๙๙ รัชกาลที่ ๑ วรรณกรรม กวีและวรรณกรรมที่สําคัญในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๑. พระบาทสําเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระองคทรงพระราชนิพนธ วรรณกรรมตางๆ ดังตอไปนี้ ๑.๑ บทละครเรื่องอิเหนา เคาเรื่องเดิมไดมาจากนิยายอิงประวัติศาสตรของชวา ซึ่งตอมาเจาฟาหญิงกุณฑล และเจาฟาหญิงมงกุฎ ไดนํามาทรงพระนิพนธขึ้นเปนกลอนบทละครเรื่อง “ดาหลัง” และเรื่อง “อิเหนา” พระราชนิพนธกลอนบทละครเรื่องอิเหนาดําเนินตามเรื่องอิเหนาของเจาฟาหญิงมงกุฎ แตทรงพระราชนิพนธิ์ไวไมครบทุกตอน ๑.๒ บทละครเรื่องรามเกียรติ์ เคาเรื่องเดิมไดมาจากมหากาพย “รามายณะ” เปนเรื่องเกี่ยวกับการที่พระนารายณ อวตารลงมาเปนพระรามเพื่อปราบอธรรม คือทาวราพณหรือทศกัณฐ ผูมีพระเศียร ๑๐ เศียร กษัตริย แหงนครลังกา พระองคทรงพระราชนิพนธเรื่องนี้เปนกลอนบทละคร โดยทรงเรื่องตั้งแตตอนหิรัญ ยักษมวนแผนดินจนจบเรื่อง นับเปนบทละครเรื่องรามเกียรติ์ที่มีเนื้อความละเอียดยิ่งกวารามเกียรติ์ สํานวนอื่นๆ ๑.๓ บทละครเรื่องดาหลัง เนื้อความเปนเชนเดียวกับบทละครเรื่องกาหลังของเจาฟาหญิงมงกุฎ ไมแพรหลายนัก เพราะเนื้อเรื่องบางตอนขัดตอคานิยมในสังคมไทย และชื่อตางๆ ในเรื่องมีลักษณะที่ทําใหจดจําไดยาก ๑.๔ บทละครเรื่องอุณรุท เนื้อเรื่องสวนใหญเปนเชนเดียวกับเรื่องอนิรุทธคําฉันทซึ่งศรีปราชญแตง โดยนํา เคาเรื่องมาจากมหากาพยมหาภารตะ ในภาษาสันสกฤต แตมีขอแตกตางกันบางเกี่ยวกับชื่อเฉพาะ บางชื่อในเรื่องกวีโวหารบางตอน ในเรื่องรามเกียรติ์ในลักษณะที่แสดงพระราชประสงคแฝงของ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชในการสอนใหขาทหารมีความองอาจกลาหาญ และจงรักภักดีตอพระมหากษัตริย ๑.๕ กฎหมายตราสามดวง กฎหมายฉบับนี้แตงเปนรอยแกว มีมูลเหตุการณเกิดสืบเนื่องจากการชําระกฎหมาย หลังจากที่มีผูยื่นเรื่องราวรองทุกขวาการตัดสินคดีไมเปนธรรมพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟา จุฬาโลกมหาราช ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหมีการชําระกฎหมายทุกลักษณะ จัดเปนหมวด หมูแลวเขียนไวเปน ๓ ฉบับ แตละฉบับประทับตราสามดวง คือ ตราราชสีห ตราคชสีห และตรา บัวแกว และใหใชเปนหลักในการตัดสินคดีตอไป อนึ่ง กฎหมายตราสามดวงมีคุณคาทั้งดานอักษร ศาสตรโบราณคดีและกฎหมาย 1_edit.indd 99 20/02/2013 15:01:18
๑๐๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๑.๖ เพลงยาวรบพมาที่ทาดินแดง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงพระราชนิพนธเรื่องนี้ใน ครั้งที่ทรงยกทัพไปรับศึกพมาที่ทาดินแดง เมืองกาญจนบุรี เมื่อป พ.ศ.๒๓๒๙ เนื้อความเปนการ พรรณนาการเดินทางและการรบ มีการรําพึงรําพันในทํานองนิราศถึง “นางอันเปนที่รัก” ซึ่งรวม ตลอด “ทุกนางใน”การรําพึงรําพันในลักษณะนี้ ทําใหเพลงยาวรบพมาทาดินแดงมีชื่อเรียกอยาง หนึ่งวา “นิราศรบพมาที่ทาดินแดง” ๑.๗ พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดมี สวนชําระเอกสารสําคัญทางประวัติศาสตรของชาติอีกเรื่องหนึ่งคือ พระราชพงศาวดาร ฉบับพัน จันทนุมาศซึ่งนับเนื่องอยูในประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๔ ในรัชกาลพระองค ถือเปนเอกสารที่มี คุณคาอยางยิ่ง สําหรับนักคนควาทางประวัติศาสตรและโบราณคดี ๒. พระยาธรรมปรีชา (แกว) ทานผูนี้เคยรับราชการในตําแหนงอาลักษณในสมัยกรุงธนบุรี ตอมาทานไดอุปสมบทเปนพระภิกษุ และไดรับสมณศักดิ์เปนพระรัตนมุนีในสมัยรัชกาลที่ ๑ แหง กรุงรัตนโกสินทร และไดลาสิกขาบทออกมาเขารับราชการในตําแหนงอาลักษณ 1_edit.indd 100 20/02/2013 15:01:22
๑๐๑ รัชกาลที่ ๑ ๒.๑ ไตรภูมิโลกวินิจฉัย พระยาธรรมปรีชาแตงวรรณกรรม เรื่องไตรภูมิโลกวินิจฉัย โดยแตงเปนรอยแกวเนื้อ ความสวนใหญเปนเชนเดียวกับเตภูมิกถาของพระมหาธรรมราชา (ลิไท) กลาวถึงนรกและสวรรค โดยมีจุดประสงคหลักเพื่อสอนใหคนทั้งหลายละเวนความชั่วประพฤติอันเปนบาป และใหทําความ ดีเพื่อจะไดบรรลุถึงยอดแหงความสุขคือนิพพาน ๓. พระเทพโมลี (กลิ่น) ผลงานดานวรรณกรรมที่สําคัญของพระเทพโมลีมี ๒ เรื่อง ๓.๑ ลิลิตพยุหยาตราเพชรพวง เนื้อความกลาวถึงการจัดกระบวนเสด็จพยุหยาตรา ทั้งทางชลมารคและทาง สถลมารค จุดประสงคของการแตงเปนไปตามพระราชกระแสรับสั่งของพระบาทสมเด็จพระพุทธ ยอดฟาจุฬาโลกมหาราช และใชคําประพันธชนิด “ลิลิตสุภาพ” ๓.๒ บทมโหรีเรื่องกากี จุดประสงคของการแตงเพื่อใหเปนบทขับรองในวงมโหรี โดยนํามาเพียงบางตอน จากเรื่องกากีอันเปนที่รูจักกันอยางแพรหลายมาแลวตั้งแตสมัยกรุงศรีอยุธยา เรื่องดังกลาวนี้ปรากฏ อยูในกากีชาดก ๓.๓ รายยาวมหาเวสสันดรชาดก กัณฑกุมารและกัณฑมัทรี ทั้ง ๒ กัณฑนี้ไดรับการคัดเลือกใหรวมอยูในรายยาว มหาเวสสันดรชาดกฉบับที่ชําระในรัชกาลที่ ๕ และวรรณคดีสโมสรยกยองวาเปน “ยอดของกลอน เทศน” เพราะมีอรรถรสดีเดน ๓.๔ ราชาธิราช เคาเรื่องเดิมไดมาจากพงศาวดารมอญ เนื้อความสําคัญกลาวถึงการรบระหวาง พระเจาราชาธิราชกษัตริยมอญกับพระเจาฝรั่งมังฆอง กษัตริยพมา เจาพระยาคลัง (หน) เปนแมกอง แปลและเรียบเรียงนี้ตามพระราชกระแสรับสั่งของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช สําเร็จเมื่อป พ.ศ.๒๓๒๘ พระราชประสงคของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ใน การที่ทรงใหแปลและเรียบเรียงเรื่องนี้ คือเพื่อบํารุงปญญาแกพระบรมวงศานุวงศและขาราชการ บริพารทั้งหลาย ๓.๕ สามกก เจาพระยาพระคลัง (หน) เปนแมกองและเรียบเรียงเรื่องนี้จากเรื่องของจีนเมื่อป พ.ศ.๒๓๔๕ และเรื่องสามกกไดแพรหลายไปยังหมูประชาชนหลังจากที่หมอบรัดเลยไดจัดการพิมพ เรื่องนี้ขึ้นเมื่อป พ.ศ.๒๔๘๐ 1_edit.indd 101 20/02/2013 15:01:24
๑๐๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๓.๖ ลิลิตศรีวิชัยชาดก เคาเรื่องนี้เจาพระยาพระคลัง (หน) นํามาจากหนังสือปญญาสชาดก แตงดวยคํา ประพันธลิลิตสุภาพ แตไมมีหลักฐานวาแตงในรัชสมัยของสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช หรือใน รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ๔. สมเด็จพระนพรัตนหรือวันรัตน เปนเจาอาวาสวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามในสมัย รัชกาลที่ ๑ และเปนพระอาจารยของสมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ผลงาน สวนใหญของทานเกี่ยวของกับพระศาสนาดังตอไปนี้ ๔.๑ สังคีติยวงศ ไดแตงไวเปนภาษาบาลีเมื่อป พ.ศ.๒๓๓๒ ไดพรรณนาเรื่องการทําสังคายนา พระไตรปฎก ตั้งแตพระพุทธเจาเสด็จดับขันธปรินิพพานเปนตนมาจนถึงการทําสังคายนาพระ ไตรปฎกในรัชกาลที่ ๑ พรอมทั้งมีเรื่องราวเกี่ยวกับประวัติศาสตรและพงศาวดารแทรกอยูดวย สังคีติ ยวงศ เปนวรรณกรรมที่มีคุณคาทั้งในทางประวัติศาสตรและพระพุทธศาสนา ๔.๒ จุลยุทธการวงศ ทานไดแตงไวเปนภาษาบาลี เปนเรื่องราวของพงศาวดารไทยสมัยกรุงศรีอยุธยา ๔.๓ มหายุทธการวงศ ทานไดแตงไวเปนภาษาบาลี เปนเรื่องพงศาวดารมอญ เกี่ยวกับเรื่องราชาธิราช 1_edit.indd 102 20/02/2013 15:01:27
๑๐๓ รัชกาลที่ ๑ นาฏศิลป นาฏศิลปหรือนาฏกรรมของไทยนั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ได ทรงเอาพระทัยใสฟนฟูเปนอันมากศิลปะทางโขนและละครฟอนรําของไทย ซึ่งตองประสบกับความ หายนะเสื่อมโทรมมาจากการเสียกรุงศรีอยุธยาแกพมาในป พ.ศ.๒๓๑๐ นั้น ไดกลับฟนฟูรุงเรืองขึ้น ใหมในชวงนี้ เพราะในสมัยกรุงธนบุรีมีเวลาอยูนอยเกินไปในการฟนฟู การนาฏศิลปของไทยจึงยัง ไมถึงขั้นเจริญเต็มที่ได แตในรัชกาลที่ ๑ นี้มีเวลาวางจากศึกสงครามมากขึ้นบานเมืองมีความสงบ สุขยิ่งขึ้นกวาแตกอน บรรดาศิลปนทั้งหลายที่หลบลี้หนีภัย พลัดพรากไปอยูตามที่ตางๆ นั้นไดมา รวมตัวกันขึ้นไดใหม ในชวงนี้ผูที่มีกําลังทรัพยและความสามารถของตนเองก็ตั้งเปนคณะ มีโรงของ ตนขึ้น บางก็เจาอยูในความอุปถัมภคํ้าชูของทานผูมีอํานาจวาสนาบารมียึดเปนที่พึงพํานัก จัดตั้ง เปนคณะขึ้นในความควบคุมทั้งของทาน คณะละครโขนตางๆ ของไทยในยุคฟนฟูชาติบานเมืองนี้ จึงมีอยูดวยกันหลายคณะ ทั้งของหลวงและของเอกชน นาฏศิลปของไทยแทที่ควรกลาวถึงในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช และพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย มีตามลําดับดังตอไปนี้ ๑. โขน การฝกหัดโขนไดมีมาตั้งแตสมัยกรุงศรีอยุธยามาจนถึงสมัยรัชกาลที่ ๑ แหงกรุง รัตนโกสินทร พระองคทรงทะนุบํารุงงานดานนาฏศิลป โดยใหมีการฝกหัดโขนขึ้นทั้งในฝายวังหลวง และวังหนา ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเจานายและขุนนางผูใหญหัดโขนดวย และยังมีโขนของ เอกชนมีหลายคณะ ผูที่เลนโขนหลวงไดแตบรรดามหาดเล็กและตํารวจ ซึ่งลวนเปนบุตรหลานของ ผูดีมีตระกูลในพระราชสํานักนั้นเอง การเลนโขนออกโรงประชันกันครั้งใหญระหวางวังหลวงกับวัง หนาในรัชกาลที่ ๑ นี้ เห็นไดเมื่อครั้งงานสมโภชพระบรมอัฐิสมเด็จพระบรมมหาชนกเมื่อป พ.ศ. ๒๓๓๙ ซึ่งมีพรรณนาไวในพระราชพงศาวดารอยางนาตื่นใจวา 1_edit.indd 103 20/02/2013 15:01:30
๑๐๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช “อนึ่ง ในการมหรสพสมโภชพระบรมอัฐิครั้งนั้น มีโขนชักรอกโรงใหญ ทั้งโขนวังหลวงและ วังหนา แลวประสมโรงเลนกลางแปลง เลนเมื่อศึกทศกัณฐยกทัพ ๑๐ ขุน ๑๐ รถ โขนวังหลวงเปนทัพ พระรามยกไปแตทางพระบรมมหาราชวัง โขนวังหนาเปนทัพทศกัณฐ ยกออกจากพระราชวังบวรฯ มาเลนกันในทองสนามหลวงหนาพลับพลา ถึงมีปนบาเหลี่ยมรางเกวียนลากออกมายิงกันดังสนั่นไป” ๒. ละคร การละครอาจแบงออกเปน ๓ ชนิดดังตอไปนี้ ๒.๑ ละครใน คําวาละครในยอมาจากคําเต็มวา “ละครนางใน” นั้นแสดงวาละครในเปน ละครผูหญิงมีเฉพาะของหลวงในพระราชสํานัก เรื่องที่เลนมี ๓ เรื่อง อันไดแก รามเกียรติ์ อุณรุท และอิเหนาเปนละครที่อยูในพระบรมราชูปถัมภของพระมหากษัตริยโดยตรง มีความประณีตงดงาม ในชั้นเชิงกระบวนการรายรําเปนเยี่ยม และมีทํานองไพเราะยิ่ง ๒.๒ ละครนอก เปนละครที่เลนกันตามพื้นเมืองนอกพระราชฐาน ละครนอกที่มีชื่อเสียง ในรัชกาลที่ ๑ ไดแก ละครคณะของนายบุญยังและของเจาฟากรมหลวงเทพหริรักษ เรื่องที่ใชสําหรับ เลนละครนอก ไดแก สังขทอง ไกรทอง มณีพิชัย เปนตน ๒.๓ ละครชาตรี เปนละครที่นิยมเลนกันทางปกษใตเดิมทีเดียวนิยมแสดงเฉพาะมโนราห ๓. ระบํา ศิลปะแหงการรําหรือการฟอนที่มีผูแสดงเปนหมู เชน ระบําชุดเทพบุตรนางฟา ระบําเบิกโรงชุดเมขลารามสูร แตระบําที่มีศิลปะแบบไทยเหนือ เรียกวา ฟอน เชน ฟอนเมือง ฟอน มานมุยเชียงตา ฟอนลาวแพน นอกจากนี้ยังมีศิลปะของการรําเดี่ยว รําคู รําประกอบเพลง รําอาวุธ รําโคม รํากระบี่กระบอง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช มีพระราชประสงคในการรักษาแบบฉบับ การฟอนรําของไทยใหยืนยงอยูตอไป จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหประชุมพวกครูละครจัดทํา ตําราทารําขึ้นไวเปนแบบฉบับสําหรับพระนคร โดยเขียนเปนรูปภาพแสดงทารําแบบตางๆ ระบาย สีปดทองสวยงาม นับเปนหนังสือมีคุณคาอยางยิ่ง ทั้งในดานจิตรกรรมและนาฏศิลปหรือนาฏกรรม เปนตําราวาดวยการฟอนรําที่เกาแกที่สุดของไทย เก็บรักษาไวที่หอสมุดแหงชาติ 1_edit.indd 104 20/02/2013 15:01:33
๑๐๕ รัชกาลที่ ๑ ดนตรี เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช องคปฐมบรมราชจักรีวงศ ไดทรง สถาปนากรุงรัตนโกสินทรขึ้นมา บานเมืองก็ยังติดพันการสงครามกับพมาและกับประเทศใกลเคียง ไดแก เขมรและญวน เปนตน แมกระนั้นพระองคทานยังสนพระราชหฤทัยและทรงเอาพระทัย ใสในการทํานุบํารุงศิลปวัฒนธรรม วรรณคดี และการดนตรีของชาติมาโดยตลอด ขาราชบริพาร และราษฎรก็ไดมีสวนสรางสรรคการดนตรีสืบมาอยางตอเนื่อง ทําใหเกิดการพัฒนาดานดนตรีไทย เปลี่ยนแปลงไปจากเดิม รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เปนรัชสมัยแรกตั้งกรุงรัตนโกสินทร มีสงครามตลอดรัชสมัยเพลงไทยและการดนตรีไมปรากฏหลักฐานวามีผูใดแตงบาง แตเพลงไทย และการดนตรีไดแบบอยางมาจากสมัยกรุงศรีอยุธยาและกรุงธนบุรี มีมโหรีปพาทยใชในการเลน ละครสืบทอดแบบอยางมาจากสมัยกรุงศรีอยุธยาทั้งสิ้น พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราชไดทรงพระราชนิพนธบทละครไวสําหรับพระนคร ไดแก บทละครเรื่องรามเกียรติ์ และบท ละครเรื่องอุณรุท เปนตน บทละครเรื่องรามเกียรติ์ซึ่งเปนบทพระราชนิพนธ ตอนพระนารายณแปลงเปนอัปสร ซึ่งเรียก กันติดปากวา นารายณปราบนนทุก ไดนํามาเปนบทรําแมบท ซึ่งใชทํานองเพลงพระทอง ดังกลอนวา เทพพนมปฐมพรหมสี่หนา สอดสรอยมาลาเฉิมฉิน ทั้งกวางเดินดงหงสบิน กินรินเลียบถํ้าอําไพ อีกชานางนอนภมรเคลา ทั้งแขกเตาผาลาเพียงไหล เมขลาโยนแกวแววไว มยุเรศฟอนในอัมพร ลมพัดยอดตองพรหมนิมิต ทั้งพิสมัยเรียงหมอน ยายทามัจฉาชมสาคร พระสี่กรขวางจักรฤทธิรงค (ฝายวานนทุก็รําตาม ดวยความพิสมัยใหลหลง ถึงทานาคามวนหางลง ชี้ตรงถูกเพลาทันใด) 1_edit.indd 105 20/02/2013 15:01:36
