทยไดเสียกรุงศรีอยุธยาแกพมาในป พ.ศ.๒๓๑๐ สมัยกรุงธนบุรีก็ไมไดติดตอกันจนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ ไดมีพระภิกษุชาวลังการูปหนึ่ง สามเณร ๒ รูปเดินทางเขามา แตไมไดเขามา อยางสมณทูต พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหแยกยายกันไปอยูในวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์กับพระวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม และทรง พระราชทานความอุปการะเกื้อหนุนตามสมควร แตครั้งนี้ก็ยังไมไดดําริในเรื่องการสงสมณทูตเพื่อ การสมณไมตรีกับลังกา ขนบธรรมเนียมและประเพณีตางๆ เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เสด็จขึ้นเสวยราชยแลว ทรงเอาพระทัยใสขวนขวายในการฟนฟูขนบธรรมเนียมและราชประเพณี ตางๆ ซึ่งเคยมีมาแตครั้งกรุงศรีอยุธยาเปนอยางมาก อันเปนผลใหขนบประเพณีเหลานี้ไดเปน รากฐานแบบแผนของชาติไทยสืบมาจนถึงปจจุบัน ขนบธรรมเนียมและโบราณราชประเพณีที่ได ทรงฟนฟูขึ้นพรอมๆ กันกับการสถาปนาราชธานีใหม เพื่อวางรากฐานวัฒนธรรมของชาติใหมนั้นมี อยูมากมายหลายสิ่ง คือ การสนับสนุนสมณปฏิบัติ กลาวคือ การปรับปรุงใหพระสงฆเปนที่นาเลื่อมใสประพฤติปฏิบัติ อยูในพระวินัยบัญญัติ โดยการออกกฎพระสงฆ ๑๐ ขอ เพื่อใหเปนแนวทางปฏิบัติ เมื่อ พ.ศ.๒๓๕๒ ซึ่งเปนตอนปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดมีพระภิกษุชาวลังกาชื่อ พระวิลิตรภิกษุ พรอมทั้งสามเณร ๒ รูปเดินทางจากลังกาผานมาทาง เมืองนครศรีธรรมราชเขามาถึงกรุงเทพฯ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชนั้น พระองคโปรดใหออก พระราชกําหนดใหม ความหมายวา “ใหนับถือเทพารักษพอสมควร หามอยาใหนับถือลึงค” การกวดขันศีลธรรมของขาราชการและประชาชน ไดมีการออกพระราชกําหนดใหม หาม ขาราชการและประชาชนเลนการพนัน ชนไก ชนนก กัดปลา หามลักลอบตมกลั่นนํ้าสุรา หามวิวาท ดาตีฟนแทงกันและหามเสพสุรา เลนเบี้ย โดยไดกําหนดการลงโทษไวดวย 1_edit.indd 69 20/02/2013 14:59:40

๗๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระพุทธสิหิงค ณ พระที่นั่งพุทไธสวรรย พระราชวังบวรสถานมงคล 1_edit.indd 70 20/02/2013 14:59:47

๗๑ รัชกาลที่ ๑ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ทองตอ กลวยไม ณ อยุธยา ไดกลาวไวในหนังสือ “กรุงเทพฯ ๒ ศตวรรษ” เกี่ยวกับวัดพระศรีรัตนศาสดาราม และพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร พระแกวมรกต ไวดังนี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดโปรดใหสรางวัดพระศรีรัตนศาสดารามขึ้นในพระบรมมหาราชวังดานตะวันออก ในเขตพระราชฐานชั้นนอก ทํานองเดียวกับวัดพระศรีสรรเพชญในวังหลวง สมัยกรุงศรีอยุธยา วัดนี้นับวามีความสําคัญสูงสุดของประเทศไทยเพราะเปนที่ประดิษฐานพระพุทธ มหามณีรัตนปฎิมากร หรือที่เรียกกันเปนสามัญวา พระแกวมรกต ซึ่งถือวาเปนพระพุทธรูปคูเมือง ไทยนอกจากนั้นยังเปนสถานที่รวบรวมศิลปวัตถุ โบราณวัตถุและปูชนียวัตถุ ที่ลวนแตศักดิ์สิทธิ์และ งดงามประมาณคามิได ดังนั้นวัดจึงเปนสมบัติอันลํ้าคาของชาติทั้งในดานศิลปะและวัฒนธรรม ควร แกการทะนุบํารุงรักษาไวใหอยูในสภาพมั่นคงถาวรสืบไป วัดพระศรีรัตนศาสดารามไดรับการสถาปนาพรอมกับพระบรมมหาราชวังและมีเขต วิสุงคามสีมาเปนเอกเทศ โดยมีระเบียงคตเปนขอบเขตของวัด สิ่งสําคัญในวัดก็คือ พระอุโบสถขนาด ใหญ หลังคาลดสามชั้นปกนก นับเปนสถาปตยกรรมสมัยตนกรุงรัตนโกสินทรที่ตอเนื่องกับสมัย อยุธยา มีทรวดทรงงดงามเปนพิเศษ พระอุโบสถหลังนี้มีพระทวารทางขึ้นดานหนาและดานหลัง ดานละ ๓ ชอง บานทวารเปนลายประดับมุกฝมืองานเปนยอด ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๓ ไดทรงซอมพระอุโบสถใหมทั้งหลัง ภายในพระอุโบสถเปนที่ประดิษฐาน พระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร พระแกวมรกต ซึ่งเปนหยกสีเขียวทึบทั้งองค ไมราวราน หนาตัก กวาง ๔๘.๓ เซนติเมตร สูงจากฐานเฉพาะทับเกษตรถึงพระเมาฬ ไมนับแกนที่เปนแทงตอจากฐาน สูง ๔๖ เซนติเมตร ประดิษฐานอยูบนบุษบกทองที่ตอในรัชกาลที่ ๓ ไดโปรดใหยกขึ้นสูงทําฐาน รองรับลดหลั่นกันลงมาอยางงดงาม 1_edit.indd 71 20/02/2013 14:59:50

๗๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระศรีศากยมุนี พระประธานในพระวิหารหลวงวัดสุทัศนเทพวราราม 1_edit.indd 72 20/02/2013 14:59:53

๗๓ รัชกาลที่ ๑ พระแกวมรกต พระแกวมรกตนั้น ถาพิจารณาจากพุทธศิลปแลวก็เปนไดชัดเจนวา เปนศิลปะสมัยลานนา มี ประวัติวา เมื่อ พ.ศ.๑๙๗๗ ฟาฝาตองพระสถูปใหญเกาแกองคหนึ่งที่เมืองเชียงราย ไดพบพระพุทธ รูปปดทองคําทึบทั้งองคอยูในพระสถูปนั้น ชาวเมืองเชียงรายก็สําคัญวาเปนพระพุทธรูปศิลาสามัญ จึงเชิญไปไวในวิหาร ตอมา ๒-๓ เดือน ปูนที่ลงรักปดทองหุมองคพระกะเทาะที่ปลายนาสิก เห็นเปน แกวสีเขียวงาม เมื่อแกะตอไปทั้งองคจึงทราบวาเปนพระพุทธรูปแกวทึบทั้งแทงบริสุทธิ์ดี ไมมีบุบ สลาย เมื่อความทราบถึงเจาผูครองนครเชียงใหมจึงไดเกณฑขบวนชางไปแหรับเสด็จพระแกวมรกต มาเชียงใหม แตเมื่อถึงทางแยกจะไปนครลําปางชางทรงก็ตื่นวิ่งไปทางลําปาง แมพยายามใหม ตลอด จนเปลี่ยนชางแลวก็ยังเปนเชนนั้น เจาผูครองนครเชียงใหมจึงยินยอมใหเชิญพระพุทธรูปนั้นไป ประทับที่นครลําปางถึง ๓๒ ป ครั้นลุ พ.ศ.๒๐๑๑ ทางนครเชียงใหมจึงไดไปเชิญเสด็จพระแกวมรกต ประทับที่เชียงใหมได ๘๔ ป ในครั้งนั้นนครเชียงใหมวางผูครองนคร ทาวพระยากับคณะสงฆผูใหญ จึงพรอมกันไปขอเจาไชยเชษฐาธิราชโอรสองคใหญของพระเจาโพธิสาร เจานครหลวงพระบาง มา ครองเมือง เพราะพระเจาโพธิสารเปนพระราชบุตรเขยของนครเชียงใหม ตอมา พ.ศ.๒๐๙๕ พระเจาโพธิสารพิราลัย เจาไชยเชษฐาธิราชจึงกลับมาครองเมืองหลวงพระบาง และ ขอยืมพระแกวมรกตมาใหพระราชวงศบูชา พระแกวมรกตจึงไปอยูที่หลวงพระบาง และประดิษฐาน อยูที่เมืองนั้นถึง ๒๑๕ ป ครั้นถึง พ.ศ.๒๓๒๑ สมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึกไดขึ้นไปตีหัวเมือง ลาวจนกระทั่งไดเวียงจันทน จึงอัญเชิญพระแกวมรกตลงมากรุงธนบุรี 1_edit.indd 73 20/02/2013 14:59:56

