พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 1 14/02/2013 12:42:32
สารบัญ คํานํา ๔-๕ พระราชประวัติ ๗ การปกครอง ๒๑ การปองกันประเทศ ๓๗ การเศรษฐกิจ ๓๘ ~ การปฏิรูประบบการคลัง ๔๑ ~ การยกเลิกระบบเจาภาษีอากร ๔๕ ~ การทํางบประมาณแผนดิน ๔๖ ~ การเงิน ๔๗ ~ การธนาคาร ๔๘ การคมนาคม ๔๙ การอนามัยและการสาธารณสุข ๕๗ ~ โรงพยาบาลศิริราช ๖๐ การศึกษา ๖๔ การศาสนา ๗๕ ~ วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ๗๗ ~ วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม ๙๘ ความสัมพันธกับตางประเทศ ๑๐๑ ~ วิกฤติการณสมัย ร.ศ.๑๑๒ ๑๐๑ ~ การเสด็จประพาสยุโรป ครั้งที่ ๑ – ครั้งที่ ๒ ๑๐๑ ~ การเสียดินแดน ๑๐๖ 5_edit.indd 2 14/02/2013 12:42:36
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ ประเพณี วัฒนธรรม และวรรณกรรม ๑๑๐ ~ การเลิกทาส ๑๑๐ ~ พระราชบัญญัติทาสรัตนโกสินทร ศก ๑๒๔ ๑๑๓ ~ การเปลี่ยนแปลงประเพณี ๑๑๕ ~ กวีและวรรณกรรม ๑๑๖ สถานที่สําคัญ ๑๓๐ ~ พระราชวังดุสิต ๑๓๐ ~ พระราชตําหนักพญาไท ๑๓๑ ~ พระราชวังบางประอิน ๑๓๒ ~ พระที่นั่งเวหาศจํารูญ ๑๓๓ ~ พระราชวังบานปน ๑๓๕ ~ พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท ๑๓๖ ~ พระที่นั่งอนันตสมาคม ๑๓๘ ~ พระที่นั่งวิมานเมฆ ๑๔๐ ~ พระที่นั่งอัมพรสถาน ๑๔๑ ~ พระบรมรูปทรงมา ๑๔๓ ~ ถนนราชดําเนิน ๑๔๕ ~ โรงเรียนนายรอยพระจุลจอมเกลา (จปร.) ๑๔๗ ~ กรมทหารราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองศ (ร.๑ รอ.) ๑๕๐ รวมเหรียญ รัชกาลที่ ๕ อันสูงคายิ่ง ๑๕๑ บรรณานุกรม ๑๕๙ 5_edit.indd 3 14/02/2013 12:42:41
หนังสือชุดนี้มีทั้งหมด ๙ เลม ซึ่งเปนหนังสือที่รวบรวมพระราชประวัติของพระมหากษัตริย ไทยแหงราชวงศจักรี ทั้ง ๙ รัชกาล โดยเริ่มประมวลตั้งแตวันพระราชสมภพ ขณะทรงพระเยาว พระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระราชอัจฉริยภาพดานตางๆ ตลอดจนพระราชกรณียกิจในสาขาตางๆ ไดแก ดานการเมืองการปกครอง การทหาร ศาสนา การศึกษา วรรณกรรม การสาธารณสุข การตาง ประเทศ ซึ่งลวนแลวแตเปนพระราชกรณียกิจที่เปยมประโยชนตออาณาประชาราษฎรของพระองค ทั้งสิ้น อีกทั้งยังบําบัดทุกขบํารุงสุขใหประชาราษฎรมีชีวิตความเปนอยูที่ดี หนังสือชุดนี้ประกอบดวย • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก รัชกาลที่ ๑ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย รัชกาลที่ ๒ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๓ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๖ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๗ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวอานันทมหิดล รัชกาลที่ ๘ • พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ ๙ สํานักพิมพหวังเปนอยางยิ่งวาหนังสือชุดนี้จะทําใหผูอานไดซาบซึ้งและตระหนักในพระ มหากรุณาธิคุณของพระมหากษัตริยแหงราชวงศจักรีทั้ง ๙ พระองค และเปนประโยชนตอเยาวชน และผูที่สนใจศึกษาพระราชประวัติและพระราชกรณียกิจของทุกพระองค บริษัท เพื่อนเรียน เด็กไทย จํากัด คํานําสํานักพิมพ 5_edit.indd 4 14/02/2013 12:42:42
ในการเรียบเรียงหนังสือเกี่ยวกับพระมหากษัตริยในราชวงศจักรี จากรัชกาลที่ ๑ ถึง รัชกาล ที่ ๙ ผูเรียบเรียงมีความมุงหวังวาผูอานทั้งนักเรียน นิสิต นักศึกษา เยาวชนของชาติ ตลอดจนผูสนใจ ทั่วไปไดตระหนักถึงความเสียสละของพระมหากษัตริยทุกพระองคที่ทรงอุทิศพระองคเพื่อกอบกู รักษา พัฒนาประเทศใหคงความเปนเอกราชและคงความเปนชาติที่ยิ่งใหญ มั่นคงมาจนทุกวันนี้ โดยเฉพาะอยางยิ่งหนังสือเลมนี้ “พระราชประวัติและพระราชกรณียกิจพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕” ซึ่งมีเนื้อหาแสดงถึงความสําคัญในการพัฒนาประเทศใน ดานตางๆ โดยพระองคทรงเปนพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ พระราชกรณียกิจที่สําคัญ อาทิ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเลิกทาสแบบคอยเปนคอยไปเพื่อไมให เกิดความขัดแยงขึ้นในสังคม ทรงใชพระปรีชาสามารถในการปองกันประเทศไมใหตกเปนอาณานิคม ของฝรั่งเศสและจักรวรรดิอังกฤษ มีการนําระบบตางๆ จากยุโรปมาใชในประเทศไทย ไดแก การ ใชธนบัตรและเหรียญกษาปณ มีการนําระบบเขตการปกครองใหมมาใช เชน มณฑลเทศาภิบาล จังหวัด และอําเภอ ตลอดจนไดมีการสรางรถไฟสายแรกกรุงเทพฯ - เมืองนครราชสีมา นอกจากนี้ ยังมีคุณูปการในดานอื่นๆ อีกมากมาย ซึ่งลวนแลวแตเปนประโยชนตอปวงชนชาวไทยทั้งสิ้น จึงหวังเปนอยางยิ่งวาหนังสือเลมนี้จะเปนประโยชนตอปวงชนชาวไทย และตอเยาวชนซึ่ง เปนอนาคตของชาติ ไดตระหนักถึงพระมหากรุณาธิคุณของพระองคทานที่มีตอปวงชนชาวไทยทุก คนอยางมิลืมเลือนตลอดกาล อุดม เชยกีวงศ ผูเรียบเรียง คํานําผูเรียบเรียง 5_edit.indd 5 14/02/2013 12:42:44
5_edit.indd 6 14/02/2013 12:42:46
๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระราชประวัติ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณฯ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เปนมหากษัตริย สยาม รัชกาลที่ ๕ แหงพระราชวงศจักรี เสด็จพระราชสมภพเมื่อวันอังคาร เดือน ๑๐ แรม ๒ คํ่า ปฉลู ตรงกับวันที่ ๒๐ กันยายน พ.ศ.๒๓๙๖ เปนพระราชโอรสองคที่ ๙ ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัว และเปนที่ ๑ ในสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี (พระนามเดิมคือ พระนางเธอพระองค เจารําเพยภมราภิรมย) เมื่อทรงเจริญพระชันษาพอสมควรแกการศึกษาแลว ไดทรงเริ่มเรียนในสํานักพระเจาบรมวงศ เธอพระองคเจาบุตรี ซึ่งเปนขัตติยนารีผูทรงความรอบรูทั้งดานวิชาการและในโบราณราชประเพณี ไดทรงศึกษาวิชาการตางๆ ที่นับถือกันในสมัยนั้นวาสมควรแกพระราชกุมารทุกอยาง เชน ภาษาบาลี วิชาปนไฟ มวยปลํ้า กระบี่กระบอง คหกรรม และวิศวกรรม จากสํานักเจาและขุนนางตางๆ ผูทรง ความรู นอกจากนี้ไดทรงศึกษาภาษาอังกฤษจากครูสตรีชาวอังกฤษคือ นางแอนนา เลียวโนเวนส (Anna Leonowens) ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงวาจางใหมาสอนและยังมีครู ชาวอเมริกันเดินทางเขามาสอนอีกคนหนึ่งดวย สมเด็จพระปยมหาราชทรงสนพระทัยในการศึกษา วิชาภาษาอังกฤษเปนอยางยิ่ง แมเมื่อเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติแลว ก็ไดทรงศึกษาภาษาอังกฤษกับ นายแพทเตอรสัน (Patterson) ครูอเมริกันอีกคนหนึ่ง แตเนื่องดวยทรงมีพระราชภารกิจ ในดาน การปกครองประเทศเพิ่มขึ้น จึงไดทรงหยุดพักการเรียนกับครู หากทรงพระอุตสาหวิริยะศึกษาโดย ลําพังพระองคในโอกาสตอมา ในสวนวิชารัฐประศาสนศาสตร ราชประเพณี และโบราณคดีทั้งปวง พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวไดพระราชทานพระบรมราโชวาทฝกสอน ดวยพระองคเอง ดวย ทรงเปนสมเด็จพระปโยรสตลอดมาตั้งแตทรงพระเยาววัยทรงเปนที่สนิทเสนหาของสมเด็จพระ ราชบิดา โดยไดทรงติดตาม ใกลชิดสมเด็จพระบรมชนกนาถอยูเสมอ อาจกลาวไดวาพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ไดทรงเตรียมสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชสําหรับตําแหนงพระมหากษัตริย ลําดับตอไปจากพระองคไวอยางพรอมมูล พระองคไดรับพระราชทานนามวา สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาจุฬาลงกรณ บดินทรเทพ มหามงกุฎ บุรุษยรัตนราชรวิวงศวรุตมพงศบริพัตร สิริวัฒนราชกุมาร ซึ่งคําวา “จุฬาลงกรณ” นั้น แปลวา เครื่องประดับผม อันหมายถึง “พระเกี้ยว” ที่มีรูปเปนสวนยอดของพระมงกุฎหรือยอดชฎา 5_edit.indd 7 14/02/2013 12:42:48
๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) สมเด็จเจาฟาจุฬาลงกรณ (รัชกาลที่ ๕) ขณะทรงพระเยาว 5_edit.indd 8 14/02/2013 12:42:52
๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระองคมีพระขนิษฐาและพระอนุชา รวม ๓ พระองค ไดแก สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาจันทรมณฑล กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาจาตุรนตรัศมี กรมพระจักรพรรดิพงศ และสมเด็จพระราช ปตุลาบรมพงศาภิมุข เจาฟาภาณุรังสีสวางวงศ กรมพระยาภาณุพันธุวงศวรเดช พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจา อยูหัวทรงไดรับการศึกษาเบื้องตนในสํานัก พระเจาอัยยิกาเธอ กรมหลวงวรเสรฐสุดา ทรง ไดการศึกษาภาษาเขมรจากหลวงราชาภิรมย ทรงไดการศึกษาการยิงปนไฟจากพระยาอภัย เพลิงศร วันที่ ๒๐ มีนาคม พ.ศ.๒๔๐๔ สม เด็จฯ เจาฟาจุฬาลงกรณ ไดรับการสถาปนา เปนเจาฟาตางกรมที่ สมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟาจุฬาลงกรณ กรมหมื่นพิฆเนศวรสุรสังกาศ และเมื่อวัน พ.ศ.๒๔๐๙ พระองคทรงผนวชตาม พระราชประเพณี ณ วัดบวรนิเวศวิหาร ภายหลังจากการทรงผนวช พระองคไดรับการเฉลิมพระ นามาภิไธยขึ้นเปน สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาจุฬาลงกรณ กรมขุนพินิตประชานาถ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๐ โดยทรงกํากับราชการกรมมหาดเล็กกรมพระคลังมหาสมบัติ และกรมทหารบกวังหนา วันที่ ๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๑๑ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จสวรรคตภายหลัง เสด็จออกทอดพระเนตรสุริยุปราคา โดยกอนที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวจะสวรรคตนั้น ไดมีพระราชหัตถเลขาไววา “พระราชดําริทรงเห็นวา เจานายซึ่งจะสืบพระราชวงศตอไปภายหนา พระเจานองยาเธอก็ได พระเจาลูกยาเธอก็ได พระเจาหลานเธอก็ได ใหทานผูหลักผูใหญปรึกษากัน จงพรอม สุดแลวแตจะเห็นดีพรอมกันเถิด ทานผูใดมีปรีชาควรจะรักษาแผนดินไดก็ใหเลือกดูตาม สมควร” ดังนั้น เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จสวรรคต จึงไดมีการประชุมปรึกษา เรื่องการถวายสิริราชสมบัติแดพระเจาแผนดินพระองคใหม ซึ่งในที่ประชุมนั้นประกอบดวยพระบรม วงศานุวงศ ขาราชการชั้นผูใหญ และพระสงฆ โดยพระเจานองยาเธอ กรมหลวงเทเวศรรัชรินทรได เสนอสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟาจุฬาลงกรณ กรมขุนพินิตประชานาถ พระราชโอรสพระองค ใหญในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวขึ้นเปนพระเจาแผนดิน ซึ่งที่ประชุมนั้นมีความเห็น พองเปนเอกฉันท ดังนั้น พระองคจึงไดรับการทูลเชิญใหขึ้นครองราชสมบัติตอจากสมเด็จพระราช บิดา โดยในขณะนั้น มีพระชนมายุเพียง ๑๕ พรรษา จึงไดแตงตั้งสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริย วงศ (ชวง บุนนาค) เปนผูสําเร็จราชการแทนพระองค จนกวาพระองคจะมีพระชนมมายุครบ ๒๐ พรรษา ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งแรก เมื่อวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๑๑ ได พระบรมราชสัญลักษณพระบาทสมเด็จ พระเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ 5_edit.indd 9 14/02/2013 12:42:54
๑๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงฉายพระบรมฉายาลักษณรวมกับ สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี 5_edit.indd 10 14/02/2013 12:42:57
๑๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) รับการเฉลิมพระปรมาภิไธยวา พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณฯ พระจุฬาลงกรณ เกลาเจาอยูหัว โดยมีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏวา “พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ บดินทรเทพยมหามงกุฎ บุรุษรัตนราชรวิวงศ วรุตมพงศบริพัตร วรขัติยราชนิกโรดม จาตุรันบรมมหาจักรพรรดิราชสังกาศ อุภโตสุชาติสังสุทธ เคราะหณี จักรีบรมนาถ อดิศวรราชวรังกรู สุภาธิการรังสฤษฏ ธัญลักษณวิจิตรโสภาคยสรรพางค มหาชโนตมางคประนตบาทบงกชยุคล ประสิทธิสรรพศุภผลอุดม บรมสุขุมมาลย ทิพยเทพาวตาร ไพศาลเกียรติคุณอดุลยวิเศษ สรรพเทเวศรานุรักษ วิสิษฐศักดิ์สมญาพินิตประชานาถ เปรมกระมล ขัติยราชประยูร มูลมุขราชดิลก มหาปริวารนายกอนันต มหันตวรฤทธิเดช สรรพวิเศษสิรินทร อเนก ชนนิกรสโมสรสมมติ ประสิทธิ์วรยศมโหดมบรมราชสมบัตินพปฎลเศวตฉัตราดิฉัตร สิริรัตโนปลัก ษณมหาบรมราชาภิเษกาภิลิต สรรพทศทิศวิชิตชัย สกลมไหศวริยมหาสวามินทร มเหศวรมหินทร มหารามาธิราชวโรดม บรมนาถชาติอาชาวศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณารักษ อดุลยศักดิ์อรรคนเรศ ราธิบดี เมตตากรุณาสีตลหฤทัย อโนปมัยบุญการสกลไพศาล มหารัษฎาธิบดินทร ปรมินทรธรรมิก หาราชาธิราช บรมนาถบพิตร พระจุฬาลงกรณเกลาเจาอยูหัว” พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวทรงฉายพระบรมฉายาลักษณรวมกับ สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี และพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ 5_edit.indd 11 14/02/2013 12:43:00
๑๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) เมื่อพระองคมีพระชนมายุครบ ๒๐ พรรษาแลว เมื่อวันที่ ๑๕ กันยายน พ.ศ.๒๔๑๖ จึงทรง ผนวช ณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เปนพระภิกษุ แลวเสด็จไปประทับ ณ วัดบวรนิเวศวิหารเปน เวลา ๑๕ วัน หลังจากทรงลาสิกขาแลว ไดมีการจัดพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒ ขึ้น เมื่อวัน ที่ ๑๖ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๑๖ โดยไดรับการเฉลิมพระปรมาภิไธยในครั้งนี้วา พระบาทสมเด็จพระ ปรมินทรมหาจุฬาลงกรณฯ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏวา “พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ บดินทรเทพยมหามงกุฎ บุรุษยรัตนราชรวิ วงศ วรุฒมพงศบริพัตร วรขัติยราชนิกโรดม จาตุรันตบรมมหาจักรพรรดิราชสังกาศ อุภโตสุชาติสัง สุทธเคราะหณี จักรีบรมนาถ มหามงกุฎราชวรางกูล สุจริตมูลสุสาธิตอรรคอุกฤษฎไพบูลย บุรพาดูลย กฤษฎาภินิหาร สุภาธิการรังสฤษฏ ธัญลักษณวิจิตร โสภาคยสรรพางค มหาชโนตนามางคประณต บาทบงกชยุคล ประสิทธิสรรพศุภผลอุดมบรมสุขุมมาลย ทิพยเทพาวตารไพศาลเกียรติคุณอดุลยพิเศษ สรรพเทเวศรานุรักษ วิสิษฐศักดิ์สมญาพินิตประชานาถ เปรมกระมลขัติราชประยูร มูลมุขมาตยาภิรมย อุดมเดชาธิราช บริบูรณคุณสารสยามทินครวรุตเมกราชดิลก มหาปริวารนายกอนันตมหันตวรฤทธิ เดช สรรพวิเศษสิรินธร อเนกชนนิกรรสโมสรสมมติ ประสิทธิ์วรยศมโหดมบรมราชสมบัติ นพปฎล เศวตฉัตราดิฉัตร สิริรัตโนปลักษณมหาบรมราชาภิเษกกาภิลิต สรรพทศทิศวิชิตชัย สกลมไหศวริยม หาสวามินทร มเหศวรมหินทรมหารามาธิราชวโรดม บรมนาถชาติอาชาวศรัย พุทธาทิไตรรัตนสรณา รักษ อดุลยศักดิ์อรรคนเรศราธิบดี เมตตากรุณาสีตลหฤทัย อโนปมัยบุญการ สกลไพศาลมหารัษฎาธิ บดินทร ปรมินทรธรรมิกหาราชาธิราช บรมนาถถบพิตร พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว” พระราชพิธีโสกันต สมเด็จเจาฟาจุฬาลงกรณ (รัชกาลที่ ๕) พ.ศ.๒๔๐๘ 5_edit.indd 12 14/02/2013 12:43:03
๑๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระราชโอรสใน พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ องคโตสุดคือ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว 5_edit.indd 13 14/02/2013 12:43:14
๑๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ผูคนมักออกพระนามวา “ปยมหาราช” แปลวา ราชายิ่งใหญผูทรงเปนที่รัก และวา “พระพุทธเจาหลวง” พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จสวรรคตดวยโรคพระวักกะ (ไต) เมื่อวัน ที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๕๓ เวลา ๒.๔๕ นาฬกา ณ พระที่นั่งอัมพรสถาน พระราชวังดุสิต รวม พระชนมพรรษาได ๕๗ พรรษา ทั้งนี้ รัฐบาลไดจัดใหวันที่ ๒๓ ตุลาคม ของทุกป เปนวันปยมหาราช และเปนวันหยุดราชการ เนื่องดวยวันที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๕๓ เปนวาระครบรอบ ๑๐๐ ป แหงการสวรรคตของ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัฐบาลไดจัดใหมีการเฉลิมพระเกียรติเนื่องในโอกาสดัง กลาว สํานักชางหมูสิบ กรมศิลปากรกระทรวงวัฒนธรรม ไดรับมอบหมายจากรัฐบาลใหออกแบบ ตราสัญลักษณ งาน ๑๐๐ ป วันสวรรคตพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เพื่อนอมรําลึก ในโอกาสนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงฉายพระบรมฉายาลักษณรวมกับพระอนุชา 5_edit.indd 14 14/02/2013 12:43:16