๑๐๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช การฟนฟูขนบธรรมเนียมประเพณี ขนบธรรมเนียมประเพณีที่มีการฟนฟูไดแก พระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระราชพิธีศรีสัจจปานกาลถือนํ้าพระพิพัฒนสัตยา พระราชพิธีอาพาธพินาศ (เปนการปองกันโรคระบาดตามความ เชื่อในสมัยกอน) พระราชพิธีจักรพรรดิราชาธิราช (เปนการสะเดาะเคราะหพระมหากษัตริย) พระ ราชพิธีสถาปนาเจาประเทศราช พระราชพิธีผนวชเจานาย พระราชพิธีโสกันต พระราชพิธีสมโภช พระเศวตกุญชร พระราชพิธีปลงพระบรมศพเจานาย พระราชพิธีพืชมงคลและจรดพระนังคัลแรก นาขวัญ พระราชพิธีเทศนมหาชาติ เปนตน พระราชพิธีทั้งหลายนี้ นอกจากทําเพื่อเปนสิริมงคลแลว ยังแสดงใหเห็นวาบานเมืองเปนปกติสุข พระราชพิธีบรมราชาภิเษก แบบแผนพระราชพิธีบรมราชาภิเษกของไทยไดเคยมีหลักเกณฑกําหนดวางไวเปนระเบียบ เรียบรอยแลวตั้งแตสมัยกรุงศรีอยุธยา แตตํารับตําราและแบบแผนพระราชพิธีตางๆ ไดสูญหาย ไปเปนจํานวนมากหลังเสียกรุงศรีอยุธยาแกพมาในป พ.ศ.๒๓๑๐ ครั้นเมื่อสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช ทรงกูชาติไดสําเร็จแลวบานเมืองยังไมเปนปกติราบคาบได ดวยยังมีการศึกสงครามกระชั้น ชิดติดพันอยูเสมอ ทําใหไมมีโอกาสในการฟนฟูโบราณราชประเพณีเหลานี้ได เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เสด็จขึ้นครองราชสมบัติแลว ในชวง แรกๆ นั้น ยังพะวงอยูวาจะมีศึกสงครามมาประชิดติดพระนคร และบานเมืองยังอยูในสภาพที่ไม เรียบรอย ดวยกําลังเรงระดมสรางราชธานีและพระราชวังใหมเปนการรีบดวนอยู ไมมีเวลาฟนฟู พระราชประเพณีไดทัน การประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธ ยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงกระทําถึง ๒ ครั้ง คือ เมื่อป พ.ศ.๒๓๒๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ จัดทําพอเปนพิธีและเปนสวัสดิมงคลไปครั้งหนึ่งกอน เพื่อเปนพระราชประเพณีที่เคยกระทํามา 1_edit.indd 106 20/02/2013 15:01:39
๑๐๗ รัชกาลที่ ๑ พ.ศ.๒๓๒๖ ซึ่งเปนเวลาที่กําลังทําการกอสรางพระนครใหมอยูนั้น พอมีเวลาวางอยูบาง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหขาราชการชั้น ผูใหญ ๔ ทานซึ่งเปนผูรูแบบแผนพระราชประเพณีครั้งกรุงศรีอยุธยาเปนอยางดี โดยมีเจาพระยา เพชรพิชัยเปนประธานไปประชุมปรึกษาหารือรวมกับพระราชาคณะผูใหญ มีสมเด็จพระสังฆราช เปนตน ใหชวยกันคนคัมภีรและแบบแผนเกาๆ มาจัดทําตําราวาดวยระเบียบการพระราชพิธีบรม ราชาภิเษกขึ้นไวสําหรับพระนคร โดยยึดแบบฉบับพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งสมเด็จพระเจา อุทุมพรแหงกรุงศรีอยุธยาเปนหลัก แลวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางเครื่องราชูปโภคตางๆ สําหรับการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกขึ้นในโอกาสนั้น เมื่อพระองคทรงสรางพระนครและพระราชฐานตางๆ ไดสําเร็จเรียบรอยลงในป พ.ศ.๒๓๒๘ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหประกอบพระราชพิธีบรมราชาพิธีบรมราชาภิเษกขึ้นใหมอีกครั้ง หนึ่ง เพื่อใหความถูกตองครบถวนตามโบราณราชประเพณีทุกประการ พระราชพิธีโสกันต เมื่อป พ.ศ.๒๓๕๑ สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟากุณฑลทิพยวดี มีพระชนมายุได ๑๑ พรรษา ถึงกําหนดแผนพระราชพิธีโสกันตเจาฟา แตละครั้งกรุงศรีอยุธยามาจัดทําเปนพระราชพิธีใหญ มีการ ปลูกตั้งเปนเขาไกรลาสขึ้นที่ชาลาในพระบรมมหาราชวัง มีการประกอบพระราชพิธี ทั้งพิธีสงฆและ พิธีพราหมณ มีการละเลน กระบวนแหและสมโภชอยางสนุกสนานเปนเวลาติดตอกันถึง ๗ วัน จึง เสร็จสิ้นพระราชพิธี 1_edit.indd 107 20/02/2013 15:01:45
๑๐๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ประเพณีวิสาขบูชา งานวิสาขบูชาไดมีมาตั้งแตสมัยกรุงรัตนโกสินทร และถือเปนงานสําคัญยิ่ง สมัยกรุงศรีอยุธยา งานวิสาขบูชาไมคอยไดมีการจัดทํากัน เพราะบานเมืองวุนวายอยูกับการทําสงคราม มาถึงรัชสมัย สมเด็จพระเจาตากสินมหาราชแหงกรุงธนบุรี และพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช แหงกรุงรัตนโกสินทรก็มิไดมีการฟนฟูจนลวงมาถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย รัชกาลที่ ๒ การศึกสงครามคอยวางเวนลง รัชกาลที่ ๒ ทรงพระราชดําริเห็นสมควรใหฟนฟูประเพณี วิสาขบูชาขึ้นมาอีกดวย เปนวันที่สําคัญยิ่งของพระพุทธศาสนา เพราะเปนวันคลายวันประสูติ ตรัสรูและปรินิพพานของพระพุทธเจา หากไดกระทําการสักการบูชาพระรัตนตรัยในวันนี้แลวจัก มีผลานิสงสมากยิ่งนัก และอาจบันดาลความสุขสมบูรณประการตางๆ ใหแกตนและบานเมืองได การเลนสักวา พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหขุดคลอง ตอระหวางคูเมืองตอนเหนือวัดสะแก ทรงพระราชทานนามวา คลองมหานาค ซึ่งชื่อนี้เคยมีอยูใน สมัยกรุงศรีอยุธยามาแลว เพื่อใหเปนที่สําหรับชาวพระนครลงเรือไปชุมนุมเลนเพลงสักวาในคราว เทศกาลฤดูนํ้าอยางสมัยกรุงศรีอยุธยา ประเพณีการเลนสักวาหนานํ้าเดือนสิบสองในคลองมหานาคเคยมีมาแตครั้งสมัยกรุง ศรีอยุธยา ไดมีการฟนฟูขึ้นใหมในกรุงรัตนโกสินทร พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราชทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหฟนฟูพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ พระราชพิธีแห สระสนานใหญ หรือพระราชพิธีคเชนทรัศวสนาน พระราชพิธีตรียัมปวาย หรือเรียกกันวา พิธีโล ชิงชา ประเพณีเทศนมหาชาติ ประเพณีสมเด็จพระราชดําเนินทอดผาพระกฐิน ฯลฯ 1_edit.indd 108 20/02/2013 15:01:47
๑๐๙ รัชกาลที่ ๑ บุคคลสําคัญ สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก มีพระนามเดิมวา ทองดี เกิดที่บานสะแกกรัง เมืองอุไทยธานี (จังหวัดอุทัยธานีในปจจุบัน) ครอบครัวของสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนกไดมาตั้งอยูที่บาน สะแกกรังระยะหนึ่ง แลวจึงยายไปอยูกรุงศรีอยุธยา ทานทองดีแตงงานกับหญิงสาวในตระกูลเศรษฐีชาวจีนชื่อ ดาวเรืองหรือหยก ณ บานจีน ได รับพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเปนพระอักษรสุนทร ตําแหนงเสมียนตรามหาดไทย มีหนาที่ราชการ ทําทองตราไปมากับหัวเมืองฝายเหนือ สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก มีพระโอรส-ธิดากับพระอัครชายาหยก ๕ พระองค ดังนี้ ๑. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยาเทพสุดาวดี พระนามเดิมวา สา ๒. พระเจารามณรงค ไมปรากฏพระนามเดิม ๓. สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระศรีสุดารักษ พระนามเดิมวา แกว ๔. พระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีฯ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลก พระนามเดิมวา ดวง ๕. สมเด็จพระบวรราชเจา กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท พระนามเดิมวา บุญมา เขาสะแกกรัง จังหวัดอุทัยธานี 1_edit.indd 109 20/02/2013 15:01:50
๑๑๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช 1_edit.indd 110 20/02/2013 15:01:54
๑๑๑ รัชกาลที่ ๑ พระอักษรสุนทรกําเนิดที่บานสะแกกรัง ชาวอุทัยธานีจึงไดสรางพระอนุสาวรียพระองคทานไว บนยอดเขาสะแกกรัง เพื่อเปนที่เคารพสักการะของชาวอุทัยธานี และในฐานะที่พระองคเปนสมเด็จ พระปฐมบรมมหาชนก ขาราชการ พอคา ประชาชน จึงไปกระทําพิธีถวายสักการะที่พระอนุสาวรีย พระองคทานเปนประจําทุกปในวันที่ ๖ เมษายน การสํารวจที่ยอดเขาธรรมามูล จังหวัดชัยนาท พบวาพื้นที่บนยอดเขามีซากโบราณสถานตั้งอยู หนาหลังเหมือนจะใชเปนเจดียหรือหอระวังเหตุ และตรงกลางไดปรับพื้นกวางเพื่อสะสมกําลัง เพราะ มีซากเจดียและโบสถขนาดเล็กสําหรับประดิษฐานพระพุทธรูปใชบํารุงขวัญทหาร ทางดานตะวันตก สามารถมองเห็นพื้นที่ผืนใหญเหมือนสนามรบในอดีตที่มองเห็นกําลังขาศึกจากเมืองสุพรรณบุรี อุทัยธานีและเมืองนครสวรรคได การที่พระมหากษัตริยยกกองทัพเรือมาที่เมืองชัยนาท ตั้งคายหลวง แลวเจาเมืองตางๆ ในละแวกนี้มาเขาเฝารวมกันทําสงครามกับขาศึกทุกครั้ง ซึ่งจะใชพื้นที่สวนนี้ซึ่ง เปนจุดสังเกตกําลังที่สําคัญแหงหนึ่งโดยเฉพาะการสงสัญญาณจากยอดเขาสูยอดเขากระทํากันไดงาย จึงไมแปลกใจวาบนยอดเขาสะแกกรังทําไมจึงมีซากโบราณสถานอยูแตเดิมกอนสราง วัดสังกัสรัตนคีรี ตรงไหลเขาธรรมามูลนี้เปนที่ตั้งของวัดมีวิหารเกาซึ่งดานหลังมีซากเจดียสมัยอยุธยา ภายในวิหารเกา ดานหนามีพระพุทธรูปยืนชื่อพระธรรมจักร (ตรงกลางฝามือมีพรรมจักร) และมีพระพุทธบาทศิลาสมัย สุโขทัยอยูในวิหารบนฐานชุกชีมีพระพุทธรูปศิลปอยุธยาขนาดใหญเปนประธาน วัดธรรมามูลอยูติด แมนํ้าเจาพระยา เหมาะกับการยกกองทัพเรือมาตั้งคายหลวงตามที่พงศาวดารเขียนไว มองเห็นคุงนํ้าใหญอยูขางหนา (ตรงวัดปากคลองมะขามเฒา) สามารถปองกันขาศึกที่ยก กําลังมาทางนํ้าได ปอมเพชร พระนครศรีอยุธยาในปจจุบัน 1_edit.indd 111 20/02/2013 15:01:56
๑๑๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช การใชยอดเขาสะแกกรัง ยอดเขาธรรมามูล เปนจุดระวังเหตุหรือดูกําลังขาศึก เพราะจาก ยอดเขาทั้งสองสามารถมองพื้นที่ฝงตะวันตกไดกวางขวางที่สุด และมีซากโบราณสถานสมัยอยุธยา อยู ประการสําคัญก็คือ พื้นที่บานสะแกกรังในสมัยอยุธยา เปนพื้นที่ของเมืองชัยนาท และใชเปน เสนทางเขาออกทางนํ้าของชาวเมืองอุทัยเกาที่อยูหางจากแมนํ้าสะแกกรังประมาณ ๒๐ กิโลเมตร ซึ่งนิยมเรียกกันทั่วไปวา “บานดอน” เนื่องจากเปนชุมชนที่ตั้งอยูบนที่ดอน พื้นที่ตอเนื่องกับเชิงเขา บรรทัดที่เปนเขตติดเมืองมอญ มีที่ราบทํานาไดมาก ไมมีเวลาที่นาจะเสียหาย มีลําคลองลําหวยนํ้า ไหลจากภูเขามากักตุนไวใชทํานา จึงมีผูคนพากันไปตั้งบานเรือนและทํานากันมาก บานสะแกกรัง อยูริมนํ้าสะแกกรัง มีทานํ้าสําหรับใชแมนํ้าเปนเสนทางติดตอกับเมืองอื่น โดยใชเรือแจวโดยสารออก ไปปากคลองสะแกกรังที่บานมโนรมย หรือผูกแพลําเลียงไมซุงจากบานทาซุง หรือลําเลียงชางปาสง เขาอยุธยาที่ทาชาง จึงนิยมเรียกวา “บานทา” ในระยะหลังบานทานี้ไดกลายเปนตลาดใหญสําหรับ ชาวเมืองอุทัยเกา ดังความเลาไววา “ดวยเหตุที่หัวเมืองตั้งอยูบนที่ดอน หางจากคลองสะแกกรังประมาณ ๕๐๐ เสน ลําหวยที่มี อยูเดิมใกลๆ ตัวเมืองก็ตื้นเขินและใชการไมได เรือจึงขึ้นไปไมถึง เมื่อจะขายขาวตองบรรทุกเกวียน มาทางบกลงมาที่แมนํ้าสะแกกรังอันเปนปลายเขตแดนเมืองชัยนาทและเมืองมโนรมย และการสง พืชพันธุธัญญาหารก็ตองอาศัยแมนํ้าสะแกกรังเปนหลัก ดังนั้นประชาชนที่รับซื้อผลิตผลสินคาของ ชาวอุทัยธานีจึงพากันไปตั้งบานเรือนอยูที่บานสะแกกรัง ซึ่งเปนตลาดคาขายของชาวเมืองอุทัยธานี” บานสะแกกรัง สมัยแรกขึ้นอยูกับเมืองชัยนาท เปนหมูบานเล็กๆ ที่คนจีนนิยมมาตั้งบานเรือน อยูคาขาย มีหลักฐานวา สมัยอยุธยามีเจานายนิยมมาตั้งบานเรือนอาศัยอยู ปรากฏวาชื่อคือ พระยา ราชนกูล (ทองคํา) บุตรเจาพระยาวงศาธิราช (ขุนทอง) เสนาบดีคลังในสมัยสมเด็จพระพุทธเจาเสือ ไดเขามาตั้งบานเรือนอยูที่บานสะแกกรัง สวนจะอยูในฐานะอะไรนั้นไมมีหลักฐานระบุชัด ภายหลัง ไดเปนปลัดทูลฉลองในกรมมหาดไทย พระยาราชนกูลผูนี้ตอมาไดมีบุตรชายชื่อทองดี ซึ่งถือกําเนิด ที่บานสะแกกรัง ตอมาครอบครัวนี้ไดยายไปรับราชการอยูในกรุงศรีอยุธยา และนายทองดีไดรับ ราชการมีตําแหนงเปน หลวงพินิจอักษร และ พระอักษรสุนทรศาสตร ตามลําดับ และมีบุตรชาย ชื่อ นายทองดวง และ นายบุญมา เมื่อพระอักษรสุนทรศาสตรถึงแกอสัญกรรมแลว อัฐิของพระ อักษรสุนทรศาสตรไดรับสถาปนาเปน “สมเด็จพระชนกาธิบดี” หรือ สมเด็จพระปฐมบรมหาชนก นาถ แหงรัชกาลที่ ๑ เมื่อบุตรชายคนโตชื่อ นายทองดวง คือสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึก ได รับการอัญเชิญขึ้นปราบดาภิเษกเปนพระมหากษัตริยแหงราชวงศจักรี เมื่อไดสืบตนเชื้อสายแหงสกุลนี้ พบวาสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก เปนคนในสกุลของ ราชวงศพระรวง กษัตริยแหงราชอาณาจักรสุโขทัย คือ สมเด็จพระมหาธรรมราชา เปนบุคคลในราชสกุลพระรวงที่เขามารับราชการอยูในราชสํานัก กรุงศรีอยุธยา ตอมาไดแตงงานกับพระนางวิสุทธิกษัตริย พระธิดาของ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิกับ พระนางสุริโยทัย สมเด็จพระมหาธรรมราชาจึงมีฐานะเปนราชบุตรเขย ขึ้นไปปกครองเมืองพิษณุโลก กอนที่จะไดเปนกษัตริยกรุงศรีอยุธยาและไดมีพระราชโอรสสองพระองศ คือ 1_edit.indd 112 20/02/2013 15:01:58
