นิทานพื้นบ้าน

ก

คำนำ

วิชา 22838159 นิทานพื้นบ้าน (Thai Folk Tales) เป็นวิชาประเภทวิชาเอกเลือก ในหลักสูตร
ศิลปศาสตรบัณฑิต สาขาวิชาภาษาไทย หลักสูตรปรับปรุง พ.ศ. 2559 มหาวิทยาลัยบูรพา ผู้เขียนได้เปิด
สอนรายวิชานค้ี ร้งั แรกต้งั แตป่ ีการศกึ ษาท่ี 2/2561 และได้เปดิ สอนในปีการศึกษาท่ี 1/2562 และ 2/2562
โดยไดป้ รบั ปรงุ และพัฒนาเอกสารประกอบการสอนเรื่อยมา จนกระทง่ั ไดร้ วบรวมเป็นเล่มสมบูรณ์ฉบบั นี้

เอกสารประกอบการสอนวิชา 22838159 นิทานพื้นบ้าน (Thai Folk Tales) นี้จัดทำขึ้นเพื่อใช้
ประกอบการเรียนการสอนและเพื่ออำนวยความสะดวกให้แก่ผู้สอนและผู้เรียน ประกอบไปด้วยเนื้อหา
ความรเู้ ก่ยี วกบั การศึกษานิทานพ้นื บา้ น 5 บท คอื บทท่ี 1 รูปแบบของนิทานพื้นบ้าน บทที่ 2 เน้ือหาและ
แนวคิดของนิทานพ้นื บ้าน บทที่ 3 กลวิธกี ารประพันธ์นทิ านพน้ื บ้าน บทที่ 4 คุณคา่ ของนิทานพ้นื บ้านและ
ความสัมพันธ์กับสังคม และบทที่ 5 ทฤษฎีที่ใช้วิเคราะห์นิทานพื้นบ้าน ซึ่งเป็นความรู้พื้นฐานที่นิสิตควร
ทราบและเข้าใจเพื่อนำไปประยุกต์ใช้ในการศึกษานิทานพื้นบ้าน วรรณกรรมประเภทอื่น หรือสร้าง
นวัตกรรมโดยใช้นิทานพื้นบ้านเป็น “ทุนทางวัฒนธรรม” ให้เกิดประโยชน์และทำให้นิทานพื้นบ้าน
แพรห่ ลายรวมทัง้ สบื ทอดในสงั คมตอ่ ไป

ผเู้ ขยี นขอกราบขอบพระคุณครูอาจารย์ผู้ประสิทธ์วิ ชิ า และนกั วิชาการทุกท่านท่ีเป็นแหล่งความรู้
ใหผ้ ู้เขียนรวบรวมและประมวลความรู้ต่าง ๆ จนเป็นเอกสารเลม่ นี้ไดส้ ำเร็จ

ขอขอบพระคุณอาจารย์ ดร. เยาวลักษณ์ แสงจันทร์ ผู้ตรวจประเมินและให้คำแนะนำแก้ไข
เอกสารประกอบการสอนฉบบั นจี้ นมคี วามสมบูรณ์ยิ่งขนึ้

ขอขอบพระคุณคณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยบูรพา ที่ให้ทุนสนับสนุนการ
จดั ทำเอกสารประกอบการสอน ประจำปี พ.ศ. 2562

ขอขอบคุณนางสาวปัณฑารีย์ พวงทวาย ผู้ออกแบบปก และขอขอบคุณ www.freepik.com ที่
อนุเคราะห์ภาพปก

ณฐั า คำ้ ชู

มกราคม 2563

ข

สารบญั
หน้า

คำนำ ……………………………………………………………………………………………………………………………… ก
สารบญั …………………………………………………………………………………………………………………………… ข
สารบญั ตาราง ................................................................................................................................. จ
สารบัญรปู ภาพ ............................................................................................................................... ฉ
รายละเอยี ดของรายวิชา ……………………………………………………………………………………………………. 1
บทที่ 1 รูปแบบของนิทานพนื้ บ้าน ……………………………………………………………………………………. 13

ความหมายของนิทานและนิทานพ้ืนบา้ น .................................................................. 14
ลักษณะของนทิ านพื้นบ้าน ........................................................................................ 16
องคป์ ระกอบของการเลา่ นทิ านพ้ืนบา้ น .................................................................... 18
กฎเกี่ยวกบั นทิ านพ้ืนบา้ น ......................................................................................... 20
ประเภทของนิทานพื้นบา้ น ........................................................................................ 23
แบบฝกึ หัดทา้ ยบทท่ี 1 …………………………………………………………………………………… 33
บรรณานกุ รม ............................................................................................................. 33
บทท่ี 2 เนอ้ื หาและแนวคิดของนทิ านพื้นบา้ น ................................................................................ 35
เนอื้ หา ................................................................................................................................ 36
นทิ านท่มี ีเนอื้ หาเกย่ี วกบั ความมหศั จรรย์ ................................................................... 36
นทิ านทีม่ ีเนอื้ หาเกี่ยวกับศาสนาและคำสอน .............................................................. 39
นิทานทม่ี ีเนอ้ื หาเกยี่ วกับการอธบิ ายเหตแุ ละนทิ านประจำถน่ิ ................................... 42
นิทานที่มีเนอ้ื หาเกย่ี วกบั มกุ ตลกขบขนั ...................................................................... 49
นิทานที่มเี นอ้ื หาเกี่ยวกบั เร่อื งผี .................................................................................. 53
แนวคิดทีป่ รากฏในนิทานพื้นบ้าน ....................................................................................... 55
แนวคิดทสี่ อดคลอ้ งกับหลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนา ............................................... 55