๑๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชสยามมกุฎราชกุมาร โดยเหตุที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงยุบตําแหนงมหาอุปราช หรือกรม พระราชวังบวรสถานมงคลนี้ลง ก็เพราะเหตุวาตําแหนงดังกลาวนี้ ในประวัติศาสตรก็ไมไดมีติดตอ กันมาตลอดจนทุกๆ รัชกาล หรือคือวางเวนติดตอกันถึงหลายรัชกาลก็ยังเคยปรากฏในยุคแหงกรุง ศรีอยุธยา พระราชพิธีโสกันต สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจาฟามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมารพระองคแรกของสยามประเทศ 5_edit.indd 15 14/02/2013 12:43:19
๑๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว กับ สมเด็จเจาฟาจุฬาลงกรณ (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 16 14/02/2013 12:43:22
๑๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) อนึ่ง การสืบราชสมบัติขัติยวงศในสมัยกรุงสุโขทัยเปนราชธานีนั้นก็จะยึดถือพระราชประเพณี การปกครองระบบจากพระเชษฐาไปถึงพระอนุชาหรือศัพทสามัญชนเรียกวาจากพี่ไปสูนอง ดังมี หลักฐานในศิลาจารึก ซึ่งจารึกไวตอนหนึ่งวา “…เอาเหยานาวเอาเรือนเขา พอตายไวใหแกลูก พี่ตาย ไวใหแกนอง…” ดังนั้น ในเมื่อพอขุนศรีอินทราทิตยสิ้นพระชนมลงไปแลว ราชสมบัติตกอยูแกพระ ราชโอรสองคใหญ คือ พอขุนบานเมือง และตอมาเมื่อพระองคสิ้นพระชนมลงไปแลว ราชสมบัติจึง ตกอยูกับ พอขุนรามคําแหงมหาราช ซึ่งเปนพระราชอนุชา สวนการสืบคนสันตติวงศในสมัยกรุงศรีอยุธยา สวนมากก็จะยึดถือพระราชประเพณีระบบ จากพระราชบิดามาสูพระราชโอรส หรือจากพอมายังลูกโดยตรง จะมีเพียงบางรัชกาลเทานั้น ที่ทําการปกครองราชสมบัติจากพี่ไปหานอง ดังนั้นประวัติศาสตรในสมัยกรุงศรีอยุธยาในตอน ปลายๆ จึงมีแตความวุนวายในการแกงแยงชิงสมบัติซึ่งกันและกัน คือทุกครั้งเมื่อพระมหากษัตริย เสด็จสวรรคตไปแลว จะมีการแยงชิงราชสมบัติกันระหวางพระราชโอรสตอพระราชโอรสดวยกัน นอกจากนั้นก็เปนพระปตุลาแยงอํานาจบาง พระเจาอาบาง และขุนนางชั้นผูใหญบางชวงชิงราช สมบัติซึ่งกันและกันและผูที่ถูกสําเร็จโทษก็คือ พระราชโอรสขณะนั้นยังทรงพระเยาวอยู ดังเชน พระ ราเมศวรสําเร็จโทษพระเจาทองลัน ขุนวรษาธิราชสําเร็จโทษพระแกวฟา ดังนี้ เปนตน อีกสถานหนึ่งตําแหนงมหาอุปราช หรือกรมพระราชวังบวรสถานมงคลหรือวังหนา ไมวาสมัย กรุงศรีอยุธยาตอนกลางและตอนปลาย หรือในสมัยกรุงรัตนโกสินทรตอนตน บางครั้งก็มีอํานาจเกือบ จะทัดเทียมกับอํานาจ “วังหลวง” เสียดวยซํ้า นี่ก็เปนอีกสาเหตุหนึ่งที่วังหลวงไมคอยจะไวใจมาก นั่นก็คือถึงแมวาตําแหนงมหาอุปราชหรือวังหนาในสมัยกรุงรัตนโกสินทรจะมีขึ้นทุกๆ รัชกาล ก็จริง แตก็ “บังเอิญ” ไดเสด็จทิวงคตเสียกอน กอนที่จะสิ้นรัชกาลทั้งหมด กับอีกประการหนึ่งคณะ ที่ปรึกษาราชการแผนดินในสมัยรัชกาลที่ ๕ ขณะนั้นก็ไดเห็นพรอมกันวา ตําแหนงมหาอุปราชนี้ เปนตําแหนงลาสมัยไมเปนประโยชนตอราชการแผนดิน มีแตจะเสียเงินในการรักษาพระยศใหสม กับตําแหนงอีกดวย โดยเหตุนี้จึงรับสั่งใหยกเลิกตําแหนงมหาอุปราชนี้ลงเมื่อป พ.ศ.๒๔๒๘ แลวจึงมี พระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหมีตําแหนงขึ้นใหม เปน “สมเด็จพระโอรสาธิราชสยามมกุฎราช กุมาร” ขึ้นเปนครั้งแรก ในรัชกาลของพระองค โดยโปรดเกลาฯ ใหสถาปนาพระราชโอรสองคใหญ ซึ่งไดประสูติแดสมเด็จพระนางเจาสวางวัฒนา ขึ้นดํารงตําแหนง “สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา ฟามหาวชิรุณหิศสยามมกุฎราชกุมาร” เปนพระองคแรก พรอมกันนั้นก็ทรงโปรดเกลาฯ ใหมีพิธี เฉลิมฉลองเนื่องในการสถาปนาสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจาฟาวชิรุณหิศสยามมกุฎราชกุมาร เมื่อวันศุกรที่ ๑๔ มกราคม พ.ศ.๒๔๒๙ ซึ่งมีพระนามเต็มดังที่จารึกไวในสุพรรณบัฏวา “สมเด็จ พระบรมโอรสาธิราช เจาฟามหาวชิรถณหิศอดิศวรมหาจุฬาลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร บรม มงกุฎ นเรนทรสูริยขัตยสันตติวงศ อกฤษฐพงศวโรภโตสุชาติ ธัญญาลักษณ อวิลาศวิบูลยสวัสดิ์ สิริ วัฒนาวิสุทธิ สยามมกุฎราชกุมาร” หรือมีพระนามเรียกสั้นๆ วา “สมเด็จพระโอรสาธิราช สยาม มกุฎราชกุมาร” หรือ “สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช” สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจาฟามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร พระองคแรกของไทย ไดเสด็จสวรรคตลงเมื่อวันที่ ๔ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๗ 5_edit.indd 17 14/02/2013 12:43:24
๑๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระเมรุมาศ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว 5_edit.indd 18 14/02/2013 12:43:28
๑๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) กระบวนแหพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว 5_edit.indd 19 14/02/2013 12:43:31
๒๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งแรก เมื่อวันที่ ๑๑ พฤศจิกายนพ.ศ.๒๔๑๑ 5_edit.indd 20 14/02/2013 12:43:34
๒๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การปกครอง ถึงแมวาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวจะทรงไดชื่อวาเปนพระมหากษัตริยใน ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราช แตในทางปฏิบัติก็มิไดทรงผูกขาดการใชอํานาจไวแตพระองคเดียว กลับโปรดใหมีการแตงตั้งคณะบุคคลขึ้นเพื่อถวายความคิดเห็นแกพระองค สภาการแผนดินตางๆ นี้ ไมวาจะเปนองคมนตรีสภา เสนาบดีสภา และรัฐมนตรีสภา นับเปนพื้นฐานสําคัญของการปกครอง แบบประชาธิปไตยที่ทรงริเริ่มขึ้น ทั้งยังเปนการแสดงถึงนํ้าพระทัยที่มุงหวังในประโยชนของประเทศ ชาติ โดยทรงยอมลดพระราชอิสริยยศและพระราชอํานาจสิทธิ์ขาดโดยชอบธรรมที่ทรงมีอยู ดังพระ ราชดํารัสในการที่องคมนตรีรับพระราชทานนํ้าพระพิพัฒนสัตยา พ.ศ.๒๔๑๗ วา …พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวมีพระราชประสงค ในการสุจริตอยางเดียว จะใหการทั้งปวง ซึ่งเปนการเจริญแกบานเมืองสําเร็จไป เพราะฉะนั้นจึงไดหยอนผอนพระราชอิสริยยศ ซึ่งพระเจา แผนดินตนพระบรมราชวงศแตกอนซึ่งไมมีผูใดเปนผูทัดทานขัดขวางไดและบัดนี้จะใหทูลขัดขวาง และชักนําไดนั้นก็เปนการสําคัญ ยากที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวจะทรงสันนิษฐานนํ้าใจ คนที่ จะคิดการทั้งปวงนั้นจะเปนการสุจริต ฤาเปนการคิดแตประโยชนตนไมคิดถึงคนอื่นก็จะไมเปนที่ไว วางพระราชหฤทัยลงไดเพราะฉะนั้นควรที่ปรีวีคานซิลเลอรจะตองถวายสัตยานุสัตย… รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เปนระยะเวลาที่กระแสความคิดเรื่อง ประชาธิปไตยกําลังแพรสะพัดในประเทศทางตะวันตก ปญญาชนไทยทั้งที่ออกไปศึกษา รับราชการ ยังตางประเทศ หรือรับฟงขาวสารความเปลี่ยนแปลงตางๆ ของโลกอยูภายในประเทศ ลวนแลวแต มีความปรารถนาจะใหเมืองไทยมีระบบการปกครองแบบประชาธิปไตย และเรียกรองสิทธิเสรีภาพ สวนบุคคล พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงมีพระบรมราชาธิบายถึงเหตุที่พระองคยังไม ทรงจัดการเปลี่ยนแปลงระบบการปกครองไทยใหเปนไปตามแบบฉบับของประเทศยุโรปโดยทันที และทรงหวังที่จะเตือนสติผูที่มีความคิดอยูปลายสุดทั้งสองฝาย คือทั้งฝายที่คิดจะเปลี่ยนแปลงตาม แบบยุโรปพวกหนึ่ง และฝายที่ไมยอมเปลี่ยนแปลงพวกหนึ่งวา การรวมกลุมเชนนั้นเปนความสามัคคี ที่จะไมกอใหเกิดความเจริญแกบานเมืองไดเพราะไมดูกาลเวลา ทั้งนี้โดยฝายแรกรูแตการภายนอก ไมรูการภายใน สวนฝายหลังรูแตภายในไมรูการภายนอก จึงทรงแนะทางสายกลาง โดยใหพิจารณา ถึงผลไดผลเสียวาคุมกับการเปลี่ยนแปลงนั้นหรือไม และจะเหมาะสมกับกาลเทศะเพียงใด โดยให สามัคคีกันไมตองถือวาเปนความคิดของพวกนั้นพวกนี้ …พวกที่เปนผูคิดราชการในประเทศยุโรปนั้นๆ มา ถือเปนความคิดตัวมาจดการในเมืองไทย ก็จะเปนการไมถูกกันเลย ดวยพื้นเพการงานทั้งปวงไมเหมือนกัน เหมือนหนึ่งจะไปลอกเอาตําราทํา นาปลูกขาวสารสาลีในเมืองยุโรปมาปลูกขาวเจาขาวเหนียวในเมืองไทยก็จะไมไดผลอันใด หรือจะวาความคิดอีกอยางหนึ่ง เห็นวาธรรมเนียมแบบอยางอันใด จําเปนจะตองเอา ธรรมเนียมยุโรปหมดทุกสิ่งทุกอยาง เพื่อจะใหเปนที่นับถือของคนในประเทศยุโรปวาเปนคนมีชาติ 5_edit.indd 21 14/02/2013 12:43:36