๗๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร (พระแกวมรกต) วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ในพระบรมมหาราชวัง 1_edit.indd 74 20/02/2013 15:00:00

๗๕ รัชกาลที่ ๑ โดยเหตุที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงชื่นชมมีพระราชศรัทธาใน พระพุทธรูปองคนี้มาก วาเปนพระพุทธรูปคูบารมีของพระองค จึงทรงถือเปนสัญลักษณของบาน เมือง และเนื่องจากพระแกวมรกตสีเขียวตรงกับสีกายของพระอินทร จึงทรงใชรูปพระอินทรเปน สัญลักษณของพระแกวมรกตอีกชั้นหนึ่ง ดวยเหตุนี้พระมหานครที่ทรงสรางจึงเปนมหานครของ พระอินทรชื่อกรุงวา “กรุงเทพมหานครบวรรัตนโกสินทร” ตอมารัชกาลที่ ๔ ทรงแกตอนทายเปน “อมรรัตนโกสินทร” อาคารสําคัญๆ ในบริเวณวัดพระศรีรัตนศาสดารามมีมากมาย อาทิ หอระฆัง ทําเปนทรง บุษบก หนุนดวยฐานแบบฐานปรางคยอเหลี่ยมไมสิบสอง ตอจากฐานปรางคเปนอาคารสี่เหลี่ยม นับวาเปนหอระฆังที่งามที่สุดในประเทศไทย ตัวระฆังนํามาจากวัดสระเกศ เพราะเสียงไพเราะมาก นอกจากนั้นก็มีพระมณฑป เปนที่เก็บพระไตรปฎก ซึ่งอยูในตูมุกทรงมณฑป เปนงานประดับ มุกฝมือบรรจงประณีตยิ่ง นับเปนศิลปกรรมชั้นยอดของกรุงรัตนโกสินทร ดานหลังพระมณฑปเปนพระศรีรัตนเจดียประดับดวยกระเบื้องสีทองอรามไปทั้งองค ดาน หนาพระมณฑปคือปราสาทพระเทพบิดร เปนปราสาทจตุรมุขยอดปรางค ซุมพระทวารและพระ บัญชรมีพิจิตรเลขา เปนรูปพระมหามงกุฎ แสดงวาอาคารหลังนี้พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจา อยูหัว ทรงสราง ปจจุบันปราสาทพระเทพบิดรเปนที่ประดิษฐานพระบรมรูปสมเด็จพระบูรพมหากษัตราธิราชเจาแหงราชวงศจักรี ทั้ง ๘ พระองค และเปดใหประชาชนเขาถวายบงคมในวันที่ระลึก มหาจักรี ๖ เมษายนของทุกป ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริยแหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายบรรจบ พลาวงศ 1_edit.indd 75 20/02/2013 15:00:05

๗๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ในหนังสือกรุงเทพฯ ๒ ศตวรรษ ทองตอ กลวยไม ณ อยุธยากลาววา วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม เรียกแบบสามัญชนวา วัดโพธิ์ อันความยิ่งใหญงดงามของวัดนั้น ในนิราศพระแทนดง รัง ไดกลาวไววา “เห็นวัดโพธิ์โสภาสถาพร สงางามงอนพริ้งทุกสิ่งอัน โอวัดโพธิ์เปนวัดกษัตริยสราง ไมโรยรางรุงเรื่องดังเมืองสวรรค” วัดนี้เปนวัดเกาสมัยสมเด็จพระเพทราชาแหงกรุงศรีอยุธยาเดิมเรียกวา “วัดโพธาราม” ใน สมัยกรุงธนบุรี วัดโพธารามไดรับการบูรณปฏิสังขรณและยกฐานะขึ้นเปนพระอารามหลวง สมัย รัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๑ ทรงพระราชดําริวา วัดนี้อยูใกลชิดพระบรมมหาราชวัง จึงโปรดฯ สถาปนา วัดนี้ใหม ทั้งพระอาราม ใน พ.ศ.๒๓๓๒ ทรงสรางพระอุโบสถ พระระเบียง พระวิหาร ฯลฯ และบูรณะ ของเดิมที่มีอยูแลว จนถึง พ.ศ.๒๓๔๔ จึงแลวเสร็จ และโปรดฯ ใหมีงานฉลอง และพระราชทานนาม วา “วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม” เปนพระอารามหลวงชั้นนอก ชนิดราชวรมหาวิหาร วัดพระเชตุพนฯ ตั้งอยูทางทิศใตของพระบรมมหาราชวังมีถนนทายวังคั่นอยู มีอาณาเขต ถึง ๕๐ ไร ๓๘ ตารางวา เขตพุทธาวาสเขตแรก ไดแก พระอุโบสถ มีพระวิหารทิศทั้ง ๔ ลอมรอบ โดยเชื่อมดวยพระระเบียง วางผังเปนรูปยอมุมไมสิบสอง ซึ่งเปนลักษณะพิเศษของวัดนี้ นอกนั้นก็ ประกอบไปดวยศาลาราย เจดียราย เจดียหยอม จนอาจเรียกไดวา เปนอาณาจักรแหงเจดีย เพราะ มีรวมดวยกันทั้งหมดถึง ๙๕ องค 1_edit.indd 76 20/02/2013 15:00:08

๗๗ รัชกาลที่ ๑ บริเวณที่สอง คือ บริเวณวิหารพระพุทธไสยาสนมีมหาเจดียที่งดงามอีก ๔ องค ขนาดสูงเทา กัน คือ ๒๐ วา ๒ ศอก ตอมามีพระวิหารนอย หอระฆัง สวนไมตอ พระมณฑปเก็บพระธรรมยอด เปนรูปพระเกี้ยว เปนอาคารที่สวยงามมากที่สุดแหงหนึ่งของประเทศ ศาลาโรงธรรม สระจระเข ศาลาการเปรียญและภูเขาทอง เขตสังฆาวาสแยกกันเปนสัดสวนกับพุทธาวาสโดยเด็ดขาด มีกุฏิพระสงฆคณะตางๆ แลว ยังมีพระตําหนักวาสุกรีที่กรมสมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานุชิตชิโนรส รัตนกวีแหง รัตนโกสินทร เคยประทับในฐานะอธิบดีสงฆวัดนี้ เรื่องที่กลาวถึงโดยสังเขป คือ วัดนี้เปนวัดที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดทรงอนุรักษศิลปกรรมครั้งยิ่งใหญในประวัติศาสตร ดวยการอัญเชิญพระพุทธรูปหลอดวยโลหะ ชนิดตางๆ จากวัดที่ชํารุดทรุดโทรมหักพังในภูมิภาค โดยเฉพาะสุโขทัย ศรีสัชนาลัย กําแพงเพชร เชียงแสน อูทอง อยุธยา นํามาบูรณปฏิสังขรณแลวพอกปูนพระพุทธรูปเหลานั้น ซึ่งมีจํานวนถึง ๓๙๔ องค ใหมีขนาดและพุทธลักษณะใกลเคียงกัน แลวประดิษฐานไวที่ระเบียงรอบพระอุโบสถ เมื่อเวลาผานไป ๑๗๕ ปเศษ ปูนที่พอกพระพุทธรูปเหลานั้นเริ่มหมดสภาพหลุดลุยลง พอกะเทาะ องคพระหมดก็ปรากฏเปนพระพุทธรูปสมัยสุโขทัยหรือเชียงแสน หรืออูทอง หรืออยุธยา ที่งดงาม ยิ่งออกมา นับวาเปนสมบัติที่ลํ้าคาของชาติ นอกจากนี้ยังมีพระพุทธรูปสําคัญๆ อีกมากมาย เชน พระพุทธเทวปฏิมากร พระประธานใน พระอุโบสถ หนาตักกวางถึง ๕ ศอก ๑ คืบ ๔ นิ้ว เปนศิลปะแบบอยุธยาที่งดงามมาก อีกองคคือ พระพุทธโลกนาถ อยูที่มุขหลังพระวิหารทิศตะวันออก เปนพระหลอยืนปางหาม แกนจันทร สูงถึง ๒๐ ศอก ลักษณะศิลปะสุโขทัยที่งามจับตา มองแลวแทบไมอยากจะจากไป 1_edit.indd 77 20/02/2013 15:00:10