๑๑๓ รัชกาลที่ ๑ สมเด็จพระนเรศวรมหาราชและสมเด็จพระเอกาทศรถ สมเด็จพระเอกาทศรถ ไดสาวมอญ เชื้อสายของ พระยาพระราม ขุนนางมอญที่พากลุมชาว มอญอพยพเขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารแหงกษัตริยกรุงศรีอยุธยาเปนพระชายา และมีธิดาชื่อ หมอมเจาบัว ตอมาไดเปนทาวสมศักดิ์มหาธาตี หรือรูจักกันทั่วไปวา “เจาแมวัดดุสิต” ซึ่งเปนพระ สนมเอกของสมเด็จพระนารายณมหาราช เจาแมวัดดุสิต ไดแตงงานกับ หมอมเจาเจิดอภัย คนในเชื้อสายของสมเด็จพระเจาปราสาททอง มีบุตร ๓ คน คือ ๑. พระยาโกษาธิบดี (เหล็ก) เปนแมทัพในรัชกาลสมเด็จพระนารายณมหาราช ๒.ทาวศรีสุดารักษ (แชม) พระสนมของสมเด็จพระนารายณมหาราช ๓. เจาพระยาโกษาธิบดี (ปาน) เปนราชทูตในสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราช ที่เดินทาง ไปฝรั่งเศส เจาพระยาโกษาธิบดี (ปาน) มีบุตรชายชื่อ เจาพระยาวงศาธิราช (ขุนทอง) รับราชการเปน เสนาบดีคลังในแผนดินสมเด็จพระพุทธเจาเสือ และมีบุตรชื่อ ทองคํา ตอมาไดรับแตงตั้งเปนพระยาราชนกูลในแผนดินพระเจาอยูบรมโกษฐ ไดยายเขามาตั้งบานเรือนอยูที่บานสะแกกรัง ตอมามีบุตร ชายชื่อ ทองดี เกิดที่บานสะแกกรัง ครอบครัวนี้ไดยายกลับไปที่ตั้งถิ่นฐานบานเรือนอยูที่ปอมเพชรในกรุงศรีอยุธยา และไดสราง วัดสุวรรณดารารามเปนวัดประจําตระกูลขึ้นที่ใกลปอมเพชร (นายทองดีไดรับราชการเปนหลวงพินิจ อักษร และพระอักษรสุนทรศาสตร เมื่อคราวเสียกรุงไดอพยพขึ้นไปอยูกับเจาเมืองพิษณุโลก ไดรับ การแตงตั้งใหเปนเจาพระยาจักรี และเมื่อถึงแกอนิจกรรมแลว รัชกาลที่ ๑ ไดสถาปนาพระอัฐิขึ้น เปนสมเด็จพระชนกกาธิบดี) สมเด็จพระชนกาธิบดี ไดแตงงานกับ หยก (ดาวเรือง) ลูกสาวคหบดีอัมพวา มีบุตรธิดา ๕ คน ดังนี้ ผูหญิงคนโตชื่อ สา ไดรับการสถาปนาเปน สมเด็จเจาฟาหญิงกรมพระยาเทพสุดาวดี ผูชายคนที่สองชื่อ ราม ไดรับการสถาปนาเปน พระเจารามณรงค ผูหญิงคนที่สามชื่อ แกว ไดรับการสถาปนาเปน สมเด็จเจาฟาหญิง กรมพระศรีสุดารักษ ผูชายคนที่สี่ชื่อ ทองดวง ไดปราบดาภิเษกเปน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช รัชกาลที่ ๑ แหงกรุงรัตนโกสินทร ผูชายคนที่หาชื่อ บุญมา ไดเปนแมทัพสําคัญของสมัยพระเจากรุงธนบุรีและรัชกาลที่ ๑ ได รับสถาปนาเปน สมเด็จกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท บานสะแกกรังจึงเปนเมืองสําคัญ เปนถิ่นกําเนิดของสมเด็จพระชนกกาธิบดี หรือสมเด็จพระ ปฐมบรมมหาชนกนาถแหงรัชกาลที่ ๑ พระปฐมกษัตริยราชวงศจักรี 1_edit.indd 113 20/02/2013 15:02:00
๑๑๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช สมเด็จพระนเรศวรมหาราช สมเด็จพระเอกาทศรถ และพระสุพรรณกัลยา 1_edit.indd 114 20/02/2013 15:02:05
๑๑๕ รัชกาลที่ ๑ สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท วันที่ ๘ กันยายน ๒๒๘๖ เปนวันประสูติของสมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท มี พระนามเดิมวา “บุญมา” พระบิดายังคงเปนพระพินิจอักษร (ทองดี) พระชนนีมีพระนามวา “ดาว เรือง” หรือ “หยก” พระบรมเชษฐาธิราชคือ หลวงยกระบัตร(ทองดวง) พระพินิจอักษรมีตําแหนงเปนเสมียนตรา มีฐานะมั่งคั่งมีบานอยูหลังปอมเพชร ในกําแพง พระนครศรีอยุธยา ตอมาไดสรางวัดทอง ปจจุบันคือ วัดสุวรรณดาราม เมื่อบุญมาอายุ ๑๖ ป บิดาไดนําไปถวายตัวเปนมหาดเล็กในสมเด็จพระเจาเอกทัศน ไดเลื่อน เปน “นายสุดจินดา” ใน พ.ศ.๒๓๖๐ ตอมาใน พ.ศ.๒๓๑๐ เมื่อกรุงศรีอยุธยาถูกพมาเขาโจมตีใกล จะเสียทีแกพมา นายสุดจินดากับเพื่อนอีก ๓ คน ไดพากันเล็ดลอดออกจากกําแพงพระนคร ลงเรือ โกลนตอนพลบคํ่าพายไปตามแมนํ้าเจาพระยา จุดหมายปลายทางคือตองการไปหาหลวงยกกระ บัตร (ทองดวง) พี่ชายที่เมืองราชบุรี หลวงยกกระบัตร (ทองดวง) ไดจัดเรือลําใหญใหนายสุดจินดานองชายและเพื่อนอีก ๓ คน พรอม ทั้งเสบียงและของใชอื่นๆ เพื่อเดินทางไปรวมกับพระยาตากสินที่เมืองชลบุรีเพื่อกูบานเมืองคืนมา กอนจากไปหลวงยกกระบัตรไดฝากแหวน ๑ วงกับดาบโบราณครํ่าทองเลมหนึ่งใหไป พระยา ตากสินในฐานะเปนเพื่อนสนิทกัน และไดแนะนํานายสุดจินดาแวะไปรับมารดาของพระยาตากสิน ที่บานแหลมไปใหพระยาตากสินดวย ดวยเหตุนี้ นายสุดจินดาจึงมีความชอบไดเขารับราชการกับ พระยาตากสิน ไดรับแตงตั้งเปนมหามนตรี เจากรมตํารวจในขวา ขณะนั้นอายุ ๒๔ ป เมื่อพระยาตากสินไดปราบปรามขาศึกจนกระทั่งยึดกรุงศรีอยุธยากลับคืนมา ก็ไดเสด็จขี้น ครองราชย ทรงสถาปนากรุงธนบุรีเปนราชธานีในปลาย พ.ศ.๒๓๑๐ หลังจากนั้นพระมหามนตรีได ขอพระราชานุญาตออกไปรับหลวงยกกระบัตร (ทองดวง) พี่ชายจากเมืองราชบุรีเขามารับราชการอยู กับสมเด็จพระเจาตากสิน ไดรับแตงตั้งเปนที่พระราชวรินทร เจากรมตํารวจนอกขวา พระราชทานที่ ปลูกบานอยูดานใตของวัดบางหวาใหญ (วัดระฆังโฆสิตาราม) สวนพระมหามนตรีไดขามฟากมาสราง บานอยูเหนือวัดสลัก (วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์) ในปจจุบันคือที่ตั้งของมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร และพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ ในรัชสมัยสมเด็จพระเจาตากสินมหาราช สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท ทรงทําการ รบ ๑๖ ครั้ง สวนมากเปนการรบกับพมา การรบครั้งสําคัญไดแก การตีคายพมาที่โพธิ์สามตน พ.ศ. ๒๓๑๐ รวมกับพระยาตากสิน ขับไลทหารพมาออกจากภาคกลางของไทยและครั้งสุดทายไดเสด็จ ไปปราบจลาจลในกรุงกัมพูชา พ.ศ.๒๓๒๓ รวมกับสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึก และเจาฟากรม ขุนอินทรพิทักษ ลูกเธอองคใหญ แตยังไมทันไดรบไดทราบขาววา สมเด็จพระเจาตากสินมหาราช ทรงพระประชวรเสียพระสติเกิดการจลาจลขึ้นในกรุงธนบุรี สมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึกกับ เจาพระยาสุรสีหจึงยกทัพกลับเขามากูบานเมือง 1_edit.indd 115 20/02/2013 15:02:07
๑๑๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระบวรราชานุสาวรีย กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ 1_edit.indd 116 20/02/2013 15:02:10
๑๑๗ รัชกาลที่ ๑ สมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึกทรงไดรับการสถาปนาขึ้นเปนพระมหากษัตริย ทรงพระนาม วา พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดตั้งกรุงเทพมหานครขึ้นเปนราชธานี เมื่อ พ.ศ.๒๓๒๕ ไดทรงสถาปนาเจาพระยาสุรสีหพิษณวาธิราชขึ้นเปน สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุร สิงหนาท กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ตําแหนงพระมหาอุปราชวังหนา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุร สิงหนาท ทรงรับหนาที่ขุนพลเอกใหแกพระบรมเชษฐาธิราชแตลําพังพระองคเดียว นับเปนพระราช ภาระที่หนักมาก ทรงเปนแมทัพไปรบรวม ๘ ครั้ง การรบครั้งสําคัญที่สุด แสดงใหเห็นถึงพระปรีชาสามารถในการทหารและยุทธวิธีอันเยี่ยม ยอดของสมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท คือสงครามเกาทัพ พ.ศ.๒๓๒๘ พระเจาปดุงแหง พมาขึ้นครองราชยได ๓ ป ไดยกกองทัพบก ทัพเรือถึง ๙ กองทัพเขาสูประเทศไทยถึง ๕ ทาง ทาง ที่สําคัญคือ เขาทางดานเจดีย ๓ องคถึง ๕ กองทัพ มีกําลังคนถึง ๘๙,๐๐๐ คน สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาททรงรับหนาที่เปนแมทัพ เสด็จออกยับยั้งกองทัพพมา มิใหยกกําลังลวงลํ้าเขามาสามารถเผด็จศึกไดในระยะเวลาอันสั้น ดวยกําลังทหารเพียง ๓๐,๐๐๐ คน เปนที่ภาคภูมิใจของคนไทยและยุทธวิธีในการรบครั้งนี้ไดจัดไวเปนบทเรียนสําคัญในสถาบันการ ศึกษาชั้นสูงของกองทัพไทยอยูในปจจุบัน ๓๕ ปที่สมเด็จพระบวรราชเจาฯ ทรงรับราชการอยูไดทําสงครามถึง ๒๔ ครั้ง ผลการสงคราม ทําใหประเทศในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช มีอาณาเขตกวางกวาสมัย ใดๆ คือทางทิศเหนือไปทําสงครามถึงเชียงใหมและเวียงจันทน ทิศตะวันออกไปถึงกรุงกัมพูชา ทิศ ใตไปถึงเมืองปตตานี และทิศตะวันตกไปถึงเมืองทวาย ตะนาวศรีและมะริด สมเด็จพระบวรราชเจาฯ ไดทรงบูรณปฏิสังขรณวัดไวหลายวัด ไดแก วัดสลัก (วัดมหาธาตุ ยุวราชรังสฤษฏ) วัดตองปุ (วัดชนะสงคราม) วัดบางลําพู (วัดสังเวชวิศยาราม) วัดสมอแครง (วัด เทวราชกุญชร) วัดสมอราย (วัดราชาธิราช) วัดสมเกลี้ยง (วัดราชผาติการาม) วัดสําเพ็ง (วัดปทุม คงคา) วัดครุฑ วัดสุวรรณคีรีและวัดสุวรรณดาราราม สมเด็จพระบวรราชเจาฯ ทรงพระประชวรเปนพระโรคนิ่วมีพระอาการรุนแรงมาก ในขณะที่ เสด็จเปนจอมทัพไปรบพมาที่เชียงใหม เมื่อ พ.ศ.๒๓๔๕ จนถึงตองเสด็จกลับ โปรดใหกรมพระราชวัง หลังเสด็จขึ้นไปบัญชาการแทน ตอมาพระโรคกําเริบมากขึ้น เมื่อทรงคาดวาจะเสด็จสวรรคตไดเสด็จ ออกไปยังวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ ทรงนมัสการลาพระพุทธรูป เมื่อเสด็จมาถึงหนาพระประธาน ในพระอุโบสถ ไดทรงเรียกพระแสงมาจบพระหัตถอุทิศถวายเปนพุทธบูชาเพื่อทําเปนราวเทียน ทรงจุดเทียนติดเขาที่พระแสง และจะใชพระแสงแทงพระองคเพื่อเปนพุทธบูชาแตพระองคเจาชาย ลําดวน ลูกเธอองคใหญเขาแยงพระแสงไว วันที่ ๓ พฤศจิกายน ๒๓๔๖ เวลาเที่ยงคืน สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาทไดเสด็จ สวรรคตในพระที่นั่งบูรพาภิมุขพระชนมายุ ๖๐ พรรษา พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราชโปรดใหทําพระเมรุใหญตามเยี่ยงอยางพระเมรุพระมหาอุปราชครั้งกรุงศรีอยุธยา 1_edit.indd 117 20/02/2013 15:02:11
๑๑๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช องเชียงสือ ในพงศาวดารญวนเรียกวา เหวียงอาน หรือเหงียนอาน (Nguyen Anh) เปนบุตรตอง คางเบือง มีพี่นองสามคนคือ องยาบา, องเชียง สือ, องหมัน เมื่ออายหยาก (องไกเซิน) โจร เมืองกุยเยินตีเมืองไวได พี่นองตางหนีกันไป คนละทาง องยาบาและองหมันหนีไปอยูในปา ก็ถูกอายหยากจับประหารชีวิต สวนองเชียงสือ หนีไปซองสุมผูคนอยูเกาะปุโลปนยัง (PuloPanjang) โดยไดรับความชวยเหลือจาก บาทหลวงคาทอลิกฝรั่งเศสชื่อปโญเดอเบแอน (Pigneau de Behaine) ซึ่งดํารงตําแหนงบิชอบแหงอาดรัง (Bishop of Adran) เมื่อไดไพรพลมาก แลว ก็ยกไปตีเมืองไซงอน ซึ่งอายหยากยึดไดจากกองเทิงกวางและองหวางตน เมื่อ พ.ศ.๒๓๒๑ ขุนนางทั้งปวงในเมืองไซงอนจึงยกกองเชียงสือขึ้นเปนเจาเมืองไซงอน ซองสุมผูคนเตรียมทําสงคราม กับองไกเซินตอไป แตองเชียงสือปกครองไซงอนไดไมนานเพราะองเชียงสือไปประหารชีวิตแมทัพ คนสําคัญชื่อ โดทันหนอน (Do ThanhNhon) ซึ่งเปนกําลังในการปราบกบฏและเปนนายทหารที่ พวกไกเซินเกรงกลัวมาก ฝายที่สนับสนุนโดทันหนอนไมพอใจไดคิดกบฏขึ้นและปลอยใหพวกไกเซิน ยึดเมืองไซงอนได องเชียงสือตองหนีไปอยูในปาแถวเมืองเขมร และในที่สุดไดเขาพึ่งพระบรม โพธิสมภารพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เมื่อเดือนเมษายน พ.ศ.๒๓๒๖ เรื่องราวขององเชียงสือตามพระราชพงศาวดารของไทยมีรายละเอียดตางๆ มาก ชื่อก็ แตกตางกัน ดังตอไปนี้ (พงศาวดารรัชกาลที่ ๑) องเชียงสือ เมื่อแตกทัพพลัดกันกับพี่นองหนีไปอยูปาชื่อบานไกเตาเปนบานเขมรลับแล ขัดสน ดวยเสบียงอาหารจึงใชใหอายจูคนสนิทไปหาเสบียงอาหารมาเลี้ยงกัน อายจูลงเรือไปหากินที่เมือง เตกเซีย อายจูจึงแจงความแกองตรีวาองเชียงสือหนีมาอยูที่บานไกเตาใชใหอายจูมาเที่ยวหา องตรี เจาเมืองเตกเซียรูความแลวก็จัดเสบียงอาหารใหอายจูไปใหองเชียงสือ องตรีจึงสั่งอายจูวาถาสิ้น เสบียงอาหารเมื่อใดก็มาเอาเถิด องตรีจะจัดหาไวใหมิใหขัดสน แตองเชียงสืออาศัยอยูที่บานเขมร ลับแลประมาณ ๓ ปพวกญวนไปตีผึ้งในปาหลายพวกรูวาองเชียงสือเปนวงศเจานายหนีไปอยูที่บาน เขมรลับแลไดความลําบาก ก็แบงเสบียงอาหารไปใหแกองเชียงสือทุกพวก แลวจีนทัดกับญวนคิด อานกันเองวาองไกเซินคิดกบฏจับเจานายฆาเสีย ตั้งตัวขึ้นเปนเจาแผนดินเมืองญวนองเชียงสือบุตร หลายเจานายหนีมาอาศัยอยูในปาไดความลําบากนักจะคิดอานตีเอาบานเมืองคนใหองเชียงสือให จงได จีนทัดจึงคิดอานเกลี้ยกลอมพวกญวนพวกจีนในเมืองไซงอนไดพวกพองมาก ยกเขาตีปลนเอา เมืองไซงอนได แตองบายซึ่งเปนบากบินเยืองหนีไปอยูเมืองกุยเยิน จีนทัดจึงตั้งตัวขึ้นเปนองกงเซิน จึงใหคนไปรับองเชียงสือเขามาเปนเจาเมืองไซงอน องเชียงสือจึงตั้งใหจีนทัดซึ่งเปนองกงเซินเลื่อน 1_edit.indd 118 20/02/2013 15:02:15