๒๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 22 14/02/2013 12:43:39
๒๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) มีธรรมเนียมเสมอกันเหมือนกัน และเปนการงายที่จะจัด เพราะไมตองคิดแบบอยางอันใดยกแต ตําราของเขามาแปลงเปนไทยจัดการไปตามนั้นก็คงจะไดรับผลเหมือนกันกับที่เขาไดผลมาแลว ก็ ถาหากผูซึ่งรับราชการปกครองรักษาแผนดิน จะพรอมใจกันเห็นควรจะจัดการเปลี่ยนแปลงโดย ความหักโหมนี้หมดดวยกันก็นับวาเปนการสามัคคี แตสามัคคีอยางนี้ ก็จะไมเปนเครื่องใหบานเมือง มีความเจริญขึ้นโดยเร็วได เพราะเหตุวาจะตองไปถูกที่ขัดขวาง ตางๆ กีดกันอยูโดยมากเปนตนวาถา จะเลิกศาสนาไปถือ ศาสนาคริสเตียน จะเพิกถอนความนับถือพุทธศาสนา ซึ่งติดอยูในนํ้าใจคนตาม ที่เคยนับถือมาหลายสิบชั่วคนแลวนั้น จะถอนไดโดยยากแตจะเริ่มเบื้องตนขึ้นเทานั้น ก็จะเปนเหตุ การณใหญๆ จนถึงบางทีจะไมไดทันจัดการอันใดสักสิ่งเดียว ผูปกครองที่เปนสามัคคีหมูนั้นจะลม ไปเสียกอน บานเมืองมีความเจริญแลวเพราะฉะนั้นขาพเจาเห็นวา ความสามัคคีที่ตองการในเมือง ไทยเวลานี้มีอยูทางเดียวที่จะใหพรอมใจกันเดินโดยทางกลาง… …ถาหากวายินยอมพรอมใจกันเดินทางกลางแลวก็ยังจะตองปลูกความจงรักภักดีความ สามัคคีพรอมเพรียง และความอุตสาหะใหแรงกลาขึ้นกวาที่เปนอยูในปจจุบันนี้ คือตั้งใจพรอมกัน พิจารณาดูการทั้งปวงวา การสิ่งไรซึ่งเปนอยูในบัดนี้ควรจะเลิกถอนเสียทีเดียว การสิ่งใดควรจะ เปลี่ยนแปลงอยางเกาเปนอยางใหม การสิ่งไรซึ่งยังไมมี ไมเปนควรจะตั้งเพิ่มเติมขึ้น เมื่อผูใดคิดเห็น พูดขึ้น ตางพรอมกัน พิจารณาโดยความคิดอันละเอียด ในทางไดทางเสีย ตลอดทุกขอทุกประการ เมื่อจะสงสัยในความคิดอันใด ผูซึ่งเปนตนคิดตองอธิบายตามความคิดเห็นของตัวที่คิดไวแลว ผูที่จะ ถามนั้นก็ตั้งใจถามเพื่อจะรูความคิดเปนทางที่จะไดคิดการใหตลอดไป ฝายผูที่เปนตนคิดนั้นก็ตอง ไมมีความโกรธในการที่มีผูสงสัยไมเขาใจในความคิดของตัว หรือความคิดของตัวคิดไวไมตลอด เมื่อ มีผูถามแปลกออกไปจากความคิดจะคิดแกไขไมไดตอไป ตองรับวาขอนั้นเปนผิดอยู ฝายผูที่ถามตอง ชวยคิดแกไขตอไปตามความคิดของตัว ไมเปนการแตถามสําหรับที่จะดักคอกันเลนเปลาๆ เมื่อชวย กันพิจารณาโดยเต็มกําลัง จนถึงชวยกันเรียบรอยแกไขเปนขอบังคับขึ้นไดแลว ผูที่จะรับการนั้นไป ทําเปนหนาที่ก็ตั้งใจทําการนั้นโดยเต็มกําลังเต็มความคิดที่จะใหเปนไปไดตามการที่ตกลง ถาเปนการ พรอมขอมูลกันทําไดดังนี้ เหตุใด การจําเริญของบานเมืองจะไมสําเร็จไปเพราะความสามัคคีเลา… 5_edit.indd 23 14/02/2013 12:43:42
๒๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่สอง เมื่อวันที่ ๑๖ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๑๖ 5_edit.indd 24 14/02/2013 12:43:45
๒๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การปฏิรูปการปกครอง การปกครองของไทยนั้นมีวิวัฒนาการมาเปนลําดับ กลาวคือ ในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนตน แบงการปกครองออกเปน ๒ ฝาย คือ ฝายพลเรือน มีหัวหนาเรียกวาสมุหนายก และฝายทหาร ซึ่ง มีหัวหนาเรียกวา สมุหพระกลาโหม แตในทางปฏิบัติแลวเมื่อเวลามีศึกสงคราม ทั้งฝายพลเรือนและฝายทหาร ตางก็ตองเขารวมทําศึกสงครามเชนเดียวกัน ตอมาสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ไดทรงเปลี่ยนแปลง แกไขระเบียบการปกครองใหม โดยทรงนําการปกครองทั้งฝายพลเรือนและฝายทหารมารวมกันแลว แบงการปกครองออกเปน ๔ สวน เรียกวาจตุสดมภ มีเสนาบดีประจํารวม ๔ ตําแหนง มีอํานาจเทา เทียมกัน ไดแก ๑. กรมเมือง หรือนครบาล ๒. กรมวัง หรือกรรมาธกรณ ๓. กรมคลัง หรือโกษาธิบดี ๔. กรมนา หรือเกษตราธิการ สวนตําแหนงสมุหพระกลาโหมและสมุหนายกก็ยังคงไว ถือเปนตําแหนงอัครมหาเสนาบดีมี อํานาจเทาเทียมกันโดยทรงใหสมุหพระกลาโหมมีหนาที่บังคับบัญชาราชการฝายทหาร รวมทั้งหัว เมืองฝายใตทั้งหมด สวนสมุหนายกหรือเสนาบดีมหาดไทยมีหนาที่บังคับบัญชาราชการฝายพลเรือน รวมทั้งหัวเมืองฝายเหนือทั้งหมด จึงรวมมีเสนาบดีทั้งหมดเปน ๖ ตําแหนง การปกครองแบบจตุสดมภดังกลาวนี้ เปนระเบียบการปกครองที่ใชเปนหลักในการบริหาร ประเทศตลอดมา สมเด็จพระปยมหาราชทรงพิจารณาเห็นวาระเบียบการปกครองนี้ไดใชมาเปน เวลานาน ดูออกจะไมเปนการเหมาะสมกับกาลสมัยที่บานเมืองไดเจริญกาวหนามาเปนลําดับ นอกจากนี้ยังมีมูลเหตุที่สําคัญ คือ มูลเหตุจากปจจัยภายนอก สืบเนื่องมาแตการเปดประเทศติดตอคาขายกับตะวันตก เมื่อ พ.ศ.๒๓๙๘ ผลจากเหตุในครั้งนั้นมิไดสงผลกระทบตอระบบเศรษฐกิจเทานั้น หากแตยังผลให นโยบายทางการเมืองสภาพการณในสังคมไทย ตลอดจนรูปแบบการณจิตสํานึกเปลี่ยนแปลงตาม ดวยสัญญาณภัยจากจักรวรรดินิยมตะวันตก ทําใหผูนําไทยตระหนักถึงปญหาภัยใหมที่ตองเผชิญ อยางหลีกเลี่ยงมิได แนวทางแกปญหาของผูปกครองในยุคนั้น จึงวางเปาหมายเพื่อความอยูรอด ของประเทศชาติเปนสําคัญ การปรับปรุงหรือเปลี่ยนแปลงใดๆ ที่เกิดขึ้นภายในสังคมไทย จึงเปนไป เพื่อสนองนโยบายขางตนแตทั้งนี้มิไดหมายความวาการปรับปรุงระบบระเบียบตางๆ ภายในสังคม จะมุงแตประโยชนทางการเมืองเพียงประการเดียว หากแตไดคํานึงถึงความเหมาะสมหรือรูปแบบ ของสังคมไทยควบคูไปดวย 5_edit.indd 25 14/02/2013 12:43:47
๒๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 26 14/02/2013 12:43:50
๒๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) มูลเหตุจากปจจัยภายใน เนื่องจากประเพณีการปกครองแผนดินแบบเกา ซึ่งสวนใหญได กําหนดแนวทางไวแตครั้งแผนดินสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแหงกรุงศรีอยุธยานั้น เมื่อกาลเวลา ลวงไป ๔๐๐ ปเศษ ระเบียบดังกลาวกลายเปนเรื่องลาสมัยไมเกิดผลในทางปฏิบัติ ไมวาจะเปนเรื่อง ของระบบการควบคุมกําลังที่เรียกวาระบบไพร หรือการจัดระเบียบราชการแบบเกาที่แบงหนาที่ตาม เขตการปกครอง เสนาบดีแตละคนตองทําหนาที่ทุกอยางนับตั้งแตเก็บภาษี เกณฑไพรพล ตัดสินคดี ความ ฯลฯ ลักษณะดังกลาวไดกอใหเกิดความสับสน เปนเหตุใหราชการลาชาไมทันการ สวนการ ปกครองภูมิภาคนั้น เมืองหลวงไมสามารถควบคุมหัวเมืองตางๆ ที่อยูหางไกลไดเต็มที่ ทําใหหัวเมือง นั้นๆ มีอิสระมากขึ้น ลักษณะเชนนี้ยอมเปนอันตรายตอความมั่นคงของราชอาณาจักร พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงตระหนักถึงคุกคามจากจักรวรรดินิยมตะวันตก ที่มีตอประเทศในแถบเอเชีย โดยมักอางความชอบธรรมในการเขายึดครองดินแดนแถบนี้วาเปนการ ทําใหบานเมืองเจริญกาวหนาอันเปน “ภาระของคนขาว” ทําใหตองทรงปฏิรูปบานเมืองใหทันสมัย โดยพระราชกรณียกิจดังกลาวเริ่มตั้งแต พ.ศ.๒๔๑๖ ประการแรก ทรงตั้งสภาที่ปรึกษาขึ้นมาสองสภา ไดแก สภาที่ปรึกษาราชการแผนดิน (เคาน ซิลออฟเตต) และสภาที่ปรึกษาในพระองค (ปรีวีเคานซิล) ในป พ.ศ.๒๔๑๗ และทรงตั้งขุนนาง ระดับพระยา ๑๒ นายเปน “เคานซิลลอร” ใหมีอํานาจขัดขวางหรือคัดคานพระราชดําริได และ ทรงตั้งพระราชวงศานุวงศ ๑๓ พระองค และขุนนางอีก ๓๖ นาย ชวยถวายความคิดเห็นหรือเปน กรรมการดําเนินการตางๆ แตสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ ขุนนางตระกูลบุนนาค และกรม พระราชวังบวรวิไชยชาญ เห็นวาสภาที่ปรึกษาเปนความพยายามดึงพระราชอํานาจของพระบาท สมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทําใหเกิดความขัดแยงที่เรียกวา วิกฤตการณวังหนา วิกฤตการณ ดังกลาวทําใหเกิดการปฏิรูปการปกครองชะงักลงกระทั่ง พ.ศ.๒๔๒๘ พ.ศ.๒๔๒๗ ทรงปรึกษากับพระองคเจาปฤษฎางค อัครราชทูตไทยประจําอังกฤษ ซึ่งพระองค เจาปฤษฎางค พรอมเจานายและขาราชการ ๑๑ นาย ไดกราบทูลเสนอใหเปลี่ยนแปลงการปกครอง เปนแบบราชาธิปไตยภายใตรัฐธรรมนูญ แตพระองคทรงเห็นวายังไมพรอม แตก็โปรดใหทรงศึกษา รูปแบบการปกครองแบบประเทศตะวันตก และ พ.ศ.๒๔๓๑ ทรงเริ่มทดลองแบงงานการปกครอง ออกเปน ๑๒ กรม (เทียบเทากระทรวง) พ.ศ.๒๔๓๑ ทรงตั้ง “เสนาบดีสภา” หรือ “ลูกขุน ณ ศาลา” ขึ้นเปนฝายบริหาร ตอมา ใน พ.ศ.๒๔๓๕ ไดตั้งองคมนตรีสภา เดิมเรียกสภาที่ปรึกษาในพระองค เพื่อวินิจฉัยและทํางานให สําเร็จ และรัฐมนตรีสภา หรือ “ลูกขุน ณ ศาลา” ขึ้นเพื่อปรึกษาราชการแผนดินที่เกี่ยวกับกฎหมาย นอกจากนี้ยังทรงจัดใหมี “การชุมนุมเสนาบดี” อันเปนการประชุมปรึกษาราชการที่มุขกระสัน พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ดังนั้นพระองคจึงทรงแบงงานบริหารราชการแผนดินออกเปน ๑๒ กระทรวง เมื่อวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๕ ทรงตั้งคณะเสนาบดีใหมทั้งหมด ๑๒ ตําแหนง สําหรับ เปนผูบังคับบัญชาวาการในงานแตละกระทรวงที่ทรงจัดตั้งขึ้น ไดแก 5_edit.indd 27 14/02/2013 12:43:52