๗๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช อีกองคหนึ่งที่จําเปนจะตองกลาวถึงอยางยิ่ง คือพระพุทธไสยาสน องคใหญโตมโหฬาร ยาว ถึง ๑ เสน ๓ วา และที่พระบาทนั้นมีลวดลายประดับมุกเปนภาพมงคล ๑๐๘ ประไปดวยภาพตางๆ ในชองเหลี่ยมเล็กๆ ๖๗ ชอง ลอมรอบภาพวงจักรที่อยูกลางฝาพระบาท นับวาเปนงานประดับมุก ที่งานเยี่ยมชาติแหงหนึ่ง ความยิ่งใหญทางวิชาการของวัดพระเชตุพนฯ นั้น เกินจากพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจา อยูหัว ไดทรงปฏิสังขรณครั้งใหญโดยใชเวลาถึง๑๖ ปจึงสําเร็จ และวัดนี้ก็กลายสภาพเปน มหาวิทยาลัยเปดแหงแรกของเมืองไทย คือมีการจารึกสรรพวิชาการตางๆ รวม ๘ หมวด ไวบนแผน ศิลาประดับตามศาลารายบาง อาคารอื่นบาง วิทยากรเหลานี้ ไดแก ประวัติวัด ตํารายา อนามัย บุคคล ประเพณีวรรณคดี สุภาษิต ทําเนียบนามตางๆ และหมวดพระพุทธศาสนา ตัวอยางของวิชาการเหลานี้ เชน หมวดอนามัย ไดทรงโปรดฯ ใหหลอรูปฤๅษีดัดตน หรือที่ นิยมกันในปจจุบันวา การฝกโยคะ ตั้งไวในศาลาราย และมีโคลงจารึกอธิบายสรรพคุณของการดัดตน เทานั้นๆ เดิมฤๅษีดัดตนรูปดีบุกผสมสังกะสีหลอนั้นมีถึง ๘๐ องค นับวาเปนการประชุมสัมมนาฤๅษี ระหวางประเทศครั้งยิ่งใหญของประเทศ ดังของยกตัวอยางฤๅษีจากจีนองคหนึ่ง ซึ่งพระยาโชฎึกราชเศรษฐี หัวหนาพอคาจีนบรรยายประกอบรูปหลอดังนี้ “ผูผนวชจีนแจงชื่อ หลี่เจง อยูเขตเขาซาเหล็ง ตึ่งสิ้ว สัทธิทานเครงเขม็ง เมืองทานถือฮอ มือเหวี่ยงผาทางิ้ว ระวับเสนสลักทรวง” พระองคเจาทินกรทรงบรรยายถึงฤๅษีที่เดินทางมาสัมมนาไกลที่สุดใน ๘๐ องค คือฤๅษี เชนตจอหนของยิว ซึ่งพระคัมภีรใบเบิลฉบับแปลเปนไทยเรียกวา โยฮัน ทานไดมารวมขบวนฤๅษี ดัดตนกับเขาดวย ดังนี้ “ปริพพาชกนี้ชื่อ โยฮัน นํ้าพึ่งตั๊กแตนฉัน เชนเขา อยูยังฝงโยระดัน หนังอูฐ ครองนา นั่งดัดหัตถถางเทา ขัดแขงขาหาย” หมายเหตุ นํ้าพึ่ง นํ้าผึ้ง เขา ขาว โยระดัน จอรแดน วัดพระเชตุพนเปนพระอารามหลวงสําคัญคูบานคูเมืองมาตั้งแตสมัยโบราณ พระมหากษัตริย ทุกรัชกาลถือเปนพระราชประเพณีที่จะทรงบูรณะซอมแซมใหพระอารามแหงนี้อยูในสภาพดี ถาวรวัตถุตางๆ ในวัดจึงมีสวนสัมพันธกับพระราชวงศและประวัติศาสตรของชาติอยางลึกซึ้ง นอกจากจะเปรียบเสมือนมหาวิทยาลัยเปดแหงแรกของไทยดังไดกลาวมาแลวนั้น ยังเปนที่รวมแหง โบราณวัตถุอันทรงคุณคาทั้งดานประวัติศาสตรและศิลปกรรม จนไดรับการประกาศขึ้นทะเบียน โบราณสถานสําคัญของชาติใน พ.ศ.๒๔๙๒ 1_edit.indd 78 20/02/2013 15:00:12

๗๙ รัชกาลที่ ๑ วัดอรุณราชวรารามราชวรมหาวิหาร วัดอรุณราชวรารามเปนพระอารามหลวงชั้นเอก ชนิดราชวรมหาวิหาร ตั้งอยูทางทิศ ตะวันตกของแมนํ้าเจาพระยา แขวงวัดอรุณ เขตบางกอกใหญ กรุงเทพมหานคร เปนวัดประจํา รัชกาลพระพุทธเลิศหลานภาลัย เปนวัดโบราณมาแตสมัยอยุธยา เดิมเรียกวา “วัดมะกอก” ภาย หลังเปลี่ยนเปนวัดมะกอกนอก (วัดมะกอกในคือวัดนวลนรดิศ) แลวเปลี่ยนเปนวัดแจง และวัดอรุณราชวราราม ตามลําดับ ในรัชกาลสมัยสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช หลังจากที่ทรงกอบกูอิสรภาพไดแลว ทรงมี พระราชประสงคจะยายราชธานีมาตั้งที่กรุงธนบุรี จึงเสด็จกรีฑาพลลวงลงมาทางชลมารค พอถึงวัด มะกอกนอกก็สวางหรือรุงแจงพอดี ทรงพระราชดําริเห็นเปนอุดมมหามงคลฤกษ โปรดใหเทียบเรือ พระที่นั่งเสด็จไปสักการบูชาพระมหาธาตุ (คือพระปรางคองคเดิม สูงประมาณ ๘ วา) วัดมะกอกนอกจึงเปลี่ยนมาเรียกวา “วัดแจง” เมื่อสมเด็จพระเจาตากสินมหาราชทรงสรางราชวัง ณ กรุงธนบุรีแลว วัดแจงจึงอยูในบริเวณ พระราชวังแบบเดียวกับวัดพระศรีสรรเพชญในสมัยอยุธยา จึงตองยกเลิกไมใหพระสงฆอยูจําพรรษา เมื่อสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึกไดอัญเชิญพระแกวมรกตมาจากเวียงจันทนนั้น ก็ไดนํามา ประดิษฐานไวที่วัดนี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชไดยายราชธานีมาอยูกรุงเทพฯ ก็ไดทรง สรางวัดพระศรีรัตนศาสดารามขึ้นภายในพระบรมหาราชวัง อัญเชิญพระแกวมรกตจากวัดแจงมา ประดิษฐานไวที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อ พ.ศ.๒๓๒๗ ทําใหวัดแจงกลายเปนวัดที่อยูนอก พระราชวัง โปรดฯ ใหมีพระสงฆจําพรรษาตอไปได 1_edit.indd 79 20/02/2013 15:00:14

๘๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พ.ศ.๒๓๒๘ โปรดฯ ใหพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอิศรสุนทร (พระพุทธเลิศหลา นภาลัย) เสด็จฯ มาประทับอยูที่พระราชวังเดิม ทรงรับมอบหนาที่ดูแลวัดแจง ซึ่งทรงบูรณปฏิสังขรณ ใหมทั้งหมดแตยังไมทันแลวเสร็จก็สิ้นรัชกาลที่ ๑ รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย ทรงบูรณะตอ สรางพระอุโบสถและพระ วิหารตอจากที่ไดทรงเริ่มไวแลว สรางพระระเบียงลอมรอบพระอุโบสถ ปนหุนพระพุทธรูปดวยฝ พระหัตถ แลวหลอขึ้นประดิษฐานเปนพระประธานในพระอุโบสถ สรางศาลาการเปรียญและโปรด ใหพระเจาลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร (พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว) เปนแมกอง สรางและปรับปรุงกุฏิใหม ฯลฯ แลวพระราชทานนามวา “วันอรุณราชธาราม” ตอมาทรงเสริมสราง พระปรางคหนาวัดใหสูงขึ้นแตไมทันแลวเสร็จก็เสด็จสวรรคตเสียกอน รัชกาลที่ ๓ ไดทรงเสริมสรางพระปรางคหนาวัดใหสูงขึ้นตามพระประสงคของพระบรมชนกนาถเปนผลสําเร็จ นับเปนพระมหาเจดียที่มีสวนสัด ทรวดทรง และการประดับประดางดงาม เปนยอดเยี่ยม หาที่เปรียบเสมือนมิได ดังที่ปรากฏอยูในปจจุบัน วัดนี้พระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัวไดพระราชทานนามเสียใหมวา “วัดอรุณราชวราราม” และไดโปรดฯ ใหเชิญพระบรมอัฐิ ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยมาบรรจุที่พระพุทธอาสนพระประธานในพระอุโบสถ ดวย พระบาทสมเด็จพุทธเลิศหลานภาลัยทรงผูกพันอยูกับวัดนี้มาก อาจกลาวไดวาเปนวัดที่ พระองคทรงอํานวยการบูรณปฏิสังขรณใหมหมดทั้งวัด แทบจะเปนการสรางใหม จึงถือวาวัดนี้เปน วัดประจํารัชกาลที่ ๒ พระมหากษัตริยในพระบรมราชจักรีวงศทุกพระองคไดทรงกอสราง ทํานุบํารุงและบูรณปฏิสังขรณวัดอรุณราชวรารามอยางดีตลอดมา จึงทําใหวัดมีสภาพงดงามรุงเรืองเปนยอดเยี่ยม ทุก กาลทุกสมัยจนปจจุบัน มีปูชนียวัตถุสถานใหญนอยที่ลวนแลวแตเปนของที่สรางขึ้นอยางประณีต บรรจง เชน องคพระปรางคซึ่งเปนศิลปะอันลํ้าคาของเมืองไทยในขณะนี้ นอกจากนั้นประชาชน ชาวไทยทั้งปวงตลอดจนชาวตางประเทศที่เปนพุทธมามกะ มีจิตศรัทธารวมแรงรวมใจกันชวยทํานุ บํารุงรักษา เพื่อใหวัดนี้เปนศรีสงายั่งยืนสืบไปตลอดชั่วกัลปาวสาน 1_edit.indd 80 20/02/2013 15:00:17

