๔๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การคมนาคม การปรับปรุงการคมนาคม ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ แบงได ๒ ประเภท คือ ๑. ทางนํ้า ไดแก การขุดและซอมแซมคูคลองตางๆ และที่พิเศษกวากอนๆ คือ การทําประตู ระบายนํ้า เขื่อนกั้นนํ้า และเขื่อนกั้นตลิ่งพัง ๒. ทางบก ไดแก การสรางถนน สะพาน ทางรถราง รถไฟ และการสั่งยานพาหนะตางๆ เขา มาใชในบานเมือง เชน รถยนต ฯลฯ สมเด็จพระปยมหาราชทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางถนนเยาวราชขึ้น เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๔ ปเดียวกันนี้ไดโปรดใหสรางถนนราชดําเนินซึ่งถือเปนงานวางผังเมืองชิ้นเอกที่คนรูจักกัน แพรหลาย นับเปนถนนที่สวยงามเชิดหนาชูตาพระนครเปนอยางยิ่งและเพื่อใหรับกับถนนราชดําเนิน พระองคไดโปรดใหตกแตงขายบริเวณทองสนามหลวงออกเปนรูปวงรีและปลูกตนมะขามรอบสนาม หลวงดวย ถนนสายอื่นๆ ที่โปรดใหสรางและปฏิสังขรณ คือ ถนนบํารุงเมือง เจริญกรุง วังบูรพา อุณากรรณ และถนนดินสอ นอกจากนี้ยังไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางสะพานสําคัญ เชน สะพานผานพิภพลีลา ผานฟาลีลาศ มัฆวานรังสรรค และ เทวกรรมรังรักษ เปนตน ในวันเฉลิมพระชนมพรรษาแตละป ก็ โปรดพระราชทานเงินสรางสะพานแตละปไป ซึ่งสะพานดังกลาวจะมีคําวา “เฉลิมนําหนา และมี เลขอยูทายอันหมายถึง พระชนมายุในปนั้นๆ สะพานแรกที่โปรดใหสราง คือ สะพานเฉลิมศรี ๔๒ และยังมีสะพานอื่นๆ เชน สะพานเฉลิมเผา ๔๔ เฉลิมโลก และเฉลิมภาพ เปนตน ทรงพระอุตสาหะ พระราชทานพระราชทรัพยสรางกวา ๑๐ สะพาน 5_edit.indd 49 14/02/2013 12:45:04
๕๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) สะพานผานพิภพลีลาเปนสะพานขามคูคลองเมืองเดิมในเขตพระนคร กรุงเทพฯ เปนสะพาน ที่เชื่อมกับถนนราชดําเนินในและถนนราชดําเนินกลาง สะพานนี้เดิมเปนสะพานโคง มีโครงเหล็ก พ.ศ.๒๔๔๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ ใหสรางสะพานใหมใหกวาง และ งดงามขึ้นเชนเดียวกับสะพานมัฆวานรังสรรค ซึ่งสรางเมื่อ พ.ศ.๒๔๔๓ เพื่อรับกับถนนราชดําเนินใน ที่สรางขยายใหม เมื่อสรางเสร็จ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานนามสะพานวา “สะพาน ผานพิภพลีลา” และเสด็จพระราชดําเนินทรงประกอบพิธีเปดสะพาน เมื่อวันที่ ๑๕ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๔๙ เมื่อ พ.ศ.๒๔๔๓ (รัตนโกสินทร ศก ๑๑๘) ในอภิลักขิตสมัยที่พระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัวมีพระชนมายุ ๔๗ พรรษา ทรงมีพระราชศรัทธาบริจาคพระราชทรัพย สรางถนนและสะพาน เพื่ออุทิศเปนสาธารณทาน ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางสะพานผดุง กรุงเกษมเชื่อมถนนตลาดและถนนทายตลาด (ปจจุบัน คือ ถนนนครสวรรค) พระราชทานนามวา “สะพานเทวกรรมรังรักษ” โดยสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอเจาฟาฯ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ ทรงเปนผูอํานวยการสราง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จพระราชดําเนินทรง ประกอบพิธีเปดเมื่อวันที่ ๑๕ พฤศจิกายน ๒๔๔๓ สะพานเทวกรรมรังรักษที่สรางขามคลองผดุงกรุงเกษมนั้น ไดรับพระราชทานนามใหไพเราะ คลองจองกันตามที่กอสรางกอนหลัง ดังนี้ สะพานเทเวศรนฤมิตร สะพานวิศุกรรมนฤมาน สะพาน มัฆวานรังสรรค สะพานเทวกรรมรังรักษ และสะพานจตุรภัคตรรังสฤษดิ์ 5_edit.indd 50 14/02/2013 12:45:07
๕๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ตอมา เมื่อ พ.ศ.๒๕๑๘ กรุงเทพมหานครไดปรับปรุงขยายสะพานเทวกรรมรังรักษ โดยรื้อ สะพานเดิมแลวสรางขึ้นใหม ใหกวางเปน ๑๕ เมตร ทางเทากวางดานละ ๒.๕๐ เมตร นอกจากนี้ยังทรงขุดคลองเปดที่นาระหวางสองฟากคลอง เพื่อใหราษฎรเขาจับจองที่ดินเพื่อ การเพาะปลูกตอไป ในทองที่แถบเมืองฉะเชิงเทรา นับเปนอีกแหลงหนึ่งที่ทรงมีพระราชดําริสงเสริมการทํานา ของราษฎร ดวยการขุดคลองเพื่อบํารุงการเพาะปลูก และอาศัยเปนเสนทางขนสงลําเลียงสินคา ขาว เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๓ สมเด็จพระปยมหาราชโปรดใหจางบริษัทขุดคลองและคูนาสยามจัดการขุด คลองในทองทุงนาระหวางลุมแมนํ้าเจาพระยากับจังหวัดนครนายก และพระราชทานนามคลองขุด นี้วาคลองรังสิตประยุรศักดิ์หรือที่รูจักกันวาคลองรังสิต นอกจากการขุดคลองแลวยังทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหจัดการทางรถไฟ เพื่ออํานวยความ สะดวกใหประชาชนในการคมนาคม สืบเนื่องจากการขยายอํานาจของมหาอํานาจตะวันตก ในประเทศแถบทวีปเอเชีย ทําให สมเด็จพระปยมหาราชตัดสินพระทัยสรางทางรถไฟ สายยุทธศาสตรขึ้น นั่นคือ ทางรถไฟสาย กรุงเทพฯ ถึงนครราชสีมา เดือนตุลาคม พ.ศ.๒๔๓๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหตั้งกรมรถไฟหลวงขึ้น สังกัดกรมโยธาธิการ ตอมาเมื่อวันที่ ๒๖ มีนาคม พ.ศ.๒๔๓๙ การดําเนินงานแลวเสร็จจึงเปดเดินรถไฟชวงกรุงเทพฯ – พระนครศรีอยุธยา แลวเสร็จ และเสด็จ ทรงประกอบพระราชพิธีเปดการเดินรถไฟระหวางกรุงเทพฯ – พระนครศรีอยุธยา ระยะทาง ๗๑ กิโลเมตร 5_edit.indd 51 14/02/2013 12:45:10
๕๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) เมื่อวันที่ ๒๑ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว และ สมเด็จพระนางเจาเสาวภาผองศรี พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดําเนินทําพิธีเปดทางรถไฟ สายนครราชสีมา และมีพระราชดํารัสในวันนั้นวา ทรงถือวาวันที่เปดทางรถไฟสายกรุงเทพฯ – นครราชสีมานี้เปนวันมงคลวันหนึ่งในพระชนมชีพของพระองค และทางราชการไดถือเอาวันนั้น เปน “วันสถาปนากิจการรถไฟหลวง” เมื่อดําเนินงานรถไฟแลวเสร็จตลอดสาย หลังจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงเปดทางรถไฟสายใตชวงกรุงเทพฯ – เพชรบุรี เมื่อวันที่ ๑๙ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๔๖ และสายตะวันออก ชวงกรุงเทพฯ – ฉะเชิงเทรา เมื่อ พ.ศ.๒๔๔๘ โดยเปดใชเมื่อวันที่ ๒๔ มกราคม พ.ศ.๒๔๕๐ พระองคยังไดพระราชทานพระบรมราชานุญาตใหบริษัท วิสาหกิจสวนบุคคล สรางทางรถไฟ ขึ้นหลายสาย เชน ทางรถไฟสายกรุงเทพฯ ถึงปากนํ้า สายธนบุรีถึงทาจีน และสายพระพุทธบาท ถึงสระบุรี รวมระยะทางรถไฟที่ไดกอสรางสําเร็จและเปดใหประชาชนไดสัญจรในตอนปลายรัชกาลนั้น มีความยาวทั้งสิ้น ๙๒๘ กิโลเมตร (อยูในระหวางกอสรางอีก ๖๙๐ กิโลเมตร) พระบาทสมเด็จพระจุลจมอเกลาเจาอยูหัว และสมเด็จพระนางเจา พระบรมราชินินาถ ทรงประกอบพิธีเปดทางรถไฟสายนครราชสีมา 5_edit.indd 52 14/02/2013 12:45:12
๕๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) “การไปรษณีย ถาไมไวใจที่ใชคนหัวเมือง ก็ตองเปนอันจางแตซึ่งจะใหประมาณวาจะใหเทาไร นั้นวาไมถูกถานอยไดยิ่งดีเพราะทุกวันนี้เงินเดือนกรมไปรษณียโทรเลขก็มากมายนักหนา แตยังไม เห็นคุณอันใดที่มีมาจากเงินที่เสียไป ถาจะใหไดเสียเงินแตนอยใหไดเห็นคุณของการที่จัดไดบางจึง จะเปนการดี” เมื่อเวลาไดลวงเลยมาเกือบกลางป พ.ศ.๒๔๒๖ แมจะไดจัดเตรียมสถานที่ทําการ เครื่องมือ ใชสอยตางๆ ไวเกือบพรอมหมดแลว ก็ยังไมสามารถจะกําหนดเปดการไปรษณียขึ้นยังความไมสบาย พระทัยแตพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวเปนอันมาก ดังจะเห็นไดจากพระราชหัตถเลขาลงวันพุธ ขึ้น ๘ คํ่า เดือน ๗ ปมะแม เบญจศก จุลศักราช ๑๒๔๕ (ประมาณเดือนมิถุนายน ๒๔๒๖) ที่ทรงมี ถึง สมเด็จพระเจานองยาเธอ เจาฟาภานุรังษีสวางวงศ บางตอน ดังนี้ “ถึงทานเล็ก ดวยฉันมีความรอนใจดวยการซึ่งเปนหนาที่ของเธอนัก ดูเนือยอยูอยางไร เห็น เปนเปดประตูตอการเสียทั้งสองประการ คือเสียในกระบวนราชการอยางหนึ่ง เสียในการเปลือง เงินอยางหนึ่ง เรื่องสี่ เมื่อจัดการรับสงในเครื่องเสร็จแลวก็ดี แตกระบวนจะสงหนังสือไปมา ไมไดจัดลง เปนอยางไรไดการโปสตก็คางโรเรมานมนาม ดังนี้ เมื่อไรจะไดสงหนังสือไปมาได การโปสตนี้ควร จะแลว ไดใชบอกหนังสือไปมากอนนี้ชานานมาแลว การก็ยังไมเปนโลเปนพายอันใดจนบัดนี้ก็ยิ่ง เปนเวลาตองการอยางยิ่งขึ้นอีก จึงตองเตือนเธอวาเมื่อใดจะไดลงมือสงหนังสือ ออฟฟศไปรษณีย ไดเปดนานแลว” ที่ทําการไปรษณีย เปนสํานักงานใหญเมื่อแรกตั้ง เปดทําการเมื่อวันที่ ๔ ส.ค ๒๔๒๖ 5_edit.indd 53 14/02/2013 12:45:15
๕๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) แมจะไมพอพระราชหฤทัยที่การเปดการไปรษณียตองลาชามานานเมื่อทรงทราบปญหาและขอ ขัดของที่เจาฟาภาณุรังษีสวางวงศ กราบบังคมทูลฯ ใหทราบแลว ก็ทรงมีพระมหากรุณาธิคุณแนะนํา ใหสมเด็จพระเจานองยาเธอเจาฟาภาณุรังษีสวางวงศ ใหชักชวนนายเฮนรี่ อาลาบาศเตอรมาชวยงาน เมื่อไดเปดการไปรษณียขึ้นในวันที่ ๔ สิงหาคม ๒๔๒๖ และไดรับความนิยมจากประชาชน มากเกินกวาที่ทรงคาดหมายไว จึงไมนาแปลกใจแตอยางใดที่จะยังความพอพระทัยแดพระบาท สมเด็จพระเจาอยูหัวเปนอันมาก ในวันเฉลิมพระชนมพรรษา ป พ.ศ.๒๔๒๖ จึงทรงมีพระราชดํารัส แกขาราชการและคณะทูตานุทูตที่มาเฝาถวายพระพรชัยวาทรงรูสึกแปลกพระทัยไมทรงคิดวาจะมี คนใชกันมาก ทําใหทรงมีกําลังใจที่จะขยายการไปรษณียออกไปทั่วพระราชอาณาจักร และสมัคร เขาเปนสมาชิกของสหภาพสากลไปรษณียตอไป สิ่งสาธารณูปโภคที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดใหจัดสรางขึ้น คือ ทรง ริเริ่มใหมีการใชไฟฟาขึ้นในประเทศไทย ตอมาโปรดใหมีการวางสายโทรเลขขึ้นระหวางกรุงเทพฯ กับ สมุทรปราการ เมื่อ พ.ศ.๒๔๑๘ อีก ๓ ปตอมา คือ พ.ศ.๒๔๒๑ ก็ไดขยายตอไปจนถึงบางปะอิน และ ทรงตั้งเปนกรมโทรเลขขึ้นเมื่อ พ.ศ.๒๔๒๖ ไดโปรดใหกอตั้งการไปรษณียและวางสายโทรศัพทขึ้นใน พ.ศ.๒๔๒๕ และยกขึ้นเปนกรมไปรษณีย เมื่อ พ.ศ.๒๔๒๖ เชนกัน ตอมาใน พ.ศ.๒๔๔๑ จึงไดโปรด ใหรวมงานทั้งสองกรมเขาดวยกันเรียกวากรมไปรษณียโทรเลข สังกัดอยูกระทรวงโยธาธิการ หลังจาก นั้นไดขยายกิจการออกไปตามหัวเมือง พระองคยังไดโปรดใหจัดสงผูแทนไปประชุมสหภาพสากล ไปรษณียที่กรุงเบอรน ประเทศสวิตเซอรแลนดดวย สิ่งที่สืบเนื่องจากการมีไฟฟาใชอีกประการหนึ่ง คือ การมีรถรางเดินดวยไฟฟาแตเดินรถรางใชมาลากเชนเดียวกับรถมา ครั้นเมื่อมีไฟฟาใชแลวจึงได มีบริษัทตางประเทศเขามาขอพระบรมราชานุญาตเดินรถรางขึ้นในพระนครซึ่งพระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัว ก็ไดพระราชทานสัมปทานให เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๐ การเดินรถรางไดกระทําเปน ครั้งแรกเมื่อวันที่ ๒๒ กันยายน พ.ศ.๒๔๓๑ นับเปนครั้งแรกของประเทศไทยและในทวีปเอเชียดวย นอกจากนี้ไดมีพระบรมราชโองการ ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทราจุฬาลงกรณ พระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัว ดํารัสเหนือเกลาฯ ใหประกาศทราบทั่วกันวา กรุงเทพมหานครเปนพระราชธานีที่ประชุมตั้งอยูเปนอันมาก ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตั้งการสุขาภิบาลจัดการใหเปนประโยชน ความสุขแลความสะดวกแกชนทั้งปวงขึ้นไวแลว แต การยังหาสําเร็จไดดีดังพระราชประสงคไม เหตุดวยขาดสิ่งสําคัญ คือ นํ้า ซึ่งสําหรับจะบริโภค แล ใชสอยชําระลางสิ่งซึ่งไมสะอาดเพื่อบําบัดโรคภัยแลใหเจริญความสุขสําราญในพระนครไดทรงพระ ราชดําริมาชานาน แตหากเปนการขัดของอยูดวยเหตุตางๆ มีแผนดิน กรุงตํ่า ไมมีสายนํ้าที่ไหลมา จากภูเขาในที่ใกล เปนตน จึงยังมิไดทําสําเร็จลงได บัดนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหกรมสุขาภิบาล จัดการที่จะนํานํ้ามาใชในพระนคร ตามแบบอยางที่สมควรแกภูมิประเทศเห็นวาจะทําการสําเร็จตลอดได ดวยใชเงินทุนประมาณ ๓,๐๐๐,๐๐๐ บาทเศษ จึงนําความขึ้นกราบบังคมทูลพระกรุณาทราบฝาละอองธุลีพระบาทราชา นุญาตใหกรมสุขาภิบาลเริ่มจัดการนํานํ้ามาใชในพระมหานครโดยกําหนดที่จะกลาวตอไปนี้ 5_edit.indd 54 14/02/2013 12:45:17
๕๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) บุรุษไปรษณีย สมัยรัชกาลที่ ๕ ๑. ใหตั้งทําที่ขังนํ้า ที่คลองเชียงราก แขวงเมืองปทุมธานีอันเปนที่พนเขตนํ้าเค็มจะขึ้นทุก ฤดูกาล ๒. ใหขุดคลองแยกจากที่ขังนํ้านั้น สําหรับใหนํ้าเดินมาตามลําคลอง เมื่อลําคลองที่ขุดสายนํ้า มานี้ผานคลอง เดิมแหงใดใหใชทอเหล็กผังลอดมาใตคลอง เพื่อจะมิใหนํ้าในคลองปนกับสายนํ้าที่ จะนํามาใชนั้น ลําคลองนี้ตัดตรงมาจากลํานํ้าเชียงรากทิศตะวันตกของทางรถไฟนครราชสีมาจนถึง คลองบางซื่อ ตอนั้นมาคลองหักเลี้ยวไปขางทิศตะวันออกของทางรถไฟถึงฝงคลองสามเสนขางเหนือ ๓. จะตั้งโรงสูบนํ้าขึ้น ณ ที่นั่น เพื่อจะไดสูบนํ้าขึ้นในที่ขังนํ้าแลกรองใหนํ้าใสบริสุทธิ์ ปราศจาก สิ่งที่ซึ่งจะเปนที่ตั้งแหงโรคภัยตางๆ ตามควรแกกําหนด จะไดจําหนายนํ้าจากที่นี้ไปโดยทายังถังใหญ ซึ่งจะตั้งไวในพระนคร ณ ที่ อันสมควร แลวจําหนายนํ้าไปยังที่ตางๆ โดยทอที่แยกยายไปตามผูที่ ตองประสงค ๔. กิจการที่นํานํ้ามาใชในพระนครนี้ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเรียกตามภาษาสันสกฤต เพื่อใหเปนคําสั้นวา “การประปา” ใหเสนาบดีกระทรวงนครบาลจัดการในเรื่องที่ดินแลกําหนดทางกําหนดการที่จะทํา เพื่อ ใหการประปานี้แลวสําเร็จความคิดซึ่งไดทรงพระราชดําริเห็นชอบแลวนี้ทุกประการ ประกาศมา ณ วันที่ ๑๓ กรกฎาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๘ เปนวันที่ ๑๔๘๕๔ ในรัชกาล ปจจุบันนี้.... 5_edit.indd 55 14/02/2013 12:45:20
๕๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 56 14/02/2013 12:45:23