๒๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 28 14/02/2013 12:43:54
๒๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๑. กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาวาการภาษีและอากรและใน ที่รับจายแผนดิน ๒. กระทรวงเกษตราธิการ ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาวาการเพาะปลูกปาไมบอแร ๓. กระทรวงยุติธรรม ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาวาการบังคับศาลที่ชําระความรวมกันทั้ง แพง อาญา นครบาล อุทธรณ ทั้งแผนดิน ๔. กระทรวงมหาดไทย ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาหัวเมืองฝายเหนือ อีสาน และเมือง ประเทศราชลาว ๕. กระทรวงกลาโหม ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาหัวเมืองปกษใต ฝายตะวันตก ตะวันออก และเมืองประเทศราชมลายู ๖. กระทรวงธรรมการ ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาพระสงฆ โรงเรียน และโรงพยาบาลทั่ว ราชอาณาจักร ๗. กระทรวงโยธาธิการ ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชา ตรวจตราการกอสราง ทําถนน ขุด ครอง การชางทั่วไป ตลอดจนการไปรษณียโทรเลข ๘. กระทรวงมุรธาธิการ ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชารักษาพระราชลัญจกร รักษาพระราช กําหนดกฎหมายและหนังสือราชการ ๙. กระทรวงการตางประเทศ ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาการตางประเทศอยางเดียว ไม ตองวาหัวเมือง ๑๐. กระทรวงวัง ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาในพระราชวังและกรมซึ่งใกลเคียง รับราชการ ในพระองคพระเจาแผนดิน ๑๑. กระทรวงเมือง ดูแลเกี่ยวกับการบังคับบัญชาวาการ โปลิส และการบัญชีคนและรักษา คนโทษ ๑๒. กรมยุทธนาธิการ เปนพนักงานสําหรับที่จะไดตรวจตรา จัดการในกรมทหารบก ทหาร เรือ และการปกครองสวนภูมิภาคพระองค ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหรวมอํานาจการปกครอง เขาไวยังจุดเดียว จึงจัดใหมีการปกครองแบบเทศาภิบาลขึ้นแลวยกเลิกเมืองเอก โท ตรี จัตวา โดย แบงเขตการปกครองดังนี้ - มณฑล มี ขาหลวงเทศาภิบาล เปนผูรับผิดชอบ - เมือง มี ผูวาราชการเมือง เปนผูรับผิดชอบ - อําเภอ มี นายอําเภอ เปนผูรับผิดชอบ - ตําบล มี กํานัน เปนผูรับผิดชอบ - หมูบาน มี ผูใหญบาน เปนผูรับผิดชอบ การปฏิรูปการปกครองสวนภูมิภาคประสบผลสําเร็จเปนอยางดี จนเปนรากฐานของการ ปกครองสวนภูมิภาคที่ใชอยูในปจจุบันสวนทําเนียบมณฑลและหัวเมืองตางๆ พระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัว ไดแบงออกเปน ๑๘ มณฑล และแตละมณฑลก็มีเมืองตางๆ ที่ขึ้นตรงตอ การปกครอง ดังนี้ 5_edit.indd 29 14/02/2013 12:43:56
๓๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๑. มณฑลกรุงเทพฯ แบงเปน ๗ เมือง ๑.๑ กรุงเทพฯ ๑.๒ นนทบุรี ๑.๓ นครเขื่อนขันธ ๑.๔ ปทุมธานี ๑.๕ สมุทรปราการ ๑.๖ ธัญบุรี ๑.๗ มีนบุรี ๒. มณฑลนครสวรรค แบงเปน ๕ เมือง ๒.๑ นครสวรรค ๒.๒ อุทัยธานี ๒.๓ ชัยนาท ๒.๔ กําแพงเพชร ๒.๕ ตาก ๓. มณฑลกรุงเกา แบงเปน ๕ เมือง ๓.๑ กรุงเกา ๓.๒ ลพบุรี ๓.๓ สระบุรี ๓.๔ สิงหบุรี ๓.๕ อางทอง ๔. มณฑลพิษณุโลก แบงเปน ๕ เมือง ๔.๑ พิษณุโลก ๔.๒ พิจิตร ๔.๓ สุโขทัย ๔.๔ พิชัย ๔.๕ สวรรคโลก ๕. มณฑลเพชรบูรณ แบงเปน ๒ เมือง ๕.๑ เพชรบูรณ ๕.๒ หลมสัก ๖. มณฑลราชบุรี แบงเปน ๕ เมือง ๖.๑ ราชบุรี ๖.๒ กาญจนบุรี ๖.๓ เพชรบุรี ๖.๔ ปราณบุรี ๖.๕ สมุทรสงคราม 5_edit.indd 30 14/02/2013 12:43:58
๓๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 31 14/02/2013 12:44:04
๓๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๗. มณฑลจันทบุรี แบงเปน ๔ เมือง ๗.๑ จันทบุรี ๗.๒ ระยอง ๗.๓ ขลุง ๗.๔ ตราด ๘. มณฑลนครชัยศรี แบงเปน ๓ เมือง ๘.๑ นครชัยศรี (ที่วาการพระปฐม) ๘.๒ สุพรรณบุรี ๘.๓ สมุทรสาคร ๙. มณฑลปราจีนบุรี แบงเปน ๔ เมือง ๙.๑ ฉะเชิงเทรา ๙.๒ ปราจีนบุรี ๙.๓ นครนายก ๙.๔ ชลบุรี ๑๐. มณฑลนครราชสีมา แบงเปน ๓ เมือง ๑๐.๑ นครราชสีมา ๑๐.๒ บุรีรัมย ๑๐.๓ ชัยภูมิ ๑๑. มณฑลนครศรีธรรมราช แบงเปน ๕ เมือง ๑๑.๑ สงขลา ๑๑.๒ นครศรีธรรมราช ๑๑.๓ พัทลุง (เขตมลายู) ๑๑.๔ กลันตัน ๑๑.๕ ตรังกานู ๑๒. มณฑลไทรบุรี แบงเปน ๓ เมือง ๑๒.๑ ไทรบุรี ๑๒.๒ ปลิศ ๑๒.๓ สตูล ๑๓. มณฑลภูเก็ต แบงเปน ๖ เมือง ๑๓.๑ ภูเก็ต ๑๓.๒ พังงา ๑๓.๓ ตรัง ๑๓.๔ ระนอง ๑๓.๕ กระบี่ ๑๓.๖ ตะกั่วปา 5_edit.indd 32 14/02/2013 12:44:05
๓๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๑๔. มณฑลชุมพร แบงเปน ๓ เมือง ๑๔.๑ ชุมพร ๑๔.๒ พังงา ๑๔.๓ หลังสวน ๑๕. มณฑลปตตานี แบงเปน ๗ เมือง ๑๕.๑ ตานี ๑๕.๒ หนองจิก ๑๕.๓ ยะลา ๑๕.๔ ยะหริ่ง ๑๕.๕ ระแงะ ๑๕.๖ สายบุรี ๑๕.๗ รามัน ๑๖. มณฑลพายัพ แบงเปน ๕ เมือง ๑๖.๑ เชียงใหม ๑๖.๒ นครนาน ๑๖.๓ นครลําปาง ๑๖.๔ นครลําพูน ๑๖.๕ แพร ๑๗. มณฑลอีสาน แบงเปน ๔ เมือง ๑๗.๑ อุบลราชธานี ๑๗.๒ ขุขันธ ๑๗.๓ รอยเอ็ด ๑๗.๔ สุรินทร ๑๘. มณฑลอุดร แบงเปน ๕ เมือง ๑๘.๑ หมากแขง ๑๘.๒ สกลนคร ๑๘.๓ ภาชี ๑๘.๔ ธาตุพนม ๑๘.๕ นํ้าเหือง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตราพระราช บัญญัติลักษณะการปกครองทองที่ ร.ศ. ๑๑๖ (พ.ศ.๒๔๔๐) ซึ่งเปนทางการปกครองของอําเภอ และตําบล หมูบาน สวนการปกครองทองถิ่น ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตราพระราชบัญญัติ จัดการสุขาภิบาลทาฉลอม พ.ศ.๒๔๔๘ และทรงพระราชบัญญัติจัดการสุขาภิบาลตามหัวเมืองตางๆ พ.ศ.๒๔๕๐ เพื่อปลูกฝงใหประชาชนใชการปกครองแบบเทศบาล ถือวาเปนจุดเริ่มตนของการเขาสู ระบอบการปกครองแบบประชาธิปไตย 5_edit.indd 33 14/02/2013 12:44:07
๓๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) แผนที่ในสมัยรัชกาลที่ ๕ จากหนังสือพิมพฝรั่งเศส Le petit journal 5_edit.indd 34 14/02/2013 12:44:11
๓๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การปฏิรูประบบกฎหมายและศาล เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จเถลิงราชสมบัติสืบตอจากสมเด็จพระราช บิดา ใน พ.ศ.๒๔๑๑ นั้น แมวาเรื่องของตัวบทกฎหมายตางๆ จะไดมีการเปลี่ยนแปลงและปรับปรุง กันบางแลว ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว สืบเนื่องจากการทําสนธิสัญญา พระราชไมตรีทางการทูตและการคากับตางประเทศแตถึงกระนั้นแนวความคิดและสภาพการณทาง สังคมของไทยเกี่ยวกับเรื่องกฎหมายก็ยังมิไดเปลี่ยนแปลงไปมากมายเทาใดนัก กลาวคือ ประเทศไทย ยังไมมีประมวลกฎหมายที่ถูกตองและแนนอน ซึ่งจากความไมเปนระเบียบเรียบรอยทางกฎหมาย และการศาลนี้เองทําใหประเทศไทย ตองเสียสิทธิสภาพนอกอาณาเขตอันเปนเอกราชทางการศาลให แกชาวตางประเทศที่เขามาทําสนธิสัญญาทางการทูตและการคา เพราะชาวตางประเทศไมยอมรับ นับถือกฎหมายไทยวาเสมอดวยกฎหมายของอารยประเทศ งานปฏิรูปกฎหมายไทยขั้นแรกคือการที่ทรงสถาปนากระทรวงยุติธรรมขึ้นใหมและไดวาจาง ผูเชี่ยวชาญทางกฎหมายฝายตะวันตกมาเปนที่ปรึกษาทางกฎหมายเปนจํานวนมาก ซึ่งมีทั้งชาว อังกฤษ ฝรั่งเศส เบลเยี่ยม ญี่ปุน และลังกา ในขณะเดียวกันเสด็จในกรมหมื่นราชบุรีดิเรกฤทธิ์พระ โอรส ก็ทรงเปนกําลังสําคัญในการชําระสะสางพระราชกําหนดกฎหมายใหมทั้งหมด วิธีพิจารณา โจรผูรายตามจารีตนครบาลไดรับการยกเลิกเมื่อ พ.ศ.