๘๑ รัชกาลที่ ๑ วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ราชวรมหาวิหาร วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์เปนพระอารามหลวงชั้นเองชนิดราชวรมหาวิหาร ตั้งอยูถนน หนาพระธาตุ แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระนคร วัดมหาธาตุเปนวัดโบราณ มีมาตั้งแตครั้งกรุงศรีอยุธยาเดิมเรียกวา วัดสลัก สมัยกรุง รัตนโกสินทร วัดสลักตั้งอยูกลางระหวางพระบรมมหาราชวังและพระราชวังบวรสถานมงคล สมเด็จ พระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท โปรดใหบูรณปฏิสังขรณวัดสลักเริ่มตั้งแต พ.ศ.๒๓๒๖ และทรง ทํานุบํารุงวัดนี้มาตลอดพระชนมายุ ทั้งนี้เนื่องจากเมื่อกรุงศรีอยุธยาเสียแตพมาในป พ.ศ.๒๓๑๐ นั้น สมเด็จพระบวรราชเจามหา สุรสิงหนาทขณะนั้นเปนนายสุดจินดามหาดเล็กหุมแพร ไดลองเรือมาตามลํานํ้าเจาพระยาเพื่อจะไป หาหลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรีพี่ชาย กอนจะเลี้ยวเขาคลองบางกอกใหญบริเวณหนาวัดสลัก พบ เรือลาดตระเวนของพมา พระองคจึงพลิกเรือควํ่าเพื่อซอนตัว พรอมกับอธิษฐานขออํานาจพระพุทธ รูปในพระอุโบสถวัดสลักเปนที่พึ่ง หากวาพระองครอดพนจากขาศึกไปไดตอไปภายหนาแมไดเปน ใหญแลวจะมาบูรณปฏิสังขรณวัดนี้ใหรุงเรืองสืบไป เหตุการณก็เปนไปดังคําอธิษฐานทุกประการ สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาททรงเริ่มการบูรณปฏิสังขรณวัดสลักพรอมกับการสราง พระราชวังบวรสถานมงคล แลวเปลี่ยนชื่อวัดสลักเปน “วัดนิพพานาราม” 1_edit.indd 81 20/02/2013 15:00:20

๘๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชโปรดเกลาฯ ใหใชวัดนิพพานารามเปน สถานที่สังคายนาพระไตรปฎกเมื่อ พ.ศ.๒๓๓๑ ไดพระราชทานนามใหมวา “วัดพระศรีสรรเพชญ” และในป พ.ศ.๒๓๔๖ ก็พระราชทานชื่อใหมเปน “วัดพระศรีรัตนมหาธาตุราชวรมหาวิหาร” ตาม ชื่อวัดในกรุงศรีอยุธยา ซึ่งเปนสถานที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุและเปนที่ประทับของสมเด็จพระสังฆราช รัชกาลที่ ๓ และรัชกาลที่ ๔ ก็ไดทรงสรางเสริมและบูรณปฏิสังขรณวัดมหาธาตุมาตามลําดับ จนถึงรัชกาลที่ ๕ จึงไดโปรดฯ ใหยายการบอกพระปริยัติธรรมจากวัดพระศรีรัตนศาสดาราม จัดตั้ง เปนบาลีวิทยาลัยที่วัดมหาธาตุ เรียกวา “มหาธาตุวิทยาลัย” นอกจากนั้นยังไดทรงสรางอาคารเปน ที่เรียนพระปริยัติธรรมชั้นสูง ซึ่งชื่อวา “มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย” ตอมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ไดพระราชทานพระราชทรัพยสวนพระองค ในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจาฟามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร จํานวน ๑,๐๐๐ ชั่ง อุทิศ เปนใชสอยในการบูรณะวัดมหาธาตุครั้งใหญ และเพื่อเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ เมื่อบูรณะเสร็จจึงไดพระราชทานนามพระอารามวา “วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎ” วัดมหาธาตุเปนพระอารามหลวงที่มีความสําคัญอยางยิ่งมาตั้งแตตนกรุงรัตนโกสินทร เปนที่ สถิตของสมเด็จพระสังฆราชและสถานที่ประทับของเจานายเมื่อทรงผนวชในรัชกาลตนๆ เคยเปน ที่สังคายนาพระไตรปฎก สถานที่ตั้งพระเมรุ พระราชทานเพลิงพระศพและพระบุพโพพระราชวงศ ชั้นสูง เปนที่ตั้งของมหาวิทยาลัยสงฆ พระมหากษัตริยในราชวงศจักรีทุกรัชกาลพระราชทาน พระบรมราชูปถัมภตลอดจนปจจุบัน ดวยเหตุที่เปนพระอารามหลวงที่อยูระหวางพระบรมมหาราช วังบวรสถานมงคลทรงความสําคัญทั้งดานประวัติศาสตร ศิลปกรรมและการศึกษา ทางราชการได พิจารณาเห็นความสําคัญ จึงประกาศขึ้นทะเบียนเปนโบราณสถานตามประกาศของกรมศิลปากร ใน พ.ศ.๒๔๙๒ เพื่ออนุรักษไวเปนมรดกทางวัฒนธรรม และใหมีการบูรณะซอมแซมอยางถูกวิธี 1_edit.indd 82 20/02/2013 15:00:30

๘๓ รัชกาลที่ ๑ วัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร วัดสุทัศนเทพวรารามเปนพระอารามหลวงชั้นเอก ชนิดราชวรมหาวิหาร ตั้งอยูแขวงเสาชิงชา เขตพระนคร มีเนื้อที่ประมาณ ๒๕ ไร งานเศษ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช สถาปนาใน พ.ศ.๒๓๕๐ ในที่ใจกลาง พระนครและใหสูงใหญเทาวัดพนัญเชิงเดิมพระราชทานนามวา “วัดมหาสุทธาวาส” โปรดใหสราง พระวิหารขึ้นกอนเพื่อประดิษฐานพระศรีศากยมุนี (พระโต) ซึ่งอัญเชิญมาจากพระวิหารหลวงวัด มหาธาตุ จังหวัดสุโขทัย พอกอรากพระวิหารและประดิษฐานพระศรีศากยมุนีแลวก็สิ้นรัชกาล ยัง มิไดประดิษฐานเปนสังฆาราม เรียกกันสามัญขณะนั้นวา “วัดพระโต” บาง “วัดพระใหญ” บาง หรือ “วัดเสาชิงชา” บาง ถึงรัชกาลที่ ๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย โปรดฯ ใหสรางตอในระหวาง พ.ศ. ๒๓๕๔-๒๓๕๖ วางผังจะใหเปนสังฆาราม การสรางพระวิหารนั้น ทรงพระราชศรัทธาจําหลักบาน ประตูดวยพระองคเอง แตสิ้นรัชกาลเสียกอนที่งานกอสรางจะสําเร็จ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวรัชกาลที่ ๓ โปรดฯ ใหดําเนินการจนสําเร็จ สรางพระ ระเบียง พระอุโบสถ ศาลาการเปรียญหลอ พระประธานในพระอุโบสถและบรรจุพระบรมธาตุ 1_edit.indd 83 20/02/2013 15:00:33

๘๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เฉพาะพระประธานในศาลาการเปรียญหลอดวยทองเหลืองกลักฝนที่จับมาทําลายหลอพระเจดีย หลอรูปปญจวัคคียทั้งหา สรางเปนสัตตมหาสถาน (หมายถึงที่สําคัญ ๗ แหงซึ่งพระพุทธเจาประทับ หลังจากตรัสรูแลว คือ พระศรีมหาโพธิ อนิมิสเจดีย รัตนจงกรมเจดีย รัตนฆรเจดีย อชปาลนิโครธ มุจลินท และราชายตนะ) สรางกุฏิเสนาสนะประดิษฐานเปนสังฆาราม การกอสรางเสร็จใน พ.ศ. ๒๓๙๐ โปรดใหมีงานฉลองสมโภชพระอาราม พระราชทานนามวา “วัดสุทัศนเทพวราราม” และ ปรากฏในจดหมายเหตุเรียกวา “วัดสุทัศนเทพธาราม” อีกนามหนึ่ง วัดสุทัศนเทพวรารามสรางตามผังที่เปนพระราชดําริในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลา นภาลัย แบงอาณาบริเวณเปน ๒ เขต คือ เขตพุทธาวาสอยูทางเหนือ มีพระอุโบสถ พระวิหาร พระ ระเบียงวิหารทิศ ศาลาราย และสัตตมหาสถาน เขตสังฆาวาสอยูทางใตประกอบดวยกุฏิเสนาสนะ ศาลาการเปรียญและหอระฆัง ซึ่งสรางขึ้นในรัชกาลที่ ๓ ทั้งสิ้น วัดสุทัศนเทพวรารามเปนพระอารามหลวงที่รวมมรดกวัฒนธรรมอันลํ้าคาของเมืองไทย และ อยูในพระบรมราชูปถัมภของพระมหากษัตริยทุกรัชกาลตลอดมา 1_edit.indd 84 20/02/2013 15:00:36