๑๑๙ รัชกาลที่ ๑ ขึ้นเปนองเทืองกง ขุนนางผูใหญ ตอมาองเทืองกงกลับเปนกบฏคิดอานกับจีนที่เปนพรรคพวกของ ตัวจะทํารายองเชียงสือ อายจูบาวองเชียงสือเสพสุราเมาไปเที่ยวนอนอยูตามโรงเรือนจีนญวนไดยิน พวกจีนเลาใหกันฟงวา เดี๋ยวนี้องเทืองกงขุนนางผูใหญจะคิดฆาองเชียงสือ อายจูจึงเอาความมา บอกแกองเชียงสือ ใหรูตัวแลวจึงใหจัดการกั้นมานไว ณ ที่องเชียงสืออยู ๓ ชั้น แลวใหคนสนิทถือ อาวุธเตรียมอยูในมาน ๒๐ คน องเชียงสือทําเปนปวยนอนอยูในมานแลวสั่งคนสนิทวา ถาองเทือก กงเขามาเยี่ยมถึงที่กั้นมาน จะคิดการกบฏจริงก็คงจะมีอุบายเอายาพิษมาใหกินเมื่อเรารับยาขององ เทืองกงทดลองดูรูวายาพิษจริงก็จะเทเสียในกระโถนแลวเราจะเคาะกระโถนเขาเปนสําคัญ และให พวกคนสนิทรุมกันเขาจับตัวองเทืองกงฆาเสียเถิด ครั้นองเทืองกงรูวาองเชียงสือปวยจะขึ้นไปเยี่ยม องเชียงสือจึงเอายาหอไปดวยหอหนึ่ง พอเขาไปถึงที่ขางมานนอนองเชียงสือจึงทักวาองเทืองกงมา เยี่ยมเราหรือ องเทืองกงตอบวา ขาพเจารูวาทานปวยจึงมาเยี่ยมและเอายามาใหทานกินดวย หวัง จะใหบําบัดโรคโดยเร็ว วาแลวจึงหยิบหอยาออกใหองเชียงสือตรวจดูแลวก็เรียกเอาจับเจี๋ยวมาตม ครั้นเห็นไดทีเอายาพิษใสลงไป แลวรินลงในถวยสงใหองเชียงสือ องเชียงสือเห็นความจริงแลวก็รับ ถวยยามาเอาตะเกียบงาจุมลงไปก็ติดเปนคราบดําจึงรูวายาพิษ เทเสียในกระโถนแลวเคาะกระโถน ขึ้นตามสัญญาณคนสนิทขององเชียงสือไดยินแลวก็ออกมาชวยกันจับองเทืองกงไดเอาไปฆาเสียในวัน นั้น แลวองเชียงสือจึงวาแตบรรดาจีนที่เปนพรรคพวกองเทืองกงนั้นจะเอาไวไมไดใหจับฆาเสียใหสิ้น จีนแจ จีนเล็ก เปนลูกคาผูใหญอยูในเมืองไซงอน จึงเขาไปวาแกองเชียงสือวา ทานจะใหฆาพวกจีน ในเมืองไซงอน พวกจีนจะยอมตายที่ไหน ก็จะเปนกบฏขึ้นแลวพวกไกเซินก็จะมาตีเอาเมืองไซงอน คืน ศึกภายนอกยังไมราบคาบศึกภายในก็จะเกิดขึ้นเปนสองแรง ขอใหทานเอาใจพวกจีนเหลานี้ไว กอน องเชียงสือเห็นชอบดวยก็ใหงดไว ครั้นอยูมาไกเซินจัดขุนนางทหารคุมกองทัพยกมาทางบกมาตี เมืองไซงอน องเชียงสือรูตัวจึงปรึกษาพวกพองวาถาเราจะสูรบดวยไกเซินก็เปนกังวลอยูจะไวใจไม ได ถาไปขณะเมื่อรบพัวพันกันเขาแลว พวกจีนเปนกบฏขึ้นขางหลังจะถอนตัวยาก จําจะหนีเขาไป พึ่งพระบารมีที่กรุงเทพมหานครอยูกอนแลวจึงคอยคิดการตั้งตัวใหม ครั้นจะสูรบเดี๋ยวนี้ก็เสียทวงที ไปปรึกษาเห็นพรอมกันดังนั้น จึงลงเรือทะเลหนีออกทางปากนํ้าสมิถอ แลนมาถึงเมืองเกาะกระบือ ก็เขาจอดอยูที่นั้น พระยาชลบุรี พระยาระยองไปพบไดชักชวนใหเขามาเฝาทูลละอองธุลีพระบาท พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณาชุบเลี้ยงองเชียงสืออยาง นักองคเองแหงกัมพูชา พระราชทานที่ดินใหตั้งบานเรือนอยูทางทิศใตบานตนสําโรงคอกควาย ซึ่ง ภายหลังพระราชทานใหเปนที่ตั้งสถานกงสุลโปรตุเกส (คือตรอกกัปตันบุช ถนนเจริญกรุงในปจจุบัน) แลวโปรดใหยกกองทัพไปชวยตีเมืองไซงอนคืนถึง ๒ ครั้ง คือโปรดใหพระยานครสวรรคยกไปเมื่อ พ.ศ.๒๓๒๖ และสมเด็จพระเจาหลานเธอเจาฟากรมหลวงเทพหริรักษยกไปเมื่อ พ.ศ.๒๓๒๗ พวก ไกเซินตอสูแข็งแรง กองทัพไทยจึงตองยกกลับมา ครั้งหลังนั้นมีพวกญวนและครอบครัวเขามาอยู ดวย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดพระราชทานเครื่องยศและเบี้ยหวัดแก องเชียงสือ (ปละ ๕ ตําลึง ใหเฝาขางพระเฉลียงทองพระโรงดานตะวันตกนั่งขัดสมาธิตามเพศญวน เสมอหนากับเจากรมตํารวจ – ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๒๘) มารดาและบริวารหลายคน นอกจาก นี้ยังทรงอนุญาตใหเรือขององเชียงสือเขาออกไปมาในทองทะเลไดมิตองใหติดดานตรวจตราดุจเรือ 1_edit.indd 119 20/02/2013 15:02:17
๑๒๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทั้งหลาย องเชียงสือไดเขาเฝาใกลชิด ไดเปน ตนคิดฝกหัดการเลน เชน ญวนหก ญวนรํา กระถาง ถวายทอดพระเนตรกลายเปน นาฏศิลปอยางหนึ่งของไทยสืบมา สวนองเชียงสือก็ไดชวยราชการไทย เชน โดยเสด็จพระราชดําเนินในกระบวนทัพหลวง ไปตีเมืองถวาย เมื่อปมะแม นพศก พ.ศ.๒๓๓๐ ครั้นกลับมาถึงกรุงเทพมหานครแลว องเชียง สือไดปรึกษากับขุนนางญวนสมัครพรรคพวก วา “ไดหนีขาศึกเขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร สมเด็จพระพุทธเจาอยูหัวก็ทรงพระกรุณา โปรดชุบเลี้ยงไดความสุข แลวโปรดใหกองทัพ ยกออกไปตีขาศึกจะคืนเอาเมืองใหถึงสองครั้งก็ยังหาสําเร็จไม บัดนี้สมเด็จพระพุทธเจาอยูหัวก็มี พระราชกังวลดวยการศึกพมายังรบพุงติดพันกันอยู เห็นจะชวยธุระเรามิได ครั้นจะกราบทูลถวาย บังคมลาออกไปรบขาศึกตีเอาเมืองคืนดวยกําลังเราเอง ก็เกรงพระราชอาญาอยู เห็นจะไมโปรดให ไปจําจะหนีออกไปจึงจะได ครั้นปรึกษาเห็นพรอมดวยกันแลว ก็เขียนหนังสือทูลลาเอาไว ณ เรือน (ในพงศาวดารญวนวาองเชียงสืออยูในกรุงเทพฯ หลายปจนฝกหัดเขียนอานภาษาไทยไดดี) แลว จัดเรือทะเลไดสี่หาลํา พาสมัครพรรคพวกขุนนางและไพรครอบครัวทั้งปวงลงเรือหนี รีบแจวลงไป ออกปากนํ้า เมืองสมุทรปราการแตในเพลากลางคืน พวกชาวบานซึ่งอยูใกลเคียงรูเหตุจึงขึ้นมาแจง แกเจาพระยาพระคลัง เจาพระยาพระคลังจึงเขาไปกราบทูลสมเด็จพระเจาอยูหัวทั้งสองพระองค แตในเพลากลางคืนสมเด็จพระเจาอยูหัว กรมพระราชวังบวรฯ จึงเสด็จทรงเรือพระที่นั่ง พรอมดวยเรือขาราชการทั้งปวง ติดตามลงไปก็มิทันเรือองเชียงสือออกพนปากนํ้าตกถึงทองทะเล แลว ก็เสด็จกลับขึ้นมายังพระนคร พอเพลาเชาเสด็จขึ้นเผากราบทูลวาจะขอจัดแจงเรือรบเรือทะเล ยกกองทัพออกไปติดตามเอาตัวองเชียงสือใหจงได พอพวกขาหลวงไปคนเรือนองเชียงสือไดหนังสือ ซึ่งเขียนไวทูลลานั้น จึงนําเอามาถวาย ทรงพระกรุณาใหอานเปนใจความวา “ขาพระพุทธเจาอง เชียงสือเขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารทรงพระกรุณาโปรดชุบเลี้ยงก็ไดความสุข บัดนี้มีความวิตกถึง บานเมืองครั้นจะกราบทูลถวายบังคมลากลับออกไปกลัวพระราชอาญานัก จึงตองคิดอานหนีดวย เปนความจําเปน ใชจะคิดการกบฏกลับมาประทุษรายนั้นหามิได ขอเปนขาทูลละอองธุลีพระบาท ไปตราบเทาสิ้นชีวิต ซึ่งถวายบังคมลาไปครั้งนี้ดวยจะไดเกลี้ยกลอมผูคนเขาตีเมืองคืนใหจงได แมน ขัดสนกระสุนดินดําและเหลือกําลังประการใด ก็จะเขามาขอพระราชทานลูกดินและกองทัพออกไป ยกออกไปตีขาศึกจะคืนเอาเมืองใหถึงสองครั้งก็ยังหาสําเร็จไม บัดนี้สมเด็จพระพุทธเจาอยูหัวก็มี 1_edit.indd 120 20/02/2013 15:02:19
๑๒๑ รัชกาลที่ ๑ ชวยกวาจะสําเร็จ การสงครามคืนเอาบานเมืองไดแลว ก็จะขอเปนเมืองขึ้นขาขอบขัณฑสีมาสืบไป” ครั้นไดทรงปราบในหนังสือแลว จึงมีพระราชโองการตรัสหามสมเด็จพระอนุชาธิราชวา “อยายกทัพ ไปติดตามจับเขาเลย เขาเห็นวาเราจะชวยธุระเขามิได ดวยมีการศึกติดพันกันอยู เขาจึงหนีไปจะตี เอาบานเมืองคืน เรามีคุณแกเขาเขียนดวยมือแลวจะลบดวยเทาดูมิบังควร” สมเด็จพระอนุชาธิราช จึงกราบทูลวา “องเชียงสือ คนนี้แมทรงพระกรุณาจะละไวมิใหติดตามเอาตัวใหได นานไปภายหนา หาบุญเราไมแลวมันจะทําความลําบากเดือดรอนแกลูกหลานเราเปนแทอยาสงสัยเลย” ในหนังสือสารานุกรมเลม ๑๑ กลาววา ในการกลับไปกูบานเมืองขององเชียงสือครั้งนี้ บาทหลวงปโญเดอเบแอน ไดมีสวนชวยเหลืออยางเต็มที่ บิชอบผูนี้ไดพาบุตรชื่อคานห (Canh) ไป เฝาพระเจาหลุยสที่ ๑๖ และเดินทางไปถึงประเทศฝรั่งเศสเมื่อ พ.ศ.๒๓๓๐ ไดตกลงทําสนธิสัญญา ฉบับหนึ่งมีใจความสําคัญวา ฝรั่งเศสจะใหกําลังเรือรบและทหารองเชียงสือ และถาทําการไดเปน ผลสําเร็จ ฝรั่งเศสจะไดรับผลประโยชนพิเศษทางการคาในญวนและไดดินแดนริมฝงทะเลบางสวน แตไดเกิดการปฏิวัติใหญในฝรั่งเศสเมื่อ พ.ศ.๒๓๓๒ เสียกอนที่จะไดปฏิบัติตามสัญญา ถึง กระนั้นบิชอบแหงอาดรังก็ไมสิ้นความพยายามที่จะชวยเหลือองเชียงสือ จัดหาเรือได ๔ ลํา พรอม ทั้งทหารอาสาสมัครรอยคน มีทั้งฝรั่งเศส อังกฤษและไอริช ตลอดจนอาวุธยุทธภัณฑเทาที่จะหามา ไดสมทบกับองเชียงสือ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดพระราชทานอาวุธ อาหาร และพาหนะเพิ่มเติมไปใหดวย องเชียงสือตีเมืองเวไดเมื่อ พ.ศ.๒๓๔๓ และตีเมืองตังเกี๋ยได เมื่อ พ.ศ.๒๓๔๕ เมื่อปราบพวกไกเซินไดหมดแลว จึงสถาปนาตนเองเปนกษัตริยทําพิธีราชาภิเษก เปนพระจักรพรรดิที่เมืองเว เมื่อวันที่ ๑ มิถุนายน พ.ศ.๒๓๔๕ ทรงพระนามวา ยาลอง (Gia-Long) กอนที่องเชียงสือจะไดเปนพระเจาแผนดิน ก็ไดสงตนไมเงินทองติดตอกันมาถึง ๖ ครั้ง และใน ป พ.ศ.๒๓๓๒ ไดสงขาวสารเขามาถวาย ๒๐๐ เกวียน ตามที่มีทองตราออกไป แตในป พ.ศ.๒๓๓๓ ขาวเมืองญวนมิไดผล องเชียงสือใหคนคุมตนเงินทองเขามาถวาย พรอมกับมีหนังสือมาถึงพระยา พระคลังวาถามีเรือไปคาขาย ณ เมืองไซงอนใหบรรทุกขาวสารออกไปจําหนายดวย คราวนี้พระบาท สมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ไดโปรดใหจัดของพระราชทานตอบแทนไปดวย ป พ.ศ. ๒๓๓๔ องเชียงสือสงเปลญวนเขามาถวาย ๓๐ สํารับ กับสงเรือรบที่เกณฑใหตอเขามาดวย ๗๐ ลํา กับของซื้อปนคาบศิลา ๑,๐๐๐ กระบอก เหล็กทาซุง ๑,๐๐๐ หาบ แตโปรดพระราชทานเหล็กทา ซุง ๒๐๐ หาบ ปนลํากลองเปลา ๒๐๐ กระบอกไปให รวมความวาเมื่อองเชียงสือสงตนไมทองเงิน เขามาถวายคราวใด ก็มีของพระราชทานตอบไปทุกครั้ง ตอมาภายหลังเมื่อองเชียงสือมีกําลังและ อํานาจมากขึ้น ในตอนปลายรัชกาลที่ ๑ ญวนก็เริ่มวุนวายกับเขมร ซึ่งเปนประเทศราชของไทย และ ขอเมืองพุทไธมาศ ซึ่งเปนเหตุใหเขมรไปฝกใฝอยูกับญวน องเชียงสือหรือพระเจายาลองสิ้นพระชนม เมื่อ พ.ศ.๒๓๖๓ พระเจามินหมางโอรสไดราชสมบัติ 1_edit.indd 121 20/02/2013 15:02:21
๑๒๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช 1_edit.indd 122 20/02/2013 15:02:24
๑๒๓ รัชกาลที่ ๑ สถานที่สําคัญ วังที่สรางขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช คัดมาจาก พระนิพนธของสมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพ พระบิดรแหงประวัติศาสตร ทรงพระนิพนธไว กอนการเปลี่ยนแปลงการปกครองวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ ความบางตอนมิไดตรงกับขอเท็จจริง ในปจจุบันนี้ ก็เพราะวาสิ่งที่กลาวถึงไดสูญสลายไปตามกาลเวลา และเพื่อรักษาไวซึ่งความเดิม แสดง ใหเห็นภาพในอดีตไดชัดเจนยิ่งขึ้น จึงขอคัดมาทุกถอยกระบวนความ วังเจานายสรางในรัชกาลที่ ๑ วังเจานายเมื่อรัชกาลที่ ๑ สรางเปนสองคราว คือสรางพรอมกับกรุงรัตนโกสินทรคราว ๑ สรางเพิ่มเติมเมื่อตอนปลายรัชกาลอีกคราว ๑ วังเจานายซึ่งสรางพรอมกับกรุงรัตนโกสินทรนั้น สรางทางพระนครใหม ฟากตะวันออก ๔ วัง จะกลาวพรรณนาวา เปนรายวังตอไป จะวาดวยวัง ทางตะวันออกกอน ภาพจิตรกรรมเทิดพระเกียรติพระมหากษัตริย แหงพระบรมราชจักรีวงศ โดยนายสามารถ ทองสม 1_edit.indd 123 20/02/2013 15:02:30
๑๒๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ปอมพระสุเมรุถายในอดีต วังริมปอมพระสุเมรุ สรางเปนที่ประทับของสมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟากรมหลวงจักรเจษฎา อยูตรงมุม พระนครดานเหนือ (ยังมีประตูวังทาอิฐปรากฏอยูหลังปอมพระสุเมรุจนบัดนี้) ที่สรางวังนั้นเดนอยู ในเขตพระนิเวศสถานของกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท เมื่อครั้งทรงปฏิบัติราชการกรุงธนบุรี แตสมัยนั้นเปนที่อยูนอกกําแพงเมือง ขางดานเหนือที่สรางพระตําหนัก เห็นจะอยูริมแมนํ้าครั้นสราง พระนครใหม แนวกําแพงเมืองผานกลางที่ แลวเลี้ยวที่ปากคลองบางลําพู อันเปนคูพระนครใหมไป ทางทิศตะวันออก จึงสรางปอมพระสุเมรุเปนปอมใหญประจํามุมพระนคร ขางดานเหนือลงตรงนั้น ถือวาเปนที่สําคัญในการปองกันพระนครแหงหนึ่ง เมื่อกรมพระราชวังบวรฯ เสด็จมาประทับที่ พระราชวังบวรฯ แลวจึงพระราชทานที่พระนิเวศสถานเดิมตอนในกําแพงพระนครที่สรางใหม ให สรางวังสมเด็จเจาฟากรมหลวงจักรเจษฎา เพื่อประโยชนในการรักษาพระนครทางดานนั้น วังนี้ตั้งแตเจาฟากรมหลวงจักรเจษฎาสิ้นพระชนมแลวหาปรากฏวาไดโปรดฯ ใหเจานายตาง กรมหรือพระองคเจาองคใดเสด็จไปประทับไม กลาวกันวาเพราะพระภูมิเจาที่รายแรงนัก 1_edit.indd 124 20/02/2013 15:02:33