๒๔๓๙ ในระหวางหัวเสี้ยวหัวตอนั้น ก็ไดมี การตรากฎหมายขึ้นบังคับเปนจํานวนไมนอย เชน พระราชบัญญัติหมิ่นประมาท พระราชกําหนด วาดวยการขมขืนรวมประเวณี ประกาศลักษณะฉอ โดยเฉพาะอยางยิ่งลักษณะอาญาที่ไดประกาศ ใชเปนกฎหมายเมื่อวันที่ ๑ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๕๑ นั้นนับไดวาเปนประมวลกฎหมายอาญาฉบับแรก ของไทย บทบัญญัติของกฎหมายลักษณะอาญาทั้ง ๓๔๐ มาตรา เปนบทบัญญัติที่สั้นกะทัดรัดและ เขาใจงาย สะดวกแกผูใช สมเด็จพระปยมหาราชไดทรงพยายามที่จะปลดพันธกรณีจากตางประเทศซึ่งเรียกวา สภาพ นอกอาณาเขตซึ่งในทางปฏิบัตินั้น หมายความวา บรรดาคนในบังคับ ของตางประเทศที่ไดทํา สนธิสัญญากับประเทศไทยเพื่อกระทําความผิดใดๆ ไมตองรับผิดชอบการพิจารณาจากศาลใน ประเทศไทยหากใหเปนหนาที่ของศาลกงสุลของตางประเทศเหลานั้น การทั้งนี้ไมสูจะเปนคุณ ประโยชนแกคนในบังคับของตางประเทศที่ปฏิบัติตนตามกฎหมายของบานเมืองนัก แตก็มีคนบาง พวกที่ชอบหลีกเลี่ยงกฎหมาย และกงสุลตางประเทศบางคนก็คอยโอกาสหาชื่อเสียงใหแกประเทศ ของตน ใหความคุมครองแกผูกระทําผิด เปนผลเสียหายแกประเทศไทย เปนเหตุใหเกิดความระหอง ระแหงขัดแยงกันระหวางกงสุลเหลานี้กับเจาหนาที่ของไทยตลอดมา ในขณะนั้นอังกฤษมีคนในบังคับ ที่มีเชื้อสายอินเดีย มลายูและจีนที่เกิดในมลายู เปนจํานวนมากมาหากินอยูในประเทศไทย คนบังคับ กับฝรั่งเศสก็มีอยูนอย แลวยังมีคนอยูในบังคับฮอลันดา และโปรตุเกสรวมอยูดวย นอกจากนี้ผูใดที่ ประสงคจะจดทะเบียนเปนคนในบังคับของประเทศที่มีสนธิสัญญากับไทย ก็ยอมทําไดอีกดวย จึง มีกรณีที่คนจีนจํานวนมากที่หลีกเลี่ยงคําพิพากษาของศาลไทย และไมตองปฏิบัติตามระเบียบการ ของเจาหนาที่ตํารวจไทยดวย สถานการณเชนนั้นทําใหเห็นไดวาไทยมิไดเปนเจาของบานเมืองของ 5_edit.indd 35 14/02/2013 12:44:13
๓๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ตนเลย สมเด็จพระปยมหาราช ไดทรงพยายามขอรองใหอังกฤษยกเลิกสิทธิสภาพนอกอาณาเขต ดังกลาวเสีย ซึ่งฝายอังกฤษก็ยินยอม แตมีขอแมวาใหไทยยกดินแดนในมลายู (ประเทศมาเลเซีย ในปจจุบัน) ซึ่งอยูในเขตปกคลองของไทยไดแก ไทรบุรี กลันตัน ตรังกานูและปะลิส ใหแกอังกฤษ เปนการแลกเปลี่ยน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพิจารณาเห็นวา ดินแดนดังกลาว อยูนอกพระราชอาณาจักร ถึงเสียไปก็มิไดกระทบกระเทือนแกประเทศเทาใดนัก ดังนั้นพระองคจึง ทรงยอมเสียสละดินแดนในมลายูใหแกอังกฤษตามที่เรียกรองในที่สุดประเทศไทยก็สามารถแกไข สิทธิสภาพนอกอาณาเขตกับอังกฤษไดเปนผลสําเร็จ ใน พ.ศ.๒๔๕๒ 5_edit.indd 36 14/02/2013 12:44:15
๓๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การปองกันประเทศ ใน พ.ศ.๒๔๒๘ สมเด็จพระปยมหาราชจึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหจัดทหารที่รับการ ปรับปรุงใหมตามแบบยุโรปคือ ทหารบกและทหารเรือ ใหเปนระเบียบเรียบรอยและในปรุงขึ้นจึงได โปรดใหตราพระราชบัญญัติจัดการทหารขึ้น รวมการบังคับบัญชาทั้งทหารบกและทหารเรือตั้งเปน กรมหนึ่ง เรียกวา กรมยุทธนาธิการ กิจการดําเนินมาดวยดีเปนลําดับ ใน พ.ศ.๒๔๓๗ ไดทรงพระ กรุณาโปรดเหลาฯ ใหจัดตั้งกระทรวงกลาโหมขึ้น และไดพระราชบัญญัติลักษณะการเกณฑทหาร หนา กรมทหารหนา กรมทหารรักษาพระองค กรมทหารลอมวัง กรมทหารฝพายกรมทหารมา กอง ชางและกองดับเพลิง เปนตน ทรงจัดใหมีการเปลี่ยนเครื่องอาวุธยุทธภัณฑหลายอยางใหเหมาะสม การปกครองและรูปของกองทัพที่เรียบรอยขึ้น ตอมา พ.ศ.๒๔๔๒ โปรดใหเปลี่ยนเรียกนามกองทหาร เปนกรม โดยลําดับเลขทั่วไป กองทหารหนาไดนามวา “กรมทหารราบที่ ๔” ในปเดียวกันนี้ไดโปรด ใหจัดกองทัพทหารบกขึ้น ในมณฑลและจังหวัดตางๆ สมเด็จพระปยมหาราช จึงไดทรงวางรากฐาน กองทัพเรือไทย ทรงปรับปรุงเปลี่ยนแปลงกิจการที่เกี่ยวกับทหารเรือใหทันสมัย กลาวคือ จัดกําลัง และระเบียบการบังคับบัญชาใหมใหรัดกุมขึ้นพระราชทานพระราชวังเดิมใหเปนโรงเรียนนายเรือ และไดเสด็จมาเปดโรงเรียนนายเรือดวยพระองคเอง เมื่อวันที่ ๒๐ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๔๙ ทรงสราง เรือรบไวปองกันประเทศหลายลําดับดวยกัน เชน เรือพระที่นั่งเวลาครี เรือพระที่นั่งมหาจักรีลําที่ ๑ เรือมูรธาวสัตสวัสดิ์ลําที่ ๑ เรือรบหลวงสุริยมณฑลสําที่ ๑ เรือรบหลวงมกุฎราชกุมาร เรือรบหลวง สุครีพครองเมืองพระองคยังไดสงพระราชโอรสไปทรงศึกษาวิชาการทหาร ตามแบบอยางยุโรปอีก หลายพระองค เชน พระเจาลูกยาเธอกรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดชทรงศึกษาดานการทัพบกและได ทรงเปนกําลังใจสําคัญในการจัดระเบียบการกองทัพบกไวอยางทันสมัย พระเจาลูกยาเธอกรมหลวง ชุมพรเขตอุดมศักดิ์ และพระเจาลูกยาเธอเจาฟากรมหลวงสงขลานครินทรทรงศึกษาวิชาการทหาร เรือสมัยใหมและทรงเปนกําลังสําคัญในงานของกองทัพเรือเชนเดียวกัน กรมยุทธนาธิการ กระทรวงกลาโหม 5_edit.indd 37 14/02/2013 12:44:18
๓๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การเศรษฐกิจ การบริหารการคลังของคนไทยไดดําเนินมาเปนเวลานาน นับตั้งแตสมัยกรุงสุโขทัยเปนตนมา แตยังมิไดจัดตั้งหนวยงานเพื่อทําหนาที่นี้โดยเฉพาะ รัฐบาลมีรายไดจาก สวยสาอากร หรือที่เรียก กันในปจจุบันวา ภาษีอากร ๔ ชนิด ไดแก จังกอบ อากร สวย และ ฤชา ในสมัยกรุงศรีอยุธยาตอน ตน ไดมีการจัดระเบียบการปกครองฝายพลเรือนเปน ๔ แผนก เรียกวา จตุสมดภ ซึ่งประกอบดวย กรมเมือง กรมวัง กรมพระคลัง และ กรมนา โดยกรมพระคลังทําหนาที่รักษาราชทรัพยผลประโยชน ของบานเมือง มีขุนคลังเปนหัวหนาบังคับชา และมีพระคลังสินคาเปนที่เก็บและรักษาสวยสาอากร ในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (พ.ศ.๑๙๙๑ – ๒๐๓๐) ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ให ปรับปรุงแกไขระบบราชการวางระเบียบการคลังการสวยสาอากรและเศรษฐกิจใหรัดกุมทันสมัย ให ตราพระราชบัญญัติทําเนียบราชการ โดยแบงราชการออกเปนฝายทหารและพลเรือนซึ่งใหมาจนถึง สมัยกรุงรัตนโกสินทร ฝายทหารมีสมุหพระกลาโหม เปนหัวหนาดํารงตําแหนงอัครมหาเสนาบดี ฝายพลเรือนมีสมุหนายกเปนหัวหนาดํารงตําแหนงอัครมหาเสนาบดีเชนเดียวกัน และมีตําแหนง เสนาบดีจตุสดมภอีก ๔ ตําแหนง คือ ๑. เสนาบดีกรมเมือง บังคับบัญชาการรักษาพระนครและความนครบาล ๒. เสนาบดีกรมวัง บังคับบัญชาการที่เกี่ยวกับพระราชสํานักและพิจารณาคดีความของราษฎร ๓. เสนาบดีกรมพระคลัง บังคับบัญชาเกี่ยวกับการจัดการรักษาพระราชทรัพยที่ไดจากสวย สาอากรและบังคับบัญชากรมทาซึ่งเกี่ยวกับการติดตอคาขายกับตางประเทศ และยังมีหนาที่เกี่ยว กับกรมพระคลังสินคาการคาสําเภาของหลวงดวย ๔. เสนาบดีกรมนา บังคับบัญชาการเกี่ยวกับเรื่องนาและสวน การเพาะปลูกพืชพันธุธัญญาหาร ตอมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (พ.ศ.๒๓๖๗ – ๒๓๙๔) พระองคทรง สนพระทัยที่จะปรับปรุงเศรษฐกิจของประเทศไทยในยุคนั้นทางราชการมีความจําเปนตองใชจายเงิน มากกวาในแผนดินกอนๆ ทรงพยายามหาวิธีเพิ่มรายไดแผนดินดวยการใหผูกขาดการเก็บภาษีอากร โดยอนุญาตใหเจาภาษีซึ่งสวนใหญเปนชาวจีนในประเทศไทยเปนผูจัดเก็บภาษีอากรจากราษฎร โดยตรง ในแตละปเจาภาษีจะเสนอรายไดสูงสุดในการจัดเก็บภาษีแตละชนิดใหแกรัฐบาล เมื่อได รับอนุญาตจากรัฐบาลแลว เจาภาษีจัดแบงสงเงินรายไดแกรัฐบาลเปนรายเดือนจนครบกําหนดที่ ไดประมูลไวเปนการเริ่มระบบเจาภาษีนายอากรนับแตนั้นมา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว (พ.ศ.๒๓๙๔ – ๒๔๑๑) ไทยไดเปดประตู การคากับประเทศตะวันตก นับตั้งแตไดมีการลงนามใน สนธิสัญญาเบาริง กับประเทศอังกฤษเมื่อป พ.ศ.๒๓๙๘ และกับประเทศอื่นๆ บทบัญญัติในสนธิสัญญาเบาริงมีผลใหไทยตองยกเลิกการคาแบบ ผูกขาด โดยระบบพระคลังสินคาอยางเด็ดขาด เลิกลมการเก็บภาษีเบิกรองหรือคาปากเรือ มีการจัด ตั้ง ศุลกสถาน (Customs House) หรือ โรงภาษี จัดเก็บภาษีเขาในอัตรา รอยชักสาม และภาษีขา ออกตามที่ระบุไวในทายสัญญาระบบการศุลกากรแบบใหมก็นํามาใชนับแตครั้งนั้น 5_edit.indd 38 14/02/2013 12:44:20
๓๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ภายหลังสนธิสัญญาเบาริง การคาขายระหวางไทยกับตางประเทศเจริญขึ้นอยางรวดเร็ว พอคาชาวตางประเทศไดนําเงินเหรียญดอลลารเม็กซิกันมาขอแลกเปนเงินไทยมาก จนกระทั่งเงิน บาทพดดวงที่มีอยูไมพอใชหมุนเวียน ดังนั้นใน พ.ศ.๒๔๐๓ รัชกาลที่ ๔ จึงโปรดเกลาฯ ใหสราง โรง กษาปณสิทธิการ ขึ้นใน พระบรมมหาราชวัง ผลิตเงินเหรียญดวยเครื่องจักร มีทั้งที่ทําดวย ทองคํา เงิน ดีบุก และทองแดงในราคาตางกัน เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จขึ้นครองราชสมบัตินั้น ทรงมีพระชันษา ได ๑๖ พรรษาเทานั้น จึงมีสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยงศ (ชวง บุนนาค) เปนผูสําเร็จราชการ แทนพระองคระหวาง พ.ศ.๒๔๑๑ ครั้นเมื่อทรงบรรลุนิติภาวะแลว ไดทรงรับมอบอํานาจการปกครอง แผนดินจากสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยงศ และทรงเริ่มพระราชกรณียกิจในการปรับปรุงแกไข การบริหารราชการแผนดินใหทันสมัยทันที ไดมีการเปลี่ยนแปลงการบริหารงานการคลัง ซึ่งนําไปสู การสถาปนากระทรวงการคลังขึ้นในรัชกาลนี้ 5_edit.indd 39 14/02/2013 12:44:26