๘๕ รัชกาลที่ ๑ ศิลปวัฒนธรรม ขนบธรรมเนียม ประเพณี ในรัชกาลของพระองค ศิลปวัฒนธรรมและขนบธรรมเนียมประเพณีของไทยนั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช มิไดทรงละเลยแตประการใด พระองคทรงทําการฟนฟู ศิลปวัฒนธรรมและขนบธรรมเนียมประเพณี อันเปนสิ่งที่แสดงถึงเอกลักษณ และความเปนชาติ ไทยมาจนทุกวันนี้ ศิลปกรรม ศิลปกรรมไทยฟนตัวขึ้นในลักษณะที่พยายามสืบตอประเพณีของสมัยกรุงศรีอยุธยา โดย สังเกตตัวอยางจากการจําลองเอาแบบปราสาทราชมณเฑียร แผนผังกรุงศรีอยุธยา ชื่อวัด ชื่อคลอง ชื่อตําบลและชื่อถนนตางๆ มาสรางใหมเปนสวนใหญ ดังนี้ ๑. จิตรกรรม จิตรกรมีโอกาสสรางงานใหมไดมาก เพราะการสรางราชธานีขึ้นใหมมีการกอสราง พระราชวังและวัดวาอารามจํานวนมาก จําเปนตองมีจิตรกรรมฝาผนัง ตอนบนฝาผนังนิยมเขียน ภาพเทพชุมนุม ตอนลางฝาผนังแถวเดียวกับหนาตาง เจียนเปนภาพพระพุทธประวัติหรือทศชาติ ดานหลังพระประธานเขียนภาพไตรภูมิพระรวงดานหนาเขียนภาพพระพุทธประวัติตอนมารวิชัยใช สีและปดทองลงบนภาพ เฉพาะภาพเขียนที่สําคัญและควรกลาวถึงมีดังตอไปนี้ ๑.๑ ภาพเขียนตําราฟอนรําวาดวยทารําตางๆ เกาแกที่สุด เขียนเปนรูประบายสีปด ทองประกอบคําบรรยาย 1_edit.indd 85 20/02/2013 15:00:39

๘๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๑.๒ ภาพพระพุทธองคตอนผจญมารและภาพสวรรคมีวิมาน ๑๖ ชั้น ตามที่บรรยาย ไวในไตรภูมิพระรวงที่พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ๑.๓ ภาพเขียนในพระที่นั่งพุทไธสวรรย มีภาพเขียนผนังที่เกาแกที่สุดของกรุง รัตนโกสินทร ยังคงเหลืออยูจนบัดนี้แตลบเลือนไปมากแลว ๒. ประติมากรรม มีปรากฏอยูทั่วไปตามบานประตู ลายหนาบันและเครื่องประกอบพระราชอิสริยยศ ดังนี้ ๒.๑ การแกะลวดลายปดทองและประดับกระจก งานแกะสลักชิ้นเอกที่สรางใน รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช มีดังตอไปนี้ - พระที่นั่งราเชนทรยาน ทําดวยใสลัก ปดทองเปนบุษบก มีคานหาม จัดเปน ศิลปวัตถุชิ้นเอกของไทย - หนาบันวิหารคตวิหารทิศที่วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม - มณฑปใหญในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม - พระมหาพิชัยราชรถและเวชยันตราชรถ ทําดวยไมสลักปดทองตลอดทั้งตน งดงาม มีบุษบกตั้งกลาง ปจจุบันนี้ใชอัญเชิญพระโกศทรงพระบรมศพ เจา กระบวนแหไปพระเมรุมาศ - เรือพระที่นั่งสุพรรณหงสและเรือพระที่นั่งประภัสสรชัย ลวนฝมือแกะสลัก ประณีต งดงาม - พระโกศทองใหญทําดวยไมสลัก ปดทอง ใชทรงพระบรมศพ พระที่นั่งราเชนทรยาน พระมหาพิชัยราชรถ 1_edit.indd 86 20/02/2013 15:00:45

๘๗ รัชกาลที่ ๑ ๒.๒ การประดับมุก งานประดับมุกเปนประณีตศิลปที่เกิดขึ้นสมัยกรุงศรีอยุธยา ไทย ไดรับวิธีการประดับมุกมาจากจีน แตศิลปะในการประดับลวดลายไทยคิดขึ้นเอง เทคนิคในการทํา เครื่องมุกเปนงานละเอียดของลวดลาย ตองอาศัยฝมือและความชํานาญ ลายที่ซับซอนตองใชเขียน บนกระดาษนํากระดาษไปทาบบนวัสดุที่จะประดับซึ่งทารักเปนพื้นไวแลวฝงมุกลง เมื่อรักแข็งตัว แลวจึงใชนํ้าลางเอากระดาษออกขัดพื้นรักใหเปนเงา งานประดับมุกชิ้นเอกที่สรางในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬา โลกมหาราช มีดังตอไปนี้ ๑. พระแทนราชบัลลังกประดับมุกและพระแทนบรรทมประดับมุก ซึ่งเจาพระยา มหาเสนา (บุนนาค) สรางถวายรัชกาลที่ ๑ ประดิษฐานอยูในพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท จัดเปน ศิลปวัตถุชิ้นเอกของไทย ๒. บานประตูพระมณฑปพระพุทธบาท สระบุรี ๓. บานประตูหนาตางพระอุโบสถ บานประตูพระมณฑป ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ๔. ตูทรงมณฑปประดับมุก ซึ่งประดิษฐานอยูในพระมณฑป วัดพระศรีรัตนศาสดาราม กับตูพระไตรปฎกประดับมุกในหอพระมณเฑียรธรรมวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ซึ่งทั้งหมดนี้ สราง โดยเจาพระยามหาเสนา (บุนนาค) บานประตูพระมณฑปพระพุทธบาทสระบุรี พระแทนราชบัลลังกประดับมุก 1_edit.indd 87 20/02/2013 15:00:48

๘๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๒.๓ การชางรูปพรรณ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางเครื่องราชกกุธภัณฑและเครื่องราชูปโภคตางๆ ของพระมหากษัตริย เฉพาะชิ้นที่สําคัญ คือ เครื่องเบญจราชกกุธภัณฑ อันไดแกพระมหาพิชัยมงกุฎ พระแสงขรรคชัยศรี ธารพระกร พัดและแสจามรีและพัดวาลวิชนี และฉลองพระบาทเชิงงอน จะขอกลาวเฉพาะรูปพรรณ ที่สําคัญและมีคาสูงดังตอไปนี้ 1_edit.indd 88 20/02/2013 15:00:51

๘๙ รัชกาลที่ ๑ - พระมหาพิชัยมงกุฎ ชฎาพระกลีบ พระชฎาเดินหน และพระชฎาหายอด หรือ พระชฎามหากฐิน ทั้งหมดลวนทําดวยทองลงยาประดับเพชร - พระมหาสังวาลนพรัตน เปนสังวาลแฝดทําดวยทองลวน ยาว ๑๗๖ เซนติเมตร มีดอกประจํายาม ๓๖ ดอก ทําดวยทองฝงมณีดอกละ ๑ ชนิดสลับกันไป เชน เพชรดอกหนึ่ง ทับทิมดอกหนึ่ง ฯลฯ - ฉลองพระบาทเชิงงอน ทําดวยทองลงยา - พานพระขันหมาก ๒ ชั้น รูปสี่เหลี่ยมยอมุม ทําดวยทองลงยา - เครื่องทรงพระแกวมรกตสําหรับฤดูรอนและฤดูฝน ทําดวยทองลงยาประดับ เพชรมณีตางๆ - บุษบกทองคําที่ประดิษฐานพระแกวมรกต ๒.๔ การทําลายรดนํ้า ไทยคงรับวิธีการมาจากจีน แตชางไทยไดดัดแปลงคิดผูก ลวดลายเปนไทย เชน ลายกนกแบบไทย นิยมใชตกแตงบานประตูหนาตางพระอุโบสถและตู พระธรรม หีบใสเสื้อผา เฉพาะผีมือชางทางดานลายรดนํ้าที่ยอดเยี่ยมในรัชกาลที่ ๑ มีดังตอไปนี้ - ตูพระไตรปฎกขนาดใหญในหอพระมณเฑียรธรรม วัดพระศรีรัตนศาสดาราม - บานประตูหนาตางพระที่นั่งพุทไธสวรรย - ลับแลเขียนลายทองรดนํ้า เปนภาพเรื่องรามเกียรติ์ ตั้งอยูตรงพระทวารกลาง ในพระที่นั่งพุทไธสวรรย ๓. สถาปตยกรรม จุดประสงคสําคัญของการสรางราชธานีขึ้นใหมของรัชกาลที่ ๑ คือ การฟนฟูของเกาที่ดีใน ครั้งนั้นใหกลับคืนดังเดิมใหโออาสงางาม สิ่งกอสรางที่สําคัญในพระบรมมหาราชวังและควรกลาว ถึงมีดังตอไปนี้ ๓.๑ พระมหามณเฑียร เปนพระที่นั่งหมู ประกอบดวยพระที่นั่งจักรพรรดิพิมาน พระที่นั่ง ไพศาลทักษิณและพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัยมไหสูรยพิมานนอกจากนี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอด ฟาจุฬาโลกมหาราชยังทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางหอตางๆ สําหรับประดิษฐานสิ่งที่เคารพ สักการบูชาในฐานะที่พระองคเปนพุทธมามกะอีก เชน หอพระสุลาลัยพิมาน หอพระธาตุมณเฑียร และพระที่นั่งดุสิตาภิรมย ๓.๒ พระมหาปราสาท มีพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทกับพระที่นั่งพิมานรัตยา สวน พระราชวังบวรสถานมงคล อันเปนบริเวณพิพิธภัณฑสถานแหงชาติในปจจุบันนั้น ไดมีการรื้อและ โยกยายเปลี่ยนแปลงแกไขไปอยางมากแลว กลาวเฉพาะพระที่นั่งสําคัญที่ยังเหลืออยูในปจจุบัน อัน ไดสรางขึ้นในรัชกาลที่ ๑ โดยสมเด็จกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท ไดแก พระที่นั่งพุทไธสวรรย พระที่นั่งศิวโมกขพิมาน และพระวิมาน ๓ องคตอไปนี้ พระที่นั่งวสันตพิมาน พระที่นั่งวายุ สถานอมเรศ และพระที่นั่งพรหมเมศธาดา ซึ่งเปนพระราชมณเฑียรสําหรับประทับในฤดูตางๆ 1_edit.indd 89 20/02/2013 15:00:53

๙๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช แบบอยางของสถาปตยกรรมที่สรางขึ้นในรัชกาลที่ ๑ ซึ่งหาดูไดในปจจุบัน ไดแก พระอุโบสถ พระมณฑป และหอพระมณเฑียรธรรม ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม พระอุโบสถ วัดมหาธาตุยุวราช รังสฤษฏ พระวิมานสามหลัง พระที่นั่งพุทไธสวรรย และพระที่นั่งศิวโมกขพิมานในพระราชวังบวร อันเปนสถานที่ตั้งพิพิธภัณฑสถานแหงชาติในปจจุบัน พระวิหารทั้งสี่และและพระวิหารคดทั้งสี่ใน วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม พระอุโบสถและหอพระไตรปฎกวัดระฆังโฆสิตาราม พระอุโบสถ วัด ดุสิตาราม และพระมณฑป พระพุทธบาทสระบุรี สถาปตยกรรมในรัชกาลที่ ๑ มีการนิยมสรางพระปรางคกับพระเจดียเหลี่ยมเปนพื้น ตัวอยาง พระสถูปเจดียที่เปนฝมือชางชั้นเอกนั้น ไดแก พระปรางควัดระฆังโฆสิตาราม กับพระเจดีย- ศรีสรรเพชญดาญาณ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ซึ่งรัชกาลที่ ๑ ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหบรรจุซากพระศรีสรรเพชญไวภายใน ระวางเรือพระที่นั่งในรัชกาลที่ ๑ เรือพระที่นั่งกิ่งและเรือเอกชัย ๑. เรือศรีสุพรรณหงส พระที่นั่งกิ่งศีรษะหงสพื้นดํา ยาว ๑๘ วากําลัง ๗ ศอก กวาง ๕ ศอก คืบ ๖ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๗ นิ้ว ๒. เรือศรีสมรรถไชย พระที่นั่งกิ่ง พื้นแดง ยาว ๑๘ วา ๖ นิ้ว กําลัง ๖ ศอก ๗ นิ้ว กวาง ๕ ศอก ๕ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอกคืบ ๕ นิ้ว ๓. เรือไกรสรมุข พระที่นั่งกิ่ง พื้นดํา ยาว ๑๙ วาศอก กําลัง ๖ ศอก คืบ ๑นิ้ว กวาง ๕ ศอก ๗ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๖นิ้ว ๔ เรือศรีประภัศรชัย พระที่นั่งเอกชัย พื้นดํา ยาว ๑๘ วา กําลังกวาง ๕ ศอก ทองลึก ๑ ศอก ๖ นิ้ว 1_edit.indd 90 20/02/2013 15:00:55

๙๑ รัชกาลที่ ๑ ๕ เรือไกรแกวจักรรัตน พระที่นั่งกิ่ง พื้นเขียว ยาว ๑๗ วา ๑ ศอก คืบ ๓ นิ้ว (๑๗ วา) กําลัง ๖ ศอก ๑ นิ้ว กวาง ๔ ศอก คืบ ๖ นิ้ว ทิ้งลึก ๑ ศอก ๒ นิ้ว ๖. เรือไกรสรจักร พื้นเขียว ยาว ๑๗ วา ๒ ศอก กําลังกวาง ๔ ศอกคืบ ๕ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๖ นิ้ว ๗. เรือชลพิมานไชย พื้นแดง ยาว ๑๒ วา ๓ ศอก ๖ นิ้ว (๑๒ วา ๓ ศอก) กําลัง ๕ ศอก ๒ นิ้ว กวาง ๓ ศอก ๘ นว ทองลึก ๑ ศอก ๒ นิ้ว ๘. เรือไกรสามารถ พื้นแดงยาว ๑๔ วา กําลังกวาง ๔ ศอก ทองลึก ๑ ศอก ๒ นิ้ว ๙. เรือ(ไมมีนาม) พระที่นั่งเอกชัยนอย พื้นดํา ยาว ๑๔ วา กําลัง ๕ ศอก ๑๐นิ้ว กวาง ๓ ศอกคืบ ๑๐ นิ้ว ทิ้งลึก ๑ ศอก ๒ นิ้ว เรือพระที่นั่งศรี ๑๐. เรือบุษบกพิศาล พระที่นั่งศรีประกอบพื้นนํ้าเงิน ยาว ๑๕ วา กําลัง ๕ ศอก คืบ ๒ นิ้ว กวาง ๔ ศอก คืบ๒ นิ้วทองลึก ๑ ศอก ๒ นิ้ว (ในพ.วาเรือนี้ ร.๑ โดยเสด็จไปรบทัพพมาลาดหญา) ๑๑. เรือวิมานอมรินทร พระที่นั่งศรีประกอบพื้นเขียว ยาว ๑๒ วา๓ ศอก คืบ กําลัง ๕ ศอก ๒ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ๖ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก (ในพ.วาเรือนี้เปนเรือเชิญพระไชย ร.๑ เสด็จไปรบพมา ลาดหญา จุ ๑๑๔๗) ๑๒. เรือรังสีทิพรัตน พระที่นั่งศรีเขียนทองพื้นแดง ยาว ๑๕ วา (๑๔ วา ๒ ศอก) กําลัง ๕ ศอกคืบ ๑ นิ้วกวาง ๔ ศอกคืบ ๒ นิ้วทองลึก ๒ ศอก ๒ นิ้ว ๑๓. เรือจักรพรรดิภิรมย พระที่นั่งศรี (ประดับกระจกลายยา) พื้นดํา ยาว ๑๔ วา ๒ ศอก ๕ นิ้ว (๑๔ วา ๒ ศอก) กําลัง ๕ ศอกคืบ ๒ นิ้ว กวาง ๔ ศอกคืบ ๔ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๘ นิ้ว ๑๔. เรือทินกรสองศรี พระที่นั่งศรีสีเขียว พื้นมวง (พื้นแดง) ยาว ๑๒ วา ศอกคืบ กําลัง ๕ ศอก ๕ นิ้ว กวาง ๓ ศอก ๓ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๑ นิ้ว (ใน พ. วาเรือนี้ ร.๑ ไดเสด็จไปรบพมา นครสวรรคจุ (๑๑๔๗) ๑๕. เรือมณีจักรพรรดิ พระที่นั่งสีเขียว พื้นเขียว ยาว ๑๒ วา ๕ นิ้ว(๑๓วา) กําลัง ๕ ศอก ๒ นิ้วกวาง ๓ ศอกคืบ ๗ นิ้ว ทองลึก ๑ คืบ ๑๐ นิ้ว(ใน พ. วาเรือนี้เปนเรือเชิญพระไชย ร.๑ เสด็จไป รบทัพพมานครสวรรค จุ ๑๑๔๗) เรือศรีพระที่นั่งรองสองลํา ๑๖. เรืออนงคนิกร (ลายเขียนทอง) พื้นดํา ยาว ๑๓ วา ๑๐ นิ้ว (๑๓ วา) กําลัง ๖ ศอก ๑๗. เรืออัปสรสุรางค (ลายเขียนทอง) พื้นมวง ยาว ๑๓ วา ศอก กําลัง ๕ ศอก ๒ นิ้ว เรือศรีวังหนา ๑๘. เรือแกวจักรพรรดิ พระที่นั่งศรีประกอบ พื้นนํ้าเงิน ยาว ๑๕ วา กําลัง ๕ ศอก ๖ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ๔ นิ้วทองลึก ๑ ศอก ๓ นิ้ว (ใน พ. วาเรือที่กรมพระราชวังบวรฯ ร.๑ ไดเสด็จไปรบ ทัพพมาลาดหญา จุ ๑๑๔๗) 1_edit.indd 91 20/02/2013 15:00:57