แนวคดิ เรื่องกฎแหง่ กรรม ................................................................................... 55
แนวคดิ เรอ่ื งไตรลกั ษณ์ ....................................................................................... 57
แนวคดิ เรื่องโลกธรรม 8 ..................................................................................... 58
แนวคดิ เร่ืองศลี 5 ............................................................................................... 59
แนวคิดทส่ี อดคลอ้ งกับการดำเนนิ ชวี ิต ....................................................................... 61
แนวคดิ เร่ืองความกตัญญเู ปน็ เครอ่ื งหมายของคนดี ........................................... 61
แนวคดิ เรอ่ื งความมีปญั ญาทำให้ประสบความสำเรจ็ และรอดพน้ อันตราย ......... 62
แนวคดิ เรอ่ื งความรกั เปน็ เหตแุ ห่งความสุขและความทุกข์ .................................. 64
แนวคดิ เรอื่ งคนดีย่อมได้รบั การเกอื้ หนนุ หรอื ความช่วยเหลอื ............................. 64
แบบฝกึ หดั ท้ายบทท่ี 2 …………………………………………………………………………………………… 66
บรรณานุกรม ...................................................................................................................... 66

ค

สารบญั (ต่อ)
หน้า

บทที่ 3 กลวิธีการประพนั ธน์ ิทานพ้ืนบา้ น ........................................................................................ 68
โครงเรือ่ งของนิทานพ้ืนบ้าน ................................................................................................ 69
การเปิดเร่ือง ................................................................................................................ 69
การดำเนนิ เรือ่ ง ............................................................................................................ 71
การปิดเรื่อง .................................................................................................................. 75
ตวั ละครในนิทานพืน้ บ้าน ..................................................................................................... 75
ตวั ละครเอกชายและตัวละครเอกหญิง ........................................................................ 75
ตวั โกง .......................................................................................................................... 77
ผูช้ ว่ ยเหลอื ................................................................................................................... 77
ฉากของนิทานพืน้ บ้าน ......................................................................................................... 78
ฉากโลกแห่งความจริง ……………………………………………………………………………………… 78
ฉากโลกจนิ ตนาการ ..................................................................................................... 78
ลกั ษณะคำประพันธ์ของนทิ านพืน้ บา้ น ................................................................................ 79
ร้อยแกว้ ....................................................................................................................... 79
ร้อยกรองพ้นื บา้ น ......................................................................................................... 80
แบบฝกึ หัดทา้ ยบทที่ 3 …………………………………………………………………………………………….. 83
บรรณานุกรม ........................................................................................................................ 84

บทที่ 4 คุณค่าของนทิ านพื้นบ้านและความสมั พันธ์กบั สงั คม ............................................................ 85
คุณค่าของนิทานพ้ืนบา้ น ...................................................................................................... 87
นิทานพืน้ บ้านเป็นรอ่ งรอยของเหตกุ ารณ์ท่เี คยเกิดขน้ึ จรงิ ในอดีต ................................ 87
นทิ านพน้ื บ้านเปน็ เครือ่ งระบายความเกบ็ กดบางอย่างและเป็นการแสดงออกของ
จิตใต้สำนึก ........................................................................................................... 87
นทิ านพน้ื บ้านเปน็ แหลง่ ความรู้และถา่ ยทอดความรู้รวมท้ังประสบการณ์ .................... 88
นทิ านพืน้ บ้านเป็นเครอ่ื งมอื ปลูกฝังจรยิ ธรรมและคำสอน ............................................ 88
นิทานพนื้ บา้ นเปน็ เครอ่ื งให้ความเพลดิ เพลิน ............................................................... 88
นิทานพน้ื บา้ นเป็นบอ่ เกดิ ของวรรณกรรมลายลักษณ์ .................................................. 89
ความสมั พันธข์ องนทิ านพนื้ บ้านกบั สงั คม ............................................................................ 90
นิทานพื้นบา้ นกบั ส่อื บนั เทิง ......................................................................................... 90
นทิ านพ้ืนบา้ นกบั การท่องเทีย่ ว ................................................................................... 97
นิทานพื้นบ้านกบั วตั ถุมงคล ......................................................................................... 98
นิทานพืน้ บา้ นกบั ส่ือการเรยี นรสู้ าระบันเทงิ ................................................................ 100
นทิ านพนื้ บ้านกบั ผลติ ภณั ฑ์สินคา้ ................................................................................ 101

ง

สารบญั (ต่อ)
หน้า

นทิ านพืน้ บา้ นกบั ศลิ ปกรรม ......................................................................................... 103
นทิ านพนื้ บ้านกบั สำนวนไทย ........................................................................................ 104
แบบฝกึ หดั ท้ายบทท่ี 4 ……………………………………………………………………………………………. 105
บรรณานุกรม ........................................................................................................................ 106
บทที่ 5 ทฤษฎีที่ใชว้ เิ คราะห์นทิ านพ้ืนบ้าน ........................................................................................ 108
อนภุ าคนิทาน …………………………………………………………………………………………………….…… 109
แบบเรื่องนทิ าน ..................................................................................................................... 115
การแพรก่ ระจายของนทิ าน …………………………………………………………………………….………… 120
โครงสร้างนทิ านของวลาดมิ ีร์ พรอพพ์ .................................................................................. 127
บทบาทหนา้ ท่ี ……………..………………………………………………………………………………….………. 137
คติชนสร้างสรรค์ ................................................................................................................... 138
แบบฝกึ หัดท้ายบทที่ 5 .......................................................................................................... 141
บรรณานุกรม ........................................................................................................................ 142
บรรณานุกรม ………………………………………………………………………………………………………….…………… 143

จ

สารบญั ตาราง

ตารางที่ หน้า

4-1 ตัวอย่างนิทานพ้นื บา้ นที่ใช้สรา้ งมูลคา่ เพมิ่ ให้ผลติ ภัณฑส์ ินคา้ ................................................. 102

5-1 เปรยี บเทียบโครงเรอื่ งปลาบู่ทองกับแบบเรอ่ื ง 510 ซนิ เดอเรลลา ……………………………………. 117
5-2 เปรียบเทียบโครงเรอ่ื งนางสิบสองกบั แบบเรอื่ งตามดชั นแี บบเร่ืองนทิ านพืน้ บา้ น ................... 118
5-3 เปรียบเทียบการเปลยี่ นรายละเอยี ดตอนเริ่มเรื่องแก้วหน้ามา้ ................................................. 124

5-4 เปรียบเทียบการเปลยี่ นรายละเอยี ดความขัดแยง้ ตอนตน้ เรอ่ื งแก้วหน้าม้า ............................. 125
5-5 วิเคราะหโ์ ครงเรื่องหงส์ – ห่านตามทฤษฎโี ครงสร้างนทิ าน …………………………………………….. 134

ฉ

สารบญั รูปภาพ

ภาพท่ี หนา้

4-1 โปสเตอร์ภาพยนตรข์ ุนแผน Kun pan (Legend of the Warlord) …………………………….. 91
4-2 โปสเตอร์ภาพยนตรข์ นุ แผน ฟ้าฟ้นื ...................................................................................... 91
4-3 ละครโทรทัศนป์ ลาบทู่ องทีอ่ อกอากาศทางชอ่ งไบรท์ ทวี ี ………………………………………………. 92
4-4 ละครบารบ์ ปี้ ลาบทู่ อง ……………………………………………………………………………………………… 92
4-5 การ์ตูนเรื่องสังข์ทองออกอากาศทางไทยทวี สี ีชอ่ ง 3 …………………………………………………….. 92
4-6 การ์ตูนเรอื่ งแกว้ หนา้ มา้ และโสนนอ้ ยเรอื นงาม ……………………………………………………………. 93
4-7 แอนิเมชนั 3D เรอ่ื งเอือ้ ยกับอา้ ย ………………………………………………………………………………. 93
4-8 แอนเิ มชนั เรอื่ งนาค …………………………………………………………………………………………………. 93
4-9 ละครเวทเี รื่องแกว้ หนา้ มา้ เดอะ มิวสิคลั ……………………………………………………………………. 94
4-10 ละครเวทเี รื่องพญากงพญาพาน ………………………………………………………………………………… 95
4-11 เจา้ เงาะเรียกทรัพย์ …………………………………………………………………………………………………. 98
4-12 เจา้ เงาะนำโชค ……………………………………………………………………………………………………….. 98
4-13 เฒ่าชชู ก …………………………………………………………………………………………………………………. 99
4-14 พญากบกินเดอื น ……………………………………………………………………………………………………… 99
4-15 ปลาบทู่ องและโสนน้อยเรือนงามนิทานชดุ สง่ เสรมิ นิสยั รกั การอา่ น สืบสานวรรณคดีไทย .... 100
4-16 หนังสือนิทานคำกลอน สไตล์ตบุ๊ ปอ่ ง เรอื่ งนกกระจาบและตากบั ยาย ……………………………. 101
4-17 หนังสอื ชดุ นิทานพน้ื บ้านไทย ................................................................................................ 101
4-18 ภาพจิตรกรรมยายกบั ตาปลูกถ่ัวปลกู งา ……………………………………………………………………… 103
4-19 ภาพจติ รกรรมฝาผนังเร่อื งสงั ขท์ อง ทวี่ ดั พระสงิ ห์ จงั หวดั เชียงใหม่ ...................................... 103
5-1 ตัวอย่างดัชนีอนภุ าคนทิ านพ้ืนบ้าน หมวด D ………………………………………………………………. 112

มคอ.3

รายละเอยี ดของรายวิชา
----------------------

ชอื่ สถาบนั อดุ มศกึ ษา มหาวทิ ยาลัยบรู พา
วิทยาเขต/คณะ/ภาควิชา ภาควชิ าภาษาไทย คณะมนุษยศาสตร์และสงั คมศาสตร์

หมวดท่ี 1 ข้อมลู ทว่ั ไป

1. รหัสและชือ่ รายวิชา
22838159 นทิ านพนื้ บา้ น (Thai Folk Tales)

2. จำนวนหน่วยกติ
3(3-0-6)

3. หลกั สูตรและประเภทของรายวิชา
หลักสูตรศลิ ปศาสตรบณั ฑติ สาขาวชิ าภาษาไทย ประเภทวชิ าเอกเลอื ก

4. อาจารยผ์ รู้ ับผดิ ชอบรายวิชาและอาจารยผ์ ู้สอน
อาจารย์ ดร. ณฐั า คำ้ ชู

5. ภาคการศกึ ษา/ชน้ั ปีทเี่ รียน
ภาคปลาย ปีการศึกษา 2562 / ช้นั ปที ่ี 3

6. รายวิชาท่ีตอ้ งเรียนมากอ่ น
ไมม่ ี

7. รายวชิ าท่ตี อ้ งเรยี นพรอ้ มกัน
ไม่มี

8. สถานที่เรยี น
คณะมนษุ ยศาสตร์และสงั คมศาสตร์ มหาวิทยาลัยบรู พา

9. วนั ทจี่ ดั ทำหรือปรับปรุงรายละเอียดของรายวชิ าคร้ังล่าสดุ
วนั ที่ 15 พฤศจิกายน 2562

2

หมวดท่ี 2 จดุ มุง่ หมายและวัตถปุ ระสงค์

1. จุดมุ่งหมายของรายวิชา
1.1 เพื่อให้นิสิตมีความรู้ความเข้าใจรูปแบบ เนื้อหา แนวคิด กลวิธีการประพันธ์ คุณค่า

ความสมั พันธก์ บั สังคม และทฤษฎีที่ใช้วเิ คราะห์นทิ านพ้นื บา้ น
1.2 เพื่อให้นิสิตสามารถวิเคราะห์นิทานพื้นบ้านในด้านต่าง ๆ และนำความรู้ไปประยุกต์ใช้ใน

การศึกษาวรรณกรรมอื่นตอ่ ไป
1.3 เพือ่ ให้นิสิตมคี วามคดิ สรา้ งสรรคใ์ นการเชอ่ื มโยงนทิ านพนื้ บา้ นกบั สังคม ศาสตร์ และ

ศิลปวัฒนธรรมแขนงอืน่
1.4 เพ่ือให้เห็นคณุ ค่าและความสำคญั ของนทิ านพนื้ บ้าน

2. วตั ถปุ ระสงค์ในการพฒั นา / ปรับปรุงรายวชิ า
เพื่อปรับปรุงเนื้อหารายวิชาให้มีรายละเอียดครบถ้วนตามคำอธิบายรายวิชา มีความน่าสนใจ

ทันสมัย เพื่อให้ผู้เรียนมีความรู้ เกิดความรักและเห็นความสำคัญของนิทานพื้นบ้าน อันจะนำไปสู่การ
สรา้ งสรรค์หรือประยกุ ตใ์ ช้เรียนคติชน วรรณกรรม วรรณคดีประเภทอนื่ หรอื สร้างสรรค์นวัตกรรมโดยใช้
นทิ านพนื้ บ้านซง่ึ เปน็ ทนุ ทางวฒั นธรรมต่อไป

หมวดที่ 3 ลกั ษณะและการดำเนินการ

1. คำอธิบายรายวิชา
รปู แบบ เนือ้ หา แนวคดิ กลวิธีการประพนั ธ์ คุณค่า ความสัมพันธ์กบั สงั คม ทฤษฎที ี่ใชว้ เิ คราะห์

นิทานพ้ืนบ้าน เลือกศึกษานทิ านพน้ื บ้านบางเรอื่ งอยา่ งละเอยี ด
Forms, contents, concepts, composing strategies, and values of Thai folk tales,

their relationship with society, and analytical theories used in folk tales analysis, with
focus on detailed study of selected works

2. จำนวนช่วั โมงที่ใช้ต่อภาคการศกึ ษา

บรรยาย สอนเสรมิ การฝกึ ปฏบิ ตั ิ การศึกษาด้วยตนเอง

12 ช่ัวโมง ไมม่ ี 33 ช่ัวโมง 90 ชั่วโมง

3. จำนวนช่ัวโมงตอ่ สปั ดาหท์ ่อี าจารย์ใหค้ ำปรกึ ษาและแนะนำทางวชิ าการแกน่ สิ ิตเปน็ รายบคุ คล
อาจารยผ์ ู้สอนกำหนดวนั -เวลาให้นิสิตเข้าพบและขอคำปรึกษาสัปดาหล์ ะ 2 ช่ัวโมง โดยแจง้ ให้

นสิ ติ ทราบในสปั ดาห์แรกของการสอน

3

หมวดท่ี 4 การพัฒนาผลการเรยี นรู้ของนิสิต
1. คณุ ธรรม จรยิ ธรรม

1.1 คณุ ธรรม จริยธรรมทตี่ อ้ งพัฒนา
มวี นิ ยั เป็นแบบอยา่ งทด่ี ตี อ่ ผู้อน่ื มคี วามเขา้ ใจและเหน็ คุณคา่ ของตนเอง ผอู้ น่ื สงั คม
ศลิ ปวฒั นธรรม และธรรมชาติ (2)
1.1.1 วิธกี ารสอน
1) สอดแทรกเร่อื งความซอื่ สตั ยใ์ นการทำงาน การสอบ และการไมล่ อกเลียนงานของผอู้ นื่
2) มอบหมายงานใหน้ สิ ิตศกึ ษาคน้ ควา้ และสรา้ งสรรคผ์ ลงานของตนเอง
1.1.2 วิธกี ารประเมนิ ผล
1) ประเมนิ จากการไมล่ อกเลียนงานของผู้อื่นและไมท่ จุ ริตในการทำงานและการสอบ
2) ประเมนิ จากผลงานและสงั เกตพฤติกรรมขณะเข้าทดสอบ

1.2 ซื่อสตั ย์ สจุ รติ และมวี นิ ัย เคารพและปฏบิ ัตติ ามกฎระเบยี บและขอ้ บงั คับขององค์กรและสังคม (4)
1.3 ภมู ใิ จในภาษาไทย ความเป็นไทย และมเี จตคตทิ ี่ดตี อ่ วัฒนธรรมไทย (6)

2. ความรู้
2.1 ความรูท้ ตี่ ้องได้รับ (1)
มีความรอบรู้ เข้าใจหลกั การและทฤษฎีพื้นฐาน (1)
2.1.1 วธิ ีการสอน
1) บรรยายความรเู้ กี่ยวกบั นทิ านพ้นื บ้าน ไดแ้ ก่ รปู แบบ เน้ือหา แนวคิด กลวธิ กี าร

ประพันธ์ คณุ ค่า ความสัมพันธก์ บั สังคม ทฤษฎที ี่ใช้วเิ คราะห์นิทานพน้ื บา้ น ศกึ ษานทิ านพน้ื บ้านบางเรื่อง
อยา่ งละเอยี ด พรอ้ มนำเสนอผลงาน

2) ฝกึ ให้นิสติ แสวงหา ประมวลองคค์ วามรใู้ หม่ ๆ จากแหลง่ ขอ้ มูลท่ีหลากหลาย ใหร้ ู้จกั
การประยกุ ตใ์ ช้ความรแู้ ละการแสวงหาความรู้ไปใช้ในการศกึ ษาความรู้แขนงอืน่

3) ฝึกวิเคราะห์ ประเมนิ คา่ นำเสนอผลงานเขยี น และฝกึ สร้างสรรค์ผลงานจากการ
เช่ือมโยงนทิ านพ้ืนบ้านกบั ศลิ ปวัฒนธรรมหรอื ศาสตรแ์ ขนงอืน่ คนละ 1 เรือ่ ง

2.1.2 วธิ กี ารประเมนิ ผล
1) ทำแบบฝึกหดั ทงั้ ในชั้นเรียนและนอกช้นั เรียนตามหัวข้อทไี่ ดร้ บั มอบหมาย
2) ประเมนิ จากผลงานท่ีมอบหมายใหศ้ กึ ษาคน้ คว้า ฝึกการคดิ วิเคราะห์ และการ

นำเสนอผลงาน
3) ความถูกตอ้ ง สมเหตสุ มผล ร้อยละ 80 ของผลงานการวเิ คราะห์และสรา้ งสรรค์

2.2 มีความรอบรใู้ นภาษาและวฒั นธรรมไทย (3)
2.3 มีความรทู้ ี่เกิดจากการบรู ณาการความรู้ในศาสตร์ตา่ ง ๆ ทีเ่ กีย่ วข้อง (4)

4

3. ทักษะทางปญั ญา
3.1 ทกั ษะทางปญั ญาที่ต้องพัฒนา (1)
มที กั ษะการคดิ แบบองคร์ วมเพอื่ แก้ปญั หาไดอ้ ยา่ งมปี ระสทิ ธิภาพและสอดคลอ้ งกบั สถานการณ์ (2)
3.1.1 วธิ สี อน
1) กำหนดกจิ กรรมใหน้ สิ ติ ทำรายงานเด่ียวและรายงานกล่มุ
2) บรรยายใหค้ วามรู้เกีย่ วกบั ข้อมลู และแหล่งข้อมลู ทนี่ สิ ิตใช้ทำรายงานและค้นคว้า
3.1.2 วธิ ีการประเมินผล
1) สังเกตจากพฤติกรรมการเรยี นในชัน้ เรยี น
2) ประเมนิ จากผลการทำรายงานของนสิ ติ ทั้งด้านเนือ้ หาและแหลง่ อ้างองิ
3.2 ทักษะทต่ี อ้ งพฒั นา (2)
สามารถคิดวิเคราะหแ์ ละประเมนิ ค่า (3)
3.2.1 วธิ ีสอน
1) บรรยาย รว่ มกันวิเคราะห์ และยกตัวอยา่ งการวเิ คราะหน์ ทิ านพ้นื บ้านบางเรื่อง
2) กำหนดกจิ กรรมให้นสิ ติ วเิ คราะหน์ ทิ านพน้ื บา้ น
3.2.2 วธิ ีการประเมินผล
1) ประเมินจากความถกู ตอ้ งของการตอบคำถามในชั้นเรียนและแบบฝึกหดั
2) ประเมนิ จากความถูกต้อง ความสมเหตสุ มผลในการคดิ วิเคราะห์ขอ้ มูล

4. ทกั ษะความสมั พันธ์ระหวา่ งบุคคลและความรับผิดชอบ
4.1 ทักษะทีต่ ้องพฒั นา (3)
มจี ิตสาธารณะ มคี วามรบั ผดิ ชอบ สำนกึ ในความเปน็ พลเมอื งทม่ี คี ณุ คา่ ตอ่ สงั คม และมคี วามเป็น

ไทย (1)
4.1.1 วธิ กี ารสอน
1) จดั กิจกรรมสง่ เสรมิ การเรยี นรู้และกระตนุ้ ให้นสิ ติ มีความรบั ผดิ ชอบต่อการทำงานรว่ มกนั
2) มอบหมายงานใหน้ สิ ิตฝกึ ปฏบิ ตั ทิ ำงานอย่างเปน็ ระบบและคิดสรา้ งสรรค์งานดว้ ย
ตนเอง
4.1.2 วิธีการประเมนิ
1) สงั เกตจากการมสี ่วนร่วมในกจิ กรรม
2) ประเมนิ จากผลงานทไ่ี ดร้ ับมอบหมายตา่ ง ๆ

4.2 ทักษะท่ตี อ้ งพฒั นา (3)
มมี นษุ ยสัมพันธด์ ี สามารถทำงานร่วมกบั ผู้อ่นื และปรบั ตัวเขา้ กับวฒั นธรรมขององคก์ รไดเ้ ปน็

อย่างดี (3)
4.2.1 วธิ ีการสอน
1) จัดกิจกรรมในชัน้ เรียนใหน้ สิ ติ ทำงานเป็นกลุ่ม
2) มอบหมายงานให้นสิ ิตฝึกปฏิบัตเิ ปน็ งานกลมุ่
4.2.2 วิธกี ารประเมิน
1) สงั เกตจากการมสี ่วนร่วมในกจิ กรรม
2) ประเมินจากผลงานกลมุ่

5

5. ทักษะการวิเคราะห์เชงิ ตัวเลข การสื่อสาร และการใช้เทคโนโลยสี ารสนเทศ

5.1 ทกั ษะท่ีต้องพฒั นา (3)
สามารถใช้ภาษาไทยในการฟัง การพูด การอา่ น การเขียน และการสรปุ ประเด็นไดอ้ ยา่ งมี

ประสทิ ธิภาพ (3)

5.1.1 วธิ สี อน
1) ให้นสิ ติ ฝกึ นำเสนอผลงาน โดยใหค้ วามสำคัญกบั การใชภ้ าษาเพื่อการสอื่ สาร
2) ใหน้ ิสติ ฝกึ ใชเ้ ทคโนโลยสี ารสนเทศประกอบการนำเสนอข้อมูล

5.1.2 วธิ ีการประเมนิ ผล
1) ประเมนิ จากการใชภ้ าษาทถี่ กู ต้องเหมาะสมในการซักถาม การมสี ่วนรว่ มแสดงความ
คิดเห็น และการนำเสนอผลงานหน้าช้นั เรียน

2) ประเมนิ จากความนา่ สนใจ ความเหมาะสมของสอื่ เทคโนโลยสี ารสนเทศประกอบการ
นำเสนอผลงาน

หมวดท่ี 5 แผนการสอนและการประเมนิ ผล

1. แผนการสอน

สัปดาห์ หัวขอ้ /รายละเอยี ด จำนวน กจิ กรรม ส่ือการสอน ผ้สู อน

ท่ี ช่วั โมง การเรียนการสอน

1 ปฐมนิเทศรายวชิ า 3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา
1. รปู แบบของนทิ านพื้นบ้าน
- ความหมาย 2. อภิปราย 2. เอกสาร
- ลักษณะของนิทานพน้ื บา้ น
- องคป์ ระกอบของการเลา่ นทิ าน เก่ียวกบั เนือ้ หาวิชา ประกอบการสอน
- กฎของนทิ านพนื้ บา้ น
3. อภิปราย แสดง 3. แบบฝึกหัด
2 1. รปู แบบของนิทานพนื้ บา้ น (ต่อ)
- ประเภทของนทิ านพ้นื บ้าน ความคดิ เหน็

3 2. เน้อื หาและแนวคิดของนทิ าน 4. ทำแบบฝกึ หัด
พน้ื บ้าน
5. มอบหมายงาน

3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา

2. อภิปราย แสดง 2. เอกสาร

ความคดิ เหน็ ประกอบการสอน

3. กจิ กรรมเล่า 3. แบบฝึกหดั

นิทาน

4. ทำแบบฝกึ หัด

3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา

2. อภปิ ราย 2. เอกสาร

แลกเปลย่ี นความ ประกอบการสอน

คิดเหน็ 3. แบบฝึกหดั

3. ทำแบบฝกึ หดั

4. นำเสนองานหน้า

ช้ันเรยี น

6

สัปดาห์ หัวขอ้ /รายละเอยี ด จำนวน กิจกรรม สือ่ การสอน ผู้สอน

ที่ ชว่ั โมง การเรยี นการสอน

4 3. กลวิธกี ารประพันธ์ 3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา

2. อภปิ ราย 2. เอกสาร

แลกเปลย่ี นความ ประกอบการสอน

คิดเหน็ 3. แบบฝกึ หดั

3. ทำแบบฝกึ หัด

4. นำเสนองานหนา้

ช้ันเรยี น

5 4. คณุ คา่ ของนิทานพ้นื บา้ นและ 3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา
ความสัมพันธก์ บั สังคม ศาสตร์ และ
ศิลปวฒั นธรรม 2. อภิปราย 2. เอกสาร

6 4. คณุ ค่าของนทิ านพืน้ บ้านและ แลกเปลย่ี นความ ประกอบการสอน
ความสัมพันธก์ ับสังคม ศาสตร์ และ
ศิลปวฒั นธรรม (ตอ่ ) คดิ เห็น 3. แบบฝึกหดั

7 ทฤษฎที ีใ่ ชศ้ กึ ษานิทานพนื้ บา้ น 3. ทำแบบฝกึ หดั
– อนุภาคนทิ าน
4. มอบหมายงาน
8 ทฤษฎที ่ใี ช้ศึกษานทิ าน
- แบบเร่อื งนิทาน กลุม่

9 สอบกลางภาค 3 1. นำเสนองานหนา้ 1. Power Point ดร.ณัฐา

ช้ันเรียน 2. เอกสาร

2. อภิปราย ประกอบการสอน

แลกเปลี่ยนความ

คิดเหน็

3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณฐั า

2. อภปิ ราย 2. เอกสาร

แลกเปล่ียนความ ประกอบการสอน

คดิ เห็น 3. ตวั อยา่ ง

3. ทำแบบฝกึ หัด การศึกษาอนุภาค

นิทานพนื้ บา้ น

3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา

2. อภิปราย 2. เอกสาร

แลกเปล่ยี นความ ประกอบการสอน

คิดเห็น 3. ตวั อย่าง

3. ทำแบบฝกึ หัด การศึกษาแบบ

4. นำเสนองานหน้า เร่ืองนิทาน

ชั้นเรียน พนื้ บา้ น

7

สปั ดาห์ หวั ข้อ/รายละเอยี ด จำนวน กจิ กรรม สือ่ การสอน ผูส้ อน

ที่ ชว่ั โมง การเรียนการสอน

10 ทฤษฎีท่ใี ช้ศกึ ษานิทาน 3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา

- การแพรก่ ระจายของนทิ าน 2. อภิปราย 2. เอกสาร

แลกเปลีย่ นความ ประกอบการสอน

คดิ เหน็ 3. ตวั อยา่ ง

3. ทำแบบฝกึ หดั การศึกษาการ

4. นำเสนองานหน้า แพรก่ ระจายของ

ชน้ั เรยี น นทิ านพ้นื บา้ น

11 ทฤษฎีทใี่ ชศ้ ึกษานทิ าน 3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา
- โครงสร้างนทิ าน
2. อภปิ ราย 2. เอกสาร

แลกเปลย่ี นความ ประกอบการสอน

คิดเห็น 3. ตวั อย่าง

3. ทำแบบฝกึ หดั การศกึ ษา

4. นำเสนองานหน้า โครงสรา้ งนทิ าน

ชน้ั เรยี น

12 ทฤษฎีทีใ่ ช้ศกึ ษานิทาน 3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา
- บทบาทหน้าที่
2. อภิปราย 2. เอกสาร

แลกเปลย่ี นความ ประกอบการสอน

คิดเห็น 3. ตัวอย่าง

3. ทำแบบฝกึ หดั การศึกษาบทบาท

4. นำเสนองานหนา้ หนา้ ท่ีของนทิ าน

ชัน้ เรียน

13 ทฤษฎีท่ใี ช้ศกึ ษานิทาน 3 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณัฐา
- คตชิ นสร้างสรรค์
2. อภิปราย 2. เอกสาร

แลกเปลี่ยนความ ประกอบการสอน

คดิ เหน็ 3. ตัวอย่าง

3. ทำแบบฝกึ หดั การศึกษาคติชน

4. นำเสนองานหน้า สร้างสรรค์

ชน้ั เรยี น

14 – 15 ศกึ ษานิทานพื้นบ้านบางเรอ่ื งอยา่ ง 6 1. บรรยาย 1. Power Point ดร.ณฐั า
ละเอยี ด
1. รปู แบบ 2. อภปิ ราย 2. เอกสาร

2. เน้อื หาและแนวคิด แลกเปลย่ี นความ ประกอบการสอน
3. กลวธิ กี ารประพนั ธ์
4. คุณคา่ ของนทิ านพ้นื บ้าน คิดเห็น

5. ความสมั พนั ธ์กับสงั คม ศาสตร์ 3. กจิ กรรมกลุ่ม
และศลิ ปวฒั นธรรมแขนงอื่น
4. นำเสนอผลงาน

หนา้ ชนั้ เรยี น

8

สัปดาห์ หัวข้อ/รายละเอียด จำนวน กจิ กรรม สอ่ื การสอน ผสู้ อน
ท่ี ชั่วโมง การเรียนการสอน 1. Power Point ดร.ณฐั า
นำเสนอผลงานสร้างสรรคจ์ ากการ 2. ผลงาน
16 เชอ่ื มโยงนทิ านพื้นบ้านกบั 3 1. นิสติ นำเสนอ สรา้ งสรรค์ ดร.ณฐั า
ศลิ ปวฒั นธรรมหรอื ศาสตร์แขนงอื่น ผลงาน
2. อภิปราย 1. Power Point
17 สรปุ ทบทวนบทเรียน แลกเปลี่ยนความ 2. เอกสาร
18 สอบปลายภาค คิดเหน็ ประกอบการสอน
3. นำเสนอและสง่
งานท่ีได้รบั
มอบหมาย

2 1. บรรยาย
2. อภิปราย
แลกเปลย่ี นความ
คิดเหน็

2. แผนการประเมนิ ผลการเรยี นรู้

รายวชิ า 1. คณุ ธรรม จริยธรรม 2. ความรู้ 3. ทักษะทาง 4. ทักษะ 5. ทักษะการวิเคราะห์เชงิ ตัวเลข
ปัญญา
22838159 ความสมั พนั ธ์ การสอื่ สารและการใช้
นิทาน
พน้ื บา้ น ระหวา่ งบคุ คลและ เทคโนโลยีสารสนเทศ

ความรบั ผดิ ชอบ

12 34 56 1 23 4 512 3 41 23 45123 456

       

ผลการเรยี นรู้ วธิ กี ารประเมิน สปั ดาห์ สดั ส่วนของ
1. คณุ ธรรม จรยิ ธรรม ทปี่ ระเมิน การประเมิน
 (1) มีความซ่อื สตั ย์สจุ ริต
1) ประเมนิ จากการไมล่ อกเลยี นงาน ทุกสปั ดาห์ 10
ของผ้อู ื่น

2) ประเมินจากการไมท่ ุจริตในการ
สอบ

ผลการเรยี นรู้ วธิ ีการประเมนิ สัปดาห์ 9
ทป่ี ระเมิน
2. ความรู้ 1) ทำแบบฝึกหัดทง้ั ในช้ันเรียนและ 1 – 16 สดั ส่วนของ
 (1) มีความรู้ ความเข้าใจ นอกชนั้ เรียนตามหวั ข้อทไี่ ด้รบั การประเมนิ
หลกั การและทฤษฎใี นศาสตร์ มอบหมาย 1-16
ทีเ่ รียน และสามารถนำไป 2) ประเมนิ จากผลงานท่ีมอบหมาย 7-15 25
ประยกุ ตไ์ ด้ ให้ศึกษาค้นควา้ ฝึกการคดิ วิเคราะห์ 1-16
และการนำเสนอผลงานเขยี น 20
3. ทักษะทางปญั ญา 3) ความถกู ตอ้ ง สมเหตุสมผล 1-16 25
 (1) สามารถสบื ค้น ทำ ร้อยละ 80 ของผลงานการวเิ คราะห์ 10
ความเขา้ ใจ ประเมนิ ข้อมลู และสร้างสรรค์
จากแหล่งขอ้ มูลทหี่ ลากหลาย 1) ประเมนิ จากความถกู ต้องและ 10
ความน่าเชอื่ ถอื ของแหลง่ ข้อมลู
 (2) สามารถคิดวิเคราะห์ 2) ประเมนิ จากความถกู ตอ้ งของ
อยา่ งเปน็ ระบบ แบบทดสอบ และการทดสอบ
3) ประเมินจากความเหมาะสมและ
4. ทกั ษะความสัมพันธ์ ความเป็นเหตเุ ป็นผลในการวเิ คราะห์
ระหว่างบคุ คลและความ ข้อมูล
รับผดิ ชอบ 1) ประเมนิ จากความถกู ต้องในการ
 (3) มนี สิ ยั ใฝ่การเรียนรู้ ต้ังประเด็น การเสนอความรู้ความ
อยา่ งต่อเนอื่ งเพอื่ พัฒนา คิดเหน็ และความคิดสร้างสรรค์ใน
ตนเองและวิชาชีพ ผลงาน
5. ทกั ษะการวเิ คราะหเ์ ชงิ 2) ประเมนิ จากข้อสอบและผลงาน
ตวั เลข การสอื่ สาร และการ
ใช้เทคโนโลยสี ารสนเทศ 1) สังเกตจากการมสี ว่ นร่วมใน
 (3) สามารถใช้ภาษาเพือ่ กจิ กรรมกลมุ่
การสอื่ สารและนำเสนอได้ 2) ประเมนิ จากการสร้างสรรค์
อยา่ งถกู ต้อง และเหมาะสม ผลงานการเขียน
กบั สถานการณ์
1) ประเมนิ จากการซกั ถามและการ
มีสว่ นรว่ มแสดงความคิดเห็น
2) การใช้ภาษาในการตอบคำถาม
และการนำเสนอขอ้ มลู

10

หมวดท่ี 6 ทรพั ยากรประกอบการเรยี นการสอน
1. ตำราและเอกสารหลัก
ณฐั า ค้ำช.ู (2563). เอกสารประกอบการสอน 22838159 นิทานพืน้ บา้ น (Thai Folk Tales). ชลบรุ ี :

คณะมนุษยศาสตรแ์ ละสงั คมศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั บรู พา.

2. เอกสารและขอ้ มลู สำคญั
กรมสง่ เสริมวัฒนธรรม. (2559). วรรณกรรมพื้นบา้ น : มรดกภมู ปิ ัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ. กรงุ เทพฯ

: กรมสง่ เสรมิ วฒั นธรรม กระทรวงวฒั นธรรม.
ถวลั ย์ พง่ึ เงิน. (2552). นทิ านพื้นบา้ น. กรงุ เทพฯ : โอเดียนสโตร.์
ธวชั ปุณโณทก. (2553). นิทานพ้ืนบา้ น. นนทบุรี : ปันร.ู้
ประคอง นมิ มานเหมนิ ท์. (2543). นทิ านพนื้ บา้ นศกึ ษา. กรงุ เทพฯ : โครงการตำราคณะอักษรศาสตร์

จุฬาลงกรณม์ หาวิทยาลยั .
วิเชยี ร เกษประทมุ . (2550). นทิ านพ้ืนบา้ น. กรงุ เทพฯ : พ.ศ. พฒั นา.
ศริ าพร ฐติ ะฐาน. (2523). ทฤษฎกี ารแพร่กระจายของนทิ าน. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พม์ หาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์.
ศริ าพร ณ ถลาง. (2557). ทฤษฎีคติชนวิทยา วิธีวิทยาในการวิเคราะหต์ ำนาน – นทิ านพืน้ บา้ น.

กรุงเทพฯ :สำนักพิมพ์จุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลัย.
ศริ าพร ณ ถลาง, บรรณาธกิ าร. (2557). ไวยากรณ์ของนิทาน : การศกึ ษานิทานเชิงโครงสร้าง. กรุงเทพฯ :

โครงการเผยแพร่ผลงานวิชาการ คณะอกั ษรศาสตร์ จฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลัย.
ศริ าพร ณ ถลาง, อภลิ ักษณ์ เกษมผลกูล, สุกญั ญา สุจฉายา และศริ พิ ร ภกั ดีผาสุข. (2558). เร่ืองเลา่

พืน้ บา้ นไทยในโลกที่เปลีย่ นแปลง. กรงุ เทพฯ : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรนิ ธร (องค์การมหาชน).
ศริ าพร ณ ถลาง. (2559). คติชนสร้างสรรค์ : บทวิเคราะหแ์ ละทฤษฎี. กรงุ เทพฯ : ศนู ยม์ านุษยวทิ ยาสิรินธร

(องค์การมหาชน).
สกุ ัญญา สจุ ฉายา. (2557). วรรณคดนี ทิ าน (พิมพค์ รั้งที่ 2). กรงุ เทพฯ : โรงพิมพแ์ หