รัชกาลที่5

๙๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๑.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจากุญชร กรมพระพิทักษเทเวศร (ตนราชสกุลกุญชร) ๒.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาทินกร กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์ (ตนราชสกุล ทินกร) ๓.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาอินทนิล และ ๔.พระเจาบรมวงศเธอ พระองคเจาหญิงวงศ ทั้ง ๔ พระองคทรงมีพระประสงคที่จะรวมกันปฏิสังขรณวัดแหลม พรอมทั้งทรงสราง พระเจดียเรียงรายไวหนาวัด ๕ องค ตอมา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ พระราชทานนามใหมวา วัดเบญจบพิตร หมายความวา วัดของเจานาย ๕ พระองค ในป พ.ศ.๒๔๔๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ให ซื้อที่ดินระหวางคลองผดุงกรุงเกษมจนถึงคลองสามเสนเพื่อสรางที่ประทับพักผอนพระอิริยาบถสวน พระองคโดยพระราชทานนามวา “สวนดุสิต” (พระราชวังดุสิต ในปจจุบัน) ซึ่งบริเวณที่ดินที่ทรงซื้อ นั้นมีวัดโบราณ ๒ แหง คือ วัดดุสิตซึ่งอยูในสภาพทรุดโทรมโดยถูกใชเปนที่สรางพลับพลา และวัด รางอีกแหงซึ่งจําเปนตองใชที่ดินของวัดสําหรับตัดเปนถนน พระองคจึงทรงกระทําผาติกรรม สราง วัดแหงใหมเพื่อเปนการทดแทนตามประเพณี โดยทรงเลือกวัดเบญจมบพิตรเปนวัดที่ทรงสถาปนา ตามพระราชดําริวา การสรางวัดใหมหลายวัดยากตอการบํารุงรักษา ถารวมเงินสรางวัดเดียวใหเปน วัดใหญ และทําโดยฝมือประณีตจะดีกวา จึงโปรดเกลาฯ ใหสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรม พระยานริศรานุวัดติวงศ เปนผูทรงออกแบบกอสรางพระอุโบสถ และถาวรวัตถุอื่นๆ และมีพระยา ราชสงคราม (กร หงสกุล) เปนนายชางกอสราง เมื่อวันที่ ๑ มีนาคม พ.ศ.๒๔๔๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จ พระราชดําเนินมายังวัด ในการนี้ทรงมีพระบรมราชโองการประกาศพระบรมราชูทิศถวาย ที่ดินให เปนเขตวิสุงคามสีมาของวัดพรอมทั้งพระราชทานนามวัดใหมวา วัดเบญจมบพิตร อันหมายถึง วัด ของพระเจาแผนดินรัชกาลที่ ๕ และ เพื่อแสดงลําดับรัชกาลในมหาจักรีบรมราชวงศ ตอมาพระองค ไดถวาย ที่ดินซึ่งพระองคขนานนามวาดุสิตวนาราม ใหเปนที่วิสุงคามสีมาเพิ่มเติมแกวัดเบญจมบพิตร และโปรดฯ ใหเรียกนามรวมกันวา วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม เมื่อมีการจัดระเบียบพระอารามหลวงในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวใน ป พ.ศ.๒๔๕๘ วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม จัดเปนพระอารามหลวงชั้นเอก ชนิดราชวรวิหาร ดัง นั้น ชื่อวัดจึงมีสรอยนามตอทายดวย “ราชวรวิหาร” ดังเชนในปจจุบัน 5_edit.indd 99 14/02/2013 12:47:24

๑๐๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 100 14/02/2013 12:47:29

๑๐๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ความสัมพันธกับตางประเทศ วิกฤตการณ สมัย ร.ศ.๑๑๒ ในรัชสมัยสมเด็จพระปยมหาราชไดเกิดเหตุการณที่เรียกวา “วิกฤตการณสมัย ร.ศ.ที่ ๑๑๒” ซึ่งตรงกับ พ.ศ.๒๔๓๖ กลาวคือ ฝรั่งเศส ซึ่งครอบครองดินแดนบางสวนของญวนและเขมรอยูใน ขณะนั้นไดบุกรุกดินแดนฝงซายแมนํ้าโขง ซึ่งอยูในปกครองของไทย มิหนําซํ้ายังเรียกรองใหไทย ถอนทหารรักษาพรมแดน และจายคาทําขวัญใหแกคนในบังคับฝรั่งเศส ซึ่งไดรับความเสียหาย อีกดวย เมื่อไทยไมยอมปฏิบัติตามจึงเกิดปะทะกันขึ้น และฝรั่งเศส ไดถืออํานาจสงเรือรบถึง ๓ ลํา ขึ้นมาตามลําแมนํ้าเจาพระยา โดยไมบอกกลาวหรือแจงความใหทราบลวงหนาแตประการใด เจา หนาที่ไทยใหสัญญาณตักเตือนแลว แตเรือรบฝรั่งเศสไมแยแสแมแตนอย ดังนั้นเรือกลไฟนํารอง ของฝรั่งเศส จึงถูกยิงใชการไมได ความโกรธแคนของคนไทยลุกลามไปทั่วประเทศ จนเกือบกลาย เปนชนวนสงครามระหวางประเทศ ฝายฝรั่งเศสไดยื่นขอเรียกรอง ๖ ขอที่สําคัญที่สุด คือ ใหไทยยก ดินแดนฝงซายแมนํ้าโขงให และใหชดใชคาเสียหายแกฝรั่งเศสเปนจํานวนเงินสูงถึง ๓ ลานแฟรงค กําหนดใหตอบภายใน ๔๘ ชั่วโมง เพื่อเปนการรักษาประเทศชาติใหรอดพนจากอันตรายในขณะนั้นพระองคจึงตองทรง ยอมสละผลประโยชนบางอยางของบานเมือง เพื่อแลกเปลี่ยนกับเอกราชอันลํ้าคาใหคงอยูกับ ประเทศไทยชั่วกาล พระองคไดทรงตกลงรับขอเรียกรองของฝรั่งเศส และในที่สุดหลังจากไดมีการ ลงนามในสนธิสัญญา เมื่อวันที่ ๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๓๖ ซึ่งไทยเปนฝายเสียเปรียบอยูเปนอันมาก จากเหตุการณที่ทําใหไทยเสียดินแดนแกฝรั่งเศสใน ร.ศ.๑๑๒ ดังกลาว สมเด็จพระปยมหาราช จึงไดทรงตัดสินพระทัยที่จะเสด็จพระราชดําเนินประพาสยุโรป เพื่อทําการเยี่ยมเยียนผูกมิตรกับชาติ มหาอํานาจตางๆ และจะตองไมยอมเขาเปนพวกฝายหนึ่งฝายใดโดยเฉพาะเปนอันขาด แตจะคบคา สมาคมและปฏิบัติตอมหาอํานาจทั้งสองอยางเสมอกัน การเสด็จประพาสยุโรปครั้งที่ ๑ ใน พ.ศ.๒๔๔๐ นับเปนครั้งแรกของพระมหากษัตริยใน ภูมิภาคนี้ที่เสด็จประพาสยุโรป โดยมีจุดประสงคสําคัญ คือ เพื่อทําความเขาใจกับชาติที่คุกคามไทย เพื่อเจรจาโดยตรงกับผูนําของฝรั่งเศสเพื่อแกปญหาความขัดแยงในกรณีที่สืบเนื่องจากวิกฤตการณ รศ.๑๑๒ (พ.ศ.๒๔๓๖) รวมทั้งเพื่อแสวงหาชาติพันธมิตรมาชวยสงเสริมสรางความมั่นคงของประเทศ การเสด็จประพาสยุโรปครั้งนี้ประสบความสําเร็จอยางยิ่งในการสรางสัมพันธไมตรีกับรัสเซียในรัช สมัยซารนิโคลัสที่ ๒ แหงราชวงศโรมานอฟตอมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวได สงสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟาจักรพงษภูวนาถไปศึกษาที่ประเทศรัสเซียดวย และในการเสด็จ ประพาสยุโรปครั้งนี้ไดทรงเจรจาและปรับความเขาใจกับฝรั่งเศส ซึ่งคุกคามประเทศไทยอยางหนัก รวมทั้งมีจุดประสงคที่สําคัญอีกประการหนึ่ง คือ เพื่อทอดพระเนตรความเจริญของยุโรปจะไดนํามา เปนแบบอยางในการปรับปรุงบานเมือง 5_edit.indd 101 14/02/2013 12:47:31

๑๐๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ 5 ทรงฉายพระบรมรูปคูกับพระเจาซารนิโคลาสที่ 2 ราชวงศโรมานอฟแหงรัสเซีย ที่พระราชวัง ปเตอรฮอฟ (Peterhoff) 5_edit.indd 102 14/02/2013 12:47:38

๑๐๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การเสด็จประพาสยุโรปครั้งที่ ๒ ใน พ.ศ.๒๔๕๐ ทรงมีจุดประสงคสําคัญ คือ เพื่อรักษาพระ อาการประชวรเกี่ยวกับระบบทางเดินหายใจและพระวักกะ (ไต) และเพื่อเจรจาราชการบานเมือง กับชาติตะวันตกตางๆ ทั้งเรื่องสิทธิสภาพนอกอาณาเขต ปญหาเรื่องคนในบังคับฝรั่งเศส อํานาจการ ปกครองเหนือดินแดนเมืองหลวงพระบางบนฝงขวาแมนํ้าโขงและเขตปลอดทหาร(ไทย) ระยะ ๒๕ กิโลเมตรบนฝงขวาของแมนํ้าโขงตลอดแนวชายแดนระหวางราชอาณาจักรสยามกับอาณานิคมอิน โดจีนของฝรั่งเศส ปญหาภาษีรอยชัก ๓ เปนรอยชัก ๑๐ และโครงการสรางทางรถไฟสายใต ทางให สัตยาบันในสนธิสัญญาสยามกับฝรั่งเศส พ.ศ.๒๔๔๙ การเจรจากับปลัดกระทรวงการตางประเทศ อังกฤษซึ่งสงผลใหเกิดสนธิสัญญาแลกเปลี่ยน ๔ รัฐมลายูในเวลาตอมา และการเสด็จพระราชดําเนิน ทรงรับปริญญาด็อกเตอรออฟลอว (Doctor of Law) ณ บานของอธิการบดีมหาวิทยาลัยเคมบริดจ นอกจากนี้ทรงมีลายพระราชหัตถเลขาพระราชทานแกสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟานิภา นภดล วิมลประภาวดีเลาเรื่องตางๆ ตั้งแตสภาพดินฟา อากาศ สภาพบานเมือง การรักษาพระองค สังคม และวัฒนธรรมที่มีความหลากหลายของคนในประเทศที่เสด็จพระราชดําเนินเยือน พระราช ภารกิจ พระราชดําริ และพระราชวินิจฉัยสวนพระองคที่ทรงมีตอเหตุการณตางๆ ลายพระราช หัตถเลขานี้ตอมาพิมพเปนหนังสือ “ไกลบาน” การดําเนินวิเทโศบายทางการเมืองระหวางประเทศดังกลาว ไดรับผลสมดังพระราชหฤทัย ทุกประการ เมื่อเสด็จกลับจากยุโรปแลวฝรั่งเศสก็เลิกคิดจะเอาดินแดนทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ของไทย และไดถอนทหารออกจากจันทบุรี ทรงฉายพระบรมรูปหมูรวมกับราชวงศเดนมารก ณ วังเบอนสตอฟ 5_edit.indd 103 14/02/2013 12:47:42

๑๐๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) นอกเหนือจากผลประโยชนทางการเมืองระหวางประเทศที่ทรงไดรับจากการเสด็จประพาส ตางประเทศแลว ผลประโยชนยิ่งใหญที่ติดตามมาคือ ไดทรงนําความเจริญแบบใหมตางๆ ที่ทรง ไดพบเห็นกลับมาปรับปรุงประเทศอยางขนานใหญอีกดวย อนึ่ง นอกจากการเสด็จประพาสยุโรป ถึง ๒ ครั้งแลว พระองคยังไดเสด็จประพาสประเทศเพื่อนบานใกลเคียง ไดแก สิงคโปร มอญ พมา อินเดีย และเกาะชวา ในสมัยตนรัชกาล ระหวางที่ทรงมีสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศเปน ผูสําเร็จราชการ อีกดวย พระองคไดทรงศึกษาวิธีการปกครองตลอดจนความเจริญของประเทศนั้น แลวทรงนํากลับมาปรับปรุงเปลี่ยนแปลงใหเหมาะสมกับขนบธรรมเนียมประเพณีไทย ทั้งภายใน ราชสํานักและสวนราษฎร นอกจากการเสด็จประพาสตางประเทศแลว การเสด็จประพาสอีกแบบหนึ่งซึ่งโปรดกระทํา อยูเสมอคือ การเสด็จประพาสเยี่ยมเยียนพสกนิกรในทองที่ตางจังหวัด โดยไมโปรดใหตระเตรียม หมายกําหนดการแตโปรดปลอมแปลงพระองคเปนราษฎรสามัญชน เพื่อจะใหทอดพระเนตรสภาพ ชีวิตความเปนอยูของอาณาประชาราษฎร และการปฏิบัติงานของเจาหนาที่ตางๆ ดวย พระเนตร พระกรรณของพระองคเอง โปรดใหเรียกการเสด็จประพาสแบบนี้วา “การเสด็จประพาสตน” ซึ่ง การเสด็จประพาสตนนี้เองที่ทําใหพระองคทรงเปนที่รักใครของพสกนิกรเปนอยางยิ่ง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงฉายพระรูปรวมกับซารเรวิช แกรนดดุก นิโคลัส ที่พระราชวังบางปะอิน พ.ศ.2434 5_edit.indd 104 14/02/2013 12:47:45

๑๐๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ภาพจากหนังสือพิมพฝรั่งเศส (ปกหลัง) Le Petit Journal ฉบับวันที่ 26 กุมภาพันธ ค.ศ. 1905 ภายหลังความตกลง สยาม-ฝรั่งเศส ฉบับ ค.ศ. 1904 ฝรั่งเศสยอมถอนกําลังออกจากจันทบุรี 5_edit.indd 105 14/02/2013 12:47:53

๑๐๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การเสียดินแดน ในชวง พ.ศ.๒๓๙๔-๒๔๕๓ การลาอาณานิคมของประเทศตางๆ ในยุโรป ไดแผอิทธิพลเขา มาในทวีปเอเชีย ประเทศตางๆ ในเอเชียจึงตองตกเปนอาณานิคมแกประเทศในยุโรปหลายประเทศ ดวยกันไทยก็เปนประเทศหนึ่ง ที่ถูกอิทธิพลจากการลาอาณานิคมครอบคลุมมาถึงจนกระทั่งทําให ตองเสียดินแดนบางสวนไปแตก็ยังรักษาเอกราชของชาติไวได ดินแดนทั้งหมดที่ไทยตองเสียไป มีดังนี้ การเสียดินแดนใหฝรั่งเศส ๑. การเสียดินแดนในเขมรหรือเขมรสวนนอก ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจา อยูหัวรัชกาลที่ ๔ เมื่อ พ.ศ.๒๔๑๐ (รัตนโกสินทรศักราช ๘๖) เนื้อที่ประมาณ ๑๒๓,๐๕๐ ตาราง กิโลเมตร และเกาะอีก ๖ เกาะ โดยฝรั่งเศสคิดวาแมนํ้าโขงที่ไหลผานดินแดนของประเทศเขมร สามารถนําฝรั่งเศสเขาไปสูแควนยูนนานของประเทศจีนได ซึ่งฝรั่งเศสจะใชเปนที่ระบายสินคาที่ สําคัญ ขณะนั้นเขมรตกเปนประเทศราชของไทย ฝรั่งเศสกับไทยจึงเกิดเรื่องบาดหมางใจกันขึ้น โดย ฝรั่งเศสอางวา ญวนไดตกเปนของฝรั่งเศสและดินแดนตอจากญวนลงไป โดยที่เขมรยินยอมทําสนธิ สัญญาลับยอมอยูภายใตอํานาจของฝรั่งเศส เมื่อวันที่ ๑๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๐๖ แตถึงกระนั้นสมเด็จ พระนโรดมแหงเขมรไดทรงมีหนังสือรายงานกราบบังคมทูลตอพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยู หัววาพระองคทรงถูกบีบบังคับใหลงนาม แตยังมีความจงรักภักดีตอไทยเสมอ ตอมาในวันที่ ๑๕ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๑๐ ไทยจึงจําตองยอมลงนามในสนธิสัญญากับฝรั่งเศสรับรองอยางเปนทางการ วาเขมรเปนรัฐในอารักขาของฝรั่งเศส โดยไทยจะไมเรียกรองใหเขมรสงเครื่องราชบรรณาการใหแก ไทยดังแตกอน สวนดินแดนพระตะบอง เสียมราฐ (เขมรสวนใน) ก็ยังอยูภายใตการปกครองของไทย ตามเดิม ๒. การเสียแควนสิบสองจุไท หัวพันหาทั้งหก เมืองพวน แควนหลวงพระบาง แควน เวียงจันทนคํามวน และแควนจําปาศักดิ์ฝงตะวันออก (หัวเมืองลาวทั้งหมด) เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๑ (รัตนโกสินทรศักราช ๑๐๗) โดยยึดเอาดินแดนสิบสองจุไทย และไดอางวาดินแดนหลวงพระบาง เวียงจันทน และนครจําปาศักดิ์เคยเปนประเทศราชของญวนและเขมรมากอน จึงบีบบังคับเอาดิน แดนเพิ่มอีก เนื้อที่ประมาณ ๓๒๑,๐๐๐ ตารางกิโลเมตร โดยฝรั่งเศสขอทําสนธิสัญญากับไทย เพื่อ ตั้งสถานกงสุลที่หลวงพระบาง และให นายออกุสต ปาวี (Monsieur August Pavie) เปนกงสุล ประจํา ตอมาพวกฮอเขาปลนเขตแดนไทยจนถึงหลวงพระบาง ไทยจึงรีบยกทัพไปปราบปรากฏวา สามารถขับไลพวกฮอออกจากเขตแดนไทยไดทั้งหมด แตฝรั่งเศสยังคงยึดแควนสิบสองจุไทย และ หัวพันทั้งหาทั้งหกไวไมยอมยกทัพกลับไป โดยอางวาจะคอยปราบปรามพวกฮอ ๓. การเสียดินแดนฝงซายของแมนํ้าโขง พ.ศ.๒๔๓๖ (รัตนโกสินทรศักราช ๑๑๒) ฝรั่งเศส ตองการใหลาวหรือฝงซายของแมนํ้าโขงตกเปนเมืองขึ้นของตน จึงใชขออางวาญวนและเขมรเคยมี อํานาจเหนือลาวมากอน เมื่อญวนกับเขมรเปนเมืองขึ้นของฝรั่งเศสดินแดนตางๆ เหลานี้ก็ควรตกเปน ของฝรั่งเศสดวยใน พ.ศ.๒๔๓๖ (ร.ศ.๑๑๒) ฝรั่งเศสขมเหงไทยอยางรุนแรงโดยสงเรือรบลวงเขามา ในแมนํ้าเจาพระยา เมื่อถึงปอมพระจุลจอมเกลา ฝายไทยยิงปนไมบรรจุกระสุน ๓ นัดเพื่อเตือนให 5_edit.indd 106 14/02/2013 12:47:55

๑๐๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ออกไป แตทางฝรั่งเศสกลับระดมยิงปนใหญเขามาเปนอันมาก เกิดการรบกันพักหนึ่ง ในวันที่ ๑๓ กรกฎาคม พ.ศ.๒๔๓๖ ฝรั่งเศสนําเรือรบมาทอดสมอ หนาสถานทูตของตนในกรุงเทพฯ ไดสําเร็จ (ทั้งนี้ประเทศอังกฤษ ไดสงเรือรบเขามาลอยลําอยู ๒ ลําที่อาวไทยเชนกัน แตมิไดชวยปกปองไทย แตอยางใด) นายออกุสต ปาวี ซึ่งเปนเอกอัครราชทูตฝรั่งเศสประจําประเทศไทย ไดยื่นคําขาดที่จะ ปดนานนํ้าไทย ถาไทยไมปฏิบัติตามขอตกลงของฝรั่งเศส ฝรั่งเศสยื่นคําขาดใหไทย ๓ ขอ ใหตอบ ใน ๔๘ ชั่วโมง เนื้อหา คือ ๑. ใหไทยใชคาเสียหายสามลานแฟรงค โดยจายเปนเหรียญนอกจากเงินถุงแดง พรอมสง เช็คใหสถานทูตฝรั่งเศสแถวบางรัก ๒. ใหยกดินแดนบนฝงซายแมนํ้าโขงและเกาะตางๆ ในแมนํ้าดวย ๓. ใหถอนทัพไทยจากฝงแมนํ้าโขงออกใหหมดและไมสรางสถานที่สําหรับการทหาร ในระยะ ๒๕ กิโลเมตร ทางฝายไทยไมยอมรับในขอ ๒) ฝรั่งเศสจึงสงกองทัพมาปดอาวไทย เมื่อวันที่ ๒๖ กรกฎาคม – ๓ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๓๖ และยึดเอาจังหวัดจันทบุรีกับจังหวัดตราดไว เพื่อบังคับใหไทยทําตาม ไทย จึงตองเสียเนื้อที่ประมาณ ๕๐,๐๐๐ ตารางกิโลเมตร ใหแกฝรั่งเศสในวันที่ ๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๓๖ และฝรั่งเศสไดยึดเอาจันทบุรีกับตราดไวตออีกนานถึง ๑๑ ป (พ.ศ.๒๔๓๖ –พ.ศ.๒๔๔๗) วิกฤตการณ ร.ศ. ๑๑๒ นี้นับวาไทยสูญเสียดินแดนครั้งสําคัญและมากที่สุด โดยตองยอมยก อาณาจักรลาวเกือบทั้งหมดใหกับฝรั่งเศส ๑. การเสียดินแดนฝงขวาของแมนํ้าโขง พ.ศ.๒๔๔๖ (รัตนโกสินทรศักราช ๑๒๒) จาก วิกฤตการณ ร.ศ. ๑๑๒ ทําใหฝรั่งเศสยึดดินแดนจันทบุรี ซึ่งนับวาเปนเมืองยุทธศาสตรเมืองหนึ่ง ของไทย ไวเปนประกันถึง ๑๐ ป ไทยจึงหาทางแลกเปลี่ยนโดยยอมยกเมือง มโนไพร และจําปาศักดิ์ ซึ่งอยูตรงขามกับเมืองปากเซ และดินแดนฝงขวาของแมนํ้าโขง ตรงขามกับเมืองหลวงพระบางใหใน พ.ศ.๒๔๔๘ ฝรั่งเศสจึงยอมถอนทหารออกจันทบุรี แตกลับไปยึดเมืองตราดและเกาะใตแหลมสิงห ลงไป (มีเกาะขางเปนตนไป) ไปถึง ประจันตคีรีเขตร (เกาะกง) ไวแทน นอกจากนี้ ไทยยังเสียดิน แดนอีกครั้งทางดานขวาของแมนํ้าโขง คืออาณาเขต ไซยะบูลี และจําปาศักดิ์ตะวันตก ในวันที่ ๒๓ กุมภาพันธ พ.ศ.๒๔๕๐ ๒. การเสียดินแดนมณฑลบูรพา พ.ศ.๒๔๔๙ (รัตนโกสินทรศักราช ๑๒๕) ไทยยอมทํา สัญญายกมณฑลบูรพา คือ เขมรสวนใน ซึ่งประกอบดวยเมืองพระตะบอง เสียมราฐ ศรีโสภณ เนื้อที่ประมาณ ๖๖,๕๕๕ ตารางกิโลเมตร ใหแกฝรั่งเศส เพื่อแลกเปลี่ยนกับจังหวัดตราดและเกาะ ตางๆ ที่อยูใตแหลมสิงห ลงไปจนถึงเกาะกูดที่ฝรั่งเศสยึดไว สิ่งสําคัญที่ไทยไดรับจากการลงนามใน สัญญานี้ เมื่อวันที่ ๒๓ มีนาคม พ.ศ.๒๔๔๙ คือ ฝรั่งเศสยอมผอนผันใหคนในบังคับฝรั่งเศสที่เปน ชาวเอเชีย ซึ่งมาจดทะเบียนภายหลังวันลงนามในสัญญาใหขึ้นอยูในอํานาจของศาลไทย แตศาลกง ศุลของฝรั่งเศสก็ยังคงมีอํานาจที่จะเรียกคดีจากศาลไทยไปพิจารณาใหมได จนกวาไทยจะประกาศ ใชประมวลใชประมวลกฎหมายครบถวนแลว 5_edit.indd 107 14/02/2013 12:47:57

๑๐๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 108 14/02/2013 12:48:01

๑๐๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การเสียดินแดนใหกับอังกฤษ ๑. อนุสัญญาลับไทยทํากับอังกฤษ พ.ศ.๒๔๔๐ วันที่ ๖ เมษายน พ.ศ.๒๔๔๐ ไทยไดลง นามในอนุสัญญาลับรวมกับอังกฤษ โดยตกลงวารัฐบาลไทยจะไมยินยอมใหชาติหนึ่งชาติใดเชาซื้อ หรือถือกรรมสิทธิ์ในดินแดนไทยตั้งแตบริเวณใตตําบลบางสะพาน จังหวัดประจวบคีรีขันธลงไป โดย ไมไดรับความเห็นชอบจากรัฐบาลอังกฤษเปนลายลักษณอักษร สวนอังกฤษตกลงใหความคุมครอง ทางทหารแกไทยกรณีที่ถูกชาติอื่นรุกราน ผลของอนุสัญญาฉบับนี้ ทําใหอังกฤษมีอิทธิพลทางดานการเมืองและการคาในดินแดนไทย ตั้งแตตําบลสะพานไปจนตลอดแหลมมลายู เพียงชาติเดียว ทําใหไทยเสียเปรียบมาก และเมื่อไทย ถูกฝรั่งเศสบังคับใหยกดินแดนฝงขวาของแมนํ้าโขงใหฝรั่งเศส อังกฤษก็ไมไดใหความชวยเหลือแต อยางใด และอนุสัญญานี้ยังเปนการละเมิดสิทธิประเทศอื่นๆ ที่มีไมตรีกับไทยอีก ทําใหรัฐบาลตอง พยายามหาวิถีทางจะยกเลิกเสียโดยเร็ว ๒. การเสียรัฐไทรบุรี กลันตัน ตรังกานู และปะลิสใหอังกฤษ เมื่อ พ.ศ.๒๔๕๒ (รัตนโกสินทร ศักราช ๑๒๘) เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จกลับจากประพาสยุโรปครั้งที่ ๒ พ.ศ.๒๔๕๒ นายเอ็ดเวิรด สโตรเบล ซึ่งเปนที่ปรึกษาราชาแผนดินชาวอเมริกาเสนอ ใหไทยแลกดิน แดนมลายูกับการยกเลิกสิทธิสภาพนอกอาณาเขต ของคนไนประเทศอังกฤษในประเทศไทย เพื่อขอ กูสรางทางรถไฟสายใต และยกเลิกอนุสัญญาลับป พ.ศ.๒๔๔๐ การดําเนินงานนี้ประสบผลสําเร็จ มี การลงนาม ในสนธิสัญญา วันที่ ๑๐ มีนาคมพ.ศ.๒๔๕๑ มีใจความสําคัญดังตอไปนี้ รัฐบาลไทยยอม ยกดินแดนรัฐมลายู คือ ไทรบุรี กลันตัน ตรังกานู ปะลิสรวมทั้งเกาะใกลเคียงใหอังกฤษ ฝายอังกฤษ ยอมใหคนในบังคับอังกฤษทั้งยุโรปและเอเชีย ซึ่งไดจดทะเบียนไวกับกงสุลกอนทําสัญญา ใหไปขึ้น กับศาลตางประเทศ สวนคนในบังคับอังกฤษ ที่จดทะเบียนหลัง ทําสนธิสัญญาฉบับนี้ใหไปขึ้นศาล ไทย แตขอใหมีที่ปรึกษาทางกฎหมายเปนชาวยุโรปเขารวมพิจารณาดวย แตศาลกงสุลของอังกฤษ ก็ยังมีสิทธิ์จะถอนคดี ขอคนในบังคับอังกฤษไปพิจารณาได สนธิสัญญานี้มีผลกระทั่งไทยประกาศใช ประมวลกฎหมายใหครบถวนเปนเวลา ๕ ป ในสัญญานี้ใหยกเลิกอนุสัญญาลับ พ.ศ.๒๔๔๐ ดวยและ การสรางรถไฟสายใต รัฐบาลอังกฤษจะใหรัฐบาลไทยกูเงิน ๕ ลานปอนดโดยคิดดอกเบี้ยตํ่า มีเวลา ชําระหนี้ ๔๐ ป แตตองใหชาวอังกฤษเปนผูควบคุมการกอสรางทางรถไฟสายนี้เอง เพราะอังกฤษ ตองการใหบรรจบกับทางรถไฟในมลายูของอังกฤษ 5_edit.indd 109 14/02/2013 12:48:03

๑๑๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ประเพณี วัฒนธรรม และวรรณกรรม การเลิกทาส พระราชกรณียกิจที่สําคัญในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ก็คือ การเลิกทาส เรื่องทาสเปนเรื่องใหญเรื่องหนึ่งในประวัติศาสตรของมนุษยชาติ ซึ่งมีมาแตดึกดําบรรพ สวน ประเพณีเรื่องทาสของชนชาวไทย จะมีมาแตเมื่อใดไมปรากฏหลักฐานเปนที่ชัดเจนนัก แตสันนิษฐาน ไดวาเดิมชนชาติไทยไมมีการใชทาส ตอมาเมื่อมีการรับประเพณีทาสกรรมกรจากขอมทาสจึงไดมีสืบ มาในประเทศไทย จนถึงรัชสมัยสมเด็จพระปยมหาราชทรงพระกรุณาโปรดใหเลิกทาสเสีย เนื่องจาก ทาสเปนเรื่องสําคัญในประวัติศาสตรของมนุษยชาติ เรื่องการเลิกทาสจึงนับวาเปนเรื่องสําคัญเกี่ยว กับความเปนอยูของมนุษยยิ่งขึ้นไปอีก การเลิกทาสในตางประเทศมีผลกระทบกระเทือนถึงกับ เกิดศึกกลางเมือง เชน ในประเทศสหรัฐอเมริกา และเปนเหตุใหเกิดการกบฏ เชน กบฏสัตชุมาใน ประเทศญี่ปุน ดังนั้นการเลิกทาสในประเทศไทยจึงถือไดวาเปนเรื่องสําคัญและเรื่องใหญเรื่องหนึ่ง ในประวัติศาสตรของไทย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงเห็นวา การเปนทาสทําใหพลเมืองขาดสิทธิ และเสรีภาพ ทรงมีพระราชดําริวา คนไทยทุกคนควรจะมีความเทาเทียมกัน จึงทรงมีพระราโชบาย ใหเลิกทาส โดยดําเนินการเปนขั้นตอน เพื่อมิใหกระทบกระเทือนตอเจาทาสและตัวทาสเอง วิธีที่ทรง ใชมีทั้งแกพิกัดเกษียณอายุลูกทาส กลาวคือ คนไทยที่เกิดในรัชสมัยของพระองคตั้งแต พ.ศ.๒๔๑๑ จะเริ่มพนจากทาสตั้งแต พ.ศ.๒๔๓๒ สวนคนที่เกิดหลัง พ.ศ.๒๔๓๒ นับเปนไทหมด ทั้งนี้ดวยทรงมี พระราชดําริตอปญหาการกําเนิดของลูกทาสวา ควรไดรับความเปนธรรมเปนไทแกตัวเอง 5_edit.indd 110 14/02/2013 12:48:06

๑๑๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) เมื่อสมเด็จพระปยมหาราชเสด็จขึ้นครองราชยและไดทรงราชการแผนดินโดยสิทธิ์ขาด จนถึง ป พ.ศ.๒๔๑๗ ไดทรงมีพระราชประสงคที่จะทรงทํานุบํารุงบานเมืองใหเจริญรุงเรืองยิ่งขึ้นไปและ ใหประชาราษฎรไดอยูเย็นเปนสุขทั่วหนากัน โดยเลิกธรรมเนียมที่ไมเปนการเจริญและเปนคุณ ประโยชนแกประชาชนพลเมืองนั้น ซึ่งรวมถึงธรรมเนียมการใชทาสดวย การเลิกทาสนี้ พระองคได ทรงใชพระวิริยวีรภาพอันสุขุม ทรงดําเนินพระราโชยายอยางคอยเปนคอยไปทีละเล็กทีละนอย มิ ใหคนทั้งหลายรูสึกเดือดรอน ทรงพิจารณาดูในกฎหมายลักษณะทาสเปนชองทางที่จะใชอุบายเลิก ทาสได มีอยูตอนหนึ่งที่วาดวยเกษียณอายุลูกทาส กลาวคือ ทาสมีอยู ๗ ประเภท ไดแก ๑. ทาสสินไถ ๒. ลูกทาสไดมาเกิดในเรือนเบี้ย ๓. ทาสไดมาดวยมรดก ๔. ทาสทานให ๕. ทาสชวยมาแตทัณฑโทษ ๖. ทาสไดเลี้ยงมาเมื่อมีการทุพภิกขภัย ๗. ทาสไปรบศึกไดมาเปนเชลย ทาสทั้ง ๗ จําพวกนี้ เปนทาสโดยยกบิลเมือง ถาไมมีเงินใหแกนายเงินครบคาตัวแลวก็ไมมีเวลา ที่จะหลุดพนเปนไทยได สวนลูกทาสเกิดแตทาสทั้ง ๗ จําพวกนั้น ตั้งแตออกจากครรภลืมตาก็ตอง นับวาเปนทาสมีคาตัวไปจนถึงอายุ ๑๐๐ ป ก็ไมหมดคาตัว กลาวคือ คิดอายุตั้งแต ๑ ถึง ๓ เดือน ชาย ๖ บาท หญิง ๔ บาท พิกัดคาตัวเพิ่มขึ้นตามอายุ จนชายอายุ ๒๖ ป ถึง ๔๐ ปเต็ม คาตัว ๑๔ ตําลึง หญิงอายุ ๒๑ ป ถึง ๓๐ ปเต็ม คา ตัว ๑๒ ตําลึง ถาชายอายุไมเกิน ๔๐ ป หญิงเกิน ๓๐ ป จึงไดถอยคาตัวลงจนถึงอายุ ๑๐๐ ป ก็ยังมีคาตัวอยู ชาย ๔ บาท หญิง ๓ บาท สมเด็จพระปยมหาราชทรงจับเอาพิกัดเกษียณอายุลูกทาสที่บัญญัติไวในกฎหมายเดิมนั้น เปนอุบายเริ่มตนการเลิกทาสดวยการแกพิกัดเกษียณอายุลูกทาส โดยพระองคทรงตั้งพิกัดเกษียณ อายุลูกทาสไทยเปนระเบียบใหม และทรงผอนผันมิใหผูใดเดือดรอน ดวยใหใชพิกัดซึ่งทรงบัญญัติ ใหม แตเฉพาะลูกทาสลูกไทยที่เกิดตั้งแตปมะโรง พ.ศ.๒๔๑๑ ซึ่งเปนปที่พระองคไดเสด็จขึ้นเถลิง ถวัลยราชสมบัติ ไมเกี่ยวของกับลูกทาสลูกไทยที่เกิดกอนนั้น พิกัดที่ทรงตั้งใหมมีลักษณะเหมือน อยางเดิม คือ ตั้งคาตัวเด็กแรกเกิดอายุตั้งแต ๑ ถึง ๓ เดือน และเพิ่มพิกัดขึ้นตามอายุ แตผิดกับ กฎหมายเดิมในขอที่สําคัญคือ เมื่อลูกทาสอายุถึง ๘ ป นับวาเต็มคาคือ ชายคาตัว ๓๒ บาท หญิง ๒๘ บาท ตอจากนั้นก็ใหลดเกษียณอายุลงทุกปจนอายุ ๑๘ ป ถึง ๒๐ ป คาตัวชายเหลือ ๔ บาท หญิงเหลือ ๓ บาท เมื่อลูกทาสอายุ ๒๑ ป แลวจะขายทาสไมได หรือกลาวอีกอยางหนึ่งวา คนที่ เกิดตั้งแต พ.ศ.๒๔๑๑ จะเริ่มพนจากความเปนทาสตั้งแต พ.ศ.๒๔๓๒ เปนลําดับไป คนที่เกิดภาย จากนี้เปนไทยทั้งหมด ถึงแมจะสมัครเปนทาสก็ไมได นอกจากนี้พระองคยังไดพระราชทานพระ ราชดําริแกที่ประชุมที่ปรึกษาราชการแผนดินวา การที่ทรงกําหนดใหลูกทาสอายุครบ ๒๑ ป เปน สิ้นเกษียณอายุพนจากการเปนทาสนั้น ลูกทาสที่เปนชายจะไดทันอุปสมบทบวชเรียนในพระพุทธ 5_edit.indd 111 14/02/2013 12:48:08

๑๑๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ศาสนา เพราะการอุปสมบทนั้นเปนที่ยอมรับกันวาไดบุญไดกุศลเปนอยางที่สุด และยังเพื่อรักษา ประโยชนของทั้งสองฝาย คือ ฝายนายเงิน และฝายทาสไมใหขาดทุน เมื่อคราวเฉลิมพระชนมพรรษา พ.ศ.๒๔๒๐ พระองคไดทรงบริจาคพระราชทรัพย ในวโรกาสที่ทรงมีพระชนมายุครบ ๒ รอบ ดวย ทรงบริจาคเทากับในวันพระชนมพรรษา ๒๔ ป เสมอ วันละ ๑ บาท คิดเปนจํานวนเงินรวมกันทั้ง สิ้น ๘,๗๖๗.๐๐ บาท ไดพระราชทานทรัพยสวนนี้ชวยไถถอนทาส ซึ่งขายตัวอยูกับนายเงินคนเดียว มาตั้งแตปที่พระองคเสด็จขึ้นครองราชย คือ พ.ศ.๒๔๑๑ ใหพนจากการเปนทาสในจํานวนนี้มีทาส ชาย ๑๖ คน ทาสหญิง ๒๐ คน ลูกทาสชาย ๕ คน ลูกทาสหญิง ๓ คน รวมจํานวนทั้งสิ้น ๔๔ คน พระองคยังไดพระราชทานทุนทรัพย เพื่อใหลูกทาสไดทํามาหากินตอไปและเพื่อความกาวหนาที่จะ ใหลูกทาสไดรับความรูเมื่อพนจากการเปนทาส พระองคจึงทรงคิดตั้งโรงเรียนสําหรับลูกทาส อายุ ๑๒ ปขึ้นไปมาอบรมสั่งสอนพอใหมีความรู ดวยพระบรมราโชบาย ดังกลาวจํานวนทาสจึงคอยๆ ลดลงโดยลําดับ จนหมดไปทั้งพระราชอาณาเขต สวนการเลิกแรงงานไพรและการเกณฑทหารพระองคทรงเปลี่ยนแปลงสถานะไพรใหเปน คนสามัญ โดยทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเลิกระบบไพรหรือการเกณฑแรงงานประชาชนมารับ ราชการโดยไมไดรับคาตอบแทนดวยการออกกฎหมายลักษณะเกณฑทหารแทน ไพร คือ ประชากรสวนใหญของประเทศมีอายุตั้งแต ๑๕-๑๖ ป ขึ้นไปจนถึงอายุ ๗๐ ป ทํา หนาที่รับใชเจานายเพื่อแลกเปลี่ยนกับการที่จะไดรับความคุมครองจากเจานาย หรือมีหนาที่ให แรงงานสวย หรือเงินแกบานเมือง หรือเงินแกบานเมือง แบงออกเปน ๓ ประเภท คือ ๑. ไพรหลวง หมายถึง ไพรของพระมหากษัตริยสังกัดอยูตามกรมกองตางๆ ๒. ไพรสม หมายถึง ไพรที่พระมหากษัตริยพระราชทานใหเปนไพรสวนตัว ๓. ของเจานาย (พระราชวงศ) ๔. ไพรสวย หมายถึง ไพรหลวงหรือไพรสมที่ไดรับอนุญาตใหสงสวยแทนการเขาเวรรับใช ชวยราชการ ในที่สุดพระองคก็ทรงตรากฎหมายกําหนดคาตัวลูกทาสใหสูงสุด และมีคาตัวลดลงทุกๆ ป จนเปนไทหมด เมื่อ ๓๐ มีนาคม พ.ศ.๒๔๔๘ รวมใชเวลา ๓๐ ป จึงทําใหผูเปนทาสและไพรหลุด พนจนกลายเปนไททั้งหมด 5_edit.indd 112 14/02/2013 12:48:10

๑๑๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระราชบัญญัติทาส รัตนโกสินทรศก ๑๒๔ มีพระบรมราชโองการ ในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว ดํารัสเหนือเกลาฯ ใหประกาศจงทราบทั่วกันวา ตั้งแตไดเสด็จถวัลราชบรมราชาภิเษก มา ไดทรงพระราชดําริเห็นวา ประเพณีทาสที่มีอยูในพระราชอาณาจักรสยาม ถึงเปนวิธีทาสทํา สารกรมธรรมขายตัวดวยใจสมัคร มิใชทาสเชลยที่เปนการกดขี่อยางรายแรงก็จริง แตก็เปนเครื่อง กีดขวางความเจริญประโยชน และสุขสําราญของมหาชนอยูอยางหนึ่ง ซึ่งจําเปนจะตองเลิกถอนอยา ใหมีประเพณีทาสภายในพระราชอาณาจักรนี้ กรุงสยามจึงจะมีความเจริญสมบูรณเทาทันประเทศ อื่น แตประเพณีทาสเปนของมีสืบเนื่องมาแตโบราณคนทั้งหลายทุกชั้นบรรดาศักดิ์ ไดคุนเคยและ มีประโยชนทรัพยสมบัติเกี่ยวเนื่องอยูในวิธีทาสโดยมาก จะเลิกถอนเสียทันทีก็หนาที่จะเกิดความ ลําบากในประชุมชนทั้งหลายไดมากอยู การเลิกทาสสมควรจะตองผอนผันเลิกถอนไปเปนลําดับ ตามควรแกการ จึงจะเปนประโยชนดีดวยประการทั้งปวง ทรงพระราชดําริเห็นดังนี้ เมื่อปจอฉศก จุลศักราช ๑๒๓๖ คือรัตนโกสินทรศก ๙๓ จึงไดทรงพระกรุณาโปรดใหตราพระราชบัญญัติผอน เพียงหามมิใหคนเกิดในรัชกาลปจจุบันนี้เปนทาส ตอแตนั้นมาก็ไดทรงพระกรุณาโปรดใหมีพระราช บัญญัติลดหยอนถอนวิธีทาสลงโดยลําดับมาจนบัดนี้ ทรงพระราชดําริเห็นวา ถึงเวลาอันสมควรแลว ที่จะตราพระราชบัญญัติ เพื่อลดหยอนประเพณีทาสใหยิ่งนอยลงไดอีกชั้นหนึ่งจึงทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหตราพระราชบัญญัติไวสืบไปดังนี้ วา มาตรา ๑ พระราชบัญญัตินี้ใหเรียกวา “พระราชบัญญัติทาส รัตนโกสินทรศก ๑๒๔” มาตรา ๒ ใหใชพระราชบัญญัตินี้ตั้งแตวันที่ ๑ เมษายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๔ ทั่วพระราชอาณาจักร เวนแตมณฑลพายัพและมณฑลบูรพา ซึ่งไดตราพระราชบัญญัติทาสไวสําหรับมณฑลนั้นๆ แลวกับ มณฑลไทรบุรี และเมืองกลันตัน เมืองตรังกานู ซึ่งไดกฎหมายตามลัทธิศาสนาของเมืองนั้นๆ มาตรา ๓ บรรดาลูกทาสใหนับวาเปนไทยมิใหมีพิกัดเกษียณอายุดังวาไวในพระราชบัญญัติลูกทาสลูก ไทย จุลศักราช ๑๒๓๖ นั้น ตอไป มาตรา ๔ บรรดาคนที่เปนไทยอยูก็ดี หรือทาสที่หลุดพนคาตัวแลวก็ดี ตอไปหามมิใหเปนทาส มาตรา ๕ บรรดาทาสที่มีอยูในเวลาออกพระราชบัญญัตินี้ นอกจากเวลาที่ทาสหลบหลีกหนีหาย ใหเจา เงินลดคาตัวใหคนหนึ่งเดือนละ ๔ บาท นับเดือนเมษายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๔ เปนตนไป มาตรา ๖ ถาทาสจะเปลี่ยนเจาเงินใหม หามมิใหทําสารกรมธรรม ขึ้นคาตัวกวาจํานวนเงินคาตัวใน เวลานั้น ประกาศมา ณ วันที่ ๑ เมษายน รัตนโกสินทรศก ๑๒๔ (พ.ศ.๒๔๔๘) ในรัชกาลปจจุบันนี้ 5_edit.indd 113 14/02/2013 12:48:12

๑๑๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) งานแฟนซีที่สวนดุสิต ทรงฉายคูกับพระนางสุขุมาลมารศรี พระราชเทวี 5_edit.indd 114 14/02/2013 12:48:15

๑๑๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) การเปลี่ยนแปลงประเพณี ในเรื่องระเบียบประเพณีและวัฒนธรรมนั้น สมเด็จพระปยมหาราชไดทรงดัดแปลงแกไข ธรรมเนียมทั้งในพระราชสํานักและของราษฎรสามัญทั่วไป ไดแก การสืบราชสันตติวงศ เดิมการสืบราชบัลลังกจะใชตําแหนง พระมหาอุปราช หรือ กรม พระราชวังบวรสถานมงคล (วังหนา) สืบราชสันตติวงศจากพี่ไปหานอง ทรงเปลี่ยนมาเปนจากพอไป หาลูก โดยยกเลิกตําแหนงพระมหาอุปราช หรือ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหนา)เสีย แลว ตั้งตําแหนงมกุฎราชกุมารขึ้นแทน ผูไดรับการสถาปนาใหเปนสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎ ราชกุมาร พระองคแรกคือ เจาฟามหาวชิรุณหิศ (สิ้นพระชนม เมื่อพระชันษาไดเพียง ๑๗ ป) ตอมา จึงโปรดใหสถาปนาเจาฟามหาวชิราวุธขึ้นเปน สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร(ตอ มาไดขึ้นครองราชยเปนรัชกาลที่ ๖) การเลิกธรรมเนียมลุกคลานหมอบเฝากับพื้น ใหใชการยืน นั่งเกาอี้ และคํานับตามแบบ ตะวันตกแทน ในวันพระบรมราชาภิเษกครั้งที่ ๒ พ.ศ.๒๔๑๖ มีพระราชดํารัสวา ตั้งแตนี้ตอไป การหมอบเฝาใหเลิก ทรงสั่งใหพระราชวงศและขาราชการที่กําลังหมอบเฝาอยูนั้นใหลุกขึ้นยืน ทั้งหมด การเปลี่ยนแปลงเครื่องแตงตัวเขาเฝาทั้งชายและหญิงใหเปนระเบียบเรียบรอย กลาวคือ ใหผูชายแตงเต็มยศแบบเสื้อทิวนิค(Tunic) ของฝรั่งซึ่งตอมาทรงดัดแปลงเปนเสื้อนอกคอปดมีดุม กลัดตลอดเรียกวา เสื้อราชแปตแตน (Raj Pattern) แปลวา แบบหลวง สวนผูหญิงใหสวมเสื้อ แขนยาว นุงโจง สวมถุงเทา รองเทาหุมสนอยางผูชายดวย ทรงนําการไวพระเกศายาวเปนตัวอยาง เลิกประเพณีการตัดผมทรงมหาดไทย ผูหญิงก็ทรงใหเลิกไวผมทรงปก เปลี่ยนเปนผมยาวแทนโดย ทรงใหขาราชการสํานักฝายในกระทําเปนตัวอยางกอน การเริ่มใชวันทางสุริยคติในทางราชการโดยใชวันที่ ๑ เมษายน เปนวันขึ้นปใหม สวน วันทางพุทธศักราชยังคงใชวัน ตามจันทรคติแบบเดิมคือใหใช วันขึ้น ๑ คํ่า เดือน ๕ เปนวันขึ้น ปใหม การเลิกประเพณีโกนผมไวทุกข แตเดิมเมื่อพระมหากษัตริยสวรรคต ราษฎรตอง โกนผมไวทุกขและนุงขาวหมด พระองคโปรดฯ ใหยกเลิกเสีย คงแตใหแตงกายไวทุกขตาม ขนบประเพณี 5_edit.indd 115 14/02/2013 12:48:17

๑๑๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) กวีและวรรณกรรม ที่สําคัญในสมัยรัชกาลที่ ๕ มีดังนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระราชนิพนธวรรณกรรมที่สําคัญ จํานวน ๑๐ เรื่อง คือ - ไกลบาน - เงาะปา - นิทราชาคริต - อาบูหะซัน - พระราชพิธีสิบสองเดือน - กาพยเหเรือ - คําเจรจาละครเรื่องอิเหนา - ตํารากับขาวฝรั่ง - พระราชวิจารณจดหมายเหตุความทรงจําของกรมหลวงนรินทรเทวี - โคลงบรรยายภาพรามเกียรติ์ นอกจากนี้ยังมีกวีนิพนธเบ็ดเตล็ด กลอนไดอารีซึมทราบกับตามเสด็จไทรโยค พระราชวิจารณ เทียบลัทธิพุทธศาสนาฝายหินยานกับมหายาน พระบรมราชาธิบายแกไขการปกครองแผนดิน และ พระราชนิพนธเสด็จประพาสตามที่ตางๆ ตลอดจนพระราชหัตถเลขาที่ทรงมีถึงเจานายและบุคคล สําคัญตางๆ อีกมากมาย พระราชนิพนธในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ๑. ไกลบาน ไกลบานเปนพระราชนิพนธลายพระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยู หัว เมื่อครั้งเสด็จประพาสยุโรปครั้งที่ ๒ เมื่อป พ.ศ.๒๔๕๐ พระราชทานแกสมเด็จพระเจาบรมวงศ เธอ เจาฟานิภานภดลกรมขุนอูทองเขตขัตติยนารี ผูซึ่งสนองพระเดชพระคุณสมเด็จพระบรมชนก นาถในตําแหนงเลขาธิการฝายในรวมจํานวน ๔๓ ฉบับ เสด็จประพาสยุโรปเปนระยะเวลา ๒๒๕ วัน ทรงพระราชนิพนธเกี่ยวกับพระราชภารกิจแตละวันนับตั้งแตเสด็จลง เรือพระที่นั่งมหาจักรี ออกจาก 5_edit.indd 116 14/02/2013 12:48:20

๑๑๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) กรุงเทพมหานคร ผานประเทศตางๆ โดยทางเรือและรถไฟตามลําดับ ไดแก ประเทศสิงคโปร อิตาลี สวิตเซอรแลนด เยอรมัน ฝรั่งเศส อังกฤษ เบลเยี่ยม เดนมารก และประเทศนอรเวย ลักษณะการประพันธเปนการเลาทํานองการบันทึกจดหมายเหตุ หรือรายงานประจําวัน อีก ทั้งมีเกร็ดความรูเรื่องราวตางๆ พรอมทั้งเสนอแนวทางพระราชดําริและพระราชวินิจฉัยสวนพระองค ตอเหตุการณตางๆ เฉพาะสวนที่เกี่ยวของระหวางเสด็จประพาส สะทอนใหเห็นทัศนคติ สภาพบาน เมือง สังคม ชีวิตความเปนอยูของบุคคลในแตละประเทศ โดยเฉพาะทัศนียภาพ ภูมิประเทศ ภูมิ อากาศ ธรรมชาติ ตลอดจนความเจริญทางวิทยาการของนานาอารยประเทศ ตอมา มีการกราบบังคมทูลเพื่อขอพระบรมราชานุญาตจัดพิมพเปนหนังสือเผยแพร ทั้งนี้ พระองคมีพระราชกระแสดําริชอบและโปรดเกลาฯ ใหจัดพิมพได โดยใหตัดความที่ไมสมควรเผย แพรออกบาง แลวโปรดเรียกชื่อพระราชหัตถเลขานี้วา “ไกลบาน” ในเดือนพฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๕๐ หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จ นิวัติกลับพระนคร ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสมเด็จพระบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ เปนผูอํานวยการจัดพิมพเรื่อง “ไกลบาน” เพื่อจําหนายในงานไหวพระประจําป วัดเบญจมบพิตร ดุสิตวนาราม ที่ ๑๗ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๕๐ ใหทันการ แตดวยระยะเวลาไมเพียงพอ จึงทําใหตอง พิมพเปนตอนๆ พิมพตอเนื่องจนครบ ๑,๘๕๐ หนา รวมพิมพเปนสมุดใหญ ๔ เลม ตอมาในป พ.ศ.๒๔๖๖ สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟานิภานภดล กรมขุนอูทองเขตขัตติย นารีผูไดรับพระราชทานกรรมสิทธิ์เรื่อง “ไกลบาน” มีความประสงคจัดพิมพพระราชนิพนธในงาน ฉลองพระชันษาครบ ๖๐ ป เพื่อแจกเปนมิตรพลีพระอัครชายาเธอ พระองคเจาสายสวลีภิรมย กรม ขุนสุทาสินีนาฏ เพื่อถวายสนองพระคุณในพระชนนี จึงมีรับสั่งใหหอสมุดวชิรญาณสําหรับพระนคร พิมพถวาย จากนั้นทรงมอบใหสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพดําเนินการ พิมพอีกครั้ง เหตุดวยที่ทรงเคยทราบกระแสพระราชดําริในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจา อยูหัวอยางดี ในการจัดพิมพครั้งที่ ๒ นี้ แบงเปน ๒ เลม ขนาดกระดาษหนายกพิเศษ แกไขเพิ่มเติมให สมบูรณขึ้นกวาครั้งแรก เชน มีสารบาญทั้งเรื่อง เพิ่มเติมรูป มีคําอธิบายหมายเลขประกอบนาม บุคคล และเรื่องราวพระราชนิพนธบางแหงชัดเจน มีรูปประกอบอันเกี่ยวเนื่องดวยการเสด็จประพาส ยุโรปครั้งที่ ๒ ซึ่งฉายดวยพระองคเปนสวนใหญจํานวน ๘๕ รูป มีลายในปกที่สมเด็จพระเจาบรม วงศเธอ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัดติวงศทรงเขียนประทานประกอบเลม และไดผนวกพิมพเรื่อง จดหมายเหตุประกอบเรื่องไกลบาน พระนิพนธของสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดํารง ราชานุภาพไวอีก ๑ เลม รวมเปนชุดละ ๓ เลม ในการพิมพครั้งตอๆ มา การพิมพครั้งที่ ๓ เมื่อป พ.ศ.๒๔๗๙ ไมทราบจํานวนพิมพ เนื่อง ในงานพระราชทานเพลิงศพ สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟานิภานภดล กรมขุนอูทองเขตขัตติย นารี การพิมพครั้งที่ ๔ พิมพรวม ๒ เลม จํานวน ๑,๕๐๐ ชุด ในงานพระราชทานเพลิงศพ นางทอง พับ พานิชพัฒน 5_edit.indd 117 14/02/2013 12:48:22

๑๑๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ในป พ.ศ.๒๕๓๗ มีการพิมพครั้งที่ ๕ พิมพรวม ๒ เลม จํานวน ๓,๐๐๐ เลม โดยพระบาท สมเด็จพระเจาอยูหัวและสมเด็จพระนางเจาสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสํานักราชเลขาธิการจัดพิมพพระราชทานในงานพระราชทานเพลิงศพ พลเรือเอกสันติภาพ หมู มิ่ง นอกจากนั้นในป พ.ศ.๒๕๔๐ โครงการยุโรปศึกษาจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัยไดแปลพระราช นิพนธไกลบาน ตอนเสด็จประพาส เยอรมนี อังกฤษ ฝรั่งเศส ซึ่งเปนพระราชหัตถเลขาฉบับที่ ๑๙- ๓๔ เปน ๓ ภาษาคือ ภาษาคือ ภาษาเยอรมัน ภาษาอังกฤษ และภาษาฝรั่งเศส โดยจัดพิมพในเลม เดียวกันพรอมทั้งสํานวนภาษาไทย การพิมพครั้งที่ ๖ ในป พ.ศ.๒๕๔๕ บริษัทอักษรเจริญทัศน อจท. ขออนุญาตกรมศิลปากร จัดพิมพเผยแพรและจําหนายเปนชุดๆ ละ ๓ เลม จํานวน ๓,๐๐๐ ชุด โดยคงรูปแบบและอักขรวิธี ตามตนฉบับการพิมพครั้งที่ ๔ ไว ในป พ.ศ.๒๕๕๑ ไทย พีบีเอส ออกเผยแพรสารคดี “๑๐๐ ป ไกลบาน ตามเสด็จพระพุทธเจา หลวง” เนื่องจากในศุภวาระครบรอบ ๑๐๐ ปของพระราชนิพนธนี้ โดยถายทําสารคดีตามวัน เวลา และสถานที่ทุกแหงตามที่ระบุไวในพระราชหัตถเลขาทั้ง ๔๓ ฉบับ ที่ทรงเคยเสด็จพระราชดําเนิน โดยออกฉายเปนจํานวน ๕๒ ตอน เริ่มออกอากาศเมื่อเดือนกรกฎาคม พ.ศ.๒๕๕๑ ๒. เงาะปา เงาะปาเปนวรรณคดีไทย ประเภทบทละครรอยกรอง พระราชนิพนธในพระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ ทรงพระราชนิพนธขึ้นในระหวางการพักฟนหลังทรงพระประชวร โดยใชเวลาเพียง ๘ วันเทานั้น 5_edit.indd 118 14/02/2013 12:48:24

๑๑๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) บทละครเรื่องเงาะปานี้ แมจะมีรูปแบบของกลอนบทละคร แตก็มิไดทรงมีพระประสงคเพื่อใช เลนละครแตอยางใด หากแตทรงแตงขึ้นเปนที่ผอนคลายและสําราญพระทัย ทรงแตงแลวเสร็จเมื่อ วันศุกรที่ ๒ กุมภาพันธ ร.ศ. ๑๒๔ (พ.ศ.๒๔๔๘)(หากนับตามปจจุบัน เปน พ.ศ.๒๔๔๙) แลวไดโปรดฯ ใหแกไขอีกบางเล็กนอยเมื่อทรงมีเวลา และไดทรงพระราชนิพนธคํานํา เมื่อวันที่ ๑๔ มีนาคม ในป เดียวกัน แลวโปรดฯ ใหตีพิมพเผยแพรครั้งแรก เมื่อ พ.ศ.๒๔๕๖ ทั้งนี้ ไดทรงบันทึกเวลาที่ทรงพระ ราชนิพนธเอาไวทายเรื่องดังนี้ “พระนิพนธเงาะปาวาตามเคา คนังเลาแตงตอลอมันเลน ใชภาษาเงาะปาวายากเย็น แตพอเห็นเงื่อนเงาเขาใจกัน ทําแปดวันครั้นมาถึงวันศุกร สิ้นสนุกไมมีที่ขอขัน วันที่สองของเดือนกุมภาพันธ ศกรอยยี่สิบสี่มั่นจบหมดเอย” บทละครเรื่องเงาะปานี้แตงดวยกลอนบทละคร ตลอดทั้งเรื่อง มีการบอกเพลงกํากับไว ดวย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงใชภาษาอยางเรียบงายแตมีความไพเราะ ไมมี ศัพทสูงๆ ที่เขาใจยากอยางวรรณคดีทั่วไป ทวาไดทรงสอดแทรกคําศัพทภาษาก็อย(ซาไก)ไวโดย ตลอด อยางไรก็ตาม กอนถึงเนื้อเรื่อง มีบัญชีศัพทภาษาก็อยใสไวเพื่อใหผูอานสามารถพลิกมาเปด หาความหมายของคําศัพทเหลานั้นไดโดยสะดวก แตแมผูอานจะไมไดยอนกลับมาเปดศัพท ก็คง อานไดรูเรื่องโดยไมยาก เพราะมักทรงใชคําศัพทภาษาก็อยควบคูกับภาษาไทย ทําใหสามารถเดา ความหมายภาษาก็อยได คําศัพทภาษาก็อยนี้ เดิมนั้นพระราชสมเด็จพระจอมเกลาอยูไดทรงเก็บมาจากเงาะปาคน หนึ่งชื่อคนัง ที่ทรงนําไปเลี้ยง ทรงพระราชนิพนธไวในคํานําวา “สวนศัพทภาษาก็อยไลเลียงจากอายคนังทั้งนั้น แตไมใชไลเลียงสําหรับหนังสือนี้ ไดชําระกัน แตแรกมา เพื่อจะอยากรูรูปภาษาวามันเปนอยางไร แตคําใหการนั้นไดมากแตเรื่องนกหนูตนหมาก รากไม เพราะมันยังเปนเด็ก บางทีผูอานจะเหนื่อยหนาย ดวยคําที่ไมเขาใจมีมาก จึงไดจดคําแปล ศัพทติดไวในสมุดเลมนี้ดวย” เงาะปาเปนนิยายรักสามเสา เรื่องราวของหนึ่งหญิงสองชายชาวปา ตอนเริ่มตนกลาววาได เคาเรองจากคําบอกเลาของ ยายสมุด หญิงเฒาชาวเงาะ เมืองพัทลุง แลวดําเนินเรื่อง คนัง เงาะ ชาวพัทลุงกําพราพอแมอยูกับพี่ชายชื่อ แค วันหนึ่งคนังชวนเพื่อนชื่อ ไมไผ ไปเที่ยวปาพบ ซมพลา เงาะหนุม ลํ่าสันแข็งแรง เกงในทางใชลูกดอก ซมพลาหลงรักลําหับ พี่สาวไมไผ ลําหับ เปนคูหมั้น ของ ฮเนา ซมพลาไดพบไมไผก็ดีใจ สอนวิธีเปาลูกดอกใหไมไผและคนัง ซมพลาเผยความในใจที่มี ตอ ลําหับใหไผฟง ไมไผเต็มใจชวย ออกอุบายใหซมพลาไดพบกับลําหับ ลําหับยินดีรับรักซมพลา พอถึงวันแตงงานของฮเนากับลําหับ ไมไผกับคนังไดชวยซมพลาพาลําหับหนี ฮเนากับรําแกว พี่ชาย ออกติดตาม ซมพลานําลําหับไปซอนไวในถํ้าแลวออกไปหาอาหาร พบฮเนาเขาเกิดตอสูกัน รําแกว เขาชวยนองชาย ใชลูกดอกเปาถูกซมพลา ลําหับเห็นซมพลาหายไป จึงออกตามหาพบซมพลาขาดใจ ตายไปตอหนาตอตา ก็เสียใจฆาตัวตายตาม ฮเนาไดเห็นความรักอันเด็ดเดี่ยวของซมพลากับลําหับ รูตัววาเปนเหตุใหทั้งสองตองเสียชีวิต จึงตัดสินใจฆาตัวตายตามไปดวย 5_edit.indd 119 14/02/2013 12:48:27

๑๒๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) เรื่องจบลงตอนเมืองสงขลาสั่งใหกรมการเมืองพัทลุงหาเงาะหนาตาดีๆ สงไปถวาย กรม การเมืองพัทลุงไดคนัง จัดใหมีการรับขวัญและการมีฉลองตอนรับคนัง ตัวอยางบางตอนจากบทละครเรื่องเงาะปา โอะเฮเฮเหเฮเฮ เหเฮเฮเฮเห ชาหนอยแมนางก็อยเอย อยาทําใจนอยหนาตาบูดบึ้ง ยิ้มเสียใหแฉงอยาแสรงมึนตึง ชาหนอยแมนางก็อยเอยฯ ชานิดแมชื่นจิตรเอย อยาใสจริตกระดุงกระดิ้ง ดอกไมหอมกรุนฉุนฤาจะทิ้ง ชานิดแมชื่นจิตรเอยฯ ชาอืดแมนางอืดเอย ตามกันเปนยืดยักไหลฟอนรํา อยาใหชานักจักเสียลํานํา ชาอืดแมนางอืดเอยฯ ชาไวแมชื่นใจเอย ระวังอกไหลอยาใหปะทะ จะเกิดรําคาญขี้ครานเอะอะ ชาไวแมชื่นใจเอย อยาแคนแมแสนงอนเอย เวียนแตควักคอนผูกคิ้วนิ่วหนา ผัดอีกหนอยหนึ่งใหถึงเวลา อยาแคนแมสอนงอนเอย ชะตาแมตาคมเอย อยาทําเกอกมเมียงเมินเขินขวย เหลือบมาสักนิดขอพิศตาสวย ชะตาแมตาคมเอย หนอยแนแมกินรเอย รํารายฟายฟอนใหตองจังหวะ อยาทําตัวเตี้ยเห็นจะเสียระยะ หนอยแนแมกินรเอย ถึงแลวแมแกวตาเอย นอกจากนี้เหม เวชกร ยังไดนําพระราชนิพนธเรื่องเงาะปามาเขียนเปนนิทานภาพ ความยาว ๑๔๐ ภาพเอาไว และตอมาไดมีการสรางภาพยนตรไทยเรื่อง “เงาะปา” ที่เขียนบทขึ้นตามพระราช นิพนธเรื่องนี้ดวย บทละครเรื่องเงาะปานี้ นอกจากจะใชเปนบทสําหรับเลนละครไดดีแลวยังมีคุณคาทาง วรรณคดีและวัฒนธรรมของพวกเงาะ ในทางวรรณคดีประกอบดวย บทชมธรรมชาติ บทรัก บทแคน บทโศก บทขบขัน และ คติธรรม การใชถอยคําสํานวนงายๆ สละสลวย มีรสสัมผัส เปนภาพพจน และมีอุปมาอุปไมยแยบคายมากมายในทางวัฒนธรรมนับเปนวรรณคดีเรื่องแรกของไทย ที่กลาว ถึงวัฒนธรรมของพวกเงาะ เชน ภาษา การแตงกาย ความเปนอยู ประเพณี ความเชื่อ การทํามา หากิน เปนตน นอกจากนี้ยังใหแงคิดในเรื่องตางๆ เชน ความไมแนนอนของสิ่งธรรมดาในโลก ความ รักพิสูจนไดดวยการเสียสละ อาฆาตพยาบาทเปนสิ่งไมควรประพฤติ เปนตน ๓. ลิลิตนิทราชาคริต ลิลิตนิทราชาคริตเปนบทพระราชนิพนธในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ที่ ทรงพระราชนิพนธขึ้นในป พ.ศ.๒๔๒๒ มีลักษณะการประพันธประเภทลิลิตสุภาพ(รายสลับโคลง) จํานวน ๙๙๑ บท 5_edit.indd 120 14/02/2013 12:48:28

๑๒๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงเปนผูแรกที่นํานิทาน อาหรับราตรี (The Thousand and One Nights หรือ The Arabian Night’s Entertainments) มาพระราชนิพนธ เปนภาษาไทย โดยทรงเก็บความจากเรื่อง “Sleeper Awaken” ซึ่งเปนนิทานยอยเรื่องหนึ่งใน จํานวน ๑๐๐๑ เรื่องในอาหรับราตรี มาเรียบเรียงใหม แลวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหกรมหลวง พิชิตปรีชากร ตรวจแกไขถอยคํา จากนั้นโปรดเกลาฯ ใหพระยาศรีสุนทรโวหาร (นอย อาจารยางกูร) ตรวจทาน และจัดพิมพเพื่อพระราชทานแกพระบรมวงศานุวงศ เนื่องในโอกาสวันขึ้นปใหม พระองค ทรงพระราชนิพนธเรื่องจบโดยใชเวลาเพียง ๒๙ วันเพื่อใหทันตอโอกาสดังกลาว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงแปลชื่อเรื่องวา นิทราชาคริต มีความหมาย วา การหลับและการตื่น หรือหลับๆ ตื่นๆ ตามแบบพฤติกรรมของตัวละครในเรื่อง ลิลิตนิทราชาคริตมีเนื้อหาโดยยอ ดังนี้ “อาบูหะซันที่หลับแลวตื่น มาพบวาตนเองอยูใน พระราชวัง แตงเครื่องแตงกายอยางกาหลิบ ตอมาก็เชื่อสนิทวาตนเองเปนกาหลิบจริงๆ แลวเมื่อ หลับและตื่นอีกครั้งในบานตนเอง ก็ยังหลงคิดวาตนเองเปนกาหลิบ แมมารดาจะบอกวาไมใช ก็ไม เชื่อ อาบูหะซันยังหลับอยูในโลกเห็นความฝนหรือหลงใหลอยูในโลกมายา ไมยอมตื่นขึ้นมาในโลก ความจริง” ตัวอยางบทพระราชนิพนธ “บารมีพระมากพน รําพัน พระพิทักษยุติธรรม ถองแท บริสุทธิ์ดุจดวงตะวัน สองโลก ไซรแฮ ทวยราษฎรรักบาทแม ยิ่งดวยบิตุรงค” ๔. พระราชพิธีสิบสองเดือน พระราชพิธีสิบสองเดือนเปนพระราชนิพนธในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ เพื่อพิมพแจกสมาชิกหนังสือวชิรญาณ ของหอพระสมุดวชิรญาณ เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๑ ซึ่ง ในเวลานั้นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจาฟามหาวชิรุณหิศ ทรงไดรับเลือกเปนสภานายกประจําป พระราชนิพนธเลมนี้นับเปนวรรณคดีชิ้นเอกเลมหนึ่งของไทย พระราชพิธีสิบสองเดือนมีลักษณะเปนความเรียง อธิบายถึงพระราชพิธีตางๆ ที่ทําเปนประจํา ในแตละเดือน โดยทรงคนควาและแตงขึ้นทีละเรื่อง จนไดพระราชพิธีทั้งหมด ๑๑ เดือน ขาดแต เดือน ๑๑ (ทรงเริ่มตนที่เดือน ๑๒ กอน) เนื่องจากติดพระราชธุระจนไมไดแตงตอจวบสิ้นรัชสมัย เนื้อหาในพระราชนิพนธเลมนี้วาดวยพระราชพิธีตางๆ ที่จัดขึ้นทั้งในสมัยโบราณ และใน สมัยที่ทรงแตง รวมหลายสิบพระราชพิธีดวยกัน ทรงเลาถึงพระราชพิธีตางๆ ดวยสํานวนภาษาที่ ไมเครงครัดอยางตําราในสมัยใหมอาจเรียกไดวา “สารคดี” พระราชพิธีสิบสองเดือนเปนหนังสือที่อานไดไมยาก มีรายละเอียดของพระราชพิธีในสวน ตางๆ อยางครบถวน นอกจากทรงเลาถึงพระราชพิธีตามตํารับโบราณแลว ยังทรงมีพระราชวินิจฉัย ในเรื่องตางๆ ไดอยางแยบยล 5_edit.indd 121 14/02/2013 12:48:30

๑๒๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 122 14/02/2013 12:48:33

๑๒๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระราชนิพนธเลมนี้นับเปนแบบอยางทั้งการเขียนความเรียง และตําราอางอิงที่สําคัญเกี่ยว กับพระราชพิธีของไทย ครั้นเมื่อรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว ไดทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหจัดตั้งวรรณคดีสโมสรขึ้น พระราชนิพนธ พระราชพิธีสิบสองเดือน ก็ไดรับการยกยอง วาเปน “ยอดของความเรียงอธิบาย” นอกจากนี้ยังไดรับการจัดเปนหนึ่งใน “หนังสือดี ๑๐๐ เลม ที่คนไทยควรอาน” ดวย รายชื่อพระราชพิธีในเรื่อง เดือน ๑ พระราชพิธีไลเรือ เดือน ๒ พระราชพิธีบุษยาภิเษก พระราชพิธีตรียัมพวาย (ตรีปวาย) เดือน ๓ พิธีธานยเทาะห พิธีศิวาราตรี เดือน ๔ พิธีรดเจตร พระราชพิธีสัมพัจฉรฉินท เดือน ๕ พระราชพิธีศรีสัจจปานกาล (ถือนํ้า) พระราชพิธีเชนทรัศวสนาน พิธีทอดเชือก พิธี สงกรานต เดือน ๖ พระราชพิธีพืชมงคล พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ พระราชพิธีวิสาขบูชา เดือน ๗ พระราชพิธีเคณฑะทิ้งขาง พระราชพิธีทูลนํ้าลางพระบาท เดือน ๘ พระราชพิธีเขาพรรษา เดือน ๙ พิธีตุลาการ พระราชพิธีพรุณศาสตร เดือน ๑๐ พระราชพิธีสารท พิธีกวนขาวทิพย พระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา เดือน ๑๑ พระราชพิธีแขงเรือ เดือน ๑๒ พระราชพิธีจองเปรียง พระราชพิธีกะติเกยา พระราชพิธีลอยพระประทีปพระ ราชพิธีฉัตรมงคล ๕. กาพยเหเรือ กาพยเหเรือเปนคําประพันธประเภทหนึ่ง แตงไวสําหรับขับรองเหในกระบวนเรือ โดยมีทํานอง เหที่สอดคลองกับจังหวะการพายของฝพาย วาชา หรือเร็ว มักจะมีพนักงานขับเหหนึ่งคนเปนตน เสียง และฝพายคอยรองขับตามจังหวะ พรอมกับการใหจังหวะจากพนักงานประจําเรือแตละลํา กาพยเหเรือนั้น ใชคําประพันธ ๒ ชนิดดวยกัน นั่นคือ กาพยยานี ๑๑ และโคลงสี่สุภาพ เรียง รอยกันในลักษณะที่เรียกวา กาพยหอโคลง โดยมักขึ้นตนดวยโคลง ๑ บท แลวตามดวยกาพยยานี เรื่อยไป จนจบตอนหนึ่งๆ เมื่อจะขึ้นตนใหม ก็จะยกโคลงสี่สุภาพมาอีกหนึ่งบท แลวตามดวยกาพย จนจบตอน เชนนี้สลับกันไป กาพยเหเรือที่เกาแกที่สุด ที่พบในเวลานี้ คือ กาพยเหเรือในเจาฟาธรรมธิเบศร (เจาฟากุง) ใน รัชกาลพระเจาอยูหัวบรมโกศ สมัยอยุธยาตอนปลาย ทรงแตงไว ๒ เรื่อง คือบทเหชมเรือ ชมปลา ชมไม และชมนก มีลักษณะเปนเหมือนนิราศ กับอีกเรื่องหนึ่ง คือเรื่องกากี 5_edit.indd 123 14/02/2013 12:48:35