๙๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๑๙. เรือสวัสดิ์ชิงไชย พระที่นั่งศรีประกอบ พื้นดํา ยาว ๑๖ วา กําลัง ๖ ศอก กวาง ๑ ศอก ๔ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๖ นิ้ว (ใน พ. วาเรือนี้เปนเรือเชิญพระไชยกรมพระราชวังบวรฯ ร.๑ เสด็จ ไปรบทัพพมาลาดหญา จุ ๑๑๔๗) ๒๐. เรือวิไลเรขา พระที่นั่งศรีเขียนทอง พื้นดํา ยาว ๑๕ วา ๓ ศอกคืบ กําลัง ๕ ศอก ๗ นิ้ว กวาง ๔ ศอก นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๔ นิ้ว เรือพระที่นั่งกราบ ๒๑. เรือศรีเมือง ยาว ๑๔ วา ๒ ศอกคืบ ๖นิ้ว (๑๔ วา ๒ ศอก) กําลัง ๕ ศอก กวาง ๓ ศอก คืบ ๖ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๒๒. เรือเฟองฟา ยาว ๑๔ วา ๒ ศอก กําลัง ๕ ศอก ๕ นิ้ว กวาง ๓ ศอกคืบ ๙ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๒ นิ้ว ๒๓. เรือทิพากร ยาว ๑๔ วา ๓ ศอกคืบกําลัง ๕ ศอก ๕ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ๑ นิ้วทองลึก ๑๒ นิ้ว ๒๔. เรือกระบวนนารํายาว ๑๖ วา ๒ ศอกคืบ ๖ นิ้ว (๑๖ วา ๒ ศอก ) กําลัง ๔ ศอก ๑๐ นิ้ว กวาง ๓ ศอกคืบ ๘ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๒๕. เรือแกวชิงดวง ยาว ๑๓ วา ๕ นิ้ว กําลัง ๔ ศอก ๖ นิ้ว ๒๖. เรือพวงแกว ยาว ๑๓ วา กําลัง ๕ ศอก ๕ นิ้ว กวาง ๓ ศอก ๙ นิ้วทองลึก ๑ ศอก ๘ นิ้ว ๒๗. เรือตองปลิว ยาว ๑๑ วา ๑ คืบ กําลัง ๓ นิ้ว กวาง ๒ ศอก ๖ นิ้ว ทองลึก ๖ ศอก ๕ นิ้ว 1_edit.indd 92 20/02/2013 15:01:00

๙๓ รัชกาลที่ ๑ ๒๘. เรือทิวลม ยาว ๑๒ วา กําลัง ๓ ศอกคืบ ๑ นิ้ว กวาง ๓ ศอก ๒ นิ้วทองลึก ๑ ศอก ๘ นิ้ว ๒๙. เรือลองลม ยาว ๑๐ วา ๒ ศอกกําลัง ๒ ศอกคืบ ๙ นิ้ว กวาง ๒ ศอก ๒ นิ้ว ทองลึก ๐ ศอก ๔ นิ้ว ๓๐. เรือชมรื่นยาว ๑๐ วาศอกคืบ ๑๐ นิ้ว กําลัง ๒ ศอกคืบ ๗ นิ้ว กวาง ๒ ศอก ๔ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๔ นิ้ว ๓๑. เรือมังกร ยาว ๑๑ วาศอกคืบ กําลัง๓ ศอก ๔ นิ้ว กวาง ๒ ศอก ๑๐ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๘ นิ้ว ๓๒. เรือชานางนอน ยาว ๑๖ วา ๒ ศอก ๘ นิ้ว กําลัง ๕ ศอกคืบ ๖ นิ้ว กวาง ๔ ศอกคืบ ๕ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๑ นิ้ว ๓๓. เรือกรนางนาฏ ยาว ๑๔ วา กําลัง ๕ ศอกกวาง ๔ ศอก ๑ นิ้วทองลึก ๑ ศอก ๑ นิ้ว เรือกระบวนปดทอง ๓๔. เรือเอกชัยเหินหาว เอกชัยคูชัก พื้นดํา ยาว ๑๔ วาศอก ๕ นิ้ว กํา ลัง ๕ ศอก ๕ นิ้ว กวาง ๓ ศอกคืบ ๑๐ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๓ นิ้ว ๓๕. เรือเอกชัยหลาวทอง เอกชัยคูชัก พื้นดํา ยาว ๑๔ วาศอก ๕ นิ้ว กําลัง ๕ ศอก ๕ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ทองลึก ๑ ศอก ๒ นิ้ว ๓๖. เรือครุฑเหินเห็จ พื้นดํา ยาว ๑๓ วาศอกคืบ กําลัง ๕ ศอกคืบ ๑๑ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ทองลึก ๑ ศอก ๑๐ นิ้ว ๓๗. เรือครุฑเตร็จไตรจักร พื้นดํา ยาว ๑๓ วาศอกคืบ กําลัง ๕ ศอกคืบ ๗ นิ้ว กวาง ๓ ศอก คืบ ๖ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๙ นิ้ว ๓๘. เรือพาลีรั้งทวีป พื้นดํา ยาว ๑๓ วา ๓ ศอก กําลัง ๕ ศอก ๕ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ทองลึก ๑ ศอก ๒ นิ้ว ๓๙. เรือสุครีพครองเมือง พื้นดํา ยาว ๑๔ วา กําลัง ๕ ศอก ๔ นิ้ว กวาง ๓ ศอกคืบ ๑๐ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๓ นิ้ว ๔๐. เรือกระบี่ปราบเมืองมาร พื้นดํา ยาว ๑๔ วา ๒ ศอกคืบกําลัง ๕ ศอก ๔ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ทองลึก ๑ ศอก ๔๑. เรือกระบี่ราญรอนราพณ พื้นดํา ยาว ๑๓ วา ๒ ศอกคืบ กําลัง ๕ ศอก กวาง ๔ ศอก ทองลึก ๑ ศอก ๔๒. เรืออสุรวายุภักษ พื้นดํา ยาว ๑๔ วา ๒ ศอกคืบ กําลัง ๕ ศอก กวาง ๔ ศอก ๓ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ๒ นิ้ว ทองลึก ๑ ศอก ๒ นิ้วทองลึก ๑ ศอก ๔๓. เรืออสุรปกษี พื้นดํา ยาว ๑๔ วา ๒ ศอก กําลัง ๕ ศอก ๓ นิ้ว กวาง ๔ ศอก ๓ นิ้ว ทองลึก ๔ ศอก ๓นิ้ว 1_edit.indd 93 20/02/2013 15:01:02

๙๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เรือพิฆาต ๔๔. เรือมังกรจําแลง พื้นชาด ยาว๑๔ วา ๘ นิ้ว กําลัง ๕ ศอกคืบ ๔๕. เรือมังกรแผลงฤทธิ์ พื้นชาด ยาว๑๔ วา ๕ นิ้ว กําลัง ๕ ศอก ๖ นิ้ว ๔๖. เรือเหราลองลอยสินธุ พื้นหงสดิน ยาว ๑๒ วา ๒ ศอกคืบ กําลัง ๔ ศอก ๕ นิ้ว ๔๗. เรือเหราลิลลาสมุทร พื้นหงสดิน ยาว ๑๒ วา ๒ ศอกคืบ กําลัง ๔ ศอก ๕ นิ้ว ๔๘. เรือสางกําแพงหาญ พื้นเหลือง ยาว ๑๐ วา ๓ ศอก กําลัง ๔ ศอก ๒ นิ้ว ๔๙. เรือสางชาญชลสินธุ พื้นเหลือง ยาว ๑๑ วา ๑ ศอก ๘ นิ้ว กําลัง ๔ ศอกคืบ ๓ นิ้ว ๕๐. เรือโตขมังคลื่น พื้นแดงเสน ยาว ๑๑ วา ๓ ศอก ๓ นิ้ว กําลัง ๕ ศอก ๕ นิ้ว ๕๑. เรือโตฝนสมุทร พื้นแดงเสน ยาว ๑๑ วา ๒ ศอก ๖ นิ้ว กําลัง ๕ ศอก ๕๒. เรือกิเลนประลองเชิง พื้นนํ้าเงิน ยาว๑๑ วา ๒ ศอก กําลัง ๔ ศอกคืบ ๒ นิ้ว ๕๓. เรือกิเลนระเริงชล พื้นนํ้าเงิน ยาว ๑๑ วา ๓ ศอก กําลัง ๔ ศอกคืบ ๒ นิ้ว ๕๔. เรือเสือทยานชล พื้นนํ้าเงิน ยาว ๑๐ วา ๓ ศอกคืบ กําลัง ๔ ศอกคืบ ๔นิ้ว ๕๕. เรือเสือคํารนสินธุ พื้นนํ้าเงิน ยาว ๑๐ วา ศอก ๖ นิ้ว กําลัง ๔ ศอกคืบ เรือแซ ๕๖. เรือวิภัชนชล พื้นดํา ยาว ๑ วา ๓ ศอก ๕ นิ้ว กําลัง ๔ วา ๘ นิ้ว ๕๗. เรืออนตสมุทร พื้นดํา ยาว ๑๒ วา ๓ ศอก กําลัง ๔ วา ๗นิ้ว ๕๘. เรือจรเขคํารามรอง พื้นดํา ยาว ๑๑ วา กําลังวา ๑ 1_edit.indd 94 20/02/2013 15:01:04