๑๒๕ รัชกาลที่ ๑ วังริมปอมจักรเพชร วังนี้เปนที่สําคัญสําหรับการรักษาพระนครขางใต เหมือนอยางวังเจาฟากรมหลวงเจษฎา เปน ที่สําคัญสําหรับรักษาพระนครขางเหนือ เพราะกําแพงพระนครสรางตามแนวลําแมนํ้าลงไปเลี้ยว เขาคูพระนคร (ที่เรียกกันวาคลองโองอางบัดนี้) ที่ตรงนั้นสรางปอมจักรเพชรไวเปนปอมมุมพระนคร ขางใต เหมือนอยางสรางปอมพระสุเมรุไวตรงมุมพระนครขางเหนือ จึงโปรดใหสรางวังเปนที่ประทับ ของสมเด็จพระเจาหลานเธอ เจาฟากรมหลวงเทพหริรักษ พระโอรสพระองคใหญของสมเด็จเจา ฟากรมพระศรีสุดารักษ พระพี่นางพระองคนอย ที่ใตวัดเลียบใกลกับปอมจักรเพชรนั้น(มุมวังอยู ตรงศาลเจาที่เชิงสะพานวัดราชบูรณะบัดนี้) วังนี้เมื่อเจาฟากรมหลวงเทพหริรักษสิ้นพระชนมแลว ก็หาปรากฏวาโปรดใหเจานายตางกรมหรือพระองคเจาพระองคใดเสด็จไปอยูไม วังริมวัดโพธิ์ วังนี้เปนที่ประทับของกรมหมื่นนรินทรพิทักษ พระสวามีของพระเจานองนางเธอพระองค เจากุ (ซึ่งทรงสถาปนาพระอัฐิเปนกรมหลวงนรินทรเทวีเมื่อในรัชกาลที่ ๔) อยูติดเขตวัดโพธิ์ (เชตุพน) ขางดานเหนือ เพราะฉะนั้นคนทั้งหลายจึงไดขนานพระนามพระเจานองนางเธอพระองค เจากุวา “เจาครอกวัดโพธิ์” กลาวกันวาวังอยูตรงที่สรางวิหารพระนอนวัดพระเชตุพน ดวยในสมัย เมื่อแรกสรางพระนครนั้น เขตพระราชวังหลวงดานใตยังอยูเพียงแนวแถวเตงตรงปอมอนันตคีรีทาง ดานตะวันออกมาหาปอมสัตบรรพตทางดานตะวันตก (ขยายเขตพระราชวังออกไปเทาทุกวันนี้ ตอ ในรัชกาลที่ ๒ เขตวัดพระเชตุพนทางดานตะวันตกก็พึ่งขยายขึ้นมาทางพระราชวังตอในรัชกาลที่ ๓) ที่ตั้งแตเขตพระราชวังลงไปจนวัดโพธิ์ เมื่อชั้นแรกสรางกรุงเทพฯ เปนบานเสนาบดี คือบานเจาพระยา มหาเสนาบุนนาค แลวจึงถึงวังกรมหมื่นนรินทรพิทักษ ลวนหันหนาออกถนนริมกําแพงเมือง ซึ่งเรียก กันวาถนนทายสนม 1_edit.indd 125 20/02/2013 15:02:36
๑๒๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ที่วังนี้บางทีจะเปนที่พระนิเวศนเดิมของกรมหมื่นนรินทรพิทักษ ดวยทําราชการเปนนาย กวดหุมเพชร มหาดเล็กครั้งกรุงธนบุรี และเปนบุตรเจาพระยามหาสมบัติแตกอนกรมหมื่นนรินทร พิทักษสิ้นชีพตักษัยในรัชกาลที่ ๒ แตพระองคเจากุ ยังเสด็จอยูมาจนรัชกาลที่ ๓ เมื่อพระองคเจากุ สิ้นพระชนมแลว พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวจะทรงขยายเขตวันพระเชตุพนจึงโปรดให กรมหมื่นนรินทรเทพ กับกรมหมื่นนเรนทรบริรักษพระโอรสของกรมหลวงนรินทรเทวี ยายไปอยู วังที่สรางพระราชทานใหมใกลประตูสะพานหัน รวมอยูในเขตวังบูรพาภิรมยทั้ง ๒ วัง วังปากคลองวัดชนะสงคราม วังนี้กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท โปรดใหสรางเปนที่ประทับของกรมขุนสุนทรภูเบศร กรมขุนสุนทรภูเบศรนี้นามเดิมวาหมอมเรือง มิไดเปนเชื้อสายในพระราชวงศ เดิมตั้งภูมิลําเนาอยูที่ เมืองชลบุรี เมื่อเวลากลับบานเมืองเปนจลาจลครั้งเสียกรุงเกาแกพมา ขาศึกไดมีอุปการะแก กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทและไดปฏิญาณเปนพี่นองกัน ครั้นเมื่อประดิษฐานพระราชวงศ กรมพระราชวังบวรฯ จึงทูลขอใหยกขึ้นเปนเจา เดิมไดเปนที่เจาบําเภอภูธรราชนิกูล ครั้นตอมามีความ ชอบในการสงคราม จึงทรงสถาปนาเปนกรมหมื่น แลวเลื่อนเปนกรมขุนสุนทรภูเบศร กรมขุนสุนทรภูเบศรรับราชการอยูในกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท กรมพระราชวัง บวรฯ จึงใหสรางวังประทานที่ริมคูเมืองเดิมทางฝงเหนือ ตรงขามพระราชวังบวรฯ (อยูริมปากคลอง วัดชนะสงครามฟากตะวันตก ไปจนจดเขตโรงพยาบาลทหารเดี๋ยวนี้) วันนี้ถึงรัชกาลที่ ๓ เปนวังเจา ฟาอิศราพงศ หมอมเจาในเจาฟาอิศราพงศไดครอบครองสืบมา ทุกวันนี้เปนที่บานพระยาพจนปรีชา (มรว.สําเริง อิศรศักดิ์ ณ กรุงเทพ) ซึ่งเปนนัดดาของเจาฟาอิศราพงศ ทีนี้จะกลาวถึงวังเจานายที่ตั้งทางฝงแมนํ้าฟากตะวันตกตอไป ลักษณะแผนที่ริมแมนํ้าทาง ตะวันตก เมื่อครั้งกรุงธนบุรีเปนราชธานีนั้น พระราชวังบวรฯ ตั้งอยูสุดกําแพงกรุงธนขางใต คือแต ปอมวิชัยประสิทธิ์ ขึ้นมาจนถึงคลองเหนือวัดแจง เรียกวา คลองนครบาล หมดเขตพระราชวังเพียง นี้ ตั้งแตคลองนครบาลขึ้นไปจนคลองมอญเปนที่วังเจา และตั้งคุกในตอนนี้เหนือคลองมอญขึ้นไป ถึงบานเสนาบดี คือบานพระยาธรรมา (บุญรอด บุณยรัตนพันธุ) ซึ่งเปนบานเจาพระยาศรีธรรมา ธิ ราช ในราชกาลที่ ๑ แลวถึงพระเวศนสถาน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชอยู ในบริเวณที่วาการกระทรวงทหารเรือทุกวันนี้ ตอพระนิเวศนสถานเดิมขึ้นไปถึงอูกําปน อยูติดกับ เขตวัดบางหวาใหญ (คือวัดระฆังบัดนี้ แตวาเขตวัดขางเหนือในสมัยนั้น กลาวกันวาอยูเพียงราว พระอุโบสถบัดนี้) เหนือบางหวาใหญขึ้นไปจนคลองบางกอกนอยอันที่สุดกําแพงกรุงธนบุรีขางฝาย เหนือ เรียกวาตําบลบานปูน ตําบลสวนมังคุด และตําบลสวนลิ้นจี่ เปน ๓ ตําบล มีคํากลาวกันอีก นัยหนึ่งวา เดิมเรียกบานปูนตําบลเดียว วาสวนมังคุดและสวนลิ้นจี่นั้นเปนของสมเด็จเจาฟา กรมพระยาเทพสุดาวดีทรงสรางแตพิเคราะหดูเห็นที่ยืดยาวมากนัก จึงเขาใจจะเรียกนามเปน ๓ ตําบลมาแตเดิม 1_edit.indd 126 20/02/2013 15:02:38
๑๒๗ รัชกาลที่ ๑ วังสวนมังคุด วังนี้เดิมเปนพระนิเวศสถานของสมเด็จเจาฟากรมพระยาเทพสุดาวดี เมื่อครั้งกรุงธนบุรีเปน ราชธานี ครั้นเมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงสรางกรุงรัตนโกสินทร สมเด็จเจาฟากรมพระยาเทพสุดาวดี เสด็จเขาไปประทับอยูในพระราชวังหลวง จึงประทานพระ นิเวศนสถานที่ตําบลสวนมังคุด ใหเปนวังเจาฟากรมหลวงนรินทรรณเรศร ซึ่งเปนพระโอรสพระองค นอยเสด็จประทับตอมา เมื่อเจาฟากรมหลวงนรินทรรณเรศรสิ้นพระชนมแลว หมอมเจาในกรมอยู วังนี้ตอมาจนรัชกาลที่ ๓ แตเห็นจะหมดสิ้นผูสามารถจะปกครอง จึงปรากฏวาเมื่อปที่ ๖ ในรัชกาล ที่ ๓ นั้น ที่วังสวนมังคุดทรุดโทรมมาก เจาฟากรมขุนอิศรนุรักษทรงซื้อแลวยายไปสรางวังใหม ณ ที่นั้น ประทับอยูไดป ๑ ก็สิ้นพระชนม กรมหมื่นเทวานุรักษพระโอรสองคใหญไดครอบครองตอมา ครั้นกรมหมื่นเทวานุรักษสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ แตนั้นหมอมเจาในกรมขุนอิศรานุรักษก็อยูตอมา ยังมีกําแพงวังปรากฏอยู มักเรียกกันวา “วังกรมเทวา” แตหาไดมีเจานายพระองคอื่นเสด็จไป ประทับไม วังบานปูน วังนี้เปนที่ประทับของพระองคเจาขุนเณร อันเปนพระอนุชาตางชนนีกับกรมพระราชวัง หลัง เดิมพระองคเจาขุนเณรจะตั้งนิเวศสถานอยู ณ ที่ใดหาปรากฏไม ปรากฏแตวาพระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงสถาปนาใหมียศเปนพระองคเจาและมีพระเกียรติยศปรากฏ ในหนังสือพระราชพงศาวดาร เมื่อเปนนายกองโจรครั้งรบพมาที่ลาดหญา เมื่อเปนพระองคเจาแลว ตั้งวังอยูที่บานปูน ในระหวางวังเจาฟากรมหลวงนรินทรทรรณเรศรกับเขตวัดระฆัง ยังมีทางเดิน เรียกกันวา “ตรอกเจาขุนเณร” ปรากฏอยูทุกวันนี้คงจะเปนแตวังอยางนอยหาเปนที่สําคัญอันใดไม 1_edit.indd 127 20/02/2013 15:02:40
๑๒๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช หอไตรวัดระฆัง พระตําหนักเดิมของ รัชกาลที่ ๑ พระนิเวศนเดิม ไดกลาวมาแลววาในสมัยกรุงธนบุรีเปนราชธานี พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช ทรงตั้งพระนิเวศสถานอยูตรงที่วาการกระทรวงทหารเรือทุกวันนี้ เมื่อเสด็จประทับใน พระราชวัง ที่นั้นเรียกวา “จวนเดิม” พระราชทานใหเปนวังของสมเด็จพระเจาลูกยาเธอพระองคใหญ คือ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย เมื่อยังดํารงพระยศเปนสมเด็จเจาฟากรมหลวงอิศรา สุนทร ดวยอยูใกลตรงขามกับพระราชวังหลวงนับวาเปนที่สําคัญแหงหนึ่ง ตอมาโปรดฯ ใหพระบาท สมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย เสด็จไปประทับที่พระราชวังเดิม โปรดฯ ใหสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวงเสนานุรักษ พระบัณฑูรนอยเสด็จฯ ประทับที่พระนิเวศนเดิมตอมาจนตลอดรัชกาลที่ ๑ เมื่อพระบัณฑูรนอยทรงรับอุปราชาภิเษก เสด็จฯ ไปประทับพระราชวังบวรสถานมงคลในรัชกาล ที่ ๒ กรมพระราชวังบวรฯ โปรดใหกรมขุนธิเบศรบวร ซึ่งเปนพระโอรสองคใหญประทับที่พระนิเวศน เดิมตอมา ครั้นกรมขุนธิเบศรบวรสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัว จึงโปรดใหกรมหมื่นอนันตการฤทธิ์ในกรมพระราชวังบวรฯ รัชกาลที่ ๒ เสด็จฯ ไปประทับตอ มาจนในรัชกาลที่ ๕ เมื่อกรมหมื่นอนันตการฤทธิ์สิ้นพระชนมแลว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว จึงพระราชทานที่พระนิเวศนเดิมใหสรางที่วาการทหารเรือขยายตอออกมาใหพอราชการ และโปรดฯ ใหสรางกําแพงมีใบเสมาหมายไวเปนสําคัญใหปรากฏวานิเวศนเดิมอยูตรงนั้น 1_edit.indd 128 20/02/2013 15:02:43
๑๒๙ รัชกาลที่ ๑ พระราชวังเดิม เมื่อสรางพระนครใหม ยายพระราชวังมาตั้งทางฝงตะวันออกที่พระราชวังเดิม ครั้งกรุงธนบุรี วางอยู แตเปนที่สําคัญเพราะมีปอมปราการสําหรับรักษาพระนครดานใต ตะวันตก พระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช จึงโปรดฯใหกั้นเขตวังเขาไปใหแคบกวาเกา คงไวเปนวังสําหรับเจา นายชั้นแรก โปรดฯ ใหสมเด็จพระเจาหลานเธอ เจาฟากรมหลวงธิเบศรบดินทร พระโอรสของสมเด็จ พระพี่นางเธอ พระองคใหญ เสด็จฯ ไปประทับ ครั้นเจาฟากรมหลวงธิเบศรบดินทรสิ้นพระชนม จึง โปรดฯ ใหพระบาทสมเด็จพุทธเลิศหลานภาลัย เสด็จฯ ไปประทับที่พระราชวังเดิม ตั้งแตยังเสด็จ ดํารงพระยศเปนสมเด็จกรมหลวงอิศรสุนทร และเมื่อพระราชทานอุปราชาภิเษกเปนกรมพระราช วังบวรฯ แลวก็โปรดฯ ใหเสด็จประทับอยูที่พระราชวังเดิมตอมาจนตลอดรัชกาลที่ ๑ ในรัชกาลที่ ๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย โปรดฯ ใหเจาฟากรมหลวงพิทักษมนตรี เสด็จฯ ไปประทับ ที่พระราชวังเดิม ครั้นเจาฟากรมหลวงพิทักษมนตรีสิ้นพระชนม จึงพระราชทานพระราชวังเดิมให เปนที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จประทับตอมา ในรัชกาลที่ ๓ พระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงผนวชอยูตลอดรัชกาล สมเด็จพระศรีสุเยนทราบรมราชินีเสด็จฯ ไป ประทับอยูที่พระราชวังเดิมกับพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว และเสด็จสวรรคตที่พระราชวัง เดิมนั้น พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว เมื่อยังเสด็จดํารงพระยศเปนสมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟากรมขุนอิศเรศรังสรรค เสด็จประทับอยูที่พระราชวังเดิมมาจนตลอดรัชกาลที่ ๓ ถึงรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ทรงรับบวรราชาภิเษกเสด็จไปประทับ ณ พระบรมราชวัง พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงโปรดฯ ใหพระเจานองยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท เสด็จฯ ไปประทับ ณ พระราชวังเดิมตอมาจนสิ้นพระชนม ในรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหสมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟาจาตุรนตรัศมี กรมพระจักรพรรดิ พงศเสด็จฯ ไปประทับ ณ พระราชวังเดิม เมื่อสมเด็จเจาฟากรมพระจักรพรรดิพงศสิ้นพระชนมแลว จึงพระราชทานพระราชวังเดิมใหเปนที่จัดตั้งโรงเรียนนายเรือมาจนตราบเทาวันนี้ 1_edit.indd 129 20/02/2013 15:02:46
๑๓๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วัง ๘ วังที่พรรณนามา นับวาเปนวังตั้งพรอมกับกรุงรัตนโกสินทร ครั้นตอมาในรัชกาลที่ ๑ เมื่อเจานายพระองคชายซึ่งยังทรงพระเยาวอยูในเวลาเมื่อสรางกรุงฯ ทรงพระเจริญถึงเวลาควรจะ ออกอยูวังตางหาก พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช จึงโปรดฯ ใหสรางวังเพิ่มเติม ขึ้นอีก และวังซึ่งสรางเพิ่มเติมนี้อยูทางฝงตะวันออกทั้งนั้น สรางที่ริมแมนํ้าขางทายโรงวิเสทลงไปจด ทาเตียน ๒ วัง สรางที่ริมถนนหนาพระลานแตทาพระขึ้นไปจดประตูวิเศษไชยศรี ๓ วัง สรางที่ริม ถนนหลักเมืองทั้ง ๒ ฟากๆ ละ ๓ วัง รวมเปน ๖ วัง ฝายกรมพระราชวังบวรฯ ก็ทรงสรางวังสําหรับ ลูกเธอที่ทรงพระเจริญขึ้นที่ริมสนามหนาพระราชวังบวรฯ อีก ๔ วัง รวมเปนวังที่สรางเพิ่มเติมใน รัชกาลที่ ๑ เปน ๑๘ วังดวยกัน จะพรรณนาเปนลําดับกับวังที่กลาวมาแลวตอไป วังคลังสินคา วังนี้อยูริมแมนํ้าใตตําหนักแพ (เห็นจะอยูราวที่หมูตึกเหนือโรงโมหินบัดนี้) สรางพระราชทาน สมเด็จพระเจาหลานเธอ เจาฟากรมหลวงพิทักษมนตรี พระโอรสพระองคกลางของสมเด็จพระพี่ นองพระองคนอย เลากันมาวาถึงรัชกาลที่ ๒ เกิดไฟไหมวังนี้หมด เวลานั้นจวบพระราชวังเดิมวาง มาแตพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ จึงโปรดใหเจาฟากรม หลวงพิทักษมนตรีไปประทับที่พระราชวังเดิม สวนที่วังไฟไหมนั้นภายหลังโปรดฯ ใหสรางโรงวิเสท และคลังสินคา แตจะสรางในรัชกาลที่ ๒ หรือรัชกาลที่ ๓ ขอนี้ไมทราบแน วังทาเตียน วังนี้อยูตอวังเจาฟากรมหลวงพิทักษมนตรีลงไปขางใตจนตอบานเจาพระยารัตนาธิเบศร (กุญ) ซึ่งอยูที่ทาเตียน โปรดใหสรางพระราชทานสมเด็จพระเจาหลานเธอ เจาฟากรมขุนอิศรานุรักษพระ โอรสพระองคนอยของสมเด็จพระพี่นางเธอพระองคนอย เจาฟากรมขุนอิศรานุรักษ ประทับอยูวังนี้ จนในรัชกาลที่ ๓ ยายไปประทับที่วังสวนมังคุดฟากขางโนน พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว จึงพระราชทานวังทาเตียนใหกรมหมื่นสุรินทรรักษ พระเจาลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๑ ประทับตอมา ในเรื่องวังกรมหมื่นสุรินทรรักษนี้มีขอสงสัยอยู ดวยเสด็จออกจากวังแตในรัชกาลที่ ๒ จะ ประทับอยูที่ไหนกอนเสด็จมาประทับวังทาเตียน สืบหาไดความไม สันนิษฐานวาบางทีจะได พระราชทานที่วังคลังสินคาเสด็จประทับ ตอเจาฟากรมหลวงพิทักษมนตรีก็เปนได แตที่วังนั้น ไฟไหมตําหนักเกาเสียหมดเห็นจะสรางแตเปนตําหนักประทับชั่วคราว ครั้นถึงรัชกาลที่ ๓ วังเจาฟา กรมขุนอิศรานุรักษวาง ทํานองจะเปนวังมีตําหนักรักษาบริบูรณกวา จึงโปรดฯ ใหยายไปประทับที่ วังทาเตียน เอาที่วังกอนทําคลังสินคาและโรงวิเสท บางทีเรื่องจะเปนเชนวานี้ กรมหมื่นสุรินทรรักษ ประทับอยูที่วังทาเตียนจนสิ้นพระชนมเจาจอมมารดาตานีของกรมหมื่น สุรินทรรักษ อยูตอมาจนอสัญกรรมและหมอมเจาในกรมหมื่นสุรินทรรักษอยูตอมา จนถึงรัชกาลที่ ๔ จึงสรางศาลตางประเทศกับตึกหลวงที่วังนั้น 1_edit.indd 130 20/02/2013 15:02:48
๑๓๑ รัชกาลที่ ๑ วังถนนหนาพระลาน วังตะวันตก วังนี้อยูในพระนครใกลประตูทาพระ โปรดฯ ใหสรางพระราชทานสมเด็จพระเจาฟากรม ขุนกระษัตรานุชิตซึ่งเรียกกันวา “เจาฟาเหม็น” พระราชนัดดาประทับอยูจนตลอดพระชนมายุ ถึงรัชกาลที่ ๒ พระราชทานใหเปนที่ประทับของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว เมื่อเสด็จ ดํารงพระยศเปนพระเจาลูกยาเธอกรมหมื่นเจษฎาบดินทร ครั้นเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติในรัชกาล ที่ ๓ พระราชทานใหเปนที่ประทับของพระเจาลูกยาเธอ พระองคเจาลักขณานุคุณ สิ้นพระชนม พระราชทานใหเปนที่ประทับของพระเจาลูกยาเธอ พระองคเจาชุมสาย ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรม หมื่น แลวเลื่อนเปนกรมขุนราชสีหวิกรมในรัชกาลที่ ๔ เสด็จอยูตอมาจนสิ้นพระชนม เมื่อปสิ้น รัชกาลที่ ๔ ถึงรัชกาลที่ ๕ พระราชทานใหเปนที่ประทับของกรมหมื่นอดุลลักษณสมบัติ พระเจา ลูกยาเธอ พระองคเจาชุมสาย ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่น พระเจาลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๓ เมื่อ กรมหมื่นอดุลลักษณสมบัติสิ้นพระชนมแลว จึงพระราชทานสมเด็จเจาฟากรมพระนริศรานุวัติวงศ วังถนนหนาพระลาน วังกลาง วังนี้อยูริมถนนหนาพระลาน ตอวังทาพระมาทางตะวันออก โปรดฯ ใหสรางเปนที่ประทับของ พระเจาลูกยาเธอ พระองคเจาอรุณโณทัย ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นศักดิพลเสพ เสด็จอยูมาจน รัชกาลที่ ๓ ไดทรงรับอุปราชาภิเษกเสด็จไปประทับที่พระราชวังบวรฯ (ที่วังกลางวางอยูจนสมเด็จ พระเจานองยาเธอ เจาฟาอาภรณเสด็จออกวัง จึงพระราชทานวังกลางใหเปนที่ประทับ ครั้นกรมหลวง เทพพลภักดิ์สิ้นพระชนมเมื่อ พ.ศ.๒๓๘๐ โปรดฯ ใหเจาฟาอาภรณเสด็จไปประทับ ณ วังหนาประตู วิเศษไชยศรี) พระราชทานวังกลางใหเปนที่ประทับของสมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟาชายกลาง ซึ่ง พระราชทานพระนามในรัชกาลที่ ๔ เจาฟามหามาลา กรมขุนบําราบปรปกษ เสด็จอยูจนสมเด็จเจา ฟาอาภรณสิ้นพระชนม ถึงรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหรวมวังหนา ประตูวิเศษไชยศรีกับวังกลางเปนวังเดียว เปนที่ประทับของสมเด็จเจาฟา กรมขุนบําราบปรปกษ และ ประทับตอมาในรัชกาลที่ ๕ ไดทรงเลื่อนเปนกรมพระ แลวเปนกรมพระยาแลว จึงสิ้นพระชนม กรมหมื่นปราบปรปกษ ซึ่งเปนพระโอรสพระองคใหญไดเสด็จอยูตอมาจนตลอดพระชนมายุอีก พระองคหนึ่ง แลวจึงตั้งเปนโรงงานชางสิบหมูซึ่งจัดเปนที่วาการกรมศิลปากรในรัชกาลปจจุบันนี้ วังถนนหนาพระลาน วังตะวันออก วังนี้อยูริมถนนหนาพระลาน ตอวังกลางมาทางตะวันออกจนถึงมุมถนนหนาพระธาตุ อยูตรง ประตูวิเศษไชยศรีทางเขาพระราชวัง โปรดฯ ใหสรางพระราชทานเปนที่ประทับของพระเจาลูกยา เธอ พระองคเจาอภัยทัต ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นเทพพลภักดิ์ ตอมาถึงรัชกาลที่๓ เลื่อนเปน กรมหลวง เสด็จอยูวังนี้จนตลอดพระชนมายุ แลวพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระราชทาน ใหเปนที่ประทับของสมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟาอาภรณตอมา ครั้นสมเด็จเจาฟาอาภรณ สิ้นพระชนม ถึงรัชกาลที่ ๔ โปรดฯ ใหรวมกับวังกลาง เปนที่ประทับของสมเด็จเจาฟากรมพระยา บําราบปรปกษ ดังกลาวมาแลวในเรื่องวังกลาง 1_edit.indd 131 20/02/2013 15:02:49
๑๓๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วังซึ่งสรางที่ถนนหลักเมือง ๖ วังนั้น สรางทางฟากถนนขางเหนือ ๓ วัง ฟากถนนขางใต ๓ วัง ตั้งแตริมศาลาหลักเมืองไปจนถึงริมคลองคูเมืองเดิม ซึ่งเรียกวาคลองตลาด ในบัดนี้ชื่อวังทั้ง ๖ นั้น มักเรียกเปลี่ยนไปตามพระนามเจานายซึ่งเสด็จประทับอยูภายหลัง จะเรียกในหนังสือนี้ใหสะดวก แกผูอาน จึงสมมุติเรียกวังทางฟากถนนขางเหนือวา วังที่ ๑ ที่ ๓ ที่ ๕ เรียกวังทางฟากถนนขางใต วาวังที่ ๒ ที่ ๔ ที่ ๖ ตั้งแตตน ทางหลักเมืองไปหาคลอง วังถนนหลักเมือง วังที่ ๑ วังนี้ไดโปรดฯ ใหสรางพระราชทานเปนที่ประทับของเจาลูกยาเธอ พระองคเจาสุริยา ซึ่ง สถาปนาเปนกรมหมื่นรามอิศเรศร ในรัชกาลที่ ๒ เลื่อนเปนกรมขุนในรัชกาลที่ ๓ แลวเลื่อนเปนกรมพระ ในรัชกาลที่ ๔ เสด็จอยูจนสิ้นพระชนม ในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหพระเจานองยาเธอ กรมหมื่นอลงกตกิจปรีชา (ซึ่งไดหมอมเจาในกรมพระรามอิศเรศรเปนชายา) เสด็จประดับที่วังนี้ตอมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ นั้น ครั้นถึงรัชกาลที่ ๕ จึงรื้อวังทําโรงชาง วังถนนหลักเมือง วังที่ ๒ วังนี้โปรดฯ ใหสรางพระราชทานเปนที่ประทับของพระเจาลูกยาเธอ พระองคเจาทับ ซึ่งทรง สถาปนาเปนกรมหมื่นจิตรภักดีในรัชกาลที่ ๒ กรมหมื่นจิตรภักดีสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๓ พระบาท สมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหพระเจานองยาเธอ พระองคเจามรกต ซึ่งทรงสถาปนาเปน กรมขุนสถิตสถาพรเมื่อในรัชกาลที่ ๔ เสด็จไปประทับ ครั้นกรมขุนสถิตสถาพรสิ้นพระชนม พระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหพระองคเจาชุมแสง ในกรมพระราชวังบวรฯ รัชกาลที่ ๒ ประทับเมื่อพระองคเจาชุมแสงสิ้นพระชนมแลว จึงรื้อวังสรางโรงมาแซง ถนนหนาพระลาน 1_edit.indd 132 20/02/2013 15:02:52
๑๓๓ รัชกาลที่ ๑ วังถนนหลักเมือง วังที่ ๓ วังนี้ปรากฏวาพระเจาลูกยาเธอ พระองคเจาดารากร ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นศรีสุเทพ ในรัชกาลที่ ๓ เสด็จประทับอยูแตเมื่อสิ้นรัชกาลที่ ๑ พระชันษากรมหมื่นศรีสุเทพไดเพียง ๑๔ ป จะไดกะการสรางไวแตในรัชกาลที่ ๑ มาสรางวังนี้ตอในรัชกาลที่ ๒ ก็อาจจะเปนได กรมหมื่นศรี สุเทพสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๓ หมอมเจาในกรมอยูตอมาจนรื้อวังทําโรงชางในรัชกาลที่ ๕ วังถนนหลักเมือง วังที่ ๔ วังนี้โปรดฯ ใหสรางพระราชทานเปนที่ประทับของพระเจาลูกยาเธอ พระองคเจาคันธรส ซึ่งทรง สถาปนาเปนกรมหมื่นศรีสุเรนทร เมื่อในรัชกาลที่ ๒ เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๒ จึงโปรดฯ ใหพระเจาลูกยาเธอ พระองคเจาโต ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นอินทรอมเรศร เมื่อรัชกาลที่ ๒ แลว เลื่อนเปนกรมหลวงมหิศวรินทรามเรศร เมื่อรัชกาลที่ ๔ เสด็จประทับตอมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาล ที่ ๔ แลวพระองคเจาหญิงสายสมร พระนองรวมเจาจอมมารดา กับกรมหลวงมหิศวรินทรามเรศร เสด็จประทับอยูตอมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ วังถนนหลักเมือง วังที่ ๕ วังนี้โปรดฯ ใหสรางพระราชทานเปนที่ประทับพระเจาลูกยาเธอ พระองคเจากลายเสด็จอยู พระองคเจากลายสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๑ ถึงรัชกาลที่๒ โปรดฯ ใหพระเจานองยาเธอสุทัศน ซึ่ง ทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นไกรสรวิชิตในรัชกาลที่ ๓ เสด็จอยูตอมา กรมหมื่นไกรสรวิชิตสิ้นพระชนม ในรัชกาลที่ ๓ หมอมเจาและหมอมราชวงศในกรมนั้นไดอยูตอมาจนเจาพระยาวิชิตวงศวุฒิไกร (ม.ร.ว.คลี สุทัศน ณ กรุงเทพ) ไดอยูเปนที่สุด พึ่งรื้อวังเมื่อแตงทองสนามหลวงในรัชกาลที่ ๕ วังถนนหลักเมือง วังที่ ๖ วังนี้ไมปรากฏพระนามเจานายที่ไดเสด็จอยู เขาใจวาเดิมเห็นจะสรางพระราชทานพระเจาลูก ยาเธอ พระองคเจาทับทิม ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นอินทรพิพิธ ในรัชกาลที่ ๒ ครั้นถึงรัชกาล ที่ ๒ โปรดฯ ใหเสด็จไปประทับที่วังริมสนามชัย ที่วังนี้เปนวังเจานายพระองคใดตอมา หรือจะตั้ง โรงไหมของหลวงแตเมื่อรัชกาลที่ ๒ หาทราบแนไม แตทราบวาที่ตรงนั้นเปนโรงไหมมาแตรัชกาล ที่ ๓ จนรื้อสรางโรงทหาร 1_edit.indd 133 20/02/2013 15:02:54
๑๓๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วังริมสนามชัย วังเหนือ วังนี้ปรากฏวาเปนที่ประทับพระเจาลูกยาเธอ พระองคเจาทับทิม ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรม หมื่นอินทรพิพิธ เมื่อในรัชกาลที่ ๒ อาจจะสรางพระราชทานเมื่อในรัชกาลที่ ๑ เพราะเปนพระเจา ลูกยาเธอชั้นใหญ หรือมิฉะนั้นจะเสด็จอยูวังที่ ๖ ที่ถนนหลักเมืองกอน ยายมาประทับวังนี้ ในรัชกาล ที่ ๒ เมื่อจะสรางโรงไหมก็เปนไดกรมหมื่นอินทรพิพิธ สิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๒ ตอมาโปรดฯให พระเจานองยาเธอ พระองคเจาดวงจักร ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นณรงคหริรักษ เมื่อในรัชกาล ที่ ๓ นั้นเสด็จอยู กรมหมื่นณรงคหริรักษสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๓ หมอมเจาดิศในกรมหมื่นณรงค หริรักษ ซึ่งทรงสถาปนาเปนพระองคเจาประดิษฐวรการ เมื่อในรัชกาลที่ ๕ ไดอยูตอมาจนสรางเปน สวนสราญรมย ในรัชกาลที่ ๕ วังริมสนามชัย วังกลาง วังนี้เปนที่ประทับของพระองคเจาไกรสร ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นรักษรณเรศร เมื่อ ในรัชกาลที่ ๒ แลวเลื่อนเปนกรมหลวง ในรัชกาลที่ ๓ ตอมาเปนที่ประทับของพระองคเจาคเนจร ซึ่งทรงสถาปนาเปนพระเจาลูกยาเธอ กรมหมื่นอมเรนทรบดินทร เมื่อในรัชกาลที่ ๓ กรมหมื่น อมเรนทรบดินทรเสด็จอยูวังนี้มาจนสรางเปนสวนสราญรมย เมื่อในรัชกาลที่ ๕ ภาพทองสนามชัย 1_edit.indd 134 20/02/2013 15:02:56