๑๒๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) กาพยเหเรือไมสูจะนิยมประพันธกันมากนัก เนื่องจากถือเปนคําประพันธสําหรับใชในพิธีการ คือ ในกระบวนเรือหลวง หรือกระบวนพยุหยาตราชลมารค ไมนิยมใชในพิธีหรือสถานการณอื่นใด การแตงกาพยเหเรือจึงมักแตงขึ้นสําหรับที่จะใชเหเรือจริงๆ ซึ่งในแตละรัชกาล มีการเหเรือเพียงไม กี่ครั้งเทานั้น กายพเหเรือที่ปรากฏจนถึงปจจุบัน ไดแก ๑. กาพยเหเรือ พระนิพนธ ในเจาฟาธรรมธิเบศร นิยมใชเหในกระบวนเรือหลวงจนถึงปจจุบัน ๒. กาพยเหเรือ พระราชนิพนธ ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย (ชมเครื่องคาว หวาน และผลไม) ๓. กาพยเหเรือ พระราชนิพนธ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (ชมสวน ชม นก ชมไมและชมโฉม) ๔. กาพยเหเรือ พระนิพนธ ในสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานนิศรานุวัดติ วงศ (ชมเรือ) ๕. กาพยเหเรือ พระราชนิพนธ ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว (ชมเรือ ชม พระนคร ชมปลา เหครวญ เปนตน) ๖. กาพยเหเรือ พระนิพนธ ในพระราชวรวงศเธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ (ทรงพระนิพนธ ถวายพระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว ในพระราชพิธีทรงเปดสะพานปฐมบรมราชานุสรณ) ๗. กาพยเหเรือ นิพนธ โดย นายฉันท ขําวิไล ในวาระฉลอง ๒๕ พุทธศตวรรษ ๘. กาพยเหเรือ นิพนธ โดย นายหรีด เรืองฤทธิ์ ในวาระฉลอง ๒๕ พุทธศตวรรษ กาพยเห เรือที่เปนพระราชนิพนธในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวนี้ใชคําประพันธรอยกรอง ประเภทกาพยเหเรือเพื่อใชเหเรือเวลาเสด็จลงลอยพระประทีป ๖. โคลงสุภาษิตนฤทุมนาการ โคลงสุภาษิตนฤทุมนาการเปนบทพระราชนิพนธในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยู หัว รัชกาลที่ ๕ เขาในวาทรงพระราชนิพนธ เมื่อ พ.ศ.๒๔๒๓ แตเดิมเปนสุภาษิตภาษาอังกฤษจึง ไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหกวีในพระราชสํานักแปลและประพันธเปนโคลงภาษา ไทย พระองคทานไดทรงตรวจแกและทรงพระราชนิพนธโคลงบทนําดวย โคลงสุภาษิตนฤทุมนาการ มีจุดประสงคในการแตงเพื่อตองการจะอธิบายสุภาษิตที่เกี่ยวกับ นามธรรมซึ่งเปนเรื่องใกลตัวที่เกี่ยวของกับคนทุกคน ทุกฐานะ ทุกอาชีพ ไดนําไปเปนเครื่องโนมนํา ใหประพฤติชอบอยางผูมีสติและมีความปลอดโปรงในชีวิต และสอนใหละเวนสิ่งที่ไมดี ทั้งดานการ คิด การพูด และการกระทํา โคลงสุภาษิตนฤทุมนาการ เปนโคลงสี่สุภาพ ๑๒ บท ประกอบดวย บทนํา ๑ บท เนื้อเรื่อง ๑๐ บทและบทสรุป ๑ บท กวีโวหารในโคลงสุภาษิตนฤทุมนาการ กวีโวหาร คือ การใชถอยคําอยางมีชั้นเชิงดวยคําที่ลึก ซึ้งประทับใจ มุงใหความรูสึก ดานอารมณเปนสําคัญกวีโวหารแบงเปน ๘ ชนิด คือ 5_edit.indd 124 14/02/2013 12:48:37

๑๒๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๑. อุปมา - เปนการเปรียบเทียบวาสิ่งหนึ่งเหมือนกับอีกสิ่งหนึ่ง โดยใชคําวา เหมือน ดุจ ๒. อุปลักษณ - เปนการเปรียบเทียบโดยนัย มีลักษณะคลายอุปมา คือ เปนโคลงสุภาษิต นฤทุมนาการมีกวีโวหารชนิดอุปลักษณซึ่งอยูในบทที่ ๙ ๓. สัญลักษณ - สิ่งที่นํามาใชแสดงออกแทนสิ่งอื่น เพื่อความหมายใหเกิดภาพ หรือใหเกิด ความเขาใจชัดเจน ๔. บุคลาธิษฐาน (บุคคลวัต) - การนําสิ่งไมมีชีวิตมากลาวราวกับมีชีวิต ๕. อธิพจน (อติพจน) - การกลาวเกินจริง เพื่อเนนความรูสึก ๖. สัทพจน - การกลาวเปรียบเทียบโดยเลียนเสียงธรรมชาติ ๗. นามนัย - การนําคุณสมบัติที่เดนของสิ่งหนึ่งมากลาวแทนการเอยชื่อสิ่งนั้น ๘. ปรพากย (ปฏิพากย) - ภาพพจนที่เกิดจากการเปรียบเทียบโดยใชคําที่มีความหมาย ตรง กันขาม “ นฤทุมนาการ” หมายถึง กิจ ๑๐ ประการที่ผูประพฤติยังไมเคยเสียใจ เนื้อเรื่อง ๑๐ บท เปนขอแนะนําในดานกายธรรม (การกระทํา) วจีกรรม (การพูด) และ มโนกรรม (การคิด) สาระสําคัญของโคลงสุภาษิตนฤทุมนาการ เปนคําสอน ซึ่งมีอยู ๒ แนวทาง คือ ๑. สอนใหปฏิบัติในสิ่งที่ดี ๒. สอนใหละเวนสิ่งที่ไมดี โคลงสุภาษิตนฤทุมนาการ กลาวถึง ๑๐ ประการ ที่ผูประพฤติยังไมเคยเสียใจ เพราะเปน ความประพฤติดีในไตรทวาร (กาย วาจา ใจ) อันจะยังใหเกิดผลดีเองและตอสังคมสวนรวม อันไดแก ๑. เพราะความดีทั่วไป กลาวถึง การทําความดีนั้นไมควรเลือกกระทํากับผูใดผูหนึ่ง ควรทํากับ คนทั่วๆ ไป และทําความดีเพิ่มขึ้นดวยความชอบธรรม จะไดไมมีศัตรูคิดราย จะมีก็แตผูยกยองเชิดชู ๒. เพราะไมพูดจารายตอใครเลย กลาวถึง การอยูหางไกลความหลงและความริษยาไมพูดจา กลาวเท็จใหรายผูอื่น ไมพูดอาฆาตใคร และไมพูดนินทากลาวโทษผูใด ๓. เพราะถามฟงความกอนตัดสิน กลาวถึง การไดยิน ไดฟงเรื่องราวใดๆ มาไมควรจะเชื่อ ทันที ตองสอบสวนทวนความ คิดใครครวญใหดีกอนที่จะตัดสินใจเชื่อ ๔. เพราะคิดเสียกอนจึงพูด กลาวถึง กอนที่จะพูดสิ่งใดใหตั้งสติใหรอบคอบกอน เพราะการ พูดดีก็เหมือนกับการเขียนที่มีการเรียบเรียงไวแลว ทําใหเสียเวลาฟงเกิดความไพเราะเสนาะหู และ ไมเปนภัยตอผูพูดดวย ๕. เพราะอดพูดในเวลาโกรธ กลาวถึง การรูจักหักหามตนเองไมใหพูดในขณะที่ยังโกรธอยู โดยใหหยุดคิดพิจารณาวาพูดแลวจะเปนฝายแพหรือชนะ หรือพูดไปแลวจะเปนฝายถูกหรือฝาย ผิด หากไมรูจักยับยั้งแลวละก็อาจทําใหเสียหายได ๖. เพราะไดกรุณาตอคนที่ถึงอับจน กลาวถึง การมีความเมตตากรุณาและใหความชวยเหลือ แกผูอื่นที่ประสบภัย ทําใหเขารอดพนจากความทุกขยาก ผลที่ไดรับคือผูคนจะพากันสรรเสริญทั้ง ในปจจุบันแลวอนาคต 5_edit.indd 125 14/02/2013 12:48:39

๑๒๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๗. เพราะขอโทษบรรดาที่ไดผิด กลาวถึง เมื่อกระทําการสิ่งใดผิดพลาดแลว ก็ควรลดความ อวดดีลงและรูจักกลาวโทษเพื่อลดความบาดหมางลง ดีกวาคิดหาทางแกดวยความคดโกง ๘. เพราะอดกลั้นตอผูอื่น กลาวถึง การมีความอดทนอดกลั้นตอผูที่มาขมเหงรังแก ไมฉุนเฉียว เหมือนคนพาล นี่แหละจัดไดชื่อวาเปนคนใจเย็น ๙. เพราะไมฟงคําคนพูดเพศนินทา กลาวถึง การไมควรฟงคนที่ชอบพูดเพอเจอเท็จจริงบาง เพราะเปรียบเสมือนมีดที่กรีดหรือระรานคนทั่วไป ฟงแลวจะพาเราเขาไปอยูในพวกพูดจาเหลวไหล ไปดวย ๑๐. เพราะไมหลงเชื่อขาวราย กลาวถึง การไมควรดวนหลงหรือตื่นเตนกับขาวรายที่มีผูนํา มาบอก ควรสืบสาวเรื่องราวที่แทจริงกอน ขอคิดที่ไดจากโคลงสุภาษิตนฤทุมนาการ สุภาษิตทั้งปวงมีเนื้อหาสาระที่ใหคติในการดํารง ชีวิตดวยการชี้ใหเห็นสิ่งที่ควรปฏิบัติและควรละเวน ผูประสงคความเจริญในชีวิตควรอานดวยความ พินิจพิจารณาแลวเลือกนําสุภาษิตนั้นๆ ไปปฏิบัติใหเกิดประโยชนแกชีวิตตนและสังคมสวนรวมเทา ที่สามารถจะทําได - ดานกายกรรม (การกระทํา) ประกอบดวย ๑. ทําความดีนั้นไมควรเลือกกระทํากับผูใดผูหนึ่ง ควรทํากับคนทุกคน ๒. ควรมีความเมตตากรุณาและใหความชวยเหลือแกผูตกทุกขไดยาก ๓. เมื่อกระทําการสิ่งใดผิดพลาดแลว ก็ควรลดความอวดดีลง และรูกลาวขอโทษ 5_edit.indd 126 14/02/2013 12:48:43

๑๒๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ๔. ควรมีความอดทนอดกลั้นตอผูที่มาขมเหงรังแก ไมฉุนเฉียว - ดานวจีกรรม (การพูด) ประกอบดวย ๑. ไมควรพูดจาอาฆาต ใหราย และนินทาผูอื่น ๒. ควรรูจักหักหามตนเองไมใหพูดในขณะที่ยังโกรธอยู ควรหยุดคิดพิจารณาวาพูดแลวจะ เกิดความเสียหายหรือไม - ดานมโนกรรม (การคิด) ประกอบดวย ๑. เมื่อยินเรื่องราวตางๆ ควรคิดทบทวนกอนตัดสินใจเชื่อ ๒. กอนที่จะพูดสิ่งใด ควรจะคิดกอนทุกครั้ง ๓. ไมควรฟงคนที่ชอบพูดเพอเจอ เท็จบาง จริงบาง ๔. ไมควรดวนตัดสินใจในเรื่องที่ดีหรือราย ควรหาขอเท็จจริงกอน ๗. ตํารากับขาวฝรั่ง พระราชนิพนธแปลเรื่อง “ตํารากับขาวฝรั่ง” นี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เคยทรงทดลองทําเปนบางอยาง พระองคทรงแปลจากภาษาอังกฤษ และภาษาฝรั่งเศส โดยทรง บอกใหจด ฉะนั้นถอยคําที่จด อาจเพี้ยนจากคําฝรั่งไปบาง แตก็ยังเขาใจไดวาอะไรเปนอะไร อันที่ จริง ถาอานตําราเลมนี้ดวยความสังเกต จะพบวา สูตรทํากับขาวบางอยาง อาจจะทรงจดมาจากคํา กราบบังคมทูล ของบุคคลบางคน เชน นายแพทยที่ทรงรูจัก ดังเชนสูตร การทํา “บาเลซุบ” และ บางทีความรูที่ปรากฏอยูนี้ อาจจะมีสวนในการที่หองเครื่อง จะใชเปนคูมือในการปรุงอาหารฝรั่ง เลี้ยงรับแขกบานแขกเมืองจากประเทศมหาอํานาจตะวันตก ที่เขามาเจริญสัมพันธไมตรีกับสยาม ประเทศดวย ๘. พระราชวิจารณจดหมายเหตุความทรงจําของกรมหลวงนรินทรเทวี จดหมายเหตุความทรงจําของกรมหลวงนรินทรเทวีมีเนื้อเรื่องของจดหมายเหตุฉบับนี้เริ่มตน เหตุการณเมื่อครั้งพมายกกองทัพมาประชิดกรุงศรีอยุธยา ทําใหพระเจาตากสินมหาราชตองทรงตี ฝากองทัพพมาออกไปทางตะวันออกเพื่อรวบรวมกองทัพแลวนํากลับมาตีกรุงศรีอยุธยาคืน หลัง จากนั้นก็ไดทรงสถาปนาขึ้นเปนพระมหากษัตริยและตั้งกรุงใหมที่กรุงธนบุรี และทรงรวบรวมหัว เมืองตางๆ จนกระทั่งเปนปกแผนอีกครั้งในตนรัชกาลนั้นมีความสงบเรียบรอยดี แตตอมาภายหลัง พระเจาตากสินทรงมีพระสติวิปลาส แตก็ทรงรูพระองควาทรงสิ้นบุญวาสนาแลว เกิดการจลาจลขึ้นที่ กรุงธนบุรี เมื่อสิ้นพระเจาตากสินแลว พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกก็เสด็จขึ้นเสวยราชย สมบัติ และทรงโปรดใหมีการยายกรุงมาอยูทางฝงบูรพาทิศตั้งเปนกรุงเทพมหานครแทน นอกจาก นี้เมื่อครั้งที่ทรงเสด็จไปลาวทรงไดอัญเชิญพระแกวและพระบางมาเมื่อทรงสถาปนาเปนพระมหา กษัตริยแลวจึงโปรดใหสรางพระอุโบสถหอไตรแลวเชิญพระแกวมรกตมาประดิษฐาน สวนพระธรรม ก็ใหไวที่หอไตร และในรัชสมัยนี้ก็ไดมีการทําสังคยานาพระไตรปฎกขึ้นดวย 5_edit.indd 127 14/02/2013 12:48:45