๙๕ รัชกาลที่ ๑ ๕๙. เรือจรเขคะนองนํ้า พื้นดํา ยาว ๑๑ วา กําลัง ๓ ศอกคืบ ๑๑ นิ้ว ๖๐. เรือวรวารี พื้นดํา ยาว ๑๑ วา ๓ ศอก ๓ นิ้ว กําลัง ๓ ศอกคืบ ๙ นิ้ว ๖๑. เรือศรีปทมสุทร พื้นดํา ยาว ๑๖ วา ๓ ศอก ๒ นิ้ว กําลัง๓ ศอกคืบ ๖๒. เรือคลุมละเวง พื้นดํา ยาว ๑๑ วา ๓ ศอก ๒ นิ้ว กําลัง ๓ ศอกคืบ ๖๓. เรือตะเลงละวร พื้นดํา ยาว๑๐ วา ๒ ศอกคืบ กําลัง ๓ ศอกคืบ ๒ นิ้ว ๖๔. เรือคชรําบาญ พื้นดํา ยาว ๙ วา ๓ ศอกคืบ กําลัง ๓ ศอกคืบ ๒ นิ้ว ๖๕. เรือสารสินธุ พื้นดํา ยาว ๑๐ วา๓ ศอกคืบ ๔ นิ้ว ๖๖. เรือหมูชลจร พื้นดํา ยาว ๑๑ วา กําลัง ๓ ศอกคืบ ๖ นิ้ว ๖๗. เรือสุกรกําเลาะ พื้นดํา ยาว ๑๐ วา ๓ ศอกคืบ ๗ นิ้ว กําลัง ๓ ศอก ๓ นิ้ว เรือกระบวนแตครั้งกรุงศรีอยุธยา ชื่อเรือกราบทานใหคลองกัน ศรีเมือง ร.๑ เฟองฟา ร.๑ ทิพาภร ร.๑ ขจรกรุง ร.๓ รุงประสานสาย ร.๓ ชายลมหวน ร.๓ กระบวนนางรํา ร.๑ ประจําทวีป ร.๒ กลีบสมุทร ร.๓ สุดสายตา ร.๓ ชานางนอน ร.๑ กรนางนาฏ ร.๑ ประพาสแสงจันทร ร.๒ ตะวันสองแสง ร.๓ แทงทองหลอ ร.๓ ลอใจชื่น ร.๓ รื่นใจชม ร.๓ สมทรงสลวย ร.๓ 1_edit.indd 95 20/02/2013 15:01:06

๙๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช นามชางพระยาชางในรัชกาลที่ ๑ ๑. พระบรมไกรสร (บวรสุประดิษฐ) ชางพลายสีประหลาด พระยานครราชสีมานํามาถวายสมโภชขึ้น ณ วัน ๓ฯ ๓ ๓ คํ่า ป มะโรง ๑๑๔๖ พระราชทานนามวาพระบรมไกร บวรสุประดิษฐ อัฐทิศพงศ มงคลาดิเรก เอกมหันต อนันตคุณ สมบุรณเลิศฟา ๒. พระบรมไกรสร (บวรบุษปทันต) ชางพลายเนียม พระยาราชบุรีนําถวาย สมโภชขึ้นระหวาง ณ วัน ๓ ฯ ๓ ๓ คํ่า ปมะโรง ๑๑๔๖ พระราชทานนามวา พระบรมไกรสร บวรบุษปทันต สุวรรณลักขณา มหาสุภมงคล วิมลเลิศฟา กาลวกหัตถี 1_edit.indd 96 20/02/2013 15:01:09

๙๗ รัชกาลที่ ๑ ๓. พระอินทรไอยรา ชางเผือกตรี ลูกเถื่อนคลองไดที่เมือง ภูเขียว พระยานครราชสีมานํามาถวาย สมโภช ขึ้นในระหวาง ณ วัน ๑ ฯ ๙ ๔ คํ่า ปขาล ๑๑๕๖ พระราชทานนามวา พระอินทรไอยรา รัตนนาเคนทร คเชนทรบดินทร อินทรรังสรรค อนันตคุณ สมบุรณเลิศฟา ครั้นรัชกาลที่ ๒ ณ วัน ๖ ฯ ๓ ๔ คํ่า ป วอก ๑๑๗๔ พระราชทานนามใหมวาพระอินทรไอยรา คชาชาติ ฉัททันตพิศผิวพรรณเผือกตรี สียอดตองตากแหง วิษณุแกลงรังรักษ มงคล ลักษณเลิศฟา ๔. พระเทพกุญชร ชางพังเผือกเอก ลูกเถื่อนคลองไดที่เมือง ภูเขียว พระยานครราชสีมานํามาถวาย สมโภช ขึ้นระหวาง ณ วัน ๑ ฯ ๕ ๒ คํ่า ประกา ๑๑๖๓ พระราชทานนามวา พระเทพกุญชร บวรศรีเศวต อเนกชาติฉัททันต อนันตคุณ สมบุรณเลิศฟา ครั้นรัชกาลที่ ๒ ณ วัน ๖ ฯ ๓ ๔ คํ่า ป วอก ๑๑๗๔ พระราชทานนามใหมวา พระเทพ กุญชร บวรศรีเศวต อมรเมศรนฤมิตร เผือกผอง พิศโสภณ มิ่งมงคลนาเคนทร คชคเชนทรเฉลิม ขวัญ ชาติฉัททันตสูงศักดิ์ วิลัยลักษณเลิศฟา ๕. พระบรมฉัททันต ชางพลายทองแดงคลองไดที่เพนียด สมโภชขึ้นระหวาง ณ วัน ฯ ๘ คํ่า ปกุน ๑๑๖๕ พระราชทานนามวา พระบรมฉัททันต สุวรรณรัศมี ศรีศุภลักษณ อรรคทศคชาพงศ มงคลเลิศฟา เอกทันต พธันทร จตุรศก กาลหัตถี 1_edit.indd 97 20/02/2013 15:01:12

๙๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๕. พระบรมนับมณี ชางพลายเล็บครบ พระยาศรีธรรมราชนํา ถวายสมโภชขึ้นระหวาง ณ วัน ฯ ปฉลู ๑๑๖๗ พระราชทานนามวา พระบรมนับมณี ศรีรัตนคเชนทร บวรวิษณุพงศ วงศคชลพรรณ อนันตคุณ สมบุรณเลิศฟา ๗. พระบรมคชลักษณ (อรรคคเชนทร) ชางพลายกะ เจาเมืองเวียงจันทนนํา มาถวาย ขึ้นระวาง ณ วัน ฯ คํ่า ปฉลู ๑๑๖๗ พระราชทานนามวา พระบรมคชลักษณ อรรคคเชนทร สุเรนทรฤทธิ์ สิทธิสมพงษ มงคลเลิศฟา ๘. พระบรมนาเคนทร ชางพลายทองแดง พระยานครราชสีมา นําถวาย สมโภชขึ้นระวาง ณ วัน ๓ ฯ ๑๓ ๓ คํ่า ปเถาะ ๑๑๖๙ พระราชทานนามวา พระบรม นาเคนทร คเชนทรชาติ ตามพหัตถี ศรีสุวรรณ เลิศฟา ๙. พระบรมคชลักษณ (อรรคชาติดาม พหัตถี) ชางพลายทองแดง เจาทุงนําถวาย สมโภช ขึ้นระวาง ณ วัน ๓ ฯ ๑๓ ๓ คํ่า ปเถาะ ๑๑๖๙ พระราชทานนามวา พระบรมคชลักษณ อรรคชาติตามพหัตถี ศรีทศพงศ ณรงคเลิศฟา ๑๐. พระบรมเมฆเอกทนต ชางพลายงาเดียว สมโภชขึ้นระวาง ณ วัน ๓ ฯ ๑๓ ๓ คํ่า ปเถาะ ๑๑๖๙ พระราชทานนาม วา พระบรมเมฆเอกทันต วิมลสสุประดิฐ สิทธิ สนธยา มหาศุภมงคล วิมลเลิศฟา สิงหชงฆ พทันดร พัทจักรวาล จุมประสาท 1_edit.indd 98 20/02/2013 15:01:16