๑๓๕ รัชกาลที่ ๑ วังริมสนามชัย วังใต วังนี้สรางเปนที่ประทับของพระองคเจาสุริยวงศ พระเจาลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๑ ซึ่งทรง สถาปนาเปนกรมหมื่นสวัสดิวิชัยเมื่อในรัชกาลที่ ๓ แลวเลื่อนเปนกรมหลวงพิเศษศรีสวัสดิ์ สุขวัฒน วิชัย เมื่อในรัชกาลที่ ๔ ประทับอยูจนสิ้นพระชนม พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จึง โปรดฯ ใหพระเจานองยาเธอ กรมขุนวรจักรธนานุภาพเสด็จอยูตอมา ครั้นถึงรัชกาลที่ ๕ จะ พระราชทานวังอื่นแลกที่ทําสวนสราญรมย กรมขุนวรจักรธนานุภาพไมรับพระราชทานไปทรงซื้อที่ สวนวังริมถนนเจริญกรุง (ตรงริมถนนวรจักรบัดนี้) สรางวังโดยลําพังพระองค แลวเสด็จอยูที่นั้นมา จนตลอดพระชนมายุ วังซึ่งกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท โปรดใหสรางสําหรับลูกเธอ ๔ วังนั้น สรางริมสนาม หนาพระราชวังบวรฯ (ประมาณตั้งแตนํ้าพุนางธรณีมาจนตะรางลหุโทษเพียงตรงกับแนวถนน พระจันทรทุกวันนี้) พื้นที่ตรงนั้นดานตะวันตกจดแนวสนามดานตะวันออก ตกเปนคลองคู เดิมรูป เปนที่ชายธง จึงสรางวังเรียงตามแนวแตเหนือลงมาหาใต ๓ วัง สรางวังที่ ๔ ตรงหลังวังที่ ๓ หัน หนาไปหาคลองคูเมืองเดิม เพราะพื้นที่ตอนขางใตกวางกวาขางเหนือ วังริมสนามวังหนา วังที่ ๑ วังนี้อยูขางเหนือวังแถวเดียวกัน สรางเปนที่ประทับของพระองคเจาลําดวน ซึ่งเปนลูกยาเธอ พระองคใหญ ตอมาเปนที่ประทับของกรมหมื่นเสนีเทพ ในกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จ อยูมาจนรัชกาลที่ ๓ เมื่อกรมหมื่นเสนีเทพสิ้นพระชนมแลวหมอมเจาในกรม มีหมอมเจาพุม ซึ่งรับ ราชการในตําแหนงหมอมาหลวงนั้นเปนตนอยูตอมา ถึงรัชกาลที่ ๔ แบงที่วังนี้อยูกันเปน ๒ สวน ทางริมคลองขางเหนือเปนวังพระองคเจาชายเริงคนอง (ปอก) ในกรมพระราชวังบวรมหาศักดิพล เสพย ซึ่งยายมาจากที่อื่น ขางใตเปนบานเรือนพวกเชื้อสายกรมหมื่นเสนีเทพอยูตอมา ถึงรัชกาลที่ ๕ แบงที่ตอนริมสะพานสรางวังกรมหมื่นจรัสพรปฏิภาณ ลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจา อยูหัว อีกวัง ๑ เปนเชนนี้จนรื้อทําสนามหลวง วังริมสนามวังหนา วังที่ ๒ วังนี้เปนวังกลางในแถววังริมสนามวังหนา สรางเปนที่ประทับของพระองคเจาอินทปต ตอมา เปนที่ประทับของกรมขุนนรานุชิต ในกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนม ในรัชกาลที่ ๔ เมื่อกรมขุนนรานุชิตสิ้นพระชนมแลว เชื้อสายอยูตอมาจนรัชกาลที่ ๕ จึงแบงที่วังนี้ เปน ๒ สวน ทางริมคลอง พวกเชื้อสายกรมขุนนรานุชิตอยูตอมา ทางริมสนามเปนวังพระองคเจา เชื้อสายกรมขุนนรานุชิตอยูตอมา ทางริมสนามเปนวังพระองคเจานันทวันกับลูกเธอในพระบาท สมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ แลวกรมหมื่นชาญชัยบวร ยศในกรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ ประทับตอมาจนรื้อทําสนามหลวง 1_edit.indd 135 20/02/2013 15:02:58
๑๓๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช วังริมสนามวังหนา วังที่ ๓ วังนี้ใหสรางเปนที่ประทับของพระองคเจาชาง ตอมาเปนที่ประทับของพระองคเจาบัว ในกรม พระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท เสด็จอยูมาจนรัชกาล ๓ แลวหามีเจานายพระองคใดประทับไม เปนที่วางอยูชานาน จนถึงรัชกาลที่ ๕ จึงเปนที่ประทับของพระองคเจาสุธารส ลูกเธอในพระบาท สมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลนั้น วังริมสนามวังหนา วังที่ ๔ วังนี้ที่จริงมิไดอยูริมสนาม เพราะอยูตรงหลังวังที่ ๓ แตอยูในแถววังหมูเดียวกัน จึงสงเคราะห เขาในพวกวังริมสนามดวยวังนี้สรางเปนที่ประทับของพระองคเจากอนแกว ตอมาเปนที่ประทับของ พระองคเจามั่ง แลวพระองคเจานพเกา ในกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท เสด็จอยูมาจนใน รัชกาลที่ ๔ แลวเปนที่ประทับของพระองคเจากําภู ในกรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพยเสด็จ อยูมาจนในรัชกาลที่ ๕ เมื่อพระองคเจากําภูสิ้นพระชนมแลวหมอมเจาในกรมอยูตอมาจนสราง ตะรางลหุโทษ ภาพทองสนามหลวง 1_edit.indd 136 20/02/2013 15:03:02
๑๓๗ รัชกาลที่ ๑ วังหลังในสมัยกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๑ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ตําแหนง “กรมพระราชวัง บวรสถานพิมุข” หรือ กรมพระราชวังหลังองคแรกและองคสุดทายแหงยุคกรุงรัตนโกสินทร ก็คือ สมเด็จพระเจาหลานเธอ เจาฟากรมหลวงอนุรักษเทเวศร โดยทรงประทับอยู ณ พระราชวังหลัง จนทิวงคต ในหลายๆ ตอนแหงรัชกาลที่ ๑ มีหลักฐานกลาววา เนื้อที่ที่สรางเปนที่พระราชวังหลังแหงยุคกรุงรัตนโกสินทร คือบริเวณที่ ตั้งโรงพยาบาลศิริราชในปจจุบันนี้ ซึ่งแตเดิมทีเดียวที่ตรงบริเวณนี้ในสมัยสมเด็จพระเจากรุงธนบุรี มหาราชเปนมุมเมืองทางฝงตะวันตกที่สําคัญในทางยุทธศาสตรมากจึงโปรดใหสรางปอมปราการ ขึ้นไวสําหรับปองกันพระนครคือกรุงธนบุรี ครั้นถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงยายราชธานีจาก กรุงธนบุรีมายังกรุงเทพฯ พระเจาหลานเธอ เจาฟากรมหลวงอนุรักษเทเวศร เขาใจวาคงรับราชการ มาตั้งแตยุคสมัยพระเจากรุงธนบุรีมหาราช และสืบตอมาถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอด ฟาฯ ก็ทรงโปรดแตงตั้งตําแหนงใหเปน “กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข” พรอมกับโปรดใหสราง พระราชวังหลังนี้ขึ้นประทับในบริเวณดังกลาวมาแลว มีหลักฐานวาสมเด็จเจาฟากรมพระยาเทพสุดาวดี พระพี่นางพระองคใหญของพระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงตั้งพระนิเวศขึ้นที่ตําบลสวนมังคุด แลวก็สรางสวนลิ้นจี่ขึ้นอีก แหงหนึ่ง ซึ่งรวมอยูในเนื้อที่ดังกลาว พระพี่นางพระองคนี้มีพระโอรสทรงปฏิบัติราชการมาตั้งแตครั้ง สมเด็จพระเจากรุงธนบุรีมหาราชถึง ๓ พระองคคือ พระองคใหญคือพระยาสุริยอภัย ตอมาก็คือกรม พระราชวังบวรสถานพิมุข พระองคกลางคือพระอภัยสุริยา คือกรมหลวงธิเบศรบดินทรรณเรศร และ พระองคนอย หลวงฤทธิ์นายเวรมหาดเล็ก คือกรมหลวงนรินทรรณเรศร ครั้นตอมาพระพี่นางคงจะ โอนสวนลิ้นจี่ประทานกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข เพราะถือเปนพระโอรสองคใหญอยางแนนอน ครั้นในสมัยปลายรัชกาลที่ ๑ ในเมื่อกรมพระราชวังหลังไดเสด็จทิวงคตไปแลว ที่ๆ ในบริเวณ พระราชวังหลัง จึงไดแบงออกเปน ๔ สวน แลวสรางขึ้นเปนวังหลัง ๔ แหง คือ “วังเดิม” อันเปน ตอนพระราชมณเฑียรของกรมพระราชวังหลังนั้น พระอัครชายากรมพระราชวังบวรสถานพิมุขคง ประทับพรอมดวยพระโอรสกับพระธิดา รวมดวยกัน ๓ พระองคคือ พระองคเจาปฐมวงศซึ่งตอมา ผนวชอยูวัดระฆัง พระองคเจาหญิงกระจับและพระองคเจาหญิงจงกล วังที่ ๒ เรียกวา “วังนอย” ซึ่ง อยูทางเหนือ เปนที่ประทับของกรมหลวงเสนีบริรักษ วังที่ ๓ เรียกวา “วังกลาง” เปนที่ประทับของ กรมหมื่นนเรศโยธี และวังที่ ๔ เรียกวา “วังใหญ” ซึ่งอยูทางใตเปนที่ประทับของกรมหมื่นนราเทเวศร ครั้นสืบตอมาพระเจาปฐมวงศไดผนวชที่วัดระฆังและเจาตางกรมพระองศอื่นๆ ที่ประทับอยู วังทั้งสามดังที่กลาวมานี้ไดสิ้นพระชนมลงในปลายรัชกาลที่ ๓ วังตางๆที่ปลูกในบริเวณเนื้อที่ของ พระราชวังหลังนั้นไดมีหมอมเจา หมอมราชวงศชั้นรองๆ ลงมาประทับกันอยูไดอีกไมนานเทาไรก็ ปลอยใหวังตางๆวางเปลาและรกราง หญาและเถาวัลยขึ้นปกคลุมจนดูนากลัว นั่นคือตําแหนง “กรม พระราชวังหลัง” จึงเลิกลมไปโดยปริยาย ซึ่งนับตั้งแตปลายรัชกาลที่ ๑ เปนตนมา 1_edit.indd 137 20/02/2013 15:03:04
๑๓๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช สืบมาจวบจนกระทั่งรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ ทรงเห็น วาสถานที่ภายในพระราชวังหลังแหงนี้เงียบเหงาและอยูในทําเลดี คือตั้งอยูใกลริมแมนํ้าเจาพระยา จึงโปรดเกลาฯ ใหสราง “โรงพยาบาลศิริราช”ขึ้น ทั้งนี้เพื่อมิใหสถานที่นี้เปนการสูญเปลาประโยชน ของสังคมอีกตอไป คําวา “สะพานหัน” สันนิษฐานวาแตเดิมในสมัยกอนเกานั้นคงจะเปนสะพานตอกหลักปก ดวยเสาไม แลวใชไมกระดานเนื้อแข็งประมาณ ๒ หรือ ๓ แผน เปนหนากวางพาดไปจนถึงฝงคลอง อีกดานหนึ่งประมาณ ๓ ชวง โดยเฉพาะ ชวงกลางคลองคงจะเปนคานเสาสูงกวา ชวงริมคลองหนอย เพื่อใหเรือแลนผานตลอดไปมา แตถานํ้าขึ้นมากเรือก็แลนรอดไปไมได จึงจะตองยกสะพานนั้นออก หรือก็หมุนที่หัวกระดานซึ่งจะเปนแผนเดียวหรือสองแผนติดตอกันก็ได ใหปลายหัวกระดานนั้นมา อยูดานเดียวกับหัวกระดานที่หมุนได แลวเรือก็แลนผานไปมาโดยไมเกะกะ เมื่อเรือแลนผานไปแลว ก็หมุนหัวกระดานนั้นไปพาดหรือเชื่อมกับคานเสาริมคลองตรงขามคนก็เดินขามไปขามมาได เหตุนี้ จึงไดชื่อเรียกวา “สะพานหัน” มาจนเทาทุกวันนี้ ในยานสําเพ็ง นับตั้งแตสะพานหันไปจนจดวัดสามปลื้มก็อีกตอนหนึ่ง ที่เปนยานของชาวจีน ตั้งรานขายผา ตลอดจนเสื้อชุดสําเร็จรูปทั้งหญิงและชาย รวมทั้งรานขายอุปกรณเย็บปกถักรอย ตั้ง เรียงรายทั้งสองฟากของซอยลึกเปนแถวยาวเหยียดติดกันไป ปจจุบันนี้มีถนนตัดในซอยสําเพ็งถึง สองสายผาน นับวาสะดวกสบายเกี่ยวกับผูคนที่จะไปเที่ยวที่สําเพ็งนี้ สําเพ็งมีประวัติดั้งเดิมเลาวา เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ ๑ ไดทรงยายราชธานีจากกรุงธนบุรีมายังกรุงเทพมหานคร เมื่อป พ.ศ.๒๓๒๕ ซึ่งในป สะพานหัน 1_edit.indd 138 20/02/2013 15:03:06
๑๓๙ รัชกาลที่ ๑ ดังกลาวนี้ ทางราชการก็ไดกําลังกอสรางพระราชวังหลวงกําแพงเมือง และปอมปราการตางๆ ตลอด จนถาวรวัตถุอื่นๆ ซึ่งยังไมแลวเสร็จดี ในการนี้ทรงโปรดรับสั่งใหพระยาธรรมาธิบดีและพระยาวิจิตร นาวี เปนแมกองสราง ตอเติมตกแตงใหตลอดเรื่อยมาจนแลวเสร็จ ในระหวางที่กําลังกอสรางและวางแปลนแผนผังเมืองหลวงนี้อยู ก็ทรงโปรดใหราษฎรทั้งชาว ไทยและชาวจีนใหอยูกันเปนหลักแหลงเปนที่ๆ โดยเฉพาะทรงรับสั่งใหพระราชาเศรษฐีพวกคนจีน ทั้งปวง พากันยกไปตั้งหลักแหลงสรางบานหรือรานคาอยูในสวน คือนับตั้งแตคลองเหนือ “วัด สําเพ็ง” เรื่อยมาจนจดคลองวัดสามปลื้ม วัดสําเพ็งแตเดิมนั้นอยูใตวัดเกาะหรือวัดสัมพันธวงศใน ปจจุบันนี้ เปนวัดโบราณ วัดดังกลาวนี้กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท หรือเจาพระยาสุรสีห ทรงสราง และตอมาพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงขนานนามวัดสําเพ็งนี้ เสียใหมวา “วัดปทุมคงคา” สําเพ็งในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๓ คณะมิชชั่นนารีชาว อเมริกาที่ไดเขามาเผยแผคริสตศาสนา ก็ไดมาตั้งสถานที่สอนหนังสือและรักษาคนไขเฉพาะพวกชาว จีนในยานสําเพ็งนี้กอน คือแถวๆ บริเวณวัดเกาะเปนแหงแรก แลวเรื่อยเขามาถึงยานใจกลางสําเพ็ง จนทั่วตลอด คําวา “สําเพ็ง” ก็เพี้ยนมาจากคําวา “สามเผน” หรือ “สามตอน” คือแตเดิมยานที่คนจีน ไดอพยพเขาไปอยูใหมๆ นี้มีคลองขวางถึง ๒ คลองอยูในเรือกสวน คือ “คลองเหนือวัดสําเพ็ง” กับ “คลองวัดสามปลื้ม” จึงเกิดเปนแผนดิน ๓ ตอนหรือที่ดิน ๓ แผน คือแผนวัดสําเพ็งตอนหนึ่ง แผน วัดเกาะตอนหนึ่ง และแผนวัดสามปลื้มอีกตอนหนึ่ง แตการคมนาคมไปมาถึงกัน แตคนจีนเรียก “สามแผน” ไมถนัดและคนฟงก็ฟงไมชัด คือพูดและฟงเพี้ยนๆ ไปเปนคําวา “สามเพ็ง” และนานๆ เขาก็เปนคําวา “สําเพ็ง”ดังที่เราเรียกกันและเขาไปเที่ยวซื้อของ หรือเขาไปอยูอาศัยกันอยู เนืองแนนในทุกวันนี้ ดังกลาวนี้ ทางราชการก็ไดกําลังกอสรางพระราชวังหลวงกําแพงเมือง และปอมปราการตางๆ ตลอด 1_edit.indd 139 20/02/2013 15:03:09
๑๔๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช 1_edit.indd 140 20/02/2013 15:03:17
๑๔๑ รัชกาลที่ ๑ สะพานพระพุทธยอดฟา สะพานพระพุทธยอดฟา หรือที่เรียกกันสั้นๆ ในปจจุบันวา “สะพานพุทธ” พระบาทสมเด็จ พระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้น เชื่อม เสนทางคมนาคมระหวางฝากตะวันออกและฝากตะวันตกของพระนคร เพื่อเปนอนุสรณระลึกถึง พระมหากรุณาธิคุณในพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาจักรีบรมนาถ พระพุทธยอดฟาจุฬา โลก ผูทรงสถาปนากรุงรัตนโกสินทรและพระราชวงศจักรี เนื่องในวโรกาสฉลองพระนครครบ ๑๕๐ ป ในพุทธศักราช ๒๔๗๕ พรอมกับสรางพระปฐมบรมราชานุสรณแหงพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดี ศรีสินทรมหาจักรีบรมนาถ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ประดิษฐานไว ณ ลานเชิงฝงตะวันออก การสรางสะพานพระพุทธยอดฟานอกจากเปนอนุสรณดังกลาว พระบาทสมเด็จพระปร มินทรมหาประชาธิปก พระปกเกลาเจาอยูหัว ยังทรงพระราชดําริเกี่ยวกับการขยายความเจริญของ พระนครออกไปทางฝงธนบุรีดวย เพราะนับตั้งแตรัชกาลที่ ๑ เปนตนมา พระนครไดขยายออกไป ทางดานตะวันออกเปนสวนใหญตองถมที่ลุมทุงนาหางไกลออกไปทุกที แตฝากตะวันตกหรือธนบุรีซึ่ง อยูใกลมีสภาพไมเจริญ ดวยขาดเสนทางคมนาคมที่สําคัญจึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระเจา บรมวงศเธอ กรมพระกําแพงเพชรอัครโยธิน เสนาบดีกระทรวงพาณิชยและคมนาคมอํานวยการสราง สะพานขามแมนํ้าเจาพระยาบริเวณปลายถนนตรีเพชรไปเชื่อมกับพื้นที่ทางใตวัดประยูรวงศาวาส ฝงธนบุรี สวนพระบรมรูปพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาจักรีบรมนาถพระพุทธยอด ฟาจุฬาโลก ซึ่งขนานนามวาปฐมบรมราชานุสรณนั้นทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระบาทสมเด็จ พระเจาบรมวงศเธอเจาฟากรมพระยานริศรานุวัติวงศ อุปนายกราชบัณฑิตยสภาทรงออกแบบ เปน พระบรมรูปขนาดสามเทาของพระองคจริง ทรงเครื่องบรมราชภูษิตาภรณ ประทับเหนือพระราช บัลลังก ประดิษฐานบนแทนฐานหินออน (ดูรายละเอียดเกี่ยวกับพระบรมรูปปฐมบรมราชานุสรณ ในหมวดอนุสาวรีย) 1_edit.indd 141 20/02/2013 15:03:20
๑๔๒ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระเจากําแพงเพชรอัครโยธิน โปรดใหกองแบบแผน กรมรถไฟ หลวงเปนผูออกแบบโครงการ บริษัทดอรแมนลอง จํากัด ประเทศอังกฤษดําเนินการกอสราง ตั้งแตวันที่ ๑ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๗๒ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระ ปกเกลาเจาอยูหัว เสด็จพระราชดําเนินทรงประกอบพิธีวางศิลาฤกษ ในวันที่ ๙ มกราคม ๒๓๗๒ (เปนปลายป) การกอสรางเสร็จสมบูรณเมื่อวันที่ ๒๖ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๔๗๔ รวมคาใชจาย ทั้งสิ้นประมาณ ๔,๐๐๐,๐๐๐ บาท เปนพระราชทรัพยสวนพระองคที่พระบาทสมเด็จพระปรมินท รมหาประชาธิปก พระปกเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเงินสวนหนึ่งและ เงินที่ไดรับบริจาคจากประชาชนทั่วไปอีกสวนหนึ่ง ลักษณะสะพาน เปนสะพานโครงเหล็กชนิดมีโครงเหล็กขวางยึดขางบน มีบาทวิถีสองขาง ตัวสะพานแบงเปน ๓ ตอน ตอนกลางยกขึ้นใหเรือผานไดดวยแรงไฟฟาเปดเปนชองกวาง ๖๐ เมตร ทางลาดขึ้นสะพานฟากตะวันออกทําเปนทางโคง ๒ ทางคลายรูปเกือกมา ดานซายสําหรับรถขึ้นไป บนสะพาน ดานขวาสําหรับรถลงจากสะพานสูถนนจักรเพชร ดานนอกสองขางบาทวิถี มีกําแพง คอนกรีตเสริมเหล็กทึบ สูง ๑.๒๐ เมตรกั้น และมีเสาโคมไฟคอนกรีตเสริมเหล็กเปนระยะทางหาง กันประมาณ ๒๐ เมตร ตลอดทาง ตรงทางโคงของทางลาดเปนที่ประดิษฐานพระปฐมบรมราชา นุสรณ มีบันไดจากพื้นดินขางลางขึ้นไปยังสะพานทั้งสองขางพระบรมรูป ใตทางลาดสะพานตอนที่ เปนคอนกรีตเสริมเหล็ก ทําเปนหองมีหนาตางกระจก และมีหองสุขาสาธารณะดวย ซึ่งเปนแหงแรก ในประเทศไทย พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๗ และพระราชินีเสด็จพระราชดําเนินในพระราชพิธี กอพระฤกษสรางสะพานปฐมบรมราชานุสรณ 1_edit.indd 142 20/02/2013 15:03:22
๑๔๓ รัชกาลที่ ๑ ดานนอกทางลาดขึ้นสะพานทั้ง ๒ ขาง มีถนนแยกจากถนนจักรเพชรตรงไปแมนํ้า วนลอด ใตสะพานเปนรูปเกือกมา สวนทางลาดฝงตะวันตกมีทางเดียวตรงกับแนวสะพานมีถนนรูปเกือกมา ลอดใตสะพานเชนเดียวกัน ระหวางถนนนี้กับทางลาดกรุงเทพมหานครไดจัดเปนสวนไมประดับ ริม แมนํ้า ใตสะพานทําเปนเขื่อนคอนกรีตเสริมเหล็กมีโปะสําหรับเรือจอด มีบันไดจากถนนริมแมนํ้าขึ้น มาสูสะพานทั้ง ๒ ขาง เหมือนกันทั้งฟากตะวันออกและฟากตะวันตก สองขางตอมอริมทั้งสองฝง ทําเปนเสาสูงไวขางละตนมีลักษณะสอบขึ้นขางบน ภายในกลวง มีบันไดขึ้นได ขางบนมีหนาตางกระจก ๔ ทิศ ติดไฟฟาไวภายในเพื่อเปนอาณัติสัญญาณแกเรือที่จะ ผานสะพาน คือเมื่อสะพานปด ไฟจะเปด เรือสามารถมองเห็นได ไฟจะดับเมื่อสะพานเปด เสาทั้งสี่ ที่ใชเปนเครื่องประดับสะพานดวย ที่โคนเสามีคําจารึกประวัติการสรางอยูทางขวาและทางดานซาย จารึกนามสะพานพรอมดวยปพุทธศักราช ๒๔๗๕ ซึ่งเปนปที่ประกอบพระราชพิธีเปดปฐมบรมราชา นุสรณและสะพานเหมือนกันทั้งสองฝง หลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ สะพานพระพุทธยอดฟาชํารุดมากจากการถูกระเบิด องคการ สหประชาชาติตองนําสะพานเบลลีมาทอดใหใชชั่วคราว จนถึงพุทธศักราช ๒๔๙๑ รัฐบาลไดบูรณะ สามารถเปดใชไดเมื่อวันที่ ๑๙ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๔๙๒ ปจจุบันรัฐบาลไดดําเนินการสราง สะพานคูขนานกับสะพานพระพุทธยอดฟา เพื่อบรรเทาปญหาการจราจร และมีโครงการจะบูรณะ สะพานพระพุทธยอดฟาครั้งใหญหลังจากการสรางสะพานดังกลาวเสร็จลงแลว เพราะนอกจากจะ เปนเสนทางคมนาคมที่สําคัญแลว สะพานพระพุทธยอดฟายังเปนโบราณสถานและอนุสรณสถาน สําคัญของกรุงรัตนโกสินทร 1_edit.indd 143 20/02/2013 15:03:25
๑๔๔ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช คลองสําคัญ คลองหลอด แตเดิมมีชื่อวา “คลองคูเมืองเดิม” สมเด็จพระเจากรุงธนบุรีมหาราช แหง กรุงธนบุรี ทรงโปรดเกลาฯ ใหขุดคลองนี้ขึ้นทางฝงตะวันออกของฝงกรุงเทพฯ ถือเปนคลองคู นอกเมืองสําคัญของกรุงธนบุรี แลวโปรดใหสรางกําแพงปอมปราการภายในคูเมืองเดิมอีกชั้นหนึ่ง คลองคูเมืองเดิมนี้มีชื่อเรียกแตเดิม ๒ ชื่อ คือปากคลองทางดานทิศใตออกแมนํ้าเจาพระยา ซึ่งอยูระหวางปากคลองตลาดกับโรงเรียนราชินีลาง ชาวเมืองในสมัยนั้นพากันเรียกบริเวณคลอง ตอนนี้วา “คลองตลาด” สวนปากคลองทางทิศเหนือ ปากคลองออกแมนํ้าเจาพระยาที่ทาชางวัง หนา หรือบริเวณพระราชวังหนาในครั้งกระนั้นชาวเมืองพากันเรียกคลองบริเวณนี้วา “คลองโรง ไหม” ปจจุบันปากคลองโรงไหมหรือปากคลองคูเมืองเดิม ทางราชการไดกอสรางสะพาน สมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว หรือเรียกกันสั้นๆ วา “สะพานสมเด็จพระปนเกลา” ขามแมนํ้า เจาพระยา โดยเฉพาะเชิงสะพานไดฝงเสาครอมปากทาง และมีบางแหงไดปูพื้นปูนซิเมนตปดลําคลอง คือบริเวณใตสะพาน แตนํ้าในแมนํ้าเจาพระยา และในคลองหลอดไหลออกเชื่อมกันไดตลอด แต ทวาเรือพายลอดเขาออกไมได คลองคูเมืองเดิม ไดชื่อวา “คลองหลอด” ขึ้นเมื่อใดไมมีหลักฐานปรากฏไว และชาวเมืองพา กันเรียกคลองหลอดมาจนเทาทุกวันนี้ 1_edit.indd 144 20/02/2013 15:03:29
๑๔๕ รัชกาลที่ ๑ คลองหลอดมีสะพานสําคัญคือสะพานพิภพลีลาเชื่อมถนนราชดําเนินในกับถนนราชดําเนิน กลาง ปจจุบันคลองหลอดมีประตูกั้นปากคลองทั้งสองขาง ในสมัยกอนๆ ที่จะสรางสะพาน สมเด็จพระปนเกลา บรรดาพอคาแมคาไดนําเอาผลไมและตนไมดอก บรรทุกเรือติดทายจากฝงธนบุรี หรือจากเมืองนนทบุรีเขามายังปากคลองทางทิศเหนือ แลวนํามาขึ้นฝงขายตลาดนัดทองสนามหลวง ประจําวันเสารและอาทิตย โดยเรือของพวกชาวสวนนั้นจะบรรทุกของดังกลาวนี้มากันตั้งแตเย็นวัน ศุกร สืบตอมาในเมื่อสรางสะพานสมเด็จพระปนเกลาแลว เรือนั้นจึงเขาไมไดจะตองออมไปเขาทาง ปากคลองทางดานทิศใตปากคลองตลาดแลวจึงขึ้นมาตามคลองหลอดทิศเหนือ จนถึงบริเวณฝงตรง ดานขางของศาลอาญากับกระทรวงยุติธรรมเรื่อยมาจนถึงเชิงสะพานผานพิภพลีลา ปรากฏวาทุกๆ นัดไดมีประชาชนไปเที่ยวชมดูตลาดนัดพรรณไมดอกและพรรณไมผลนี้เปนจํานวนมาก เมื่อเลิกการ จําหนายแลว เรือนั้นก็จะตองวกกลับออกปากคลองทางเกาดังเดิม ในที่นี้จะขอยอนกลาวถึงคลองหลอดหรือคลองคูเมืองเดิมในประวัติศาสตรอีกครั้ง คือในสมัย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช เสด็จขึ้นเสวยราชแลวก็ทรงยายราชธานีจาก กรุงธนบุรีมายังกรุงเทพฯ เมื่อป พ.ศ.๒๓๒๕ ทรงตองการที่จะขยายเมืองหลวงกรุงเทพมหานครให กวางขวางยิ่งขึ้น จึงทรงโปรดเกลาฯ ใหรื้อกําแพงและปอมปราการของสมัยกรุงธนบุรีซึ่งสรางติด กับคลองคูเมืองเดิมนั้นลงเสีย ตามหลักฐานบางฉบับอางวา “คลองหลอด” ที่แทจริงนั้นคือคลองที่ขุดจากคูเมืองเดิม โดย ปากคลองอยูระหวางโรงแรมรอแยลกับวัดบุรณศิริอมาตยารามในปจจุบันนี้ คลองนี้ผานวัดมหรรณพ ผานวัดเทพธิดาไปทะลุคลองโองอางหรือคลองคูรอบเมืองชั้นนอกของกรุงเทพมหานคร ซึ่งจะได กลาวถึงคลองดังกลาวนี้ในตอนตอไป 1_edit.indd 145 20/02/2013 15:03:32
๑๔๖ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงโปรดเกลาฯ ใหขุดคลองรอบเมืองชั้น นอก นับตั้งแตแมนํ้าเจาพระยาฝงตะวันออก ที่บริเวณวัดเชิงเลนหรือวัดบพิธพิมุขในปจจุบันนี้เปน ลําคลองเรื่อยลงมาทางสะพานหัน สะพานเหล็กเดิมหรือสะพานดํารงสถิต สะพานผานฟาลีลาศ สะพานวันชาติ สะพานนรรัตนที่บางลําพู และก็มีอีกสะพานหนึ่งคือสะพานวัดสังเวชวิศยาราม ปากคลองออกแมนํ้าเจาพระยาที่บริเวณตรงนี้ ณ ที่นี้ชาวเมืองในสมัยกอนนั้น ไดเรียกแบงคลองกันเปนตอนๆ แตความจริงทั้งหมดนั้นก็คือ คลองรอบเมืองชั้นนอกของกําแพงเมืองเปนคลองเดียวกันนั่นเอง คลองตอนบางลําพูมาถึงวัดสระเกศ ชาวเมืองพากันเรียกวา “คลองบางลําพู” และคลองตั้งแตวัดสระเกศไปออกที่วัดบพิธพิมุข มีชื่อเรียก กันหลายชื่อ เชน “คลองสะพานหัน” บาง “คลองสะพานโองอาง” บาง แตชาวเมืองที่อยูในชวงนี้ พากันนิยมเรียกวาคลองโองอางกันมาก เพราะวาในสมัยนั้นคลองบริเวณตรงนี้เปนแหลงการคาที่ ขึ้นชื่อ มีชาวจีนและชาวมอญไดพากันนําเรือชนิดใหญบรรทุกสินคา และบางลําก็หลับนอนอยูบน เรือนั้นเบ็ดเสร็จก็มี สวนพอคาแมคาชาวมอญก็ไดนําโอง อาง กระถางและภาชนะตางๆ ที่ปนดวย ดินเผาไฟแลวนํามาตั้งจําหนายที่ริมฝงคลองนี้กันเปนจํานวนมาก ดังนั้นชาวเมืองในยานนี้จึงพากัน เรียกวา “คลองโองอาง” และก็ยังพากันเรียกติดปากกันบางประปรายในทุกวันนี้ อนึ่ง ลําคลองโองอางในปจจุบันนี้สองฝงฟากคลองเต็มไปดวยตึกรานของชาวจีน ซึ่งไดสราง ตัวตึกหันหลังใหแกลําคลองกันอยางหนาแนน ลําคลองผานมาจนถึงบริเวณสะพานหัน ซึ่งก็เปนยาน ชุมนุมการคาที่จอแจดวยคนจีนเปนประจําวันในทุกวันนี้ ลําคลองโองอางในสมัยกอนเรื่อยมาทางสะพานเหล็กหรือสะพานดํารงสถิตในปจจุบันนี้ และ มาจนถึงบริเวณวัดสระเกศ คลองหลอดซึ่งไดขุดมาตั้งแตปากทางโรงแรมรอแยล กับวัดบุรณศิริ มาตยาราม ก็ไดมาทะลุที่คลองโองอางตรงบริเวณนี้ 1_edit.indd 146 20/02/2013 15:03:34
๑๔๗ รัชกาลที่ ๑ 1_edit.indd 147 20/02/2013 15:03:39
๑๔๘ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ปอมและกําแพงเมือง ปอมและกําแพงเมืองกรุงรัตนโกสินทร เริ่มกอสรางในรัชกาลที่ ๑ เมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๖ ปรากฏในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาล ๑ ของเจาพระยาทิพากรวงศ (ขํา บุนนาค) วา พระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาจักรีบรมนาถ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ไดทรงพระ กรุณาโปรดเกลาฯ ใหเกณฑลาวเมืองเวียงจันทน ๕,๐๐๐ คน และมีตราใหหาผูวาราชการหัวเมือง ตลอดจนหัวเมืองลาวริมแมนํ้าโขงฟากตะวันออกเขามาพรอมกันแลวแบงหนาที่กัน ทั้งขาราชการ ในกรุงและหัวเมือง ใหชวยคุมไพรขุดรากกอกําแพงรอบพระนคร พรอมกับสรางปอมไว เปนระยะ หางกัน ๑๐ เสนบาง ไมถึง ๑๐ เสนบาง ตามแนวคลองรอบกรุง ปอมรอบกําแพงเมืองในรัชกาลที่ ๑ มีทั้งหมด ๑๔ ปอมเทียบสถานที่ตั้งในปจจุบันไดดังนี้ ๑. ปอมพระสุเมรุ ตั้งอยูที่มุมกําแพงพระนครดานตะวันตกสวนเหนือ ทางใตของปากคลอง บางลําพู ๒. ปอมยุคุนธร อยูเหนือวัดบวรนิเวศวิหาร ๓. ปอมมหาปราบ อยูระหวางสะพานผานฟาลีลาศกับสะพานเฉลิมวันชาติ ๔. ปอมมหากาฬ อยูเชิงสะพานผานฟาลีลาศ ๕. ปอมหมูทะลวง อยูหนาเรือนจํากลางคลองเปรมประชากร ๖. ปอมเสือทยาน อยูเหนือประตูสามยอด สะพานดํารงสถิต ๗. ปอมมหาไชย อยูตรงบริเวณที่ตั้งธนาคารไทยทนุถนนมหาไชย ๘. ปอมจักรเพชร อยูเหนือปากคลองโองอาง ใกลถนนจักรเพชร ๙. ปอมผีเสื้อ อยูใตปากคลองตลาด ๑๐. ปอมมหาฤกษ อยูตรงโรงเรียนราชินีลาง ตรงขามกับปอมวิไชยประสิทธิ์ ธนบุรี ๑๑. ปอมมหายักษ อยูตรงกับวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ๑๒. ปอมพระจันทร อยูทางดานตะวันตกของทาพระจันทร ๑๓. ปอมพระอาทิตย อยูสุดถนนพระอาทิตย ๑๔. ปอมอิสินธร อยูระหวางปอมพระอาทิตยและปอมพระสุเมรุ ระหวางปอมกําแพงพระนครมีประตูเมือง ลักษณะเปน ๒ ประเภท คือ ประตูยอดและประตู ชองกุด ประตูยอดในรัชกาลที่ ๑ เปนประตูยอดมณฑปเครื่องไม ทาสีแดง ถึงรัชกาลที่ ๓ ทรงเปลี่ยน เปนประตูหอรบ ในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระ กรุณาโปรดเกลาฯ ใหขยายเขตพระนครออกไปอีก และขุดคูพระนครชั้นนอก หรือคลองผดุง กรุงเกษมขึ้นในพุทธศักราช ๒๓๙๔ เมื่อขุดคลองเสร็จเรียบรอยแลว โปรดฯ ใหสรางปอมเรียงรายไป ตามแนวคลอง เริ่มลงมือกอสรางในพุทธศักราช ๒๓๙๕ ปอมที่สรางขึ้นนี้เปนปอมโดดๆ ไมมีกําแพง เมือง แตเมื่อมีสงครามก็สามารถชักปกกาถึงกันได โปรดฯ ใหจัดงานฉลองคลองผดุงกรุงเกษมและ ปอมในพุทธศักราช ๒๓๙๗ ปอมที่โปรดฯ ใหสรางขึ้นมีดังนี้ 1_edit.indd 148 20/02/2013 15:03:41