๑๒๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) จะเห็นไดวาจดหมายเหตุความทรงจําของกรมหลวงนรินทรเทวีนั่นก็เปนจดหมายที่ชวยให เราเขาใจประวัติศาสตรไทยตั้งแตสมัยปลายกรุงศรีอยุธยาจนกระทั่งถึงสมัยรัตนโกสินทรตอนตน โดยไดมีการบันทึกในชวงสมัยของกรุงธนบุรี ซึ่งในสมัยของกรุงธนบุรีนั่นมีหลักฐาน หรือเอกสารที่ เกี่ยวของกับเรื่องราวทางประวัติศาสตรของสมัยกรุงธนบุรีนอยมาก การคนพบจดหมายเหตุความ ทรงจําของกรมหลวงนรินทรเทวีจึงมีสวนชวยอยางมากในการที่จะเขาใจ และเติมเต็มภาพทาง ประวัติศาสตรใหมากยิ่งขึ้น พระราชวิจารณในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวในสวนตอจากจดหมายเหตุ ความทรงจําของกรมหลวงนรินทรเทวี เปนสวนทางพิจารณาหาตัวผูเขียนจดหมาย ซึ่งเปนสวนที่ ไดอธิบายไววา ทรงพยายามที่จะหาวาใครเปนผูแตงจดหมายฉบับนี้ขึ้น เพราะเมื่อครั้งที่พระองคได จดหมายมานั้น มิไดมีการระบุชื่อของผูแตงเอาไว จึงทรงพยายามที่จะคนหาวาใครเปนผูแตง ซึ่งทรงใช วิธีการสังเกตในงานนิพนธนี้วามีสวนใดที่จะสามารถบอกไดวาผูเขียนมีความรูเกี่ยวกับอะไรบางหรือ นาที่จะเกี่ยวของกับใครไดบาง จนกระทั่งในที่สุดพระองคก็ทรงแนพระทัยวาผูแตงจดหมายฉบับนี้นา จะเปนกรมหลวงนรินทรเทวีเปนแนโดยไดทรงอธิบายเอาไววาทรงคิดวาเปนเชนนั้นเพราะอะไรบาง ตอมาเปนสวนของคําบรรยายความคิดเห็นและความคิดที่จะเรียบเรียงหนังสือนี้ พระราช นิพนธในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงใหความเห็นวาจดหมายฉบับนี้เปนขอความ ที่กรมหลวงนรินทรเทวีทรงจําเอาไวแลวนํามาเขียนนั้น โดยความซื่อสัตยและความจําไดเทานั้น และ พระองคก็ทรงยืนยันวาหนังสือฉบับนี้ไมมีขอความเท็จเลย หากจะผิดพลาดหรือคลาดเคลื่อนไปบาง ก็นาที่จะเปนเพราะความลืม ความไมรู หรือความเขาใจผิดก็เปนได สวนตอมาคือสวนวินิจฉัยเรื่อง ผูแตงจดหมายความทรงจําพระราชนิพนธสมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพ ซึ่งเปนสวนที่ทรง วินิจฉัยไวเปนขอๆ วาทรงเห็นดวยกับพระวินิจฉัยในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาอยูหัว และทรง มีขอคิดเห็นเพิ่มดวยวาจดหมายฉบับนี้มี ๒ สํานวน ซึ่งในสวนแรกกรมหลวงนรินทรเทวีนาจะแตง เอง สวนตอนหลังทรงเดาวา เจานายพระองคใดพระองคหนึ่งในวังหนาเปนผูแตงเพราะสํานวนตาง ออกไปจากสวนแรก และติดอยูจะเอาใจใสเขาขางการวังหนา แตก็ทรงถือวาเปนหนังสือที่ดี เพราะ มีเรื่องแปลกที่ไมเคยมีปรากฏในพระราชพงศาวดารอยูหลายเรื่อง ๙. โคลงบรรยายภาพรามเกียรติ์ โคลงบรรยายภาพรามเกียรติ์นี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ ทรง ชักชวนพระบรมวงศานุวงศ นักปราชญ ราชบัณฑิต ใหชวยกันแตงโคลงอธิบายภาพเรื่องรามเกียรติ์ ที่ผนังระเบียงวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เพื่อฉลองพระนครครบรอบ ๑๐๐ ป (ในป พ.ศ.๒๔๒๕) และจารึกโคลงในแผนหินติดตามเสาระเบียง เพื่อถวายเปนพุทธบูชา มีทั้งสิ้น ๔,๙๘๔ บท เปนบท พระราชนิพนธจํานวน ๒๒๔ บท เปนพระราชนิพนธในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ๘ ตอน คือ ทศกัณฐทําพิธีอุโมงคชุบกายเพชรหนุมานรบกับวรุญจําบัง ทศกัณฐตอวานางมณโฑเลิก หุงขาวทิพย ทศกัณฐรบตองศรพระราม หนุมานถวายตัวตอทศกัณฐ หนุมานทําอุบายรบกับพระราม หนุมานไดนางสุวรรณกันยุมา หนุมานเยาะเยยทศกัณฐในสนามรบโดยพระราชนิพนธเปนโคลงสี่ สุภาพใชคําสั้นๆ กะทัดรัด บรรยายความชัดเจน สํานวนโวหารคมคาย ไพเราะแทรกคติเตือนใจ 5_edit.indd 128 14/02/2013 12:48:47

๑๒๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 129 14/02/2013 12:48:52

๑๓๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) สถานที่สําคัญ ในรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงสรางพระราชวังใหมในกรุงเทพฯ ๒ แหง คือ พระราชวังดุสิตแหง ๑ พระตําหนักพญาไทแหง ๑ สรางพระราชวังตามหัวเมือง ๖ แหง คือ ในเขตจังหวัดพระนครศรีอยุธยา ทรงสรางพระราชวังบางปะอินแหง ๑ ในเขตจังหวัดราชบุรี ทรงสรางพระราชวังที่ริมนํ้าทางฝงตะวันตก ตรงขามแหงหนึ่ง พระราชวังบนเขาสัตนาถแหง ๑ ใน เขตจังหวัดสมุทรปราการทรงสรางพระราชวังจุฑาธุชราชที่เกาะสีชังแหง ๑ ในเขตจังหวัดระนอง สรางพระราชวังรังสรรคแหง ๑ ในเขตจังหวัดเพชรบุรี ทรงสรางพระราชวังที่บานปนแหง ๑ กรม พระราชวังบวรวิชัยชาญทรงบูรณะวังในกรุงเทพฯ แหง ๑ ทรงสรางวังตามหัวเมือง ๓ แหง ดังนี้ พระราชวังดุสิต พระราชวังดุสิต ที่พระราชวังดุสิตเมื่อกอนจะสรางเปนพระราชวังนั้น เปนที่สวนตอทองนาทุงสามเสน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จไปประพาส ทรงพระราชดําริที่สบาย จึงโปรดฯ ให ซื้อที่ตอนชายทุงแลวสรางพลับพลาขึ้นเปนที่เสด็จประทับแรมสําราญพระราชอิริยาบถในวันเสารวัน อาทิตยปลายสัปดาห พระราชทานนามวา “สวนดุสิต” ตอมาเมื่อทรงสรางถนนหนทางขยายชาน พระนครกวางขวางออกไปทั้งทางดานตะวันออกดานใตและดานเหนือ และที่สวนดุสิตกลายเปน ติดตอกับบริเวณพระนครไปมาไดสะดวก จึงทรงสรางเปนพระราชวังที่เสด็จประทับเปนนิจเสด็จเขา มาประทับในพระบรมมหาราชวังแตเปนครั้งเปนคราวตั้งแตสรางพระราชวังแลว พระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวก็เสด็จประทับอยูพระราชวังดุสิตจนตลอดรัชกาล 5_edit.indd 130 14/02/2013 12:48:54

๑๓๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระตําหนักพญาไท ที่สรางพระตําหนักแหงนี้ เดิมเปนที่สวนริมคลองสามเสนตอกับทองทุงพญาไท เมื่อสราง พระราชวังดุสิตแลวตัดถนน “ซังฮี้” ซึ่งบัดนี้ เรียกวาถนน “ราชวิถี” ผานไปทางสวนนั้น พระบาท สมเด็จพระจุลเกลาจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดฯ ใหซื้อที่สรางสวนผักตอน ๑ แลวสรางตําหนักสําหรับ เสด็จประพาสขึ้น ณ ที่นั้น พระราชทานนามวา “ตําหนักพญาไท”ถึงรัชกาลปจจุบันนี้สมเด็จพระ ศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปหลวงเสด็จออกไปประทับอยูที่พระตําหนัก พญาไท จนตลอดพระชนมายุ พระตําหนักพญาไทในอดีต 5_edit.indd 131 14/02/2013 12:48:58

๑๓๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระราชวังบางปะอิน พระราชวังนี้อยูที่เกาะบางปะอินในเขตจังหวัดพระนครศรีอยุธยา เดิมพระเจาปราสาททอง สรางเปนพระราชวังที่เสด็จประพาส แลวพระเจาแผนดินพระองคอื่นก็ไดเสด็จประพาสตอมาจน ตลอดสมัยกรุงศรีอยุธยาเปนราชธานี ตั้งแตเสียกรุงเกาพระราชวังบางปะอินเปนที่ทิ้งรางมาจนถึง รัชกาลที่ ๔ กรุงรัตนโกสินทร พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวจึงโปรดฯ ใหสรางเปนเสด็จ ประพาสอีก แตสิ่งซึ่งสรางครั้งพระเจาปราสาททองปรักหักพังหมด เหลือแตสระกวางเสน ๑ ยาว ๑๐ เสน สิ่งซึ่งสรางขึ้นใหมในรัชกาลที่ ๔ มีแตพระที่นั่ง (อยูตรงพระที่นั่งวโรภาสพิมานบัดนี้) หลัง ๑ พระราชทานนามตามปราสาทของเดิม ซึ่งพระเจาปราสาททองทรงสราง วาพระที่นั่งไอสวรรย ทิพอาสน กับตําหนักขางในอยูขางเหนือหลัง ๑ กับพลับพลาโถที่เกาะนอกสําหรับเสด็จประพาส ไรแตงหลัง ๑ พระราชวังที่ปรากฏอยูบัดนี้ เปนของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรง สรางใหมทั้งนั้น ดวยโปรดพระราชวังนี้เสด็จไปประพาสเสมอมิไดขาดจนตลอดรัชกาล 5_edit.indd 132 14/02/2013 12:49:02

๑๓๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระที่นั่งเวหาศนจํารูญ พระที่นั่งเวหาศนจํารูญเปนพระที่นั่งสองชั้น สถาปตยกรรมแบบจีน ตั้งอยูภายในพระราชวัง บางปะอินสรางในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ ในป พ.ศ ๒๔๓๒ พระที่นั่งองคนี้มีนามในภาษาจีนวา เทียน เมง เตย อานแบบจีนกลางวา เทียน หมิง เตี้ยน) แปลเปนไทยวา พระที่นั่งฟาสวาง(เทียน แปลวา เวหา , เมง แปลวา จํารูญ , เตย แปลวา พระที่นั่ง) ใชเวลาในการสรางประมาณ ๑๐ ป และเปนพระที่นั่งองคสุดทายที่สรางขึ้นในรัชกาลที่ ๕ พระที่นั่งเวหาศนจํารูญ เปนของถวายของขาราชการกรมทาซาย คือ พอคาใหญชาวจีน โดยมี พระยาโชฎึกราชเศรษฐี (ฟก โชติกสวัสดิ์) เปนนายงาน หลวงสาทรราชายุกต (ยม พิศัลยบุตร) และ หลวงโภคานุกุล (จิ๋ว) เปนผูควบคุมในการกอสราง และสมเด็จพระเจานองยาเธอ พระองคเจาทอง แถม กรมหมื่นสรรพศาสตรศุภกิจ เปนผูควบคุมดูแล เมื่อพระที่นั่งสรางเสร็จ พระบาทสมเด็จจุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ จัดใหมีพระราช พิธีเฉลิมขึ้นพระที่นั่งตามแบบจีน เมื่อวันที่ ๒๗ – ๓๑ ธันวาคม พ.ศ ๒๔๓๒ หองภายในพระที่นั่ง ประกอบดวย ชั้นลาง ชั้นลางของพระที่นั่งเวหาศนจํารูญนั้น ใชเปนหองพระบรรทมพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลา เจาอยูหัวซึ่งจะอยูทิศตะวันออกของพระที่นั่ง และใชเปนทองพระโรง ซึ่งสามารถแบงออกเปน ๒ สวน ไดแก ทองพระโรงลาง และทองพระโรงบน โดยบริเวณทางขึ้นทองพระโรงบนนั้นมีแผนหิน ออนเปนตราสัญลักษณลัทธิเตาของจีน รูปหยินหยางประดับไว มีพระราชอาสนของพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวตั้งอยูตรงกลาง นอกจากนี้ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวยัง 5_edit.indd 133 14/02/2013 12:49:05

๑๓๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) โปรดเกลาฯ ใหคัดลอกแผนปายคําโคลงสรรเสริญขาราชการที่ทําคุณความดี ๙ บท ๑๗ แผนปาย มาประดับไวดวย สวนทองพระโรงบนนั้น เปนหองประชุมเสนาบดี และใชเปนที่ประทับของรัชกาล ที่ ๕ โดยมีการตั้งปาย ๘ เหลี่ยมซึ่งเขียนเปนภาษาจีนวา “เทียน เหมงเตย” และ “วาน วาน ซุย” ซึ่งแปลวา ทรงพระเจริญหมื่นๆ ป และที่เพดานทองพระโรงมีอักษรไทยที่เขียนเลียนแบบอักษรจีน เปนคําวา “กิม หลวน เตย” ซึ่งแปลวา โอรสจากสวรรค ชั้นบน หองชั้นบนของพระที่นั่งเวหาศนจํารูญ ประกอบดวย ๔ หองใหญ ไดแก หองบรรทมสมเด็จ พระบรมราชินีนาถ หองบรรทมพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว หองทรงพระอักษร และ หองพระปาย โดยมีรายละเอียดดังนี้ หองทรงพระอักษร หองทรงพระอักษรตั้งอยูในทางทิศใตของพระที่นั่ง ภายในหองมีโตะทรงพระอักษรของ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวและพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวตั้งอยู ปจจุบัน ใชเปนที่เก็บหนังสือภาษาจีนในรัชสมัยรัชกาลที่ ๕ หองพระปาย หองพระปายติดกับหองทรงพระอักษรเปนที่ประดิษฐานพระวิมาน ๓ องคติดตอกัน เรียงจาก ทิศตะวันตก ไปตะวันออก ทําดวยไมแกะสลักลวดลายตางๆ ลงรักปดสีทองอราม ดังนี้ - ชองตะวันตกเปนสถานที่ประดิษฐานพระปายจารึก (อักษรจีน) พระปรมาภิไธยพระบาท สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว และ พระนามาภิไธย สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี สมเด็จพระ อัครมเหสีในรัชกาลที่ ๔ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงโปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้น เมื่อวันที่ ๓๐ พฤศจิกายน พ.ศ ๒๔๓๓ - ชองกลางเปนสถานที่ประดิษฐาน พระพุทธรูป ในการประกอบพระราชพิธีสังเวยพระปาย - ชองตะวันออกเปนสถานที่ประดิษฐานพระปายจารึก(อักษรจีน) พระปรมาภิไธย พระบาท สมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว และ พระนามาภิไธย สมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ ซึ่ง พระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้นเมื่อ พ.ศ.๒๔๗๐ สวนเสาดานหนาพระวิมานไดแขวนปายสุภาษิตจีนได โดยดายซายแปลวา “ในหมูชนจะ หาความสามัคคีธรรมเสมอพี่นองไดยาก” และดานขวา แปลไดวา “ในใตหลาจะความผิดในพอแม ไมมี” นอกจากนี้ ยังมีหองอีก ๒ หอง ไดแก หองบรรทมพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยู หัว และหองบรรทมสมเด็จพระบรมราชินีนาถ โดยหองบรรทมสมเด็จพระบรมราชินีนาถนั้น ตั้ง อยูดานทิศตะวันออกของพระที่นั่ง ภายในมีพระแทนบรรทม ๒ องค สําหรับทรงใชในฤดูรอนและ ฤดูหนาว เพดานเหนือพระแทนมีการแกะสลักลายมังกรดั้นเมฆ ซึ่งหมายถึง พระมหากษัตริยที่คอย ปกปองคุมครองพระมเหสี 5_edit.indd 134 14/02/2013 12:49:06

๑๓๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระราชวังบานปน พระราชวังนี้อยูที่เมืองเพชรบุรี สรางในตอนปลายรัชกาลที่ ๕ เหตุดวยพระบาทสมเด็จพระ จุลจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จอยูในกรุงเทพฯ ถึงฤดูฝนชุกในเดือนกันยายนมักประชวร ไดลองเสด็จ แปรสถานไปประทับตามหัวเมือง ทรงสํารวจที่เมืองเพชรบุรี จึงโปรดใหสรางพระราชวังขึ้นที่ตําบล บานปน ริมลํานํ้าฝงตะวันตกทางใตเมืองเพชรบุรี เพราะพระนครคีรีซึ่งสรางไวแตรัชกาลที่ ๔ อยู บนยอดเขา ไมเหมาะแกการที่จะเสด็จไปประทับในฤดูฝน แตการสรางพระราชวังที่บานปนเมื่อ รัชกาลที่ ๕ สําเร็จเพียงถนนหนทาง และปลูกพระตําหนักเครื่องไมเปนที่ประทับชั่วคราว สวนพระ ราชมณเฑียรนั้นคางอยู มาสรางสําเร็จไดเสด็จประทับ ในรัชกาลปจจุบันนี้ และพระราชทานนาม วา “พระรามราชนิเวศน” สืบมา กรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ ไดทรงสรางวัง ๔ แหง คือ บูรณะ “วังใหม” ขางเหนือพระราช วังบวรฯ ที่ไดพรรณนามา ในเรื่องวังครั้งรัชกาลที่ ๔ นั้นแหลงหนึ่ง สรางตําหนักเปนที่ประทับที่ริม ปอมเสือซอนเล็บ แขวงจังหวัดสมุทรปราการ เมื่อทรงอํานวยการบูรณะปอมนั้น แหงหนึ่ง สราง ตําหนักที่ประพาส ณ วังหนา ที่ตําบลบางนา แขวงจังหวัดประแดงแหงหนึ่ง ที่ตําบลบางยี่โทแขวง จังหวัดพระนครศรีอยุธยาแหงหนึ่ง ตําหนักที่กรมพระราชวังบวรวิชัยชาญทรงสรางตามหัวเมืองลวน เปนเครื่องไมทุกแหง ทุกวันนี้หามีแหงใดเหลืออยูไม 5_edit.indd 135 14/02/2013 12:49:12

๑๓๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทเปนพระที่นั่งในหมูพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท ภายในพระบรม มหาราชวัง โดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้น เมื่อ พ.ศ.๒๔๑๙ ตั้งอยูระหวางพระมหามณเฑียร และ พระมหาปราสาท ประกอบดวย ปราสาท ๓ องค ทอดตัวจากทิศตะวันออกไปทางทิศตะวันตก แตละองคเชื่อมตอกันดวยมุขกระสันโดยตลอด สถาปตยกรรมของพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทเปนการผสมระหวางสถาปตยกรรมไทยและ สถาปตยกรรมยุโรป โดยตัวอาคารพระที่นั่งมีรูปแบบสถาปตยกรรมยุโรป แตหลังคาพระที่นั่งเปน รูปแบบสถาปตยกรรมไทย พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท เปนพระที่นั่งที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้นเพื่อเปนทองพระโรง ใน พ.ศ.๒๔๑๙ ภายหลังเสด็จประพาส สิงคโปรและชวา โปรดเกลาฯ ใหจางนายยอน คลูนิช ชาวอังกฤษ สถาปนิกจากสิงคโปร เปนนายชาง หลวงออกแบบพระที่นั่ง นายเฮนรี คลูนิช โรส เปนนายชางผูชวย โดยมีเจาพระยาภาณุวงศมหา โกษาธิบดี (ทวม บุนนาค) เปนแมกอง พระยาเวียงในนฤบาลเปนผูกํากับดูแลการทุกอยาง และพระ ประดิษฐการภักดีเปนผูตรวจกํากับบัญชีและของทั้งปวง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงประกอบพิธีวางศิลาฤกษเมื่อวันที่ ๗ พฤษภาคม พ.ศ.๒๔๑๙ 5_edit.indd 136 14/02/2013 12:49:14

๑๓๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) เริ่มแรกนั้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ ใหสรางพระที่นั่งองค ใหมเปนแบบตะวันตก แตสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) กราบบังคมทูลขอ ใหทําเปนปราสาท จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเปลี่ยนทรงหลังคาเปนหลังคายอดปราสาท ๓ ยอดเรียงกันตามสถาปตยกรรมไทย และเสด็จยกยอดปราสาทใน พ.ศ.๒๔๒๑ มีการเฉลิมพระราช มณเฑียรใน พ.ศ.๒๔๒๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ พระราชทานนามวา พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทนี้ชั้นบนสุด เปนที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิของพระมหากษัตริย และพระมเหสี ตั้งแตพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เปนตนมา เปนที่เสด็จฯ ออกใหคณะ ทูตานุทูต ขาราชการชั้นสูงเขาเฝา หรือรับรองแขกผูมีเกียรติ ภายในพระที่นั่งพุดตานถม ซึ่งเปนพระ ราชอาสนราชบัลลังกประจําพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท องคพระที่นั่งทําดวยไมหุมเงินถมลงยาทา ทองซึ่งเรียกวา ถมตะทอง นับไดวาเปนเครื่องถมทองชิ้นใหญที่สุดในประเทศไทย โคมไฟแชนเดอเลียรขนาดใหญภายในพระที่นั่งนั้น ที่จริงแลวมิใชสั่งมาโดยตรง สมเด็จพระยา บรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค) ไดสั่งมาที่บานของตนเอง แตปรากฏวาโคมนั้นมีขนาดใหญเกิน ไป ทานจึงนํามาถวายแดพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว พระที่นั่งจักรีมหาปราสาทยังเปนสถานที่แหงแรกในประเทศไทยที่มีการใชไฟฟาเปนครั้งแรก อีกดวย ดวยเหตุที่วากรมพระยาเทวะวงศวโรปการ ไดทอดพระเนตรเห็นแสงไฟฟานั้นที่ประเทศทาง ตะวันตก และมีพระราชประสงคที่จะมาใชในประเทศไทย ในระหวางนั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ ใหสรางพระราช มณเฑียรขึ้นทางทิศใตของหมูพระที่นั่งเดิมอีก ๖ พระที่นั่ง โดยเริ่มสรางเมื่อ พ.ศ.๒๔๑๓ ประกอบดวย ๑. พระที่นั่งบรมราชสถิตยมโหฬาร เปนพระราชมณเฑียรที่ประทับของพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ประกอบดวย หองนํ้าเงิน หองเหลือง และหองเขียว นอกจากนี้ ยังเคย ใชเปนที่เสด็จออกรับแขกเมืองดวย ๒. พระที่นั่งอมรพิมานมณี เปนพระวิมานที่บรรทมของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว ๓. พระที่นั่งสุทธาศรีอภิรมย เปนหองพระบรรทมของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี ๔. พระที่นั่งบรรณาคมสรนี เปนหองทรงพระอักษร ๕. พระที่นั่งราชปรีดีราชวโรทัย เปนหองพักผอนพระราชอิริยาบถ ๖. พระที่นั่งเทพดนัยนันทยากร เปนหองบรรทมสมเด็จพระราชโอรสธิดาบางพระองค พระที่นั่งทั้ง ๑๐ องค กอสรางเสร็จเมื่อ พ.ศ.๒๔๑๖ โดยมีรูปแบบสถาปตยกรรมแบบยุโรปทั้ง สิ้นหลังจากนั้น เมื่อพระองคเสด็จกลับจากประพาสสิงคโปร พระองคโปรดเกลาฯ ใหสรางพระที่นั่ง จักรีมหาปราสาทขึ้นทางดานทิศเหนือของหมูพระที่นั่งเดิม โดยเริ่มกอสรางเมื่อ พ.ศ.๒๔๑๙ และ เฉลิมพระราชมนเฑียรใน พ.ศ.๒๔๒๕ ดังนั้น พระที่นั่งภายในหมูพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทในรัช สมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาอยูหัวจึงประกอบดวย พระที่นั่ง ๑๑ องค 5_edit.indd 137 14/02/2013 12:49:16

๑๓๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระที่นั่งอนันตสมาคม พระที่นั่งอนันตสมาคม เดิมเปนทองพระโรงของพระราชวังดุสิต ชื่อของพระที่นั่งนํามาจาก พระที่นั่งองคหนึ่งในพระบรมมหาราชวัง ซึ่งสรางขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจา อยูหัว รัชกาลที่ ๕ พระที่นั่งองคนี้จัดไดวา เปนรัฐสภาแหงแรกของประเทศไทย เพราะวา ในชวงที่เพิ่ง เปลี่ยนแปลงการปกครองเปนระบอบประชาธิปไตย อันมีพระมหากษัตริยเปนประมุข ไดใชพระที่นั่ง องคนี้ในการประประชุมสภาผูแทนราษฎร กอนที่จะยายมาอยู ณ รัฐสภาปจจุบัน ซึ่งอยูขางๆ พระที่นั่งองคนี้ รวมทั้งยังเปนสถานที่ประกอบพระราชพิธี รัฐพิธี สําคัญๆ มากมาย อาทิ รัฐพิธี พระราชทานรัฐธรรมนูญแหงราชอาณาจักรไทย พระราชพิธีสถาปนา สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจาฟามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระราชพิธีสมโภชเดือนและขึ้นพระอู พระเจาหลาน เธอ พระองคเจาทีปงกรรัศมีโชติ ในวันที่ ๙ มิถุนายน พ.ศ.๒๕๔๙ เวลา ๑๐.๐๐ น. พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวเสด็จออก มหาสมาคมและรับการถวายพระพรชัยมงคล ณ สีหบัญชรพระที่นั่งอนันตสมาคม ในพระราชพิธี ฉลองสิริราชสมบัติครบ ๖๐ ป พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระที่นั่งภายใน พระราชวังดุสิต โดยตั้งอยูในทางดานทิศตะวันออกของพระที่นั่งอัมพรสถาน เพื่อใชเปนสถานที่เสด็จ ออกมหาสมาคม พระองคไดเสด็จไดพระราชดําเนินไปทางวางศิลาฤกษในวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๕๑ พรอมทั้งพระทานชื่อพระที่นั่งวา พระที่นั่งอนันตสมาคม ซึ่งเปนชื่อพระที่นั่งองคหนึ่ง 5_edit.indd 138 14/02/2013 12:49:19

๑๓๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ภายในพระอภิเนาวนิเวศนพระบรมมหาราชวังที่สรางขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัว แตดวยสภาพที่ทรุดโทรมยากแกการบูรณะจึงไดรื้อลง พระที่นั่งอนันตมหาสมาคมออกแบบโดยมาริโอ ตามานโญ โดยมีเจาพระยายมราช (ปน สุขุม) เปนแมกองจัดการกอสราง แตพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาไดเสด็จสวรรคตกอนที่พระที่นั่งจะ สรางเสร็จสมบูรณ อยางไรก็ตาม พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวก็ทรงพระกรุณาโปรด เกลาฯ ใหดําเนินการกอสรางพระที่นั่งตอไปจนเสร็จสมบูรณเมื่อป พ.ศ.๒๔๕๘ โดยใชระยะเวลา กอสรางทั้งสิ้น ๘ ป ใชงบประมาณ ประมาณ ๑๕ ลานบาท พระที่นั่งอนันตสมาคม มีลักษณะสถาปตยกรรมแบบนีโอเรอเนสซองส(Neo Renaissance) โดยตกแตงพระที่นั่งดวยหินออน ซึ่งสั่งมาจากเมืองคารารา ประเทศอิตาลีโดยมีจุดเดน คือ มีหลังคา โดมคลาสสิกของโรมอยูตรงกลาง และมีโดมเล็กๆ โดยรอบอีก ๖ โดม รวมทั้งสิ้นมี ๗ โดม ขนาดของ พระองคพระที่นั่งฯ สวนกวางประมาณได ๔๙.๕๐ เมตร ยาว ๑๑๒.๕๐ เมตร และสูง ๔๙.๕๐ เมตร ภายในพระที่นั่ง บนเพดานมีภาพเขียนเฟรสโก เขียนบนปูนเปยก ซึ่งภาพจะติดทนกวาภาพที่ เขียนบนปูนแหง (ภาพจิตรกรรมไทยนิยมเขียนแบบปูนแหง)เกี่ยวกับ พระราชกรณียกิจที่สําคัญ ของ พระเจาอยูหัวรัชกาลที่ ๑-๖ จํานวน ๖ ภาพ โดยฝมือเขียนภาพของ นายซี.รีโกลีและศาสตราจารย แกลิเลโอ กินี ดังนี้ ๑.เพดานโดมดานทิศเหนือ เปนภาพพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกครั้งดํารงพระ ยศเปนสมเด็จเจาพระยามหากษัตริยศึก เสด็จกลับจากราชการทัพที่เขมร ๒.เพดานโดมดานทิศตะวันออก เปนภาพพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยและ พระบาทสมเด็จพระที่นั่งเกลาเจาอยูหัว ทรงอุปถัมภงานศิลปะ ๓.เพดานโดมดานทิศตะวันตก เปนภาพเหตุการณพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จประทับเบื้องหนาพระพุทธชินสีห แวดลอมดวย พระภิกษุและนักบวชตางศาสนนิกายตางๆ แสดงนัยแหงพระราชจรรยา ที่ทรงเปนองคศาสนูปถัมภของทุกศาสนาโดยไมรังเกียจกีดกัน ๔.เพดานโดมดานทิศใตของทองพระโรงกลาง เปนภาพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจา อยูหัวพระราชทานอภัยทาน และทรงเลิกประเพณีทาส ๕.เพดานโดมดานทิศตะวันออกของพระโรงกลาง เปนภาพเหตุการณพระบาทสมเด็จ พระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวเสด็จออกประทับ ณ พระที่นั่งบุษบาบกมาลาที่มุขเด็จ พระที่นั่งดุสิตมหา ปราสาท เนื่องในงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมโภช เมื่อ พ.ศ.๒๔๕๔ ๖.เพดานโดมกลาง ซึ่งเปนโดมใหญที่สุด มีจารึกปรมาภิไธยยอ “จปร.” ของพระบาท สมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ที่เพดานนับจากการใตโดมตลอดทั้งบริเวณทองพระโรงกลางมี จารึกพระปรมาภิไธยยอ “จปร.”สลับกัน “วปร.” อันเปนพระปรมาภิไธยยอของพระบาทสมเด็จ พระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว 5_edit.indd 139 14/02/2013 12:49:21

๑๔๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระที่นั่งวิมานเมฆ พระที่นั่งวิมานเมฆเปนพระที่นั่งที่สรางดวยไมสักทองที่ใหญที่สุดในโลก และเปนพระที่นั่ง ถาวรองคแรกในพระราชวังดุสิต พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ ใหสราง ขึ้นในพระราชวังดุสิต (ซึ่งในรัชสมัยของพระองคเรียก พระราชวังสวนดุสิต) ใน พ.ศ.๒๔๔๔ โดย โปรดเกลาฯ ใหรื้อพระที่นั่งมันธาตุรัตนโรจน ที่โปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้นที่เกาะสีชังเมื่อ พ.ศ.๒๔๓๕ แตยังสรางไมเสร็จสมบูรณ โดยโปรดเกลาฯ ใหพระราชโยธาเทพ (กร หงสกุล ตอมาเปนพระยา ราชสงคราม)เปนนายงานรื้อพระที่นั่งมันธาตุรัตนโรจนจากเกาะสีชังมาสรางขึ้นในสวนดุสิต และ พระราชทานนามวา “พระที่นั่งวิมานเมฆ” และทรงวางศิลาฤกษพระที่นั่งเมื่อวันที่ ๓๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๔๓ โปรดเกลาฯ ใหสมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ ทรง กํากับการออกแบบ และ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหมีการเฉลิมพระที่นั่งวิมานเมฆ เมื่อวันที่ ๒๗ มีนาคม พ.ศ.๒๔๔๕ พระที่นั่งวิมานเมฆสรางดวยไมสักทองทั้งหลัง มีลักษณะทางสถาปตยกรรมที่งดงามประณีต และไกรับอิทธิพลการกอสรางแบบตะวันตก การกอสรางแลวเสร็จในเดือนมีนาคม พ.ศ.๒๔๔๔ และ ไดเสด็จมาประทับที่พระที่นั่งวิมานเมฆ จนกระทั่งพระที่นั่งอัมพรสถาน ซึ่งโปรดเกลาฯ ใหสรางขึ้น พ.ศ.๒๔๔๕ สรางเสร็จเรียบรอยใน พ.ศ.๒๔๔๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวจึงไดเสด็จ แปรพระราชฐานมาประทับที่พระที่นั่งอัมพรสถานเปนการถาวร จนกระทั่งเสด็จสวรรคตเมื่อวันที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๕๓ และพระที่นั่งวิมานเมฆยังคงเปนสถานที่ประทับของเจานายจนกระทั่งสิ้น รัชกาล เจานายฝายในและขาราชบริพารจึงไดกลับมาประทับที่พระบรมมหาราชวัง 5_edit.indd 140 14/02/2013 12:49:24

๑๔๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระที่นั่งอัมพรสถาน พระที่นั่งอัมพรสถานเปนพระที่นั่งองคหนึ่งในพระราชวังดุสิต ในปเดียวกับที่สรางพระที่นั่งวิมานเมฆเสร็จ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระที่นั่งขึ้นอีกองคหนึ่งทางดานตะวันตกเฉียงเหนือของพระที่นั่ง อนันตสมาคม ซึ่งในเวลานั้นเรียกวา สวนแงเตง (แปลวา สีงา) และทรงตั้งนามใหพระที่นั่งองคใหม วา พระที่นั่งอัมพรสถาน พระสถิตยนิมานการ (ม.ร.ว ชิด อิศรศักดิ์) เจากรมโยธาธิการ ไดดําเนินการกอสรางอยูหลาย ป ครั้นถึง ร.ศ ๑๒๕(พ.ศ.๒๔๔๙) ทรงกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาสุขุมนัยวินิต (เจาพระยายมราช (ปน สุขุม) มารับราชการในตําแหนงเสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ จึงไดเปนผูอํานวยการกอสราง พระที่นั่งตอมาจนเสด็จในปนั้นและการเฉลิมพระที่นั่งนั้น เปนงานใหญตั้งวันที่ ๑๘-๒๒ กุมภาพันธ ร.ศ ๑๒๕(พ.ศ ๒๔๔๙) แตที่จริงโหรทํานายวาควรจะเอาเปนวันในปลายปเดือนธันวาคม แตมิทรง โปรดเนื่องจากอากาศนั้นหนาวเย็น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จสวรรคตที่ชั้น ๓ ของพระที่นั่งอัมพรสถาน เมื่อ รัชกาลที่ ๖ และรัชกาลที่ ๗ เสด็จมาประทับ ณ พระที่นั่งองคนี้ ไดประทับแคเพียงชั้น ๒ เทานั้น เพราะชั้น ๓ ถือวาเปนที่ประทับของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ใน พ.ศ ๒๔๙๓ พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชดําเนินนิวัติ พระนคร จากประเทศสวิตเซอรแลนด ทรงประทับ ณ พระที่นั่งอัมพรสถาน กอนจะทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหจัดการพระราชพิธีราชาภิเษกสมรส และพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ปจจุบันใชเปนที่ประดิษฐานพระพุทธรูป และเทวรูปสําคัญๆ เชน พระพุทธบุษยรัตน และ พระสยามเทวาธิราช (คนละองคกับที่ พระที่นั่งไพศาลทักษิณ) เปนตน 5_edit.indd 141 14/02/2013 12:49:26

๑๔๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) 5_edit.indd 142 14/02/2013 12:49:39

๑๔๓ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) พระบรมราชานุสาวรีย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว หรือ “พระบรมรูปทรงมา” พระบรมราชานุสาวรีย พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว หรือ พระบรมรูปทรงมา ตั้งอยูที่ลานพระบรมรูปทรงมา สรางขึ้นในรัชสมัยของ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว โดยนําแบบอยางมาจากพระบรมรูปของพระเจาหลุยสที่ ๑๔ แหงฝรั่งเศส ที่กรุงปารีส ดวยฝมือ นายชางชาวฝรั่งเศส บริษัทซุซเซอร เฟรสฟอรเดอร ในวโรกาส ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูเสด็จประพาสยุโรปครั้งที่ ๒ เมื่อ พ.ศ.๒๔๕๐ พระองคเสด็จประทับ ใหชางปนชื่อ จอรจ เซาโล ปน เมื่อวันที่ ๒๒ สิงหาคม ๒๔๕๐ พระบรมรูปสําเร็จเรียบรอยสงเขามาถึงกรุงเทพฯ เมื่อ วันพุธที่ ๑๑ พฤศจิกายน ๒๔๕๑ อันเปน เวลาพอดีกับงานพระราชพิธีรัชมังคลาภิเษก เนื่องโอกาสเถลิงถวัลยราชสมบัติ ๔๐ ป เจาพนักงาน ไดอัญเชิญพระบรมรูปทรงมาขึ้นประดิษฐานบนแทนรองหนาพระราชวังดุสิต โดยพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดเสด็จไปทรงทําพิธีเปดดวยพระองคเอง พระบรมรูปทรงมาสรางขึ้นดวยเงินที่ประชาชนไดเรี่ยไรสมทบทุน สวนเงินที่เหลือ พระบาท สมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัวไดนําไปสรางมหาวิทยาลัยขึ้น มีนามตามพระปรมาภิไธยวา จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย สําหรับองคพระบรมรูปทรงมานั้น พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ ไดเสด็จไป ทําการตกลงและเลือกชนิดโลหะดวยพระองคเอง อีกทั้งยังเสด็จไปประทับเปนแบบใหนายชางปน หุน ขณะเสด็จประทับอยูที่กรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส ซึ่งพระรูปมีขนาดโตเทาพระองคจริง เสด็จ ประทับอยูบนหลังมาพระที่นั่ง โดยมาพระที่นั่งนั้นมิใชปนจากแบบมาพระที่นั่งจริง แตเปนมาที่ บริษัทไดปนเปนแบบเตรียมไวเรียบรอยแลว พระบรมรูปทรงมาหลอดวยโลหะทองบรอนซ ยึดติด กับแทนทองบรอนซ เปนที่มายืน หนาประมาณ ๒๕ เซนติเมตร ประดิษฐานบนแทนรอง ทําดวย หินออน สูง ๖ เมตร ยาว ๕ เมตร หางจากฐานของแทนออกมามีโซขึงลอมรอบกวาง ๙ เมตร ตรง ฐานดานขวามีอักษรฝรั่งเศสจารึกชื่อชางปนและชางหลอไววา C.MASSON SEULP ๑๙๘๐ และ G.Paupg Statuare และดานซายเปนชื่อบริษัทที่ทําการหลอพระบรมรูปทรงมาวา SUSSF Fres FONDEURS.PARIS สําหรับแทนศิลาออนดานหนา มีแผนโลหะจารึกอักษรไทยติดประดับแสดง พระบรมราชประวัติและพระเกียรติคุณ ลงทายดวยคําถวายพระพรใหทรงดํารงราชสมษัติอยูยืนนาน ในปจจุบันถึงแมมิใชวันที่ ๒๓ ตุลาคม ก็จะมีประชาชนจํานวนมากพากันไปสักการบูชาที่ ลานพระบรมรูปอยูเสมอโดยเฉพาะในคืนวันอังคาร ซึ่งตรงกับวันพระราชสมภพของพระองค โดย มีความเชื่อวาจะเสมือนหนึ่งไปรอเฝารัชกาลที่ ๕ โดยในเวลา ๔ พระองคทานจะเสด็จมาประทับ ณ พระบรมรูปทรงมาดวย 5_edit.indd 143 14/02/2013 12:49:41

๑๔๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) สิ่งที่นิยมใชสักการบูชา คือ ดอกกุหลาบสีชมพู ดวยความเชื่อที่วา ดอกกุหลาบที่มีความงาม และมีหนามแหลมคม (คืออํานาจ) หากนํามาบูชาจะทําใหผูบูชามีอํานาจ และสีชมพูยังเปนสีของ วันอังคาร (วันพระราชสมภพ) นอกจากนี้ ประชาชนบางคนยังนิยมจัดเปนโตะบูชา สวนใหญประกอบดวย บายศรี หมาก พลู บุหรี่ เหลา/ไวน สตางค นํ้ามนต เชิงเทียน กระถางธูป ฯลฯ ซึ่งถือเปนการจัดอยางบูชา “เทพ’’ ดวยสํานึกในพระมหากรุณาธิคุณเปรียบพระองคเสมือนดั่งเทพยดาที่ปกปกษรักษาประเทศชาติ และ ราษฎรใหอยูรอดปลอดภัยและเจริญกาวหนามาโดยตลอด นอกจากนี้แลว ยังมีพระคาถาสําหรับบูชารัชกาลที่ ๕ มากมายหลายหลายพระคาถา เชน พระคาถาที่กลาวกันวานําสุดยอดพระคาถาอื่นๆ มารวมกัน คือ “สยามเทวะนุภาเวนะ สยามะเทวะ เตชะสา ทุกขะโร คะภะยา เวรา โสภา สันตุ จะปททะวา อเนกา อันตะรายาป วินัสสันตุ อะเสสะ โต ชะยะสิทธิ ธะนัง ลาภัง โสตภิภาคะยัง สุขัง พลัง สิริ อายุ จะวัณโณ จะ โภคัง วุฑฒิจะ ยะสะวา สะตะวัสสา จะ อายุ จะ ชีวะสิทธี ภะวันเต เม’’ คณะชางหลอพระบรมรูปรวมถายภาพ งานสมโภชพระบรมรูปทรงมา 5_edit.indd 144 14/02/2013 12:49:47

๑๔๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) ถนนราชดําเนิน ถนนราชดําเนินเปนถนนสายสําคัญสายหนึ่งในกรุงเทพมหานคร ประกอบดวยถนน ๓ สาย ไดแก ๑. ถนนราชดําเนินใน อยูในทองที่แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระนคร มีระยะทางตั้งแต ถนนหนาพระลาน เลียบสนามหลวงดานทิศตะวันออก ขึ้นไปทางทิศเหนือจนถึงสะพานผานพิภพลีลา ๒. ถนนราชดําเนินกลาง อยูในทองที่แขวงตลาดยอดและแขวงวัดบวรนิเวศ เขตพระนคร ระยะทางตั้งแตสะพานผานพิภพลีลา ไปทางทิศตะวันออก ผานสี่แยกคอกวัว อนุสาวรียประชาธิปไตย และปอมมหากาฬสิ้นสุดที่สะพานผานฟาลีลาศ ๓. ถนนราชดําเนินนอก มีระยะทางตั้งแตสะพานผานฟาลีลาศ ไปทางทิศตะวันออกเฉียง เหนือในทองที่แขวงบานพานถม เขตพระนคร ตัดกับวิสุทธิกษัตริย (สี่แยกหนาลานพระรูปทรงมา) ถนนราชดําเนินเปนถนนที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดเกลาฯ ใหสราง ขึ้นใน พ.ศ.๒๔๔๒ เพื่อเปนที่เสด็จพระราชดําเนินระหวางพระบรมมหาราชวังกับพระราชวังดุสิต เพื่อความสงางามของบานเมืองและเพื่อใหประชาชนไดเดินเที่ยวพักผอน จึงมีพระราชประสงคให สรางถนนราชดําเนินใหกวางที่สุดและใหสองฟากถนนเปนที่ตั้งวังและสถานที่ราชการใหญๆ มิให สรางตึกแถวหรือรานเล็กๆ ซึ่งจะทําใหกลายเปนยานการคา โดยในชั้นแรกนั้นมีพระราชดําริวา เมื่อ สรางถนนที่ตําบลบานพานถมจะตองรื้อปอมหักกําลังดัสกร นาจะรักษาชื่อปอมไวเปนชื่อถนน แต จะเรียกวาถนนหักกําลังดัสกร “ก็ดูแปลไมไดความกันกับถนน แตพักเอาไวตรองที่หนึ่ง ควรจะตอง ตั้งชื่อใหทันกอนตัดถนน” 5_edit.indd 145 14/02/2013 12:49:51

๑๔๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) สาเหตุของการตัดถนนเนื่องจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงมีพระราชดําริ วา ทองที่ตําบลบานพานถมถึงทองที่ตําบลปอมหักกําลังดัสกรเปนที่เรือกสวนเปลี่ยวอยูระหวางถนน พฤฒิบาศ (ปจจุบันคือถนนนครสวรรค) กับถนนสามเสน ยังไมเปนที่สมบูรณทันเสมอทองที่ตําบล อื่น เพราะยังไมมีถนนหลวงที่จะทําใหประชาชนการคาขายสะดวกขึ้น จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางถนนขึ้นโดยตัดตั้งแตปลายถนนพระสุเมรุ ขามคลองรอบกรุงที่ตําบลบานพานถม ตรงไปยัง ปอมหักกําลังดัสกร ขามคลองผดุงกรุงเกษมบรรจบกับถนนเบญจมาศ (ปจจุบันคือสวนหนึ่งของถนน ราชดําเนินนอก) พระราชทานนามวา “ถนนราชดําเนิน’’ เชนเดียวกับถนนควีนสวอลก (Queen’s walk) ในกรีนปารก (Green Park) ที่กรุงลอนดอน อังกฤษ และทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระยา เทเวศรวงศวิวัฒน เสนาบดีกระทรวงโยธาธิการและอธิบดีกรมสุขาภิบาลเปนพนักงานจัดสรางถนน ราชดําเนิน ตอมาโปรดเกลาฯ ใหยายถนนราชดําเนินไปตัดทางในตําบลบานหลอเพื่อใหถนนตรงได ตลอดถนนเบญจมาศดวย และโปรดเกลาฯ ใหตัดถนนเทวียุรยาตร (ปจจุบันคือถนนประชาธิปไตย) ผานตําบลบานพานถนนขึ้นแทน ถนนราชดําเนินนอกเริ่มตั้งแตถนนพฤฒิบาศ ผานตําบลบานหลอ ไปออกตําบลปอมหักกําลังดัสกร ขามคลองผดุงกรุงเกษมไปบรรจบกับถนนเบญจมาศ ถือเปนถนน สายแรกที่ใชวิธีการใชคาที่ดินในการเวนคืนเพื่อตัดถนน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ เสด็จพระราชดําเนิน ทรงเปดถนนราชดําเนินนอก สะพานมัฆวานรังสรรค และถนนเบญจมาศ เนื่องในอภิลักขิตสมัย เฉลิมพระชนมพรรษาครบ ๕๐ พรรษาใน พ.ศ.๒๔๔๔ โปรดเกลาฯ ใหสรางถนนราชดําเนินกลาง ตั้งแตสะพานเสี้ยว ตรงไปขางคลองบางลําพูตอกับถนนราชดําเนินนอก จึงโปรดเกลาฯ ใหเรียก ถนนราชดําเนินชวงแรกวาถนนราชดําเนินนอก ตอมามีการกอสรางถนนราชดําเนินในมาจดถนน หนาพระลาน โดยสรางขยายแนวถนนจักรวรรดิวังหนาเดิม เริ่มจากถนนหนาพระลานและถนน สนามไชย มาบรรจบกับลานริมสนามหลวงดานตะวันออกไปบรรจบถนนราชดําเนินกลางที่สะพาน ผานพิภพลีลา แลวเสร็จใน พ.ศ.๒๔๔๖ ถนนราชดําเนินเปนถนนที่สวยงามและเปนศรีสงาของบานเมือง ตั้งแตแรกสรางมาจนถึง ปจจุบันและเปนถนนสายประวัติศาสตร โดยเฉพาะอยางยิ่งประวัติศาสตรการเมืองไทย เพราะเปน เสมือนสัญลักษณของประชาธิปไตย โดยจะถูกใชเปนสถานที่ชุมทางการเมืองในชวงวิกฤตการณของ ประเทศหลายตอหลายครั้ง 5_edit.indd 146 14/02/2013 12:49:54

๑๔๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) โรงเรียนนายรอยพระจุลจอมเกลา (ชื่อยอ: จปร.) โรงเรียนนายรอยพระจุลจอมเกลาเปนสถาบันการศึกษาทางทหาร ในระดับอุดมศึกษา ในสังกัดกองทัพบก ตั้งอยูที่ อําเภอเมือง จังหวัดนครนายก ผูที่ศึกษาในโรงเรียนนายรอยพระ จุลจอมเกลา เรียกวา นักเรียนนายรอย (นนร.) ตนไมสัญลักษณประจําโรงเรียนนายรอยพระ จุลจอมเกลา คือ จําปสิรินธร โรงเรียนนายรอยพระจุลจอมเกลา กําเนิดขึ้นพรอมๆ กับกรมทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษา พระองค โดยเริ่มจากการจัดตั้งทหารมหาดเล็กเด็กที่เรียกวา “ทหารมหาดเล็กไลกา” จํานวน ๑๒ คน ในชวงตนรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ตอมาไดขยายกําลังขึ้นโดยฝก ขาหลวงเดิมใหเปนทหารมหาดเล็กสมทบกับพวกมหาดเล็กไลการวม ๒๔ คน จึงเรียกทหารในชุด นี้วา “ทหาร ๒ โหล” และตอมาไดเพิ่มจํานวนทหารมหาดเล็กเปน ๗๒ คน แตงตั้งเปนกองทหาร มหาดเล็กสําหรับรักษาพระองคอยางใกลชิด พ.ศ.๒๔๑๔ โปรดเกลาฯ ใหขยายกองทหารมหาดเล็กออกเปนกองรอย เรียกวา “กอมปานี’’ (ComPany) ถึง ๖ กองรอย จัดตั้งเปน “กรมทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค’’ พ.ศ.๒๔๑๕ โปรดเกลาฯ ใหจัดตั้งสถานที่สอนวิชาการและระเบียบการขึ้นในกรมทหาร มหาดเล็กรวมทั้งใหมีการสอนวิชาภาษาอังกฤษและภาษาไทยดวย เรียกสถานศึกษาวา “คะเด็ต ทหารมหาดเล็ก”สวนนักเรียนวา “คะเด็ต’’ (Cadet) พ.ศ.๒๔๒๓ โปรดเกลาฯ ใหจัดตั้งกรมทหารหนาขึ้น (ซึ่งตอมาไดวิวัฒนาการเปนกรมยุทธ นาธิการ)จึงกําเนิด “คะเด็ตทหารหนา” ขึ้นอีกแหงหนึ่ง ไดเรงปรับปรุงกิจการทหารโดยลําดับ เมื่อ เจริญกวางขวางและเปนแบบแผนขึ้นบางแลว จึงโปรดเกลาฯ ใหสมเด็จพระเจานองยาเธอเจาฟา ภาณุรังษีสวางวงศ กรมพระยาภาณุพันธุวงศวรเดช จัดตั้งโรงเรียนสอนวิชาทหารสําหรับทหารบก ทั่วไปขึ้น โดยใหใชพื้นที่บริเวณหลังพระราชวังสราญรมยเปนสถานที่ตั้ง (ปจจุบันเปนที่ตั้งของกรม 5_edit.indd 147 14/02/2013 12:49:56

๑๔๘ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๕) แผนที่ทหาร) โดยรวมคะเด็ตทหารมหาดเล็กคะเด็ตทหารหนา นักเรียนแผนที่ และสวนที่เปนทหาร สกอตเขาดวยกัน ใชชื่อรวมวา “คะเด็ตสกูล” สําหรับนักเรียนเรียกวา “คะเด็ต” มีนายพันเอกนิคาล วอลเกอร (Nical walger) เปนผูบังคับการคนแรก วันที่ ๕ สิงหาคม ๒๔๓๐ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ไดเสด็จมาทรงกระทํา พิธีเปดโรงเรียนคะเด็ตสกูล วันที่ ๑๔ มกราคม ๒๔๓๑ ไดตราขอบังคับขนานนามโรงเรียนคะเด็ตสกูลเสียใหมวา “โรงเรียนทหารสราญรมย” วันที่ ๖ ตุลาคม ๒๔๔๐ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหกองโรงเรียนนายสิบมาสมทบดวย เปลี่ยนชื่อโรงเรียนเปน “โรงเรียนสอนวิชาทหารบก” วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน ๒๔๔๑ ไดเปลี่ยนชื่อโรงเรียนเปน “โรงเรียนทหารบก” เปดโอกาสให รับบุคคลสามัญที่มีคุณสมบัติตามขอกําหนดเขาเปนนักเรียนนายรอยไดตอมามีผูสนใจเขารับการ ศึกษาเพิ่มมากขึ้น จึงโปรดเกลาฯ ใหยายนักเรียนนายสิบไปสังกัดกองพลทหารบกตามเดิม และ เมื่อ ๒๖ พฤษภาคม ๒๔๔๖ ไดเปลี่ยนชื่อโรงเรียนเปน “โรงเรียนนายรอยทหารบก’’ เปดการสอนใน ๒ แผนก คือ โรงเรียนนายรอยชั้นปฐมและโรงเรียนนายรอยชั้นมัธยม ๕ ปตอมา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวทรงเห็นวาสถานที่โรงเรียนนาย รอยทหารบกคับแคบไปแลวไมเพียงพอแกการที่จะผลิตนักเรียนเพิ่มขึ้นทันกับความตองการของ สถานการณในเวลานั้น ซึ่งขาดแคลนนายทหาร จึงโปรดเกลาฯ ใหซื้อที่ดินติดถนนราชดําเนินนอก เปนเนื้อที่ประมาณ ๓๐ ไรเศษ ดําเนินการกอสรางโรงเรียนนายรอยขึ้นชั้นมัธยม (สวนโรงเรียนนาย รอยชั้นปฐมยังคงอยู ณ โรงเรียนทหารสราญรมยเดิม) เสร็จแลวพระองคไดเสด็จพระราชดําเนินมา ทรงกระทําพิธีเปดโรงเรียนเมื่อ ๒๖ ธันวาคม ๒๔๕๒ โรงเรียนนายรอยชั้นปฐม และโรงเรียนนายรอยชั้นมัธยมไดดําเนินการมาดวยดี ตอมา เศรษฐกิจของชาติตกตํ่า กระทรวงกลาโหมจึงใหรวมโรงเรียนนายรอยทั้งสองนี้เขาดวยกันเรียกชื่อ วา “โรงเรียนนายรอยทหารบก” อยูภายใตการกํากับดูแลของกรมยุทธศึกษาทหารบก ในหวงสงครามมหาเอเชียบูรพา ประเทศไดทําสัญญาเปนพันธมิตรไมตรีกับฝายญี่ปุน เมื่อ วันที่ ๒๑ ธันวาคม ๒๔๘๔ ในป พ.ศ.๒๔๘๖ ฝายพันธมิตรไดทําการโจมตีทางอากาศตอที่หมาย ในกรุงเทพมหานครอยางหนัก ทางราชการจึงคิดแผนการยายเมืองหลวงไปอยู ณ สถานที่แหงใหม ในเขต จ.เพชรบูรณ ในวันที่ ๑๐ มกราคม ๒๔๘๗ นักเรียนนายรอยทุกหลักสูตรและทุกคน จึงได ออกเดินทางจากกรุงเทพมหานครไปขึ้นรถไฟที่สถานีรถไฟสามเสน ไปลงที่สถานีรถไฟตะพานหิน จ.พิจิตร จากนั้นเดินเทาตอไปอีก ๑๑๒ ก.ม.เขาสูหมูบานปาแดง อ.เมือง จ.เพชรบูรณ เปดทําการ สอนนักเรียนนายรอยอยูไมนาน พอตนป พ.ศ.๒๔๘๘ ไดเคลื่อนยายมาอยูใน จ.พระนครศรีอยุธยา จนกระทั่งสงครามสงบในเดือน กันยายน ๒๔๘๘ โรงเรียนนายรอยจึงไดกลับมาอยู ณ สถานที่ตั้งเดิม พ.ศ.๒๔๘๙ กระทรวงกลาโหมไดดําเนินการปรับปรุงหลักสูตรของโรงเรียนนายรอย เปน หลักสูตรการศึกษา ๕ ปตามแบบอยางโรงเรียนนายรอยทหารบกของสหรัฐอเมริกา 5_edit.indd 148 14/02/2013 12:49:58