๕๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การอนามัยและการสาธารณสุข นอกจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวจะทรงทะนุบํารุงและสงเสริมการ ประกอบอาชีพ ของทวยราษฎรแลว ยังทรงเอาพระทัยใสในสุขภาพพลามัยของประชาดวยทรง ตระหนักดีวาพลเมืองที่มีอนามัยสมบูรณ กอรปดวยสติปญญาความสามารถ ยอมเปนทรัพยากร อันลํ้าคาของแผนดิน ดังนั้นจึงทรงมุงมั่นสนับสนุนในกิจกรรมทุกประเภทที่ยังผลใหประชาชนได รับความสะดวกสบายเชนทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหมีโรงไฟฟาเพื่อจําหนายแกประชาชน มี การประปาเพื่อประชาชนไดบริโภคนํ้าอยางสะอาด มีโรงพยาบาลเพื่อบําบัดรักษาโรคตามวิธีการ ของแพทยแผนใหม มีโอสถสภาเพื่อจัดจําหนายยา รักษาโรคใหประชาชนเปนตน ทุกสิ่งทุกอยาง ที่ทรงพระราชดําริขึ้นนั้น ทรงมีพระบรมราชโองการกําชับใหเจาหนาที่บานเมืองเรงดําเนินการให ลุลวงโดยเร็ว ทรงเอาพระทัยใสอยางจริงจัง แมเพียงปญหาซึ่งเจาหนาที่เห็นวาเล็กนอยมองขามไป หรือมิไดดูแลใหทั่วถึง พระองคก็ทรงยํ้าเตือนอยูเนืองๆ ดังเชนเมื่อตอนเสด็จประพาสมณฑลราชบุรี พ.ศ.๒๔๕๒ ทรงแวะตลาดปฐมเจดีย ทอดพระเนตรเห็นความสกปรกก็ทรงมีพระราชกระแสรับสั่ง ใหปรับปรุงแกไข ...เมื่อถึงพระปฐมเจดีย ไดแวะไปดูตลาดถึง๒ขางเห็นติดแนนหนาบริบูรณดี เกือบจะกลาวได วาตลาดไหนสูไมได แตพื้นยังเปนโคลน ลุมดอนตองโรยแกลบ จะตองคิดจัดการใหมใหสะอาดขึ้น... ในเรื่องการบํารุงอนามัยและการรักษาความสะอาดของบานเมืองและราษฎรนั้น สมเด็จพระ ปยมหาราชไดทรงมีพระราชดํารัสไปยังกระทรวงมหาดไทย ใหจัดการสุขาภิบาลตามทองถิ่นตางๆ ซึ่ง ถือไดวาเปนการดําเนินกาวแรกไปสูลักษณะการปกครองทองที่ ซึ่งเรียกวา “เทศบาล” ในปจจุบันนี้ ไดโปรดใหตราพระราชบัญญัติปกครองทองที่ขึ้นใน พ.ศ.๒๔๔๑ กําหนดหนาที่นายอําเภอใหคอย บังคับบัญชาราษฎรใหรักษาความสะอาด ตลอดจนการจับกุมผูละเมิดพระราชบัญญัติทําความ สกปรกแกประชาชน ในปเดียวกันนี้เองไดทรงพระราชกําหนดกําหนดการสุขาภิบาลในกรุงเทพฯ ที่ไมเหมาะแกอนามัยของประชาชนใน พ.ศ.๒๔๔๔ โปรดใหออกประกาศเกี่ยวกับการเผาศพตามวัด ทรงกําหนดนามวัดตางๆ ที่เห็นสมควรจะเผาศพไดตลอดป หรือตลอดฤดูเพราะทรงเห็นวาการเผาศพ นอกจากจะมีกลิ่นเหม็นแลวยังเปนการกระจายโรคไปยังอากาศดวย ปรุงขึ้นไดทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหใชพระราชบัญญัติจัดการปองกันกาฬโรค อหิวาตกโรค และไขทรพิษ ทุกครั้ง ที่สมเด็จพระปยมหาราชเสด็จประพาสตามหัวเมืองพระองคจะทรงคอยสอดสอง เรื่องความสะอาดสุขภาพอนามัยของประชาชนอยูเสมอ โดยจัดการสุขาภิบาลแหงแรกที่ตําบลทา ฉลอมจังหวัดสมุทรสาคร เรียกวา สุขาภิบาลทาฉลอม และภายหลังที่ไดทรงประกาศใชพระราช บัญญัติจัดการสุขาภิบาลหัวเมือง พ.ศ.๒๔๕๒ แลวไดขยายกิจการสุขาภิบาลในหัวเมืองมากขึ้น เชน ที่ตลาดโพกลางเมือง นครราชสีมา เมืองจันทบุรี เมืองสงขลา เมืองนครศรีธรรมราช เมืองชลบุรี และ เมืองพิชัยเรื่องสําคัญอีกประการหนึ่งที่ไดทรงจัดทําขึ้น คือ กฎหมายลงโทษผูกระทําผิดเกี่ยวกับการ อนามัยของประชาชน เชน ความผิดในการปลอดปนเครื่องอาหาร เครื่องยา การใชปุยของโสโครก ในเขตชุมชน การขายสุราใหแกเด็กอายุตํ่ากวา ๑๔ ป 5_edit.indd 57 14/02/2013 12:45:25
๕๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พ.ศ.๒๔๔๖ สมเด็จพระปยมหาราชโปรดใหวาจางชาวฝรั่งเศสเขามาเปนนายชางสุขาภิบาล จัดการประปากรุงเทพฯ เพื่อทํานํ้าสะอาดใหประชาชนไดใชบริโภค ในสวนหัวเมืองพระองคโปรด ใหขุดลอกบอนํ้าบาดาลเพื่อหานํ้าสะอาดสําหรับการบริโภคของประชาชนดวย พระองคยังไดโปรด ใหมีการฝงทอถายเทของโสโครกตามถนนที่ไดจัดสรางขึ้นใหมทุกสายใหมีการตัดถนนหนทางและ สรางขยายการคมนาคมเพิ่มมากขึ้นทําใหประชาชนไดรับความสะดวกและปราศจากโรคภัยไขเจ็บ ในระหวางเดินทางผานปาทึบในตางจังหวัดดวย พระองคทรงหวงใยในสุขภาพพลานามัยของอาณาประชาราษฎร การบริโภคใดที่เปนพิษภัย ตอรางกาย เชน ยาเสพติดใหโทษ ทรงมีพระราชดําริใหเลิกเสียทั้งที่การยกเลิกสูบฝนนั้น เปนการ กระทบกระเทือนตอรายไดของรัฐอันเนื่องมาแตภาษีฝน แตก็ทรงคํานึงถึงประโยชนสุขของราษฎร เหนือสิ่งอื่นใด ...ยังมีการอีกอยางหนึ่งซึ่งเราไดตริตรองมาชานาน คือ เรื่องฝน เปนของใหโทษแกผูสูบ แล ถาไพรบานพลเมืองเปนคนติดฝนโดยมาก ความเสื่อมทรามก็จะมีแกบานเมืองนั้น ไดตกลงที่จะแก อาการฝนใหเปนไปในทางที่จะใหคนสูบฝนนอยลง แลยอมใหผลประโยชนแผนดิน ที่จากอากรฝน คอยลดลงโดยลําดับจนหามขาดและเลิกขาดไดเปนที่สุด... พระองคจึงไดทรงออกประกาศใหหามการสูบฝนเปนยาในพระราชอาณาจักร ออกพระราช บัญญัติกําหนดโทษผูทําฝนเถื่อน และในที่สุดไดทรงยกเลิกโรงฝนในกรุงเทพฯ กวา ๕๐๐ โรง ใน พ.ศ.๒๔๕๓ พระองคทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตั้งคณะกรรมการขึ้นคณะหนึ่งเพื่อดูแลการตั้ง โรงพยาบาลขึ้นหลายแหง เพื่อทําการรักษาพยาบาลประชาชนที่เจ็บปวย เชน โรงพยาบาลศิริราช โรงพยาบาลบางรัก โรงพยาบาลโรคจิต (สมเด็จเจาพระยา) นอกจากนี้ ยังไดจัดสงแพทยออกเที่ยว ปลูกฝปองกันไขทรพิษ และบําบัดอหิวาตกโรค พ.ศ.๒๔๓๒ โปรดใหจัดตั้งใจสอนเปนสําคัญ คือ วิชาศัลยกรรม ใหหมอจอรจ แมก ฟาร แลนด (Geoge Mc. Fanrland) ซึ่งตอมาไดเปนพระอาจารยวิทยาคม เปนอาจารยผูอํานวยการ โรงเรียนราชแพทยาลัยตอมาเมื่อมีการตั้งแพทยประจําตัวเมืองก็ระบุวาตองมีประกาศนียบัตรจาก ศิริราช และเมื่อกรมหลวงนครไชยศรีสุรเดชไดทรงจัดการทหารตองการที่จะรับแพทยเขาสังกัด กรมทหารก็ระบุวาตําแหนงแพทยทหารตองเปนหมอประกาศนียบัตรเชนกัน จึงทําใหมีผูนิยมหมอ ประกาศนียบัตรเพิ่มขึ้น เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๖ ไดเกิดกรณีพิพาทระหวางไทยและฝรั่งเศสมีผูบาดเจ็บ สมเด็จพระศรีพัชริน ทราบรมราชินีนาถ ไดทรงชักชวนใหสุภาพสตรีชั้นสูงในราชสํานักตั้งกองบรรเทาทุกขเรียกวา สภา อุณาโลมแดง ซึ่งตอมาเปนสภากาชาดไทย และตอมาสภากาชาดไทยไดกราบถวายบังคมทูลขอ เอาเงินกอนหนึ่งของสภาอุณาโลมแดงตั้งเปนโรงพยาบาลขึ้นสําหรับรักษาคนเจ็บตางหาก คือ โรง พยาบาลจุฬาลงกรณ ซึ่งก็ทรงพระราชอนุมัติและมาแลวเสร็จในรัชกาลตอมา หลังจากนั้นไดทรง ตั้งสถาปาสเตอร หรือปสตุรุสภาในเครือของสภากาชาด เพื่อสําหรับฉีดยา ปลูกฝ เซรุม ซึ่งตอมา คือ สถานเสาวภา 5_edit.indd 58 14/02/2013 12:45:27
๕๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 59 14/02/2013 12:45:32
๖๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) โรงพยาบาลศิริราช โรงพยาบาลศิริราชในปจจุบันนี้ ตั้งอยูภายในสถานที่ๆ เดิมซึ่งเคยเปนที่ตั้งพระราชวังหลังแหง ยุคกรุงรัตนโกสินทร คือ ติดริมฝงแมนํ้าเจาพระยา ฟากธนบุรีทางทิศตะวันตกของกรุงเทพมหานคร กอนที่จะสรางโรงพยาบาลดังกลาวนี้ขึ้น แตเดิมบริเวณดังกลาวนี้ไดปลอยใหรกรางวางเปลา หญา และเถาวัลยขึ้นปกคลุมตัวตึกวังและเรือนไมเงียบเหงานากลัวมาก สถานที่พระราชวังหลังตกอยูใน สภาพเชนนี้ ตั้งแตปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๓ เปนตนมา ภายในสถานที่พระราชวังหลังที่มีผูคนชุกชุมกันอยูมากก็เฉพาะเปนสวนที่ตั้ง “โรงเรียนวัง หลังกรุงเทพฯ ” หรือเรียกกันเปนภาษาไทยวา “โรงเรียนแหมมโคล” โดยมี มิส.เอส.อี.โคล เปน อาจารยใหญสืบตอมาโรงเรียนวังหลังกรุงเทพฯ ไดเปลี่ยนเปน “โรงเรียนวัฒนาวิทยาลัย” และ โรงเรียนดังกลาวนี้มีประวัติวาพวกมิชชั่นนารีอเมริกันในสมัยรัชกาลที่ ๕ โดยมีวัตถุประสงคที่จะ เผยแผศาสนาคริสตัง พรอมกับไดออกวารสารชื่อ “จดหมายเหตุแสงอรุณ” เปนรายเดือนสืบตอมา วารสารฉบับนี้ไดเปลี่ยนชื่อเปน “วัฒนาวิทยาลัย” ตามชื่อโรงเรียน และครั้งสุดทายโรงเรียนวัฒนา วิทยาลัยก็ไดยายไปอยูที่เขตวัฒนา กรุงเทพมหานครเทาทุกวันนี้ โรงพยาบาลศิริราชแหงนี้พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวรัชกาลที่ ๕ โปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้น ดังมีพระบรมราชโองการ ประกาศไวเมื่อวันที่ ๒๒ มีนาคม พ.ศ.๒๔๒๙ พรอมกับใหตั้ง คอมมิตตี หรือ คณะกรรมการจัดตั้งโรงพยาบาลขึ้น โดยใหมีหนาที่วางแผนและดําเนินการสรางโรง พยาบาลตามพระราชประสงค คอมมิตตีประกอบดวยพระบรมวงศานุวงศและขาราชการชั้นผูใหญ รวม ๙ คน คือ 5_edit.indd 60 14/02/2013 12:45:34
๖๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๑. พระเจานองยาเธอ กรมหมื่นสิริธัชสังกาศ เปนประธาน ๒. พระเจานองยาเธอ กรมหมื่นดํารงราชานุภาพ ๓. พระเจานองยาเธอ พระองคเจาศรีเสาวภางค ๔. พระเจานองยาเธอ พระองคเจาวัฒนานุวงศ (กรมขุนมรุพงศสิริพัฒน) ๕. พระวรวงศเธอ พระองคเจาสายสนิทวงศ ๖. พระวรวงศเธอ พระองคเจาปฤษฎางค ๗. หลวงสิทธินายเวร (เจาหมื่นสรรเพชญภักดี บุส เพ็ญกุล) ๘. พระยาโชฎึกราชเศรษฐี (เสถียร ตนสกุล “โชติเสถียร”) ๙. นายแพทยปเตอร เคาแวน (แพทยประจําพระองค) พรอมกันนี้กับทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานเงินสวนพระองคเปนทุนขั้นแรก ๒๐๐ ชั่งอีกดวย ตอมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว พรอมดวยพระนางเจาเสาวภาผองศรี ทรง โปรดเกลาฯ พระราชทานเงินสวนพระองคของสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาศิริราชกกุธภัณฑ เปน จํานวนเงิน ๗๐๐ ชั่ง พรอมกับอุปกรณตางๆ อีกมากมาย เชน ตู โตะ และเกาอี้เพื่อมอบใหแกโรง พยาบาล สวนเงินจํานวนดังกลาวนั้น พวกคณะกรรมการไดจัดการกอสรางอนุสรณถาวรวัตถุเปนพระ ราชกุศลถวาย แดสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟาศิริราชกกุธภัณฑ ซึ่งไดประชวรและสิ้นพระชนม ลงที่โรงพยาบาลแหงนี้ ขณะพระชนมายุเพียง ๑ ป กับ ๗ เดือน โดยที่โรงพยาบาลดังกลาวนี้เพิ่ง เปดกิจการรับรักษาประชาชนได เพียง ๒ เดือนเทานั้น คือ ขั้นแรกที่พวกคณะกรรมการไดรับเงิน พระราชทานสวนพระองคจํานวน ๒๐๐ ชั่ง ก็ไดสรางเปนเรือนพักและเรือนรักษาคนไข ประมาณ ๒ – ๓ หลัง พรอมดวยอุปกรณการแพทยที่จําเปนๆ มีประจําไวและเริ่มกิจการรับบริการประชาชน เปนครั้งแรกเมื่อวันที่ ๒๖ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๑ ดังมีคําประกาศไววา “โรงพยาบาลซึ่งพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหคอมมิตตีปรึกษา กันขึ้นเปนมหาทานแกอเนกชนนิกรที่อาศัยอยูในพระราชอาณาจักรเขตประเทศไทยนั้น บัดนี้ได จัดการทั้งปวงแลวเสร็จ สมควรที่จะเปดรักษาโรคในชั้นแรกนี้ไดแลว ไดจัดใหมีเรือนหมอเรือนคน ปวยไขอยู มีหมอรักษาโรคและคนพยาบาลพรอมแลว โรงพยาบาลนั้นไดตั้งอยูที่พระราชวังหลัง ริมแมนํ้าฝงตะวันตกมีบริเวณที่อาศัยสะอาดเรียบรอย พอสมควรกับการชั้นแรกกําหนดจะเปดรับ รักษาโรคตางๆ ไมวาโรคอยางใดในวันที่ ๕ เดือน ๖ แรม ๑ คํ่า ปชวด สัมฤทธิศก ซึ่งตรงกับวันที่ ๒๖ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๑ ถาผูใดปวยไขจะมาอยูในโรงพยาบาลนี้ หรือผูคนขาทาสปวยเจ็บจะมาสง ยังโรงพยาบาลนี้ก็รับรักษาใหไมตองมีคาธรรมเนียม อันใด ถาผูใดมีความประสงคจะสงคนเจ็บหรือ กิจใดๆ ในการปวยเจ็บ จงมาตามกําหนดที่บอกแลวขางตน” 5_edit.indd 61 14/02/2013 12:45:36
๖๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) โรงพยาบาลศิริราช “โรงพยาบาลนี้เปนสวนพระราชกุศล ทรงสละพระราชทรัพยใหตั้งขึ้นเปนทานในการรักษา โรคและปองกันความทุกขยากของชนทั้งหลายที่เกิดจากพยาธิ มิใหหมอหรือคนพยาบาลเรียกคายา คารักษา แกคนไขเลยเปนอันขาด ยกไวแตผูที่มีศรัทธาในสวนพระราชกุศลอันนี้ หรือมีจิตกรุณาตอ เพื่อนมนุษยดวยกัน จะออกเงินเขาในสวนพระราชกุศลมหาทานนี้ไดไมหามปราม และเปนที่ทรง ยินดีอนุโมทนาดวยเหตุที่สมควร พระบรมวงศขาราชการจะชวยอนุเคราะหอุดหนุน ใหโรงพยาบาล นี้เจริญยืดยาวเปนคุณประโยชนยิ่งขึ้นโดยควร” สืบตอมาจึงทรงมีพระราชโองการประกาศตั้งกรมพยาบาลขึ้นโดยใหพระเจานองยาเธอ พระองคเจาศรีเสาวภางค ทรงดํารงตําแหนงอธิบดีมีหนาที่ควบคุมดูแลโรงพยาบาลทุกแหง เชน โรงพยาบาลที่ริมปอมมหาชัยแหงหนึ่งและจะสรางขึ้นในที่แหงอื่นๆ ตอไปอีกหลายแหงและโดย เฉพาะโรงพยาบาลใหญที่สรางขึ้นภายในบริเวณพระราชวังหลังที่เพิ่งเสร็จแลวนั้นทรงโปรดเกลาฯ พระราชทานนามวา “โรงพยาบาลศิริราช” เพื่อเปนเกียรติและพระอนุสรณแดสมเด็จพระเจาลูก ยาเธอเจาฟาศิริราชกกุธภัณฑ อนึ่ง ในเมื่อเปดกิจการใหมๆ ชาวบานมักจะเรียกโรงพยาบาลดังกลาว นี้ วา “โรงพยาบาลวังหลัง” แลนานเขาๆ จึงไดชื่อเรียกโรงพยาบาลศิริราชจนตราบมาเทาทุกวันนี้ 5_edit.indd 62 14/02/2013 12:45:39
๖๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 63 14/02/2013 12:45:42
๖๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การศึกษา ในสมัยโบราณ แบบแผนการศึกษาในระบบโรงเรียนยังไมเกิดขึ้น ศูนยกลางการศึกษา คือ วังและวัด สําหรับเจานายก็มีนักปราชญ ราชบัณฑิตเปนผูถวายพระอักษร และวิชาการดานตางๆ ภายในพระราชวังสําหรับประชาชนวัดเปนแหลงศึกษาหาความรูโดยมีภิกษุเปนครูสอน วิชาที่ศึกษาก็ เพื่อใหอานออกเขียนได คิดเลขเปน รูเรื่องโหราศาสตร ศิลปศาสตร ฯลฯ แตที่สําคัญที่สุด คือ ความ รูดานศาสนาเพื่อปลูกฝงศีลธรรมจรรยาแกผูเรียน สวนมาตรฐานเกี่ยวกับการเรียนการสอนนั้น ยัง ไมไดกําหนดขึ้นอยูกับตัวผูสอนและผูเรียน กระทั่งในรัชกาลที่ ๓ แหงกรุงรัตนโกสินทร จึงไดมีแนวโนมการศึกษาแบบใหมเกิดขึ้น คือ เริ่มมีการศึกษาภาษา และ วิทยาการตะวันตก จากหมอสอนศาสนา แตจํานวนผูศึกษาในลักษณะ ดังกลาว มีนอยมาก ยังคงจํากัดอยูในกลุมเจานายและขุนนางชั้นสูง หัวกาวหนาเทานั้น เชน เจาฟา มงกุฎ (พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว) เจาฟาจุฑามณี (พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจา อยูหัว) จมื่นไวยวรนาถ (สมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) เปนตน ตอมาในรัชกาลที่ ๔ กระแสการลาอาณานิคมของประเทศมหาอํานาจตะวันตกเริ่มทวีความ รุนแรงขึ้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวจึงทรงสงเสริมสนับสนุนใหพระราชโอรส พระราช ธิดา เจานายและขุนนางศึกษาภาษาอังกฤษและวิทยาการแบบตะวันตก ครั้นถึงรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ไดทรงเริ่มดําเนินการปฏิรูป การศึกษาดวยการวางรากฐานการศึกษาในระบบโรงเรียนขึ้น อยางเปนขั้น เปนตอน คือ ใน พ.ศ. ๒๔๑๔ ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตั้งโรงเรียนสอนภาษาไทยแหงแรก ขึ้นในพระบรมมหาราช วัง นักเรียนสวนใหญเปนมหาดเล็ก เปนเจานาย บุตรหลาน ขุนนาง มีลักษณะการเรียนการสอนตาง กับโรงเรียนหลวงโบราณ คือ มี สถานที่เลาเรียนที่จัดขึ้นไวโดยเฉพาะ มีผูสอนเปนฆราวาส มีการ กําหนดระยะเวลาเรียน วิชาที่เรียนก็มีทั้งภาษาไทย ภาษาตางประเทศ และวิชาอื่นๆ ทั้งยังมีตํารา แบบเรียนหลวงที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหแตงขึ้น เพื่อใชสอนอยางมีมาตรฐาน ภายหลังที่เสด็จฯ กลับจากประพาสสิงคโปรใน พ.ศ.๒๔๑๔ ก็ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเจานายและเชื้อพระวงศที่ทรงพระเยาวเสด็จไปทรงเรียนภาษาอังกฤษที่สิงคโปร เพราะในขณะ นั้นยังหาครูชาวตางประเทศมาสอนภาษาอังกฤษในประเทศมิได กระทั่งเมื่อเสด็จฯ กลับจากอินเดีย ในป พ.ศ.๒๔๑๕ แลว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตั้งโรงเรียนหลวงสําหรับสอนภาษาอังกฤษ ขึ้นในกรมทหารมหาดเล็ก โดยมีครูชาวตางประเทศเปนผูสอน และใหเจานายที่ทรงศึกษาภาษา อังกฤษอยูในสิงคโปรเสด็จกลับมาทรงศึกษาตอในประเทศ ยกเวนบางพระองคที่ทรงมีความรูชั้น สูงแลว ก็ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ สงไปทรงศึกษา ณ ประเทศอังกฤษ ครั้นถึง พ.ศ.๒๔๒๕ ก็ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตั้งโรงเรียนพระตําหนักสวนกุหลาบขึ้น เนื่องจากนักเรียนในโรงเรียน ทหารมหาดเล็กมีจํานวนเพิ่มมากจนหองเรียนไมพอเรียน ในชวงแรกที่ทรงจัดการเรื่องการศึกษานี้ มีพระราชประสงคหลักจะฝกคนรุนใหมใหมีความรู เพื่อเขารับราชการในภายภาคหนา เพราะจะ หวังพึ่งพาอาศัยแตชาวตางประเทศที่จางมาทํางานและเปนที่ปรึกษาตลอดไปยอมมิบังควร 5_edit.indd 64 14/02/2013 12:45:44
๖๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 65 14/02/2013 12:45:47
๖๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) เมื่อทรงจัดการดานการศึกษาสําหรับชนชั้นสูงแลวก็ทรงเริ่มสงเสริมสนับสนุนการศึกษาของ ทวยราษฎร ดังจะเห็นวาในป พ.ศ.๒๔๒๗ ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตั้งโรงเรียนหลวงสําหรับ ราษฎรสามัญขึ้นเปนแหงแรกที่วัดมหรรณพาราม ตอมาก็ขยายไปยังอารามหลวงอื่นๆ โดยผูเขาศึกษา เลาเรียนไมตองเสียคาใชจายใดๆ และใหมีการจัดสอบไลความรูหนังสือไทยดวย นอกจากโรงเรียน ชาย แลวยังมีโรงเรียนสําหรับสตรี คือโรงเรียนสุนันทาลัย ในระยะเริ่มจัดการศึกษานั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงประสบปญหา หลายอยางหลายประการ และตองทรงหาทางแกไขเปนระยะๆ เปนเรื่องๆ ไป เริ่มตั้งแตในการ ทําความเขาใจกับราษฎรวาการจัดใหเด็กเลาเรียนนั้นจะมีคุณประโยชนอยางไร ปญหาใหญอยูที่ ตองทรงขจัดความหวาดกลัวของราษฎรวา รัฐบาลจะจับเอาเด็กไปเปนทหาร ทีแรกจัดโรงเรียน นั้นถึงกับตองทรงจางใหเด็กเขาเรียน ตองพระราชทานสิทธิพิเศษ คือ เด็กผูชายที่เลาเรียนไดจบ ชั้นประโยคสองไดรับการยกเวน ไมตองสักขอมือ ซึ่งหมายความวาจะไมตองถูกเกณฑแรงมาทํา ราชการ ดังคนอื่นๆ ตอมาเมื่อมีผูนิยมสงบุตรหลานมาศึกษาเลาเรียนมากขึ้น จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ให ตั้งกรมศึกษาธิการ และกระทรวงธรรมการขึ้นในป พ.ศ.๒๔๓๐ และ พ.ศ.๒๔๓๕ ตามลําดับ ให มีหนาที่จัดการพระศาสนา และการศึกษาของชาติโดยตรง และเนื่องจากมีพระราชประสงคจะ ใหการศึกษาแกประชาชนเปนไปอยางทั่วถึงจริงๆ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตั้งโรงเรียนมูล ศึกษาหรือโรงเรียนสามัญศึกษาขึ้นในวัดทั่วทั้งในพระนครและภูมิภาคเพิ่มขึ้น และยังใหกระทรวง ธรรมการอนุญาตใหมีการตั้งโรงเรียนราษฎร หรือที่เรียกวาโรงเรียนเชลยศักดิ์ขึ้นไปดวยนอกจาก การจัดตั้งโรงเรียนสําหรับสอนหนังสือทั่วไปแลว ไดมีโรงเรียนที่สอนวิชาเฉพาะ เชน การแพทย การ ทําแผนที่ กฎหมาย เปนตน 5_edit.indd 66 14/02/2013 12:45:52
๖๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) เพื่อใหการศึกษาที่ไดทรงวางรากฐานไวนี้ดําเนินไปไดอยางเปนระเบียบ พระองคจึงโปรดให จัดตั้งกระทรวงธรรมการขึ้นเมื่อวันที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๕ เพื่อควบคุมและบริหารกิจการตางๆ ในดานการศึกษาและ การศาสนา หลังจากนั้นไดมีประกาศพระบรมราชโองการ และประกาศกรม ศึกษาธิการเกี่ยวกับระเบียบขอบังคับตางๆ ในเรื่องการศึกษาออกตามมาเปนลําดับ บิดามารดาที่ มีบุตรธิดาอยูในวัยกําลังศึกษา เลาเรียนตางก็ตื่นตัวสงบุตรหลานของตนเขาศึกษาในโรงเรียนกัน มากขึ้นทุกที ในป พ.ศ.๒๔๓๙ กอนที่จะเสด็จพระราชดําเนินประพาสยุโรปครั้งแรก ไดทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหกระทรวงธรรมการจัดสอบคัดเลือกนักเรียนที่จะตามเสด็จฯ ไปศึกษาตอในยุโรป เพื่อจะไดกลับมาเปนกําลังสําคัญในการพัฒนาประเทศ ภายหลังจากที่ไดทรงสงพระราชโอรสและ เจานายไปทรงศึกษากอนหนานี้แลว นับวาเปนเริ่มแรกของการใหทุนนักเรียนเลาเรียนหลวง (King’s Scholarship) แนวพระราชดําริสําคัญเกี่ยวกับการศึกษาในยุโรปนั้น จะเห็นจากพระราชดํารัสตอบ พวกนักเรียนในกรุงเทพฯ ที่พลับพลาทองสนามหลวง เมื่อวันที่ ๑๑ มกราคม ร.ศ. ๑๑๖(พ.ศ.๒๔๔๐) ถึงการเรียนในตางประเทศตอนหนึ่งวา “…ทางเลาเรียนของเราในเมืองตางประเทศนั้น บางทีมากเกินไปกวาความตองการ หรือไม ตรงตอความตองการในเมืองเรา แตคาเลาเรียนนั้นแพงกวาในเมืองเราเปนอันมากไมพักกลาวถึงผู ไมมีความอุตสาหะเลาเรียนนั้นเลย แตเพียงผูซึ่งไมมีความรูในภาษาของตัวเองเสีย ในเบื้องตนและ ทอดธุระเสีย ตั้งหนาเรียนเอาแบบฝรั่งแท บางทีก็เปนเหตุใหเสียเวลา แลกลับมาทํางานไมไดสะดวก ทันทีเพราะไมรูภาษาของตัวเองชัดเจน และไมรูจักประเพณีบานเมืองของตัวอยางไร นักเรียนบางคน ไดลืมภาษาไทยทีเดียว เพราะฉะนั้น เราจึงไดตักเตือนนักเรียนเหลานั้นวา ใหพึงนึกในใจไววา เราไม ไดมาเรียนจะเปนฝรั่ง เราเรียนเพื่อจะเปนคนไทย ที่มีความรูเสมอดวยฝรั่ง...” 5_edit.indd 67 14/02/2013 12:45:55
๖๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ใน พ.ศ.๒๔๔๐ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาวิสุทธิกษัตริยเสนาบดีกระทรวง ธรรมการศึกษาวิธีจัดการศึกษา ตอมาพระยาวิสุทธิ์ฯ ไดเสนอแผนการศึกษาชาติ ซึ่งนับวาเปน แผนการศึกษาชาติฉบับแรกในป พ.ศ.๒๔๔๑ และอีก ๕ ปตอมา ก็โปรดใหพระยาวิสุทธิ์ฯ และ ขาหลวงตรวจการศึกษาภาคอีก ๓ คน ไปศึกษาแผนการศึกษาชาติของญี่ปุนเพราะขณะนั้น ประเทศ ญี่ปุนกําลังทําการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงประเทศใหม เชนเดียวกัน นอกจากการศึกษาวิชาการที่เปนภาษาไทยแลว พระองคยังไดทรงวาจางครูชาวตางประเทศ เขามาฝกสอนภาษาอังกฤษ และวิชาความรูสมัยใหมอื่นๆ ดวย ตอมาทรงมีพระราชปรารภวาการ ที่หาแหมมเขามาสอนนี้เปนการสิ้นเปลืองมาก พอถึงกําหนดพวกแหมมจะกลับบาน ก็ตองสงกลับ ยุโรปอีก ถาจะหาเด็กหญิงไทยสักสามสี่คนสงออกไปเลาเรียนแลวกลับมาสอนภาษาอังกฤษ ก็จะหมด เปลืองพระราชทรัพยนอยลง จึงไดทรงริเริ่มจัดสงกุลธิดาที่มีความรูดี และเฉลียวฉลาดสงไปศึกษา วิชาความรู ณ ประเทศอังกฤษ พระองคยังไดทรงริเริ่มจัดตั้งทุนเลาเรียนหลวงขึ้นสําหรับใหนักเรียน ที่มีความรูความสามารถยอดเยี่ยมสอบแขงขันชิงทุนไปศึกษาตอตางประเทศปละ ๒ คนอีกดวย นับตั้งแต พ.ศ.๒๔๔๑ เปนตนมา ไดเกิดแนวคิดเกี่ยวกับการจัดการศึกษาของชาติโดยอาศัย แนวการจัดการศึกษาแบบอังกฤษและญี่ปุนและไดมีการพัฒนาปรับปรุงมาโดยตลอด โดยมีแนวคิด หลัก คือ แบงการศึกษาทั้งหมดเปนสองแผนกใหญๆ ไดแก แผนกศึกษาสามัญในระดับมูลศึกษา ประถมศึกษา มัธยมศึกษา และอุดมศึกษา สําหรับใหราษฎรทั่วไปเรียนวิชาที่เปนพื้นความรูเพื่อเปน พลเมืองดีของชาติ และแผนกศึกษาพิเศษหรือการศึกษาวิชาชีพเฉพาะอยาง เพื่อใหผูเรียนสามารถ ทํางานในดานตางๆ ไดนอกจากรับราชการ เชนฝกหัดผูเปนครู แพทย ชาง เปนตน มีการกําหนดอายุ นักเรียนในระดับตางๆ มีการกําหนดแผนการศึกษาหลักสูตร และการสอบประเมินผลอยางพรอมมูล กระทรวงธรรมการ 5_edit.indd 68 14/02/2013 12:45:57
๖๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) โดยเฉพาะเรื่องของสื่อการเรียนการสอนที่สําคัญ คือ ตําราแบบเรียน ซึ่งมีทั้งวิชาภาษา เลข ธรรมจริยา ภูมิศาสตร พงศาวดาร ฯลฯ นั้นไดมีประกาศจากกรมศึกษาธิการเกี่ยวกับเรื่องนี้ ใหครู อาจารยทั้งหลายทราบ เมื่อวันที่ ๑ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๓ ตอนหนึ่งวา “ดวยกรมการศึกษาธิการไดจัดหลักสูตรสําหรับโรงเรียนหนังสือไทยตามพระราชบัญญัติ สอบวิชารัตนโกสินทรศก ๑๐๙ ทั้ง ๓ ประโยค นั้น ไดแบงออกเปนชั้น รวม ๙ ชั้นมีวิชาที่จะเลา เรียนตามหลักสูตรนั้น สูงขึ้นๆ ไป เปนชั้นๆ แตตําราเรียนก็ไดคิดแกไขแลเรียบเรียงหันเขาหาตาม หลักสูตรถึงกระนั้นก็ดีตําราก็ยังไมพอแกหลักสูตร ดวยเจาพนักงานผูจะเรียบเรียงมีนอยคน มีทั้ง การประจําตัวเสียดวยกันทุกคน เพราะฉะนั้น จึงประกาศวา เมื่อครูอาจารยและทานผูใดที่ไดทราบหลักสูตรแลว จะมีความ เห็นในการแตงตําราเพิ่มเติมตามหลักสูตรได อยาใหเปนที่เขาใจวาไมใชหนาที่ แลใหนึกยําเกรงตางๆ จนถึงกับไมอาจจะพูดจาหรือชี้แจงความเห็นตอกรมศึกษาธิการได เมื่อผูใดมีความสามารถที่จะเรียบ เรียงแตงตําราขึ้นไดตามหลักสูตรนั้นก็ใหแตงขึ้น แลวสงมาใหกรมศึกษาธิการตรวจเสียกอนถึงจะ พิมพได การพิมพตําราเรียน ผูใดแตงขึ้นนี้ เมื่อกรมศึกษาธิการไดอนุญาตแลว เจาของตําราเรียน นั้นจะพิมพดวยทุนของเขาเอง ขายเอาผลประโยชนสวนตน เปนกรรมสิทธิ์ตอไปก็ได ถาหากวาไมมี ทุนสําหรับจะพิมพ จะมอบตนตําราเรียนนั้นใหแกกรมศึกษาธิการๆ ก็จะพิมพใหตามประสงค คิด ผลประโยชนใหแกเจาของตําราเรียนเหมือนกัน ตอเมื่อกรมศึกษาธิการคืนทุนไดแลวในคราวพิมพ ครั้งที่ ๑ นั้นหรืออีกอยางหนึ่ง กรมศึกษาธิการจะใหเปนรางวัลแกเจาของตําราความตองการก็ดี และตําราเรียนนั้นจะไดนําทูลเกลาทูลกระหมอม ถวายใหทรงทราบใตฝาละอองธุลีพระบาท เพื่อ เปนเกียรติยศของผูแตงดวย” 5_edit.indd 69 14/02/2013 12:46:09
๗๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 70 14/02/2013 12:46:13
๗๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) นอกจากนี้ พระองคยังโปรดใหจัดตั้งโรงเรียนมหาดเล็กหลวงขึ้นใน พ.ศ.๒๔๔๕ การศึกษา ของโรงเรียนมหาดเล็กหลวงกําหนดเปน ๓ ภาค ภาคละ ๑ ป - ภาคหนึ่ง ใหเรียนวิชาเสมียนเอก อันเปนความรูเบื้องตนของขาราชการพลเรือนทุก กระทรวง - ภาคที่สอง ถวายตัวเปนมหาดเล็กหลวง และศึกษาวิชาการเฉพาะกระทรวง - ภาคที่สาม ใหไปศึกษาวิชาการในกระทรวงที่จะไปรับราชการจนกวาจะไดรับสัญญาบัตรใน กระทรวงนั้น จึงปลดจากโรงเรียนและตําแหนงมหาดเล็ก แตเนื่องจากการศึกษาเฉพาะกระทรวงใน ภาคที่สองมีแตงานมหาดไทยเปนสําคัญ ตอมาเมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวไดเสด็จขึ้นครองราชย พระองคจึงมีพระ ราชดําริขยายใหเปนประโยชนแกกระทรวงอื่นๆ ดวย และไดทรงยกโรงเรียนมหาดเล็กหลวงขึ้นเปน โรงเรียนขาราชการพลเรือนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ตามประกาศลงวันที่ ๑ มกราคม พ.ศ.๒๔๕๔ และไดพระราชทานเงินที่เหลือจากการสรางพระบรมรูปทรงมาใหเปนทุน พรอมกับที่ดินผืนใหญของพระคลังขางที่ตําบลปทุมวันเปนที่ตั้งโรงเรียนดวย วิชาที่สอนในโรงเรียนนี้ เปนวิชาชั้นอุดมศึกษามี ๘ แผนก คือ การครู การแพทย การปกครอง กฎหมาย การทูต การคาขาย การเพาะปลูกและการชางกล กิจการของโรงเรียนก็เจริญกาวหนาขึ้นเปนลําดับ พระบาทสมเด็จ พระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว จึงมีพระบรมราชโองการใหสถาปนาขึ้นเปน “จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย” เมื่อวันที่ ๒๖ มีนาคม พ.ศ.๒๔๕๙ เปน สถาบันการศึกษาขั้นมหาลัยแหงแรกของประเทศ นอกจากนี้ไดมีการจัดตั้งกรมแตงตําราเรียนขึ้นในป พ.ศ.๒๔๔๖ ซึ่งตอมาเปลี่ยนกองแบบ เรียนในป พ.ศ.๒๔๕๐ ใหมีหัวหนารับผิดชอบทางดานการแตงตําราและจัดพิมพแบบเรียนหลวง ตลอดจนตรวจตําราครั้นถึง พ.ศ.๒๔๕๓ จึงไดมีการรางประกาศ “การเลาเรียนของประเทศสยาม” ออกมาชี้แจงใหราษฎรทราบและเขาใจจุดมุงหมายของการจัดการศึกษาของชาติที่จะจัดใหมีขึ้นใน อนาคตตามแนวคิดขางตน ดังขอความบางตอนในประกาศกระแสพระบรมราชโองการเรื่อง การ เลาเรียนของประเทศสยาม เมื่อ ร.ศ. ๑๒๙ (พ.ศ.๒๔๕๓) วา “...เพราะเหตุสมัยและความเปนไปของประเทศบานเมืองไดเปลี่ยนมาฉะนี้ จึงจําเปนตอง คิดบํารุงศิลปวิชาการทั้งปวงของเราใหเจริญขึ้น...จําเดิมแตรัฐบาลไดเริ่มตั้งโรงเรียนมาเปนเวลานาน แลวก็ดี แตโดยที่ความประสงคในขั้นตนตองหัดคนเขารับราชการกอน จึงทําใหเกิดความเขาใจผิด ไป วาการเลาเรียนนั้น สําหรับแตผูที่รับราชการไมใชหนาที่ของคนทั้งปวง ซึ่งจะตองฝกหัดตัวของ ตัวในวิชาความรู...การเลาเรียนนี้เปนเครื่องชักจูงใหเกิดความฉลาดใหรูจักประพฤติตัวดี ใหสามารถ ใหศิลปวิชาการหาเลี้ยงชีพไมวาวิชาและศิลปวิชา ตั้งแตเปนครู เปนแพทย ตลอดไปจนถึงเปนพอคา และเปนชาง ยอมตองเรียนกอน จึงจะรูสําเร็จเปนอยางดีได ก็คนเกิดมาจําตองการเลี้ยงชีพในทาง ใดทางหนึ่งทุกคนดวยกัน เหตุฉะนั้นมรดกที่บิดามารดา จะใหแกเด็ก อะไรไมดียิ่งกวาวิชาความรู ซึ่ง จะไดเปนทุนหนุนตนใหสูงขึ้น ใหเปนที่ตั้งแหงความประพฤติดี ความสุข และโภคทรัพยไดแทจริง ดียิ่งกวามรดกที่ใหเปนทุนทรัพย ซึ่งอาจจะหมดเปลืองและสูญสิ้นไปไดนั้นอีก...” 5_edit.indd 71 14/02/2013 12:46:15
๗๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 72 14/02/2013 12:46:19
๗๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) เมื่อไดทรงปฏิรูปการศึกษาฝายฆราวาสแลวในดานการศึกษาของฝายสงฆก็ไดทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหปรับปรุงเปลี่ยนแปลงใหรุงเรืองกาวหนา โดยมีการนําวิธีการและวิชาการแบบใหมเขา มาใชสอนและสอบ มีการจัดตั้งโรงเรียนพระปริยัติธรรมขึ้นสําหรับภิกษุสามเณร และตั้งสถาบันการ ศึกษาชั้นสูงฝายสงฆ ขึ้นในป พ.ศ.๒๔๓๗ ไดแก “มหากุฏราชวิทยาลัย” ตอมาในป พ.ศ.๒๔๓๙ ก็ได ยกฐานะ “มหาราชวิทยาลัย” ซึ่งไดจัดตั้ง ตั้งแต พ.ศ.๒๔๓๒ ขึ้นเปนมหาวิทยาลัยสงฆพระราชทาน นามวา “มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย” เพื่อใหเปนสถานศึกษาของพระภิกษุสงฆทั้งทางโลกและ ทางธรรม จะไดนําความรูไปเทศนาสั่งสอนพุทธศาสนิกชนไดอยางสัมฤทธิ์ผล นอกจากการปฏิรูปการศึกษาในระบบโรงเรียนโดยตรงแลว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว ยังทรงสงเสริมใหผูศึกษามีโอกาสแสวงหาความรูเพิ่มเติมดวยตนเอง โดยไดทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหตั้งหอสมุดวชิรญาณในป พ.ศ.๒๔๒๖ และตอมาในป พ.ศ.๒๔๔๘ ก็ไดทรงสถาปนา หอสมุดวชิรญาณสําหรับพระนครขึ้น โดยรวมกิจการและหนังสือในหอสมุดวชิรญาณสําหรับพระนคร ขึ้น โดยรวมกิจการและหนังสือในหอสมุดวชิรญาณเดิม หนังสือในหอพุทธสาสนสังคหะและหอพระ มณเฑียรธรรมมาไวดวยกัน ซึ่งสมัยตอมาก็ไดพัฒนาขึ้นจนเปนหอสมุดแหงชาติในปจจุบัน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวมีพระราชดําริวาการศึกษาเปนเรื่องสําคัญที่สุดที่ จะตองทรงพัฒนาและปรับปรุง ทรงตระหนักดีวาบุคคลคือทรัพยากรอันมีคาแหงแผนดิน ตราบใด ที่ประชาชนยังขาดการศึกษา ตราบนั้นประเทศชาติจะกาวหนาอยางทันยุคทันสมัยมิได อนึ่ง การ ปฏิรูปประเทศยอมจะดําเนินการไปโดยสะดวกมิไดเชนกัน ถาขาดผูมีความรูและความสามารถ แบบใหม ดวยเหตุนี้จึงมีพระราชปณิธานที่จะทรงสงเสริมบํารุงการศึกษาของชนในชาติทุกหมูเหลา อยางจริงจัง ที่นาสนใจยิ่งไดแกแนวพระราชดําริสําคัญเกี่ยวกับคุณสมบัติของผูที่ไดรับการศึกษาแลว คือ จะตองเปนผูที่มีความเจริญทั้งกายและใจอยางที่เรียกวามี “ความรูคูคุณธรรม” ดังพระราช หัตถเลขาที่มีไปถึงสมเด็จมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส เมื่อวันที่ ๒๔ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๑๗ (พ.ศ.๒๔๔๑) ตอนหนึ่งวา “...เรื่องการศึกษานี้ขอใหทรงชวยคิดใหมากๆ จนถึงรากเหงาของการศึกษาในเมืองไทย ... การสอนศาสนาในโรงเรียนทั้งในกรุงและหัวเมืองจะตองใหมีขึ้นใหมีความวิตกไปวาเด็กชั้นหลังจะ หางเหินจากศาสนา จนเลยเปนคนไมมีธรรมในใจมากขึ้น... คนที่ไมมีธรรมเปนเครื่องดําเนินตาม คงจะหันไปหาทางทุจริตโดยมาก ถารูนอยก็โกงไมใครคลองฤาโกงไมสนิท ถารูมากก็โกงคลองขึ้น และโกงพิสดารมากขึ้น การที่หัดใหรูอานอักษรวิธี ไมเปนเครื่องฝกหัดใหคนดีและคนชั่วเปนแตได วิธีที่สําหรับจะเรียนความดี ความชั่วไดคลองขึ้น...” 5_edit.indd 73 14/02/2013 12:46:21
๗๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวขณะทรงผนวช 5_edit.indd 74 14/02/2013 12:46:24
๗๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การศาสนา พระพุทธศาสนา ซึ่งเปนศาสนาประจําชาติ พระองคไดแสดงใหอาณาประชาราษฎรไดเห็นวา ทรงเลื่อมใสในพระบวรพุทธศาสนาอยางลึกซึ้ง ไดเสด็จออกพระผนวชในขณะที่ทรงครองราชยเมื่อ พ.ศ.๒๔๑๖ อันเปนทางปลูกฝงความนิยมแกพุทธศาสนิกชนเปนอันมาก ไดโปรดใหมีการสังคายนา พระไตรปฎก และจัดพิมพขึ้นเปนครั้งแรกจํานวน ๑,๐๐๐ ชุดๆ ละ ๓๙ เลม แลวแจกจายไปตาม หองสมุดทั้งในและตางประเทศ เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๑ ตอมาใน พ.ศ.๒๔๔๕ ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหตราพระราชบัญญัติลักษณะปกครองสงฆ ซึ่งไดแกการจัดสังฆมณฑลใหเปนระเบียบเรียบรอย เพื่อใหสอดคลองกับการทะนุบํารุงบานเมืองที่ไดจัดไปแลว ทรงตั้งตําแหนงสงฆเพื่อจัดการดูแลการ พระพุทธศาสนา และทรงตั้งกรมกัลปนาเพื่อดูแลศาสนสมบัติเก็บรักษาเงินผลประโยชนของวัดใน พระพุทธศาสนาทั้งหมดดวย ทรงจัดระเบียบการศึกษาทางพระธรรมวินัยทั้งในกรุงเทพฯ และตาง จังหวัด โปรดเกลา ใหมีสนามสอบไลพระปริยัติธรรมขึ้น จนพระภิกษุสามเณรไดศึกษา เลาเรียนและ สอบไลไดชั้นประโยคเปรียญเปนการประจําป และโปรดใหจัดตั้งกระทรวงธรรมการขึ้นใหมีหนาที่ จัดการศึกษาและควบคุมกิจการที่เกี่ยวกับศาสนาดวย นอกจากนี้ยังทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหปฏิสังขรณพระอารามโบสถวิหารของวัดตางๆ ทั้ง ในพระนครและตางจังหวัด เชน วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม วัดพระปฐมเจดีย และวัดมหาธาตุ ยุวราชรังสฤษดิ์ สําหรับวัดหลังนี้ ทรงปฏิสังขรณดวยพระราชทรัพยของสมเด็จพระบรมโอรสาธิ ราชเจาฟามหาวชิรุณหิศ ในรัชกาลของพระองคนี้ไดโปรดใหมีการสรางวัดขึ้นอีกหลายวัดดวยกัน ที่สําคัญคือ วัดเบญจมบพิตร ซึ่งทรงสรางโบสถดวยหินออนสั่งจากประเทศอิตาลี นับเปนปูชนีย สถานที่งดงามมากและรูจักกันในนามวาโบสถหินออนหรือ Marble Temple วัดราชบพิธ วัดเทพ ศิรินทราวาส และวัดนิเวศนธรรมประวัติที่อําเภอบางปะอิน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เฉพาะสอง วัดสุดทายนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกลาใหสรางเปนแบบสถาปตยกรรมของยุโรป ที่เรียกวา แบบกอธิก (Gothic) ทั้งภายนอกและภายใน ซึ่งก็สวยงดงามแปลกตาไปอีกแบบหนึ่ง สมเด็จพระปยมหาราชยังทรงสนับสนุนใหชาวตางประเทศแตงหนังสือเผยแผพระพุทธศาสนา และไดทรงตั้งมหามกุฎราชวิทยาลัยขึ้นในวัดบวรนิเวศ เพื่อเปนที่เรียนหนังสือของพระฝายธรรมยุติ นิกาย และทรงสรางมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยที่วัดมหาธาตุ สําหรับใหพระฝายมหานิกายเรียน หนังสือ พระองคยังไดทรงสรางโรงเรียนนักธรรมขึ้นสําหรับใหพระเดินสายกลาง ไมเครงธรรมยุติ หรือมหานิกายเกินไป เรียกวา ราชนิกาย โปรดใหทําพิธีจําลองหลอพระพุทธชินราช ซึ่งเปนพระพุทธ รูปโบราณที่สําคัญประดิษฐานอยู ณ วัดมหาธาตุ จังหวัดพิษณุโลก แลวนํามาประดิษฐานเปนพระ ประธานในพระอุโบสถวัดเบญจมบพิตร สําหรับเปนที่สักการบูชามาจนทุกวันนี้ สมเด็จพระปยมหาราช ทรงดํารงพระองคอยูในฐานะ “องคอัครศาสนูปถัมภก” ทรงให ความอุปถัมภแกทุกศาสนาที่เขามาสูพระบรมโพธิสมภาร เชน พระราชทานที่ดินใหสรางวัดของ พวกพุทธนิกายญวนและจีน พระราชทานนามวัดจีนชื่อ วัดเลงเนยยี่ ใหเปนวัดมีชื่อในภาษาไทย วา วัดมังกรกมลาวาส 5_edit.indd 75 14/02/2013 12:46:26
๗๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ในทางศาสนาอิสลามไดพระราชทานที่ดินและสรางสุเหราใหแกอิสลามมิกชนดังประกาศ สรางมัสยิดสําหรับพวกที่นับถือศาสนาอิสลามฝายสุหนี่ มีพระบรมราชโองการ ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลาเจา อยูหัว ดํารัสเหนือกระหมอมใหประกาศทราบทั่วกันวามี พระราชหฤทัยนิยมตอพระราชประเพณี ซึ่งมีสืบเสมอมาแตโบราณ ในการที่จะทํานุบํารุงไพรฟาขาแผนดินทั่วไปมิไดเลือกวาจะเปนผูนับถือ ศาสนาลัทธิตางกันประการใดเมื่อ ร.ศ. ๑๑๙ จะลงมือสรางทางรถไฟหลวงแตกรุงเทพฯ ลงไปเมือง เพชรบุรี ทางรถไฟถูกที่มัสยิดสําหรับพวกที่นับถือศาสนาอิสลามฝายสุหนี่ จึงทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ บริจาคพระราชทรัพย ใหสรางมัสยิดนี้ขึ้น ใหงดงามดีกวามัสยิดเกาที่ถูกทางรถไฟนั้นเพื่อให เปนอารัมณิยสถานอันถาวร ควรแกประชาชนผูนับถือศาสนาอิสลามจะประชุมกันกระทําพิธีกรรม ตามลัทธิของศาสนานั้น ไวสําหรับพระนครแหง ๑ มีกําหนดเนื้อที่โดยยาวตามลําคลองบางกอกนอย ๓๓ วา โดยกวาง ๑๔ วา ๔ ศอก ทรงพระราชอุทิศมัสยิดนี้ใหเปนสาธารณประโยชนสําหรับผู นับถือศาสนาอิสลามอันเปนฝายสุหนี่ทั่วไป จะไดกกระทําพิธีกรรมแลอัญชลีกรรมไดโดยสะดวกดัง ปรารถนา ดวยพระราชประสงค อันทรงพระมหากรุณาเพื่อจะบํารุงผูที่นับถือศาสนาอิสลามทั้งปวง อันเปนขาขอบขันธเสมาอาณาจักร แลซึ่งจะมาแตจาตุทิศทั้งปวงใหสําเร็จประโยชนมีความสุขสืบไป ประกาศพระบรมราชูทิศไวแตวันที่ ๒๘ สิงหาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๐ เปนวันที่ ๑๑๙๗๘ ในรัชกาลปจจุบันนี้ เมื่อ พ.ศ.๒๔๔๖ ในสวนคริสตศาสนา พระองคก็ไดทรงออกพระราชบัญญัติกําหนดสิทธิแก ศาสนาโรมันคาทอลิกที่ถือกรรมสิทธิ์ในที่ดินใหเรียบรอย เมื่อคณะหมอสอนศาสนาจัดสรางโรงเรียน อัสสัมชัญขึ้นในป พ.ศ.๒๔๒๙ พระองคก็ไดโปรดใหสมเด็จพระเจาลูกยาเธอเจาฟามหาวชิรุณหิศ เสด็จไปในการวางศิลาฤกษและไดพระราชทานเงินอุดหนุนดวย ไดพระราชทานเงินจํานวน ๑,๐๐๐ เหรียญสมทบทุนในการที่คณะหมอสอนศาสนาจัดการสรางโรงเรียนที่จังหวัดเพชรบุรี พระราชทาน ที่ดินใหสรางโบสถที่สาธร 5_edit.indd 76 14/02/2013 12:46:28
๗๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามเปนวัดที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้นเปนวัดประจํารัชกาลเมื่อ พ.ศ.๒๔๑๒ โดยมีพระวรวงศเธอ พระองคเจาประดิษฐวรการ พระโอรสในพระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นณรงคหริรักษ (พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธ ยอดฟาจุฬาโลกมหาราช) พระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ และเจาพระยาธรรมมาธิ กรณาธิบดี (ม.ร.ว.ปุม มาลากุล) เปนผูอํานวยการกอสราง มีลักษณะผสมระหวางสถาปตยกรรมไทย และยุโรป คือ ลักษณะภายนอกเปนสถาปตยกรรมไทย สวนภายในออกแบบตกแตงอยางตะวันตก และทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานนามวา วันราชบพิธสถิตมหาสีมาราม หมายถึง วัดที่ พระมหากษัตริยทรงสราง และมีมหาสีมาอันเปนเสาศิลาจําหลักยอดเปนรูปเสมาธรรมจักร ๘ เสา ตั้งเปนสีมาที่กําแพง ๘ ทิศ “ราชบพิธ” หมายถึง พระอารามที่พระเจาแผนดินสราง “สถิตมหา สีมาราม” หมายถึง พระอารามซึ่งมีมหาเสมาหรือเสมาใหญ วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม นับเปนพระอารามหลวงสุดทาย ที่พระมหากษัตริยทรงสราง ตามโบราณราชประเพณีที่มีการสรางวัดประจํารัชกาล พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระเจาบรมวงศ เธอ กรมหมื่นภูธเรศธํารงศักดิ์ เปนแมกองกอสรางสุสานหลวงขึ้นในที่อุปจารชานกําแพงวัดดาน ทิศตะวันตก (ติดกับถนนอัษฎางค ริมคลองคูเมืองเดิม นอกเขตกําแพงมหาสีมาธรรมจักรของวัด) ตอมาเมื่อพระเจาบรมวงศเธอกรมหมื่นภูธเรศธํารงศักดิ์ สิ้นพระชนมในป พ.ศ.๒๔๔๐ จึงทรงพระ กรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระองคเจานิลวรรณ เปนแมกลองจัดทําสืบตอมา อนุสาวรียที่ทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้นเปนที่บรรจุพระอัฐิ (กระดูก) และพระสรีรางคาร (เถากระดูก) ไวนั้นเพื่อ เปนพระบรมราชูทิศพระราชกุศลแกพระบรมราชเทวี พระราชเทวี เจาจอมมารดา พระราชโอรส และพระราชธิดาในพระองค มีรูปแบบสถาปตยกรรมตางๆ กันทั้งพระเจดีย พระปรางค วิหารแบบ ไทย แบบขอม (ศิลปะปรางคลพบุรี) และแบบโกธิค โดยตั้งอยูในสวนซึ่งมีตนลั่นทมและพุมพรรณ ไมตางๆ ปลูกไวอยางสวยงาม สุสานหลวงในปจจุบันมีจํานวนอนุสาวรียทั้งหมด ๓๔ องค และมีการ จัดตั้งกองทุนสุสานหลวงวัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามราชวรวิหารขึ้นมาดูแลรักษาสุสานหลวงใหมี ความงดงามเพื่อชนรุนหลังไดเขาชมตอไป 5_edit.indd 77 14/02/2013 12:46:32
๗๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) อนุสรณสถานสําคัญ สุนันทานุสาวรีย เปนอาคารทรงสี่เหลี่ยม ยอมุมไมสิบสอง แตละดานมีซุมเปนจัตุรมุข ยอด สถูปประดับดวยโมเสคทอง ประตูทั้งสี่ดานเปนไมปดทองฝงลายกระจกสี ภายในบรรจุพระสรีราง คารของ - สมเด็จพระเจาสุนันทากุมารีรัตน พระบรมราชเทวี (๑๐ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๐๓ - ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๒๓ พระชนมายุ ๒๐ พรรษา) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรรณาภรณเพชรรัตน โสภางคทัศนียลักษณ อัครวรราช กุมารี (๑๒ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๒๑ - ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๒๓ พระชันษา ๓ ป) รังสีวัฒนา เปนอาคารจัตุรมุข ยอดสถูป มีมุขกระสันเชื่อมระหวางกัน ตรงกลางเปนสถูปขนาด ใหญบุดวยโมเสคสีทอง สวนสถูปยอมกวาอีก ๓ องคทาดวยสีขาว ภายในบรรจุพระอัฐิและพระสรี รางคารของพระราชโอรสและราชธิดาในสมเด็จพระนางเจาสวางวัฒนา พระบรมราชเทวี (สมเด็จ พระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจา) รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลมหิดล ไดแก - สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจาฟามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร (๒๗ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๒๑ – ๔ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๗ พระชนมายุ ๑๖ พรรษา) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาวิจิตรประภา อดุลยาดิเรกรัตน ขัตติยราชกุมารี (๒๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๒๔ – ๑๕ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๒๔ พระชันษา ๔ เดือน) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาสมมติวงศวโรทัย กรมขุนศรีธรรมราชธํารงฤทธิ์ (๙ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๒๕ – ๑๗ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๔๒ พระชันษา ๑๘ ป) สุนันทานุสาวรีย รังสีวัฒนา 5_edit.indd 78 14/02/2013 12:46:35
๗๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - สมเด็จพระราชปตุจฉา เจาฟาวไลยอลงกรณ กรมหลวงเพชรบุรีราชสิรินธร (๑๖ เมษายน พ.ศ.๒๔๒๗ - ๑๕ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๘๑ พระชันษา ๕๔ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาศิราภรณโสภณ พิมลรัตนวดี (๑๙ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๓๑ – ๒๔ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๔๑ พระชันษา ๑๐ ป) - สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก (๑ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๔ – ๒๔ กันยายน พ.ศ.๒๔๗๒ พระชนมายุ ๓๘ พรรษา) (ตนราชสกุลมหิดล) - สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชนนี (สังวาลย ชูกระมล; ๒๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๔๓ - ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๓๘ พระชนมายุ ๙๔ พรรษา) - สมเด็จพระเจาพี่นางเธอ เจาฟากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร (๖ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๖๖ – ๒ มกราคม พ.ศ.๒๕๕๑ พระชนมายุ ๘๔ พรรษา) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิง (ยังไมมีพระนาม) (๙ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๓๖ – ๑๖ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๓๖ สิ้นพระชนมเมื่อพระชนมายุ ๗ วัน) เสาวภาประดิษฐาน เปนอาคารจัตุรมุข ยอดสถูป สถูปองคกลางมีขนาดใหญบุโมเสคสีทอง สวนองคซาย ขวาและหลังมีขนาดยอมกวา เปนปูนเรียบ ตั้งอยูบนฐานยอมุมไมสิบสอง มีมุขกระสัน เชื่อมระหวางกันที่องคกลางมีซุมยื่นออกมาเปนทางเขา ประตูไมปดทองฝงลายกระจกสีคลายสเตน กลาส (Stained glass) ภายในบรรจุพระสรีรางคารพระราชโอรสและพระราชธิดาในสมเด็จพระนาง เจาเสาวภาผองศรีพระบรมราชินีนาถ (สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี พันปหลวง) รวมทั้งสมาชิกบางพระองคในสายราชสกุลจักรพงษ และสายราชสกุลจุฑาธุช ไดแก - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาพาหุรัดมณีมัย กรมพระเทพนารีรัตน (๑๙ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๒๑ – ๒๗ สิงหาคม ๒๔๓๐ พระชันษา ๑๐ ป) - สายพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๖ - สมเด็จพระเจาภคินีเธอเจาฟาเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ในพระนางเจาสุวัทนา พระวรราชเทวี (๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๖๘ – ๒๗ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๕๔ พระชันษา ๘๕ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาตรีเพชรุตมธํารง (๘ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๒๔ – ๒๒ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๓๐ พระชันษา ๖ ป) - สมเด็จพระอนุชาธิราช เจาฟาจักรพงษภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ (๓ มีนาคม พ.ศ.๒๔๒๕ – ๑๓ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๖๓ พระชันษา ๓๗ ป) (ตนราชสกุลจักรพงษ) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาจุลจักรพงษ (๑๘ มีนาคม พ.ศ.๒๔๕๐ – ๓๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๐๖ พระชันษา ๕๖ ป) - หมอมเอลิซาเบธ จักรพงษ ณ อยุธยา (เอลิซาเบธ ฮันเตอร; ๒๙ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๕๘ – ๒๗ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๑๔ อายุ ๕๖ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาศิริราชกกุธภัณฑ (๒๗ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๒๘ – ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๓๐ พระชันษา ๓ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาหญิง (ยังไมมีพระนาม) (๑๓ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๓๐ – สิ้นพระชนมในวันประสูติ) 5_edit.indd 79 14/02/2013 12:46:37
๘๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - สมเด็จพระอนุชาธิราช เจาฟาอัษฎางคเดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา (๑๒ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๓๒ – ๙ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๖๗ พระชันษา ๓๕ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาจุฑาธุชธราดิลก กรมขุนเพ็ชรบูรณอินทราชัย (๕ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๓๕ – ๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๖๖ พระชันษา ๓๒ ป) (ตนราชสกุลจุฑาธุช) - หมอมเจาบุญจิราธร จุฑาธุช พระชายา (ราชสกุลเดิม ชุมพล; ๑๐ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๔๐ – ๑๙ มีนาคม พ.ศ.๒๕๒๓ พระชันษา ๘๒ ป) - พระวรวงศเธอ พระองคเจาหญิงสุทธสิริโสภา ในหมอมลออ ศิริสัมพันธ (๑๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๖๔ – ๒ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๔๑ พระชันษา ๗๗ ป) - พระวรวงศเธอ พระองคเจาวรรานนทธวัชในหมอมระวี ไกยานนท (๑๙ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๖๕ – ๑๕ กันยายน พ.ศ.๒๕๓๓ พระชันษา ๖๘ ป) สุขุมาลนฤมิตร เปนอาคารทรงสี่เหลี่ยมยอมุมไมสิบสองเปนฐาน และมีซุมทิศเหมือนจัตุรมุข แตยาวไมเทากัน ตอนบนเปนสถูปบุดวยโมเสคสีทอง ประตูและหนาตางเปนบานไมปดทองฝงลาย กระจกสี ภายในบรรจุพระราชสรีรางคารของพระนางเจาสุขุมมาลมารศรี พระราชเทวี (สมเด็จพระ ปตุจฉาเจาสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี) พระประยูรญาติ และพระราชโอรสธิดา รวมทั้งสมาชิก สายราชสกุลบริพัตร ไดแก - เจาคุณจอมมารดาสําลี ในรัชกาลที่ ๔ (พ.ศ.๒๓๗๘ – ๒๑ มกราคม พ.ศ.๒๔๔๓ อายุ ๖๕ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาบุษบงเบิกบาน (๑ มีนาคม พ.ศ.๒๔๐๒ – ๖ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๑๙ พระชันษา ๑๗ ป) เสาวภาประดิษฐาน สุขุมาลนฤมิตร 5_edit.indd 80 14/02/2013 12:46:40
๘๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - สมเด็จพระปตุจฉาเจาสุขุมมาลมารศรี พระอัครราชเทวี (๑๐ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๐๔ – ๙ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๗๐ พระชนมายุ ๖๖ พรรษา) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาสุทธาทิพยรัตน กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร (๑๔ กันยายน พ.ศ.๒๔๒๐ – ๒ มกราคม พ.ศ.๒๔๖๕ พระชันษา ๔๕ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาบริพัตรสุขุมพันธุ กรมพระนครสวรรควรพินิต (๒๙ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๒๔ – ๑๘ มกราคม พ.ศ.๒๔๘๗ พระชันษา ๖๔ ป) (ตนราชสกุลบริพัตร) - หมอมเจาประสงคสม บริพัตร พระชายา (ราชสกุลเดิม ไชยันต; ๑๙ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๒๙ – ๒๑ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๙๙ พระชันษา ๗๐ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาจุมภฎพงษบริพัตร กรมหมื่นนครสวรรคศักดิพินิต (๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๗ – ๑๕ กันยายน พ.ศ.๒๕๐๒ พระชันษา ๕๕ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาศิริรัตนบุษบง (๔ มกราคม พ.ศ.๒๔๔๙ – ๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๓๓ พระชันษา ๘๕ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาสุทธวงษวิจิตร (๑๖ มีนาคม พ.ศ.๒๔๕๐ – ๒๐ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๔๖ พระชันษา ๙๖ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาพิสิฐสบสมัย (๒๑ กันยายน พ.ศ.๒๔๕๑ – ๒๓ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๑๗ พระชันษา ๖๖ ป) - หมอมราชวงศหญิงพิลาศลักษณ (กิติยากร) บุณยะปานะ (๒๒ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๘๓ กันยายน พ.ศ.๒๕๔๐ อายุ ๕๗ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาจุไรรัตนศิริมาน (๒๑ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๒ – ๒๔ พฤจิกายน พ.ศ.๒๕๔๓ พระชันษา ๙๐ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาจันทรกานตมณี (๒๔ กันยายน พ.ศ.๒๔๕๕ – ๓๐ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๒๐ พระชันษา ๖๕ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาหญิง (ยังไมมีพระนาม) (๑๒ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๖๑ – ๔ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๖๒ พระชันษา ๒ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาปรียชาติสุขุมพันธุ (๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๖๓ – ๒๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๖๕ พระชันษา ๓ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาสุขุมมาภินันท ในหมอมสมพันธ ปาลกะวงศ ณ อยุธยา (๑๕ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๖๖ – ๑๐ เมษายน พ.ศ.๒๕๔๖ พระชันษา ๗๙ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจานภาพรประภา กรมหลวงทิพยรัตนกิริฎกุลินี (๑๓ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๐๗ – ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๐๑ พระชันษา ๙๔ ป) 5_edit.indd 81 14/02/2013 12:46:42
๘๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) อนุสรณสถานอื่นๆ อนุสาวรียเจาจอมมารดาแส เปนสถาปตยกรรมแบบโกธิค โครงกออิฐถือปูน พื้นและบันได ปูดวยหินออน บนฐานตกแตงดวยหินเปนภูเขา บรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาแส โรจนดิศ และ พระธิดา ไดแก - เจาจอมมารดาแส โรจนดิศ (พ.ศ.๒๔๑๑ – ๑๔ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๖๘ อายุ ๕๗ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาเขจรจิรประดิษฐ (๒๓ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๓๑ - ๗ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๓๑ พระชันษา ๓ เดือน) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาอัพภันตรีปชา (๓๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๓๒ – ๑๘ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๗๗ พระชันษา ๔๕ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาทิพยาลังกา (๑๗ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๓ – ๔ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ พระชันษา ๔๑ ป) อนุสาวรียเจาคุณพระประยูรวงศ เรียกอีกอยางหนึ่งวา “วิหารนอย” เปนอาคารชั้นเดียว มี ผนังรองสี่ดาน รูปทรงแบบยุโรป หลังคามุงกระเบื้อง ประตูหนาตางเปนบานไมกรุกระจกสี ภายใน บรรจุสรีรางคารของเจาคุณพระประยูรวงศ (เจาคุณจอมมารดาแพ บุนนาค) และพระธิดา พรอมทั้ง เจาจอมมารดาโหมด บุนนาค และพระโอรส พระธิดา ตลอดจนสมาชิกสายราชสกุลอาภากร และ ราชสกุลสุริยง ไดแก - เจาคุณพระประยูรวงศ (เจาคุณจอมมารดาแพ บุนนาค) (๕ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๓๙๗ – ๒๒ มีนาคม พ.ศ.๒๔๘๖ อายุ ๘๙ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาศรีไลยลักษณ กรมขุนสุพรรณภาควดี (๒๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ – ๒๖ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๔๗ พระชันษา ๓๖ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาสุวพักตรวิไลยพรรณ (๒ พฤษาคม พ.ศ.๒๔๑๖ – ๓๐ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๗๓ พระชันษา ๕๗ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาบัณฑรวรรณวโรภาษ (๒๕ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๑๘ – ๑๕ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๓๔ พระชันษา ๑๖ ป) - เจาจอมมารดาโหมด บุนนาค (๑๖ มกราคม พ.ศ.๒๔๐๕ – ๓๐ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๗๕ พระ ชันษา ๗๐ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาอาภากรเกียรติวงศ กรมหลวงชุมพรเขตรอุดมศักดิ์ (๑๙ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๒๓ – ๑๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๖๖ พระชันษา ๔๒ ป) (ตนราชสกุลอาภากร) - หมอมชอย อาภากร ณ อยุธยา (ชอย วิจิตรานุช; เดือนพฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๓๓ – ๓๐ มกราคม พ.ศ.๒๕๑๗ อายุ ๘๓ ป) - หมอมแฉลม อาภากร ณ อยุธยา (๒๗ มีนาคม พ.ศ.๒๔๓๐ – ๖ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๑๙ อายุ ๘๙ ป) - ทานหญิงจารุพัตรา ศุภชลาศัย ในหมอมกิม ชุนเพียว (หมอมเจาจารุพัตรา อาภากร; ๒๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๔๗ – ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๑๖ พระชันษา ๖๘ ป) 5_edit.indd 82 14/02/2013 12:46:43
๘๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - ทานหญิงศิริมาบังอร เหรียญสุวรรณ ในหมอมแฉลม (หมอมเจาศิริมาบังอร อาภากร; ๖ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๔๗ – ๗ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๑๘ พระชันษา ๗๐ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาอาทิตยทิพอาภา ในพระวรวงศเธอ พระองคเจาทิพยสัมพันธ (๒๔ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๔๗ – ๑๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๘๙ พระชันษา ๔๒ ป) - หมอมเจาสมรบําเทอง อาภากร ในหมอมเมี้ยน (๑๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๔๘ – ๑๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๗๓ พระชันษา ๒๕ ป) - คุณหญิงจิตรแจรง สุจริตกุล ในหมอมกิม ชุมเพียว (หมอมเจาเริงจิตรแจรง อาภากร; ๗ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๔๘ – ๑๙ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๓๖ พระชันษา ๘๘ ป) - หมอมราชวงศเติมแสงไข (รพีพัฒน) กรรณสูต ในหมอมเจาไขแสงรพี (๒๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๖๘ – ๑๔ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๙๗ พระชันษา ๒๙ ป) - นายรุจจน กรรณสูต (๔ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๙๑ – ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๐๖ อายุ ๑๕ ป) - หมอมเจาดําแคงฤทธิ์ อาภากร ในหมอมแฉลม (๒๔ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๔๘ – ๙ กันยายน พ.ศ.๒๕๐๕ พระชันษา ๕๗ ป) - หมอมหลวงปรมาภา อาภากร ในหมอมราชวงศอิทธินันท อาภากร กับนางสุภาวดี แพง สภา (๑๓ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๑๑ – ๑๖ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๒๘ อายุ ๑๗ ป) - หมอมเจาครรชิตพล อาภากร ในหมอมชอย วิจิตรานุช (๒๒ พฤษาคม พ.ศ.๒๔๔๙ – ๒๐ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๐๙ พระชันษา ๖๐ ป) - หมอมเจารังษิยากร อาภากร ในพระวรวงศเธอ พระองคเจาทิพยสัมพันธ (๑๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๔๙ – ๓๐ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๐๘ พระชันษา ๕๙ ป) - หมอมราชวงศชัยกร อาภากร ในหมอมราชวงศหญิงไพเราะ กฤดากร (๒๓ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๙๐ – ๓๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๙๗ อายุ ๗ ป) - หมอมเจารุจยากร อาภากร ในหมอมแจม (๑๙ เมษายน พ.ศ.๒๔๕๙ – ๓๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๔๙ พระชันษา ๙๐ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาสุริยงประยุรพันธ กรมหมื่นไชยาศรีสุริโยภาส (๒๙ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๗ – ๒ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๖๒ พระชันษา ๓๕ ป) (ตนราชสกุลสุริยง) - หมอมเจารัศมีสุริยัน สุริยง ในหมอมจง (๒๙ มีนาคม พ.ศ.๒๔๕๖ – ๑๙ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๓๑ พระชันษา ๖๖ ป) - หมอมเจากิติสุริโยภาส สุริยง ในหมอมเรณิ ฟุสโก (๒๑ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๕๙ – ๑๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๘๑ พระชันษา ๒๒ ป) - หมอมเจาอติวงศวิวัสวัติ สุริยง ในหมอมเรณิ ฟุสโก (๑๑ กรกฏาคม พ.ศ.๒๔๖๐ – ๒๑ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๔๙ พระชันษา ๘๙ ป) - หมอมสุลาลีวัลย สุริยง ณ อยุธยา (สุลาลีวัลย สุวรรณทัต; ๑๙ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๖๓ – ๒๗ กันยายน พ.ศ.๒๕๓๕ อายุ ๗๒ ป) - หมอมหลวงอําไพ สุริยง ในหมอมราชวงศธิติสาร สุริยง และนางอัมพร ประทีปะเสน (๑๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๑๑ – ๑๔ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๓๖ อายุ ๒๕ ป) 5_edit.indd 83 14/02/2013 12:46:45
๘๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - หมอมเจาสุริยทัตรังสรรค สุริยง ในหมอมเรณี ฟุสโก (๑๘ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๐ – ๑ เมษายน พ.ศ.๒๕๑๔ พระชันษา ๕๔ ป) - หมอมเจาสุวรรณกุมารี สุริยง ในหมอมเรณิ ฟุสโก (๒ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๖๑ – ๒๗ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๐๙ พระชันษา ๔๘ ป) - อนุสาวรียหมอมราชวงศวิบุลเกียรติ วรวรรณ (เมื่อกอนอยูเปนเอกเทศในหมายเลข ๓ แต ปจจุบันทายาทไดนํามารวมไวกับเจาคุณประยูรวงศ) - หมอมเจาราชวงศวิบุลเกียรติ วรวรรณ ในกรมหมื่นนราธิปพงศประพันธและหมอมเจา พิบูลยเบญจางค กิติยากร (๑๗ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๖๕ – ๓ มีนาคม พ.ศ.๒๕๑๐ พระชันษา ๕๕ ป) อนุสาวรียพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอรองคอรรคยุพา เปนรูปทรงปรางค ยอด ปรางคตั้งอยูบนฐานสูง ทําดวยหินออนสีเทาขาวลวน ประกอบกัน ๔ ดาน โดยประกบเขามุม ภายใน บรรจุพระสรีรางคารของพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอรองคอรรคยุพา ในเจาจอมมารดาโหมด บุนนาค (๒๗ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๒๕ – ๒๐ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๒๖ พระชันษา ๔ เดือน) เหม อนุสรณ เปนรูปทรงคลายแทนจารึก ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยมกวาง โครงกออิฐถือปูน ผิวทํา หินลางจารึกอักษรบนแผนหินออน ฐานประดับดวยหินใหญ ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอม มารดาเหม อมาตยกุล และพระธิดา - เจาจอมมารดาเหม อมาตยกุล (๒๑ กันยายน พ.ศ.๒๔๐๗ – ๙ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๗๔ อายุ ๖๗ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาเหมวดี (๑๒ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๕ – ๑๗ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๑๕ พระชันษา ๘๐ ป) พระปรางคสามยอดแบบลพบุรี อนุสาวรียเจาจอมมารดายอย 5_edit.indd 84 14/02/2013 12:46:48
๘๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระปรางคสามยอดแบบลพบุรี เปนศิลปะแบบลพบุรี ตกแตงลวดลายปูนปนตามแบบศิลปะ ขอม มีบันไดนาค โครงกออิฐถือปูนประดับลายบัวและลายปูนปน ภายในบรรจุพระสรีรางคารของ พระวิมาดาเธอ พระองคเจาสายสวลีภิรมย กรมพระสุทธาสินีนาฎ ปยมหาราชปดิวรัดา พระประยูร ญาติ และพระโอรสธิดารวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลยุคล ไดแก ๑. องคพระปรางคทิศเหนือ - เจาจอมมารดาจีน ในพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาลดาวัลย กรมหมื่นภูมินทรภักดี (ตน ราชสกุลลดาวัลย) (๒๑ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๓๗๐ – ๑๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๔๘ อายุ ๗๘ ป) - พระอรรคชายาเธอ พระองคเจาอุบลรัตนนารีนาค กรมขุนอรรควรราชกัญญา (๒๘ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๓๙๐ – ๑๕ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๔๔ พระชันษา ๕๔ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาเยาวมาลยนฤมล กรมขุนสวรรคโลกลักษณวดี (๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๑๖ – ๓ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๕๒ พระชันษา ๓๖ พรรษา) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาอนุสรมงคลการ พระโอรสในกรมหลวงลพบุรีราเมศร (๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๕๘ – ๒ มกราคม พ.ศ.๒๕๔๑ พระชันษา ๘๓ ป) - หมอมอุบล ยุคล ณ อยุธยา (อุบล สุฤทธิ์; ๒๒ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๖๖ – ๒๙ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๔๖ อายุ ๘๐ ป) - หมอมศิริพร ยุคล ณ อยุธยา ในหมอมเจาจุลเจิม ยุคล (ศิริพร เสนาลักษณ; ๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๙๔ – ๑๒ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๓๒ อายุ ๓๘ ป) ๒. พระปรางคองคกลาง - พระอรรคชายาเธอ พระองคเจาเสาวภาคยนารีรัตน (๒๖ มกราคม พ.ศ.๒๓๙๗ – ๒๑ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๓๐ พระชันษา ๓๓ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟาจันทราสรัทวาร กรมขุนพิจิตรเจษฎจันทร (๑๕ เมษายน พ.ศ.๒๔๑๖ – ๒๑ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๔๗ พระชันษา ๓๒ พรรษา) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาเฉลิมพลฑิฆัมพร (๒๙ เมษายน พ.ศ.๒๔๕๖ – ๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๓๔ พระชันษา ๗๘ ป) - หมอมทองไพ ยุคล ณ อยุธยา (ทองไพ ประยูรโต; ๙ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๖๐ – ๙ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๘๗ พระชันษา ๒๗ ป) - หมอมทองแถม ยุคล ณ อยุธยา (ทองแถม ประยูรโต; ๑๙ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๗ – ๑๖ เมษายน พ.ศ.๒๕๔๓ พระชันษา ๗๕ ป) - หมอมเจาจามเทพี ยุคล ในหมอมราชวงศกุลปราโมทย สวัสดิกุล (๒๓ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๗๖ – ๒๖ มกราคม พ.ศ.๒๔๘๕ พระชันษา ๙ ป) - หมอมเจาวิสาขะ ยุคล ในหมอมทองไพ ประยูรโต (๑๐ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๘๔ – ๓๑ มีนาคม พ.ศ.๒๕๒๗ พระชันษา ๔๒ ป) - หมอมบุญลอม ยุคล ณ อยุธยา ในพระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาภาณุพันธุยุคล (บุญลอม นาตระกูล; ๑๕ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๕๕ – ๑๙ มกราคม พ.ศ.๒๕๑๗ อายุ ๖๑ ป) 5_edit.indd 85 14/02/2013 12:46:50
๘๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๓. องคพระปรางคทิศใต - พระวิมาดาเธอ พระองคเจาสายสวลีภิรมย กรมพระสุทธาสินีนาฏ ปยมหาราชปดิวรัดา (๔ กันยายน พ.ศ.๒๔๐๖ – ๒๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๗๒ พระชันษา ๖๖ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟายุคลฑิฆัมพร กรมหลวงลพบุรีราเมศร (๑๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๒๕ – ๘ เมษายน พ.ศ.๒๔๗๕ พระชันษา ๔๙ ป) (ตนราชสกุลยุคล) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาเฉลิมเขตรมงคล พระชายา (จากราชสกุล ภาณุพันธุ; ๑๐ มีนาคม พ.ศ.๒๔๓๕ – ๒๓ มกราคม พ.ศ.๒๕๐๐ พระชันษา ๖๕ ป) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาภาณุพันธุยุคล (๒๗ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๕๓ – ๔ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๓๘ พระชันษา ๘๓ ป) - หมอมหลวงสรอยระยา ยุคล (ราชสกุลเดิม สนิทวงศ) (๔ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๕๒ – ๒๘ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๒๗ พระชันษา ๗๕ ป) - หมอมเจาฐิติพันธุ ยุคล ในหมอมหลวงสรอยระยา สนิทวงศ (๑๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๗๘ – ๒๗ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๓๘ พระชันษา ๖๐ ป) - หมอมเจาจันทรจรัสศรี ยุคล ในพระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาอนุสรมงคลการ และเจา ฟองจันทรอินทขัติย (๒ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๘๐ – ๑๗ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๔๘ พระชันษา ๖๘ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟานภาจรจํารัสศรี (๕ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๒๗ – ๓๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๓๒ พระชันษา ๕ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟามาลินีนพดารา กรมขุนศรีสัชนาลัยสุรกัญญา (๓๑ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๘ – ๒๖ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๖๗ พระชันษา ๓๙ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟานิภานภดล กรมขุนอูทองเขตขัตติยนารี (๔ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๒๙ – ๒๙ มกราคม พ.ศ.๒๔๗๘ พระชันษา ๔๙ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดายอย มีลักษณะคลายแจกันทรงจีบดอกบัว ปกดอกบัว ตั้งฐานสูง รูปหาเหลี่ยม และมีจารึกอักษรบนแผนหินออน ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาหมอม ราชวงศยอย อิศรางกูร และพระธิดา ไดแก - เจาจอมมาดาหมอมราชวงศยอย อิศรางกูร (๑๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๓๙๘ – ๑๙ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๘ อายุ ๔๑ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอรพินทุเพ็ญภาค (๒๗ เมษายน พ.ศ.๒๔๑๖ – ๒๖ มกราคม พ.ศ.๒๔๗๘ พระชันษา ๖๓ ป) อนุสาวรียพระราชธิดาองคที่ ๘๔ เปนเสากลม ตอนลางประดับดวยลวดบัวและลายปูน ปนเปนรูปดอกไม อยูบนฐานสี่เหลี่ยม หัวเสาเปนเหลี่ยมตั้งรูปปนคลายโถคลุมดวยผืนผา ภายใน บรรจุพระสรีรางคารของพระธิดาองคที่ ๘๔ อันประสูติแตเจาจอมมาดาหมอมราชวงศจิ๋ม กปตถา - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจา (ยังไมมีพระนาม) (๑๓ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๓๕ – ๒๕ มกราคม พ.ศ.๒๔๓๖ พระชันษา ๔๔ วัน) 5_edit.indd 86 14/02/2013 12:46:52
๘๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) อนุสาวรียพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอิศริยาภรณ เปนหอโลง ๒ ชั้น รูปสี่เหลี่ยม มี ลวดบัวตกแตงแบบยุโรป ที่ฐานสวนชั้นที่สองมีลายปูนปนเฟองหอย หลังคากลมทรงโดม ภายใน บรรจุพระสรีรางคารของ - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอิศริยาภรณ ในเจาจอมมารดาหมอมราชวงศเกสร สนิท วงศ (๒๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๓๑ – ๒๒ กันยายน พ.ศ.๒๔๓๕ พระชันษา ๔ ป) เอี่ยมอนุสรณ ๒๔๙๕ เปนรูปทรงสี่เหลี่ยมตัดมุมเปนแปดเหลี่ยมดานไมเทา ฐานตอนลาง ประดับดวยหินกอนใหญ ตอนกลางทําผิวหินลางติดแผนจารึกหินออน ตอนบนคลายใบเสมาหินลาง ติดลายปูนปนเปนรูปพวงมาลา ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมเอี่ยม บุนนาค (๑๒ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๑๖ – ๒๒ มีนาคม พ.ศ.๒๔๙๕ อายุ ๗๙ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาตลับ เปนรูปสี่เหลี่ยมเรียงซอนเปนสามชั้น ตรงกลางมีชองวาง สําหรับบรรจุและตั้งเครื่องสักการะ ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมารดาตลับ เกตุทัต พระโอรส และธิดารวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลรพีพัฒน - เจาจอมมารดาตลับ เกตุทัต (ประมาณป พ.ศ.๒๓๙๕ – ๙ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๗๒ อายุ ๗๖ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอัจฉพรรณีรัชกัญญา (๗ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๑๕ – ๑๕ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๕๓ พระชันษา ๓๘ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ (๒๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๑๗ – ๗ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๖๓ พระชันษา ๔๖ ป) (ตนราชสกุลรพีพัฒน) - หมอมออน รพีพัฒน ณ อยุธยา (พ.ศ.๒๔๒๐ – ๔ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๗๘ อายุ ๕๘ ป) - หมอมเจาพิมพรําไพ รพีพัฒน (๑๘ มกราคม พ.ศ.๒๔๔๐ – ๒๒ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๑๐ พระชันษา ๗๐ ป) - หมอมเจาไขแสงรพี รพีพัฒน (๒๙ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๔๒ – ๑๙ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๒๑ พระ ชันษา ๗๙ ป) - หมอมราชวงศศักดิ์รพี รพีพัฒน ในหมอมหลวงหญิงสุมิตรา สุทัศน (๒๒ มกราคม พ.ศ. ๒๔๘๒ – ๓๐ กันยายน พ.ศ.๒๕๔๐ พระชันษา ๕๘ ป) - หมอมเจาสุรียประภา รพีพัฒน (๑๖ เมษายน พ.ศ.๒๔๔๔ – ๑๙ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๑๓ พระชันษา ๖๙ ป) - หมอมเจาวิมวาทิตย รพีพัฒน (๒๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๕ – ๒๙ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๐๑ พระ ชันษา ๕๖ ป) - หมอมเจาวินิตา รพีพัฒน ชายา (ราชสกุลเดิม กิติยากร; ๑๒ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๖ – ๖ มีนาคม พ.ศ.๒๕๔๑ พระชันษา ๘๕ ป) - หมอมเจาชวลิตโอภาส รพีพัฒน (๑๑ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๔๖ – ๑๘ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๗๕ พระชันษา ๒๙ ป) 5_edit.indd 87 14/02/2013 12:46:54
๘๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - หมอมเจาอากาศดําเกิง รพีพัฒน (๑๙ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๔๘ – ๑๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ พระชันษา ๒๗ ป) - หมอมเจาเพลิงนภดล รพีพัฒน (๓๐ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๙ – ๒๒ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๒๘ พระชันษา ๗๙ ป) - หมอมเจาถกลไกวัล รพีพัฒน (๒ มกราคม พ.ศ.๒๔๕๑ – ๑๖ กันยายน พ.ศ.๒๕๒๓ พระชันษา ๗๒ ป) - หมอมตลับ รพีพัฒน ณ อยุธยา (ตลับ ศรีโรจน; ๒๑ กันยายน พ.ศ.๒๔๕๗ – ๒๖ เมษายน พ.ศ.๒๕๔๑ พระชันษา ๘๔ ป) - หมอมราชวงศดิเรกฤทธิ์ รพีพัฒน ในหมอมเพ็ญศรี รพีพัฒน ณ อยุธยา (๑๓ เมษายน พ.ศ. ๒๔๘๐ – ๒๒ มีนาคม พ.ศ.๒๕๔๐ พระชันษา ๕๙ ป) - หมอมเจาดวงทิพโชติแจงหลา รพีพัฒน (๑๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๕๗ – ๔ มีนาคม พ.ศ.๒๕๔๒ พระชันษา ๘๕ ป) - หมอมเจาทิตยาทรงกลด รพีพัฒน (๒๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๕๙ – ๕ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๕๓ พระชันษา ๙๔ ป) - ทานหญิงคันธรสรังษี แสงมณี ในหมอมแดง (หมอมเจาคันธรสรังษี รพีพัฒน; ๕ มีนาคม พ.ศ.๒๔๕๙ – ๒๓ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๒๖ พระชันษา ๖๗ ป) - หมอมราชวงศวุฒิรสรังษี วุฒิไชย ในหมอมเจาทรงวุฒิไชย วุฒิไชย (๒ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๘๐ – ๑๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๘๖ พระชันษา ๖ ป) - ทานหญิงรําไพศรีสอางค สนิทวงศ ในหมอมราชวงศสอางค ปราโมช (หมอมเจารําไพศรี สอางค รพีพัฒน; ๑๗ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๒ – ๔ เมษายน พ.ศ.๒๕๔๓ พระชันษา ๘๑ ป) อนุสาวรียเจาจอมแส เปนเสาสี่เหลี่ยมยอมุม มีกระจังปูนปนตกแตงทั้งสวนฐานและตอน บน สวนบนสุดปนปูนเปนรูปพานพุม บรรจุสรีรางคารของเจาจอมแส บุนนาค (๑๕ กุมภาพันธ พ.ศ. ๒๔๓๕ – ๗ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๒๑ อายุ ๘๖ ป) เอิบอนุสรณ ๒๔๘๗ มีรูปทรงแบบเดียวกับเอี่ยมอนุสรณ ๒๔๙๕ เปนรูปสี่เหลี่ยมตัดมุมเปน แปดเหลี่ยมดานไมเทา ตางกันที่สวนบนซึ่งคลายใบเสมาหินลางที่มีสวนบนไมเปนมุมเหลี่ยม ภายใน บรรจุสรีรางคารของเจาจอมเอิบ บุนนาค (๒๒ เมษายน พ.ศ.๒๔๒๒ – ๑๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๘๗ อายุ ๖๕ ป) อนุสาวรียสรีรนิธาน เปนสถาปตยกรรมโกธิค โครงกออิฐถือปูน มีลวดลายบัวและลายปูน ปนตกแตงอยางสวยงาม ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมาดาพรอม และพระธิดา - เจาจอมมารดาพรอม (ไมทราบปเกิด – ๘ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๔๑) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาประภาพรรณพิไลย (๑๓ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๒๘ – ๘ กันยายน พ.ศ.๒๔๙๑ พระชันษา ๖๓ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาประไพพรรณพิลาส (๑๓ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๒๘ – ๑๗ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๒๙ พระชันษา ๑ ป) 5_edit.indd 88 14/02/2013 12:46:56
๘๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาวาปบุษบากร (๒๕ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๓๔ – ๑๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๒๕ พระชันษา ๙๑ ป) อนุสาวรียพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาลวาดวรองค เปนเสาสี่เหลี่ยมประดับลวดลาย ปูนปน ที่ฐานมีลวดลายบัวปูน ตอนบนเปนลายปูนปนแบบตะวันตก ภายในบรรจุพระสรีรางคาร ของพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาลวาดวรองค ในเจาจอมมารดาเลื่อน นิยะวานนท (๓๐ มีนาคม พ.ศ.๒๔๓๔ – ๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๓๖ พระชันษา ๒ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาแข เปนซุมหนานาง ภายในชองเสาโลง มีแทนตั้งเครื่องสักกา ระ ดานหลังทึบ ยกฐานสูงทําลวดลายบัวปูนปน ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาหมอม ราชวงศแข พึ่งบุญ และพระธิดา - เจาจอมมารดาหมอมราชวงศแข พึ่งบุญ (ในป พ.ศ.๒๓๙๐ – ๑๓ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๖๙ อายุ ๗๙ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาผองประไพ (๑๙ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๑๐ – ๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๘๕ พระชันษา ๗๔ ป) อนุสาวรียพระราชชายา เจาดารารัศมี เปนหอสูงโลง ๒ ชั้น หลังคาเปนโดมแบบยุโรป โครง กออิฐฉาบปูน ทําลวดบัวและลายปูนปนตกแตงงดงาม พื้นชั้นบนใสลูกกรงปูนปนโดยรอบ ภายใน บรรจุพระสรีรางคารของพระราชชายา เจาดารารัศมี พระธิดา รวมถึงเจานายที่มีเชื้อสายจากเจา นายฝายเหนือ - พระราชชายา เจาดารารัศมี (๒๖ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๑๖ – ๙ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๗๖ พระ ชันษา ๖๐ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาวิมลนาคนพีสี (๒ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๓๒ – ๒๑ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๓๕ พระชันษา ๔ ป) - ทานผูหญิงฉัตรสุดา วงศทองศรี ในกรมพระกําแพงเพ็ชรอัครโยธินและเจาลดาคํา ณ เชียงใหม (หมอมเจาฉัตรสุดา ฉัตรไชย; ๒๖ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๖๒ – ๓ กันยายน พ.ศ.๒๕๓๙ พระ ชันษา ๗๗ ป) อนุสาวรียพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาโกมลเสาวมาล เปนแทนอนุสาวรียหินออน ทั้งหมดตอนบนเปนแทงคลุมดวยผาและประดับดวยมาลัยดอกไมศิลปะแบบตะวันตก ฝมือแกะสลัก หินออนงดงามมาก ภายบรรจุพระสรีรางคารของพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาโกมลเสาวมาล ใน เจาจอมมารดาวง เนตรายน (๑๙ กันยายน พ.ศ.๒๔๓๐ – ๑๙ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๓ พระชันษา ๓ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาจันทร เปนทรงปรางคปราสาท ฐานสี่เหลี่ยมยอมุมไมสิบสอง มีซุมทิศทั้ง ๔ ดาน หลังคาเปนปราสาทยอดปรางค ตกแตงปูนปนเปนลวดบัวตางๆ ตามแบบ สถาปตยกรรมไทย ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาจันทร กุสุมลจันทร และพระธิดา - เจาจอมมารดาจันทร กุสุมลจันทร (๒๓ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๐๕ – ๘ มีนาคม พ.ศ.๒๔๕๔ อายุ ๔๙ ป) 5_edit.indd 89 14/02/2013 12:46:58
๙๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาศศิพงศประไพ (๒๖ เมษายน พ.ศ.๒๔๒๔ – ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๗๗ พระชันษา ๕๓ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาเนื่อง เปนสถาปตยกรรมแบบโกธิค กออิฐฉาบปูน ตกแตงดวยลวด บัวและลวดลายปูนปนงดงาม ภายในบรรจุพระสรีรางคารของเจาจอมมารดาหมอมราชวงศเนื่อง สนิทวงศ พระโอรสและพระธิดา รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลรังสิต ไดแก - เจาจอมมารดาหมอมราชวงศเนื่อง สนิทวงศ (๒๒ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๐๗ – ๒๓ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๒๘ อายุ ๒๑ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเยาวภาพงศสนิท (๒๘ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๒๗ – ๑๓ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๗๗ พระชันษา ๕๐ ป) - สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจารังสิตประยูรศักดิ์ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร (๑๒ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๒๘ – ๗ มีนาคม พ.ศ.๒๔๙๔ พระชันษา ๖๕ ป)(ตนราชสกุลรังสิต) - หมอมเอลิซาเบธ รังสิต ณ อยุธยา (เอลิซาเบธ ชารแบรเกอร; ๑๕ กันยายน พ.ศ.๒๔๓๕ – ๒๙ กันยายน พ.ศ.๒๕๑๖ พระชันษา ๘๑ ป) - หมอมเจาปยะรังสิต รังสิต (๒๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๖ – ๑ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๓๓ พระ ชันษา ๗๗ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาวิภาวดีรังสิต ชายา (ราชสกุลเดิม รัชนี; ๒๐ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๖๓ – ๑๖ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๒๐ พระชันษา ๕๗ ป) - หมอมเจาสนิทประยูรศักดิ์ รังสิต (๑๙ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๖๐ – ๑๐ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๓๘ พระชันษา ๗๘ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาหมอมราชวงศเนื่อง ฉัตรชายนุสรณ ๒๔๘๐ 5_edit.indd 90 14/02/2013 12:47:01
๙๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) อนุสรณ ๒๔๗๖ มีลักษณะเปนรูปตนเทียนแปดเหลี่ยมบุเซรามิคขาว ฐานเทาสิงห ปลาย เปนบัวแวง สวนยอดสุดเปนพุมดอกไม ทําดวยโลหะ ฝมือการปนลวดบัวและลวดลายงดงามมาก ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาออน บุนนาค และพระธิดา - เจาจอมมารดาออน บุนนาค (๑๙ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๑๐ – ๒๙ มกราคม พ.ศ.๒๕๑๒ อายุ ๑๐๑ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอรประพันธรําไพ (๗ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๒๘ – ๒๕ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๗๖ พระชันษา ๔๘ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอดิสัยสุริยาภา (๑๔ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๓๒ – ๒๗ มกราคม พ.ศ.๒๕๐๖ พระชันษา ๗๓ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาแชม เปนปรางคปราสาท ตั้งอยูบนฐานสูง มีบันไดขึ้นเนนเปนดาน หนา มีซุมทิศ ๔ ดาน หลังคาเปนปราสาทยอดปรางค โครงกออิฐฉาบปูน ทําลวดบัวและเครื่องยอด ปูนปนภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาแชม กัลยาณมิตร และพระโอรส พรอมทั้งสมาชิก สายราชสกุลประวิตร - เจาจอมมารดาแชม กัลยาณมิตร (๕ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๓๙๙ – ๒ มกราคม พ.ศ.๒๔๕๒ อายุ ๕๓ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาประวิตรวัฒโนดม กรมหลวงปราจิณกิติบดี (๒๗ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๑๘ – ๙ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๖๒ พระชันษา ๔๕ ป) - หมอมชื้น ประวิตร ณ อยุธยา (ชื้น กัลยาณมิตร; ๕ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๒๘ – ๒๗ กันยายน พ.ศ.๒๔๗๗ พระชันษา ๔๙ ป) - หมอมเจาจิตรปรีดี ประวิตร (๒๕ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๕๑ – ๒๔ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๙๗ พระชันษา ๒๗ ป) - หมอมหลวงเหมือนจันทร ประวิตร(ราชสกุลเดิม ดารากร; ๓๐ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๓ – ๒๒ กันยายน พ.ศ.๒๕๒๙ พระชันษา ๖๖ ป) - หมอมราชวงศเจตจันทร ประวิตร (๒๖ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๗๘ – ๒๙ มกราคม พ.ศ. ๒๕๕๐ พระชันษา ๗๒ ป) - หมอมเจาวิกรมสุรสีห ประวิตร (๑๕ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๕๔ – ๘ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๙๒ พระชันษา ๓๘ ป) - หมอมเจากนิษฐากุมารี ประวิตร (๑๓ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๖๒ – ๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๙๔ พระชันษา ๓๒ ป) ฉัตรชยานุสรณ ๒๔๘๐ เปนทางแปดเหลี่ยมซอนกัน กออิฐถือปูนทําผิวหินลาง มีลายปนเปน แบบรักรอยหองทั้ง ๔ ดาน บนสุดเปนฉัตรโลหะ ๕ ชั้นตามพระนาม ภายในบรรจุพระสรีรางคาร ของ พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาบุรฉัตรไชยากร กรมพระกําแพงเพ็ชรอัครโยธิน (ในเจา จอมมารดาวาด กัลยาณมิตร) พระชายา พระโอรสและพระธิดา ในสายราชสกุลฉัตรไชย - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาบุรฉัตรไชยากร กรมพระกําแพงเพ็ชรอัครโยธิน (๒๓ มกราคม พ.ศ.๒๔๒๔- ๑๔ กันยายน พ.ศ.๒๔๗๙ พระชันษา ๕๕ ป) (ตันราชสกุลฉัตรไชย) 5_edit.indd 91 14/02/2013 12:47:03
๙๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - พระเจาวรวงศเธอ พระองคเจาประภาวสิทธิ์นฤมล พระชายา (ราชสกุลเดิม จักรพันธุ; ๑๑ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๒๘ – ๑๕ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๕๐๖ พระชันษา ๗๘ ป) - พระวรวงศเธอ พระองคเจามยุรฉัตร (๗ มีนาคม พ.ศ.๒๔๔๙ -๑๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๑๓ พระชันษา ๖๕ ป) - พระวรวงศเธอ พระองคเจาหญิง (ยังไมมีพระนาม) (๑๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๕๓ - ๖ เมษายน พ.ศ.๒๔๕๔ พระชันษา ๒ ป) - พระวรวงศเธอ พระองคเจาเปรมบุรฉัตร (๑๒ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๕๘ - ๒๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๒๔ พระชันษา ๖๖ ป) - พระวรวงศเธอ พระองคเจาวิมลฉัตร (๒๗ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๖๔ - ๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๕๒ พระชันษา ๘๘ ป) - หมอมเจากาญจนฉัตร ฉัตรไชย ในหมอมเพี้ยน สุรคุปต (๒๑ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๖๔ - ๒๐ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๓๑ พระชันษา ๖๗ ป) - หมอมเจาทิพยฉัตร ฉัตรไชย ในหมอมเอื้อม อรุณทัต (๖ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๗๗ - ๑๓ มกราคม พ.ศ.๒๕๕๓ พระชันษา ๗๕ ป) - หมอมเจาพิบูลยฉัตร ฉัตรไชย ในหมอมบัวผัด อินทรสูต (๑๒ กันยายน พ.ศ.๒๔๗๘ - ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๙๙ พระชันษา ๒๑ ป) อนุสาวรียเจาจอมอาบ เปนเสาสี่เหลี่ยมยอมุม ตั้งพานพุมที่ทําดวยปูนปน ภายในบรรจุสรีรางคาร ของเจาจอมอาบ บุนนาค (๒๐ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๒๔ - ๒๒ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๐๔ อายุ ๘๐ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาสุด เปนทรงปรางคปราสาท ดานหนามีชานยื่นและตอเปนบันได ทางขึ้น มีซุมทางเขา สวนซุมอื่นอุดตันเหมือนพื้นจรนํ้า ตกแตงดวยลวดบัวปูนปน หลังคาเปนยอด ปรางค ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาสุด สุกุมลจันทร และพระธิดา - เจาจอมมารดาสุด สุกุมลจันทร (๑๔ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๓๙๔ - ๔ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๕๕ อายุ ๖๑ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาวรลักษณาวดี (๑๒ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๑๕ - ๑๘ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๖๙ พระชันษา ๕๔ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาแสง เปนศิลปะแบบอินเดีย สรางโดยการกออิฐฉาบปูนและมีลวดลาย ปูนปนประดับ ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาแสง กัลยาณมิตร และพระธิดา - เจาจอมมารดาแสง กัลยาณมิตร (๔ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๓๙๗ - ๒๐ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๑ อายุ ๔๔ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาบีเอตริศภัทรายุวดี (๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๑๙ - ๓๐ กันยายน พ.ศ.๒๔๕๖ พระชันษา ๓๗ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเจริญศรีชนมายุ (๓๑ มีนาคม พ.ศ.๒๔๒๑ - ๒๔ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๙ พระชันษา ๓๘ ป) 5_edit.indd 92 14/02/2013 12:47:05
๙๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) อนุสาวรียเจาจอมมารดาเรือน เปนสถาปตยกรรมไทย โครงกออิฐถือปูน หลังคาปูนเปนเสน เหมือนเสนทับกระเบื้อง ภายใจบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดาเรือน สุนทรศารทูล และพระธิดา - เจาจอมมารดาเรือน สุนทรศารทูล (ในราวป พ.ศ.๒๔๐๘ - ๒ มกราคม พ.ศ.๒๔๖๕ อายุ ๕๗ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาพิมลสัตย (๒๐ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๒๔ - ๖ กุมภาพันธ พ.ศ. ๒๔๗๙ พระชันษา ๕๕ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดามรกฎ เปนปรางคสามยอดขนาดยอม ตรงกลางเปนปรางคองค ประธาน มีซุมทางเขา และมีบันไดทางขึ้นดานหนา ตกแตงดวยลวดบัวปูนปน ภายในบรรจุสรีรางคาร ของเจาจอมมารดามรกฎ เพ็ญกุล พระโอสรและพระธิดา รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลเพ็ชรพัฒน - เจาจอมมารดามรกฎ เพ็ญกุล (๙ กรกฎาคม พ.ศ.๒๓๙๘ - ๒๑ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๕๘ อายุ ๖๐ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาจุฑารัตนราชกุมารี (๑๗ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๑๕ - ๓๑ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๗๓ พระชันษา ๕๘ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาเพ็ญพัฒนพงศ กรมหมื่นพิไชยมหินทโรดม (๑๓ กันยายน พ.ศ.๒๔๒๕ - ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๕๒ พระชันษา ๒๗ ป) (ตนราชสกุลเพ็ญพัฒน) - ทานหญิงพรรณเพ็ญแข กฤดากร ในหมอมเจาวรรณวิลัย กฤดากร (หมอมเจาพรรณเพ็ญ แข เพ็ญพัฒน; ๑๑ กันยายน พ.ศ.๒๔๔๘ - ๑ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๑๗ พระชันษา ๔๕ ป) - หมอมเจาเผาเพ็ญพัฒน เพ็ญพัฒน ในหมอมเทียม คชเสนี (๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๔๙ - ๑๐ มกราคม พ.ศ.๒๕๐๓ พระชันษา ๕๔ ป) - หมอมราชวงศพัฒนมหินทร เพ็ญพัฒน (๑๖ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๘๐ - ๑๓ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๒๓ อายุ ๔๓ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาชุม เปนทรงปรางคปราสาทสามยอดเรียงกัน องคกลางยอเก็จเนน เปนองคประธาน ซุมเจาะทะลุเปนชอง ๓ ชอง ชองซุมจัดทําเปนกรอบเช็ดหนา ภายในบรรจุสรีราง คารของเจาจอมมารดาชุม ไกรฤกษ และพระธิดา - เจาจอมมารดาชุม ไกรฤกษ (๑๙ กันยายน พ.ศ.๒๔๑๒ - ๒๒ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๕๔ อายุ ๔๒ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอาทรทิพยนิภา (๒๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๒ - ๒๓ มีนาคม พ.ศ.๒๕๐๑ พระชันษา ๖๗ ป) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาสุจิตราภรณี (๕ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๓๓ - ๒๖ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๖๑ พระชันษา ๒๘ ป) อนุสาวรียเจาจอมมารดาอวม เปนหินใหญกอดวยปูนทรายเปนสถูป มองภายนอกคลาย ภูเขาสูง มีทางเขาภายใน และบนยอดภูเขาเปนเจดียปูน ภายในบรรจุสรีรางคารของเจาจอมมารดา อวม พิศลยบุตร และพระโอรส รวมทั้งสมาชิกสายราชสกุลกิติยากร - เจาจอมมารดาอวม พิศลยบุตร (๑๐ เมษายน พ.ศ.๒๓๙๙ - ๒๖ เมษายน พ.ศ.๒๔๓๔ อายุ ๓๕ ป) 5_edit.indd 93 14/02/2013 12:47:07
๙๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจากิติยากรวรลักษณ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ (๘ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๑๗ - ๒๗ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๗๔ พระชันษา ๕๖ ป) (ตนราชสกุลกิติยากร) - หมอมเจาอัปสรสมาน กิติยากร พระชายา (ราชสกุลเดิม เทวกุล; ๒๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๒๐ - ๔ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๘๒ พระชันษา ๖๒ ป) - หมอมเจาเกียรติกําจร กิติยากร (๗ กันยายน พ.ศ.๒๔๓๙ - ๑๘ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๔๕ พระชันษา ๖ ป) - หมอมเจาอมรสมานลักษณ กิติยากร (๑๘ มกราคม พ.ศ.๒๔๔๐ - ๑๔ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๑๑ พระชันษา ๗๒ ป) - หมอมเจาชวลิตโอภาส รพีพัฒน ชายา (๑๑ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๔๖ - ๑๘ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๕ พระชันษา ๒๙ ป) - พระวรวงศเธอ พระองคเจานักขัตรมงคล กรมหมื่นจันทบุรีสุรนาถ (หมอมเจานักขัตรมงคล กิติยากร; ๔ มกราคม พ.ศ.๒๔๔๐ - ๑๑ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๙๖ พระชันษา ๕๖ ป) - หมอมหลวงบัว กิติยากร (ราชสกุลเดิม สนิทวงศ; ๒๕ พฤศจิกายน ๒๔๕๒ - ๑๙ กันยายน ๒๕๔๒ อายุ ๘๙ ป) - สายสมเด็จพระนางเจาสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ (พระอิสริยยศเดิม หมอมราชวงศสิริกิติ์ กิติยากร) - คุณภูมิ เจนเซน ในทูลกระหมอมหญิงอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดี (๑๖ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๒๖ - ๒๖ ธันวาคม พ.ศ.๒๕๔๗ อายุ ๒๑ ป) - หมอมเจากมลปราโมทย กิติยากร (๕ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๑ - ๒๘ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๑๗ พระชันษา ๖๖ ป) เหมอนุสรณ อนุสาวรียเจาจอมมารดาอวม 5_edit.indd 94 14/02/2013 12:47:09
๙๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) - หมอมเจามาโนชมานพ กิติยากร (๒๔ มกราคม พ.ศ.๒๔๔๓ - สิงหาคม พ.ศ.๒๔๔๔ พระชันษา ๒ ป) - หมอมเจาขจรจบกิตติคุณ กิติยากร (๑๕ มีนาคม พ.ศ.๒๔๔๔- ๒๘ มกราคม พ.ศ.๒๕๑๐ พระชันษา ๖๖ ป) - หมอมเจาพิบูลยเบญจางค กิติยากร (๑๓ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๔๕ - ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๕๑๒ พระชันษา ๖๗ ป) - หมอมเจาพัฒนคณนา กิติยากรในหมอมจอน วิชยาภัย (๓๐กันยายน พ.ศ.๒๔๔๖ - ๒๙ พฤษภาคม พ.ศ.๒๖๐๙ พระชันษา ๖๓ ป) - หมอมเจากัลยางคสมบัติ กิติยากร (๒๘ มีนาคม พ.ศ.๒๔๔๗ - ๔ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๘๕ พระชันษา ๓๘ ป) - หมอมเจาชมชิด กิติยากร ในหมอมละออง วิชยาภัย (๑๖ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๔๘ - ๒๒ มกราคม พ.ศ.๒๔๙๑ พระชันษา ๔๓ ป) -หมอมเจาสมาคม กิติยากร ในหมอมจอน วิชยาภัย (๑๕ กันยายน พ.ศ.๒๔๔๘ - ๑ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๓๑พระชันษา ๘๓ ป) - ทานหญิงจิตรบรรจง ลดาวัลย หมอมเจาจิตรบรรจง กิติยากร (๒๘ มกราคม พ.ศ.๒๔๔๙ - ๒๙ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๘๗ พระชันษา ๓๘ ป) - หมอมเจาทรงอัปษร กิติยากร (๒๒ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๕๐ - ๒๘ มีนาคม พ.ศ.๒๕๓๑ พระ ชันษา ๘๑ ป) - หมอมเจาพรพิพัฒน กิติยากร ในหมอมจอน วิชยาภัย (๓๐ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๕๐ - ๗ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๖๘ พระชันษา ๑๗ ป) - หมอมเจาสรัทจันทร กิติยากร (๒๖ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๑ - ๓๐ กันยายน พ.ศ.๒๔๖๖ พระชันษา ๑๕ ป) - หมอมเจาโกลิต กิติยากร ในหมอมอมละออง วิชยาภัย (๑๓ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๕๓ - ๒ มกราคม พ.ศ.๒๕๑๙ พระชันษา ๖๖ ป) - หมอมเจาพุฒ กิติยากร (๘ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๕๓ - ๒๖ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๔ พระชันษา ๑ ป) - หมอมเจาจีริกา กิติยากรในหมอมจั่นอินทุเกตุ (๒๗ เมษายน พ.ศ.๒๔๕๖ - ๘ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๑๘ พระชันษา ๖๒ ป) - หมอมเจาจีรินันทน กิติยากร ในหมอมจั่น อินทุเกตุ (๒๖ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๕๗ - ๙ เมษายน พ.ศ.๒๕๑๖ พระชันษา ๕๘ ป) - หมอมเจากิติมตี กิติยากร ในหมอมจอน วิชยาภัย (๓ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๕๘ - ๒๗ มกราคม พ.ศ.๒๕๒๕ พระชันษา ๖๗ ป) - หมอมเจาสุวนิต กิติยากร ในหมอมละเมียด เปลี่ยนประยูร (๔ มีนาคม พ.ศ.๒๔๕๘ - ๒๙ มีนาคม พ.ศ.๒๕๒๓ พระชันษา ๗๕ ป) - หมอมเจาชายจีริดนัย กิติยากรในหมอมจั่น อินทุเกตุ (๑ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๙ - ๒๔ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๒๓ พระชันษา ๖๔ ป) 5_edit.indd 95 14/02/2013 12:47:11
๙๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระพุทธอังคีรส พระพุทธอังคีรสเปนพระประธานในพระอุโบสถวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ประดิษฐาน อยูบนฐานชุกชีหินออนจากประเทศอิตาลี พระนาม “พระพุทธอังคีรส” แปลวามีรัศมีซานออกจาก พระวรกาย หลอขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๔ ตอตนรัชกาลที่ ๕ กระไหลทองคําเนื้อแปดหนัก ๑๘๐ บาท เปนทองที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงใชเมื่อยังทรงพระเยาว เดิมพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวจะทรงนําไปประดิษฐานที่พระปฐมเจดีย แตสิ้นรัชกาลเสียกอน พระบาท สมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวจึงโปรดเกลาฯ ใหนํามาประดิษฐานเปนพระประธานในพระอุโบสถ วัดราชบพิธ เมื่อวันที่ ๑๒ กันยายน พ.ศ.๒๔๑๕ ที่ฐานบัลลังกกระไหลทองเนื้อหก หนัก ๔๘ บาท ภายในบรรจุพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจา อยูหัว พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว พระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยู หัว พระบรมอัฐิพระศรีสุลาลัย สมเด็จพระบรมราชินีในรัชกาลที่ ๓ และสมเด็จพระบรมวงศเธอ กรมพระยาสุดารัตนราชประยูร พระพุทธอังคีรส 5_edit.indd 96 14/02/2013 12:47:14
๙๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 97 14/02/2013 12:47:19
๙๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามเปนพระอารามหลวงชั้นเอก ชนิดราชวรวิหาร ไมปรากฏ หลักฐานวาสรางขึ้นเมื่อใด เดิมชื่อ วัดแหลม หรือ วัดไทรทอง ภายหลังไดรับพระราชทานนาม จากพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวใหมวา วัดเบญจบพิตร ซึ่งหมายถึง วัดของเจานาย ๕ พระองคที่ทรงรวมกันปฏิสังขรณวัดแหงนี้ เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงสราง สวนดุสิตขึ้นพระองคทรงทําผาติกรรมสถาปนาวัดขึ้นใหมและพระราชทานวา วัดเบญจมบพิตรดุสิต วนาราม อันหมายถึง วัดของพระเจาแผนดินรัชกาลที่ ๕ วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร เดิมเปนวัดราษฎร ชื่อ วัดแหลม เนื่องจากตั้งอยู บริเวณปลายแหลมที่สวนตอกับทุงนา หรือ มีชื่อเรียกอีกชื่อหนึ่งวา วัดไทรทอง เนื่องจากอาจมี ตนไทรอยูภายในวัดไมปรากฏหลักฐานวาสรางเมื่อใด เมื่อ พ.ศ.๒๓๖๙ ซึ่งตรงกับรัชสมัยพระบาท สมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวไดเกิดกบฏเจาอนุวงศแหงเวียงจันทนขึ้น พระองคจึงโปรดเกลาฯ ให พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาพนมวัน กรมพระพิพิธโภคภูเบนทร พระราชโอรสในพระบาท สมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยที่ประสูติแตเจาจอมมารดาศิลา ทรงเปนแมทัพรักษาพระนคร โดย ทรงตั้งกองบัญชาการทัพที่วัดแหลม หลังจากปราบกบฏเจาอนุวงศแลว กรมพระพิพิธโภคภูเบนทร พรอมพระอนุชาและพระขนิษฐารวมเจาจอมมารดาเดียวกันอีก ๔ พระองค คือ 5_edit.indd 98 14/02/2013 12:47:22