๔๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การปฏิรูประบบการคลัง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระราชดําริวา การบริหารการคลังของ ประเทศประสบปญหาเกี่ยวกับการจัดเก็บภาษีอากรและการจัดระบบการคลังหลายประการ กลาวคือ ๑. การจัดเก็บภาษีอากรไมมีการจัดระบบใหถูกตอง การเงินของประเทศไดถูกแบงไปอยูที่เจา นายและขุนนางผูมีอํานาจ โดยอํานาจการจัดเก็บภาษีอากรกระจายไปอยูตามกรมตางๆ เชน กรม พระคลังมหาสมบัติ กรมพระกลาโหม กรมมหาดไทย กรมนา และกรมพระสินคา เปนตน แลวแต เจากรมผูบังคับบัญชากรมนั้นๆ จะจัดตามพระประสงค ไมเปนระเบียบแบบแผนอันเดียวกันที่จะพึง ปฏิบัติเยี่ยงอารยประเทศ นอกจากนี้ ภาษีอากรที่กรมตางๆ จัดเก็บได ซึ่งจะตองมอบเงินสวนหนึ่ง ใหกรมพระคลังมหาสมบัติ ก็ปรากฏวาใหบางไมบาง เพราะไมมีระเบียบบัญญัติกฎหมายวางไวทํา เชนนั้นได ทําใหเงินผลประโยชนของแผนดินรั่วไหลไปทางอื่นเสียเปนอันมาก ๒. ระบบเจาภาษีนายอากรไมมีประสิทธิภาพ ตามที่รัฐบาลไดใหเจาภาษีนายอากรรับผูกขาด การเก็บภาษีชนิดตางๆ และนําเงินสงรัฐเพื่อเปนรายไดนํามาทํานุบํารุงประเทศนั้น ปรากฏวาใน ระยะแรกเจาภาษีนายอากรก็นําเงินสงราชการเต็มตามจํานวนและตรงเวลา แตเมื่อนานวันไปเจา ภาษีอากรมักบิดพลิ้วผัดผอน ไมสงเงินตามกําหนดและสงใหไมครบตามจํานวน อีกทั้งยังทําการรีด นาทาเรนราษฎรใหไดรับความเดือดรอน เกิดระบบการยักยอก ฉอโกงเงินหลวงของเจาหนาที่และ เจาภาษีอากร จํานวนเงินที่รัฐควรจะไดก็ไมครบตามจํานวนที่พึงได เปนผลกระทบตอเงินรายจาย ของแผนดิน จนเกือบจะไมพอใชจายในกิจการตางๆ ๓. การจัดทําบัญชีของกรมพระคลังมหาสมบัติไมเรียบรอย นับตั้งแตรัชสมัยพระบาทสมเด็จ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมาจนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู การทําบัญชีรับและ จายเงินของกรมพระคลังมหาสมบัติ มิไดมีปรากฏไวเปนแบบอยางและเปนหลักฐานใหตรวจสอบได จึงไมทราบแนนอนวาในแตละป รัฐไดรับเงินเทาไร และจายราชการเทาไร มีกําไรหรือขาดทุน เมื่อ พระคลังมหาสมบัติแตละคนดับสูญไป บัญชีนั้นก็สูญหายไปหมด ไมมีการจัดแจงเรียบเรียงบัญชีไว สําหรับแผนดิน เมื่อสิ้นปก็มิไดงบบัญชีขึ้นทูลเกลาฯ ถวายใหทรงทราบเปนบัญชีขางที่ไวสําหรับทรง ตรวจดูตัวเงินแผนดินวามีเงินมากนอยเพียงใด ดังนั้น เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดเสด็จขึ้นวาราชการแผนดินโดยเด็ด ขาดจึงทรงเริ่มทําการปฏิรูปการคลังโดยโปรดเกลาฯ ใหตั้งหอรักษาภากรพิพัฒน ขึ้นเมื่อ พ.ศ.๒๔๑๖ ในพระบรมมหาราชวัง ใหเปนที่ทําการของเจาพนักงานพระคลังมหาสมบัติ และใหมีพนักงานบัญชี กลางสําหรับรวบรวมบัญชีเงินผลประโยชนแผนดินและตรวจตราการเก็บภาษีอากรซึ่งกระทรวง ตางๆ เปนเจาหนาที่เก็บนั้นใหรูวาเปนจํานวนเงินเทาใด และเรงเรียกเงินของแผนดินในดานภาษี อากรใหสงเขาพระคลังมหาสมบัติตามกําหนด พรอมกันนั้นไดทรงตราพระราชบัญญัติสําหรับหอ รัษฎากรพิพัฒน จุลศักราช ๑๒๓๕ หรือ พ.ศ.๒๔๑๖ 5_edit.indd 40 14/02/2013 12:44:28
๔๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 41 14/02/2013 12:44:36
๔๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) จากพระราชบัญญัติสําหรับหอรัษฎากรพิพัฒนพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ไดพระราชทานอํานาจแกสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟามหามาลา กรมพระยาบําราบปรปกษ ทรงจัดใหมีเจาพนักงานบัญชีกลางรวบรวมพระราชทรัพย ซึ่งขึ้นในทองพระคลังทั้งปวงตั้งสําหรับ งานอยูในหอรัษฎากรพิพัฒนในพระบรมมหาราชวัง ใหมีแบบธรรมเนียมที่เจาภาษีนายอากรตอง ปฏิบัติในการรับประมูลผูกขาดจัดเก็บภาษีอากร ใหมีเจาจํานวนภาษีของพระคลังทั้งปวงมาทํางาน ในสํานักงานเปนประจํา เพื่อตรวจตราเงินภาษีอากรที่เจาภาษีนายอากรนําสงตอพระคลังแตละแหง โดยครบถวนตามงวดที่กําหนดให ภายหลังที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงวางระเบียบสําหรับปรับปรุงการ คลังของประเทศตามพระราชบัญญัติสําหรับหอรัษฎากรพิพัฒนไปแลว ทรงพระราชดําริวา การ ภาษีอากรอันเปนเงินผลประโยชนกอนใหญสําหรับใชจายในราชการทํานุบํารุงบานเมือง และใชจาย เปนเบี้ยหวัดเงินเดือนขาราชการฝายทหารและพลเรือนนั้น พระคลังมหาสมบัติยังจัดไมรัดกุมเปน ระเบียบเรียบรอย เงินผลประโยชนของรัฐบาลยังกระจัดกระจายตกคางอยูกับเจาภาษีนายอากร เปนจํานวนมาก เปนเหตุใหเงินยังไมพอใชจายในราชการและทํานุบํารุงบานเมืองใหสมดุล จึงทรง ปรึกษากับที่ปรึกษาราชการแผนดิน หรือเคาน ชิลเลอร ออฟ สเตด (Councillors of State) พรอม ดวยคณะเสนาบดี ตราพระราชบัญญัติกรมพระคลังมหาสมบัติจุลศักราช ๑๒๓๗ ขึ้นเมื่อวันที่ ๑๔ เมษายน พ.ศ.๒๔๑๘ วาดวยกรมตางๆ ซึ่งจะเบิกเงินสงของทางราชการ พระราชบัญญัติสําหรับกรมพระคลังมหาสมบัติฉบับนี้ถือไดวาเปนกฎหมายงบประมาณฉบับ แรกของเมืองไทย ดังปรากฏอยูในมาตราที่ ๑ และมาตราที่ ๒ ของพระราชบัญญัติ และจากพระ ราชบัญญัติฉบับนี้เห็นไดวา กรมพระคลังมหาสมบัติมีฐานะเปนกระทรวงเพราะใหคําภาษาอังกฤษ เพื่อเรียกอธิบดีวา มินิสเตอร ออฟ ฟแนนซ (Ministry of Finance) เมื่อเปรียบเทียบเจาหนาที่ผูรับผิดชอบตามที่ปรากฏในพระราชบัญญัติสําหรับกรมพระคลัง มหาสมบัติกับหนวยงานในกระทรวงการคลังสมัยปจจุบัน จะเห็นไดดังนี้ ๑. เจาพนักงานบัญชีรับเงิน อํานาจและหนาที่ของเจาพนักงานผูนี้เปนหนาที่ของกรม สรรพากร กรมสรรพสามิต และกรมศุลกากร ๒. เจาพนักงานบัญชีจายเงิน และเจาพนักงานผูเก็บเงิน เปนอํานาจและหนาที่ของกรม ธนารักษ ๓. ปลัดอธิบดี เทียบเทากับ ปลัดกระทรวง และอธิบดีกรมบัญชีกลาง ๔. เจาพนักงานใหญ ก็คือประธานคณะกรรมการตรวจเงินแผนดิน กรมพระคลังมหาสมบัติตามที่กลาวมาแลวนี้ ก็คือกระทรวงการคลังในปจจุบันนั่นเอง และ โดยที่กรมพระคลังมหาสมบัติไดรับการสถาปนาขึ้น ณ วันที่ ๑๔ เมษายน พ.ศ.๒๔๑๘ จึงถือเอาวัน นี้เปนวันสถาปนากระทรวงการคลัง นับถึงบัดนี้เปนปที่ ๑๒๐ 5_edit.indd 42 14/02/2013 12:44:37
๔๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ในป พ.ศ.๒๔๓๐ เมื่อสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเทวัญอุไทยวงศ กรมพระยา เทวะวงศวโรปการ จะเสด็จเปนผูแทนพระองคในชวยงานฉลองรัชกาลสมเด็จพระบรมราชินีนาถ วิคตอเรีย ครบ ๕๐ ป ณ ประเทศอังกฤษ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวตรัสสั่งใหไป พิจารณาดูแบบอยางการปกครองของประเทศในทวีปยุโรป เมื่อสมเด็จกรมพระยาเทวะวงศโรปการ เสด็จกลับมา ก็ถวายรายงานใหทรงทราบในป พ.ศ.๒๔๓๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตราพระราชบัญญัติพระธรรมนูญการปกครองแผนดินขึ้น กําหนดการ ปกครองสวนกลางเปนกระทรวง ทบวง กรมตางๆ ซึ่งถือเปนการปฏิรูปการปกครองของไทยใหทัน สมัย กรมพระคลังมหาสมบัติจึงไดรับการยกฐานะเปนกระทรวง 5_edit.indd 43 14/02/2013 12:44:44
๔๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ในป พ.ศ.๒๔๓๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระราชดําริวา เมื่อกรม พระคลังมหาสมบัติไดรับการยกฐานะขึ้นเปนกระทรวงแลว ตําแหนงเจาพนักงานตางๆ ซึ่งไดทรง พระกรุณาโปรดเกลาๆ ซึ่งไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ตั้งขึ้นตามพระราชบัญญัติกรมพระคลัง มหาสมบัติ พ.ศ.๒๔๑๘ ไมเพียงพอแกราชการที่เปนอยู ตําแหนงและหนาที่ของผูจะมารับราชการ ตามพระราชบัญญัติเดิมนั้น ก็ยังเปนการบกพรอง ขาดเกิน กาวกายไมเรียบรอยสมควรจะไดจัดการ แกไขเพิ่มเติมพระราชบัญญัติแบงกรมและตําแหนงหนาที่ ใหเหมาะสมแกกาลสมัย จึงทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ให ตราพระราชบัญญัติพระธรรมนูญหนาที่ราชการในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติขึ้น เมื่อวันที่ ๗ ตุลาคม ๒๔๓๓ พระราชสมบัติพัสดุทั้งปวง กับถือบัญชีพระราชทรัพยสําหรับแผนดินทั้งสิ้น และเก็บภาษี อากรเงินขึ้นแผนดินตลอดทั่วพระราชอาณาจักร มีเสนาบดีรับผิดชอบบังคับราชการในกระทรวง สิทธิ์ขาด ประกอบดวยกรมเจากระทรวงและกรมขึ้น รวมเปนกรมใหญ ๑๓ กรม ดังนี้ ๑. กรมเจากระทรวง มี ๕ กรมยอย ไดแก ๑.๑ กรมพระคลังกลาง มีหนาที่ประมาณการรับจายเงินแผนดินวาดวยภาษีอากรและบังคับ บัญชาราชการในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติทั้งหมด ๑.๒ กรมสารบัญชี มีหนาที่รับจายเงินแผนดินและถือสารบาญชีพระราชทรัพยทั้งหมด ๑.๓ กรมตรวจ มีหนาที่ตรวจบัญชี ตรวจราคา ตรวจรายงานการรับจายเงินแผนดิน และ สรรพราชสมบัติการภาษีอากรทั้งหมด ๑.๔ กรมเก็บ มีหนาที่รักษาพระราชทรัพยทั้งหมด ๑.๕ กรมพระคลังขางที่จัดการเงินในพระองคของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ๒. กรมขึ้น มี ๘ กรม แบงเปน ๒ แผนก คือ ก. กรมทําการแผนดิน มี ๓ กรมยอย คือ ๒.๑ กรมกระสาปนสิทธการ มีหนาที่ทําเงินตรา ๒.๒ กรมพิมพธนบัตร มีหนาที่ทําเงินกระดาษและตั๋วตรา ๒.๓ กรมราชพัสดุ มีหนาที่จัดการซื้อจายของหางหลวง และรับจายของสวย ข. กรมเจาจํานวนเก็บเงินภาษีอากร มี ๕ กรมยอย คือ ๒.๔ กรมสวย มีหนาที่เรงเงินคาราชการตัวเลขและคาธรรมเนียม ๒.๕ กรมสรรพากร มีหนาที่จัดเก็บเงินอากรตางๆ ๒.๖ กรมสรรภาษี มีหนาที่เก็บเงินภาษีตางๆ ๒.๗ กรมอากรที่ดิน มีหนาที่เก็บเงินอากร คาที่ตางๆ ๒.๘ กรมศุลกากร มีหนาที่เก็บเงินภาษีขาเขา ขาออก ในป พ.ศ.๒๔๓๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ให กรมพระคลังขางที่ ซึ่งแตเดิมสังกัดกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ ใหมาสังกัดกระทรวงมุรธาธิการ ปจจุบัน กรมพระคลังขางที่ไดเปลี่ยนมาเปนสํานักงานพระคลังขางที่สังกัดอยูในสํานักพระราชวัง 5_edit.indd 44 14/02/2013 12:44:46
๔๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การยกเลิกระบบเจาภาษีอากร นับตั้งแตรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว การเก็บภาษีอากรจากราษฎรใชวิธี การประมูลผูกขาด ใหเจาภาษีนายอากรรับผูกขาดไปเก็บภาษีจากราษฎรทุกป ปรากฏวาวิธีการ ดังกลาวนี้ไมมีประสิทธิภาพรัฐบาลไมไดรับเงินผลประโยชนครบตามจํานวน ถึงแมวาจะไดมีการ ปรับปรุงมาตรการตางๆ เชนการตั้งหอรัษฎากรพิพัฒน พ.ศ.๒๔๓๖ พันเอกพระยาฤทธิรงคําณเฉท (สุข ชูโต) สมุหเทศาภิบาลมณฑลปราจีนบุรี ไดเสนอใหเจาพนักงานของรัฐบาลจัดเก็บภาษีอากรเอง ในสมัยพี่พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาศรีสิทธิธงไชย กรมขุนสิริธัชสังกาศ เปนเสนาบดีกระทรวง พระคลังมหาสมบัติ แตยังไมไดดําเนินการอยางใด จนกระทั่งเมื่อ พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจา ไชยันตมงคล กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย มาเปนเสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ (พ.ศ.๒๔๓๙ – ๒๔๔๙) ทรงทราบเรื่องและทรงเห็นวาเปนผลดีสมตามความมุงหมายของรัฐบาล จึงมีพระประสงค จะปรับปรุงแกไขวิธีการเก็บภาษีอากร และไดกราบทูลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เสนอวิธีการปรับปรุงการเก็บภาษีอากรใหม ยกเลิกการประมูลผูกขาดเก็บภาษีอากรเปลี่ยนมาเปน รัฐบาลดําเนินการเก็บเอง และไดมีการตราพระราชบัญญัติเจาภาษีนายอากร จุลศักราช ๑๒๓๕ หรือ ๒๔๑๖ ขึ้น โดยมีสาระพอสรุปไดดังนี้ ๑. การประมูลภาษีใดๆ ก็ตาม จะตองยื่นเรื่องราวของประมูลที่หอรัษฎากรพิพัฒน และเมื่อผล ปรากฏวาประมูลไดจะตองสงเงินลวงหนา ภาษีอากรจริงที่เก็บไดมาชําระในแตละงวด เจาพนักงาน ก็จะหักเงินลวงหนาที่วางไวจนครบ ๓ เดือน เมื่อยังไมนํามาสงก็จะเปดประมูลภาษีนั้นๆ ขึ้นใหม ๒. เมื่อเจาภาษีนายอากรคนใดรับทําภาษีอากรนั้นๆ ครบ ๑ ป แลว เมื่อขึ้นปใหมไมมีผูมา ประมูลใหม รัฐจะใหผูประมูลรายเการับทําตอไป โดยเรียกเงินลวงเงินหนา ๓ เดือนเชนกัน ๓. เจาภาษีนายอากรคนใหมไมสามารถเก็บเงินไดตามกําหนดที่ระบุไวในพิกัดทองตรา หาม เจาภาษีนายอากรผูนั้นรับทําภาษีอีกตอไป ๔. ในการเก็บภาษีอากรที่ขาดทุน เจาภาษีนายอากรจะรองเรียนไดตอเมื่อทําภาษีครบ ๑ ป แลว เพื่อเจาพนักงานบัญชีกลางจะไดออกประกาศใหมีการประมูลใหม ๕. การเก็บภาษีอากรทุกประเภทใหแบงสวนสงเปน ๑๒ งวดเหมือนกันหมด ๖. หามการติดสินบนเจาจํานวนและเจาพนักงาน ในการทําภาษีอากร และในขณะเดียวกันก็ หามเจาจํานวน กดขี่ขมขูเจาภาษี นายอากรและผูที่จะรับทําภาษีอากร ตลอดจนเมื่อมีคดีเกี่ยวกับ ภาษีอากรเกิดขึ้น เจาจํานวนผูรับผิดชอบจะตองใหความยุติธรรม ยกเวนในกรณีที่ไมสามารถตัดสิน ได เสนอตออธิบดีหอรัษฎากรพิพัฒนเปนผูตัดสิน 5_edit.indd 45 14/02/2013 12:44:48
๔๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การทํางบประมาณแผนดิน เพื่อใหรับจายเงินของแผนดินเปนไปอยางรัดกุมใน พ.ศ.๒๔๓๙ พระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหมีการจัดทํางบประมาณแผนดินขึ้นเปนครั้งแรก กระทรวงพระ คลังมหาสมบัติเริ่มวางระเบียบการจัดงบประมาณรายจาย แลวรวบรวมขึ้นทูลเกลาฯ ถวายเพื่อ ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตและจะไมมีการจายเงินเกินงบประมาณโดยที่มิไดรับความเห็น ชอบจากองคพระมหากษัตริยเสียกอน นอกจากนี้ ยังวางระเบียบการควบคุมการใชจายเงินของ กระทรวงและกรมตางๆ ทั้งหมด การจัดงบประมาณอยางคราวๆ นี้ เปนการกําหนดรายจายมิให เกินกําลังของเงินรายได เพื่อรักษาดุลยภาพและความมั่นคงของฐานะการคลังของประเทศใน พ.ศ. ๒๔๔๔ รัฐบาลสามารถจัดพิมพงบประมาณรายรับรายจายแผนดินขึ้นเปนครั้งแรก อนึ่ง ในการจัดทํางบประมาณแผนดินนี้ โปรดฯ ใหแยกการเงินสวนแผนดิน และสวนพระองค ออกจากกันอยางเด็ดขาด พระราชทรัพยสวนพระองคนั้น ใหพระคลังขางที่ เปนผูจัดการดูแล 5_edit.indd 46 14/02/2013 12:44:54
๔๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การเงิน การเงินในรัชสมัยของพระองคไดขยายตัวออกไปมาก เพราะการคาขายไดกวางขวางขึ้น มากกวาแตกอน ไดมีการทําสัญญาพระราชไมตรี กับตางประเทศมากขึ้น พระองคจึงทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหเปดโรงกษาปนสิทธิการขึ้นใหม โดยสั่งเครื่องทําเงินตรามาจากประเทศอังกฤษใน พ.ศ.๒๔๑๙ เพื่อทําเงินตราใหพอแกความตองการของตลาด และ ใน พ.ศ.๒๔๒๒ ที่ไดทรงปรับปรุง หนวยเงินปลีกใหม โดยใหยกเลิกเงินเหรียญเฟอง เสี้ยว อัฐ และโสฬส และใชอัตราทศนิยมแทน คือ ใชหลักสิบ เปนเหรียญ นับเปนเรื่องสําคัญทําใหตลาดเงินไดรับความสะดวกขึ้นใน พ.ศ.๒๔๒๓ โปรด ใหทําธนบัตรและจัดตั้งกรมธนบัตรขึ้นในกระทรวงพระคลังตอมาใน พ.ศ.๒๔๔๕ สภาวะการเงินของ โลกไดรับความกระทบกระเทือนจากการที่ไดมีการคนพบแรเงินกันมาก คาของเงินบาทไดตกตํ่าลง ดังนั้นในวันที่ ๑ พฤษภาคม ๒๔๕๑ จึงโปรดใหตราพระราชบัญญัติมาตราทองคําขึ้น ตามพระราช บัญญัตินี้กําหนดใหมีเหรียญกษาปนทองคําราคา ๑๐ บาทขึ้น และใหตั้งเงินทุนสํารองขึ้นสวนหนึ่ง สําหรับรักษาคาแลกเปลี่ยนระหวางเงินตราไทยกับเงินตราตางประเทศไวใหยืนที่มั่นคงโดยผลของ พระราชบัญญัตินี้ ทําใหคาของเงินตราไทยเขาสูอัตราแลกเปลี่ยนเงิน คือ ๑๓ บาท ตอ ๑ ปอนด เหรียญและธนบัตรในสมัยรัชกาลที่ ๕ 5_edit.indd 47 14/02/2013 12:44:58
๔๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การธนาคาร เมื่อวันที่ ๑๐ มกราคม พ.ศ.๒๔๔๙ ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานพระบรมราชา นุญาตใหนิติบุคคล จัดตั้งธนาคารสยามกัมมาจล(เดิม เรียกวา บุคคลัภย Book club) คือธนาคาร ไทยพาณิชยในปจจุบันนี้ นับวาเปนธนาคารแหงแรกในประเทศไทยที่ตั้งขึ้นดวยจํานวนทุนของคน ไทย เพื่อชวยเหลือในการพาณิชยของบานเมือง ผลจากการที่ทรงทํานุบํารุงเศรษฐกิจของประเทศ ทําใหมีเงินเหลือสําหรับใชจายเพื่อความเจริญวัฒนาของชาติในดานอื่นอีกหลายดาน โดยเฉพาะใน ดานการคมนาคม และการกอสรางสิ่งสาธารณูปโภค บริษัทแบงกสยามกัมมาจล ทุนจํากัด ปจจุบันคือธนาคารไทยพาณิชย 5_edit.indd 48 14/02/2013 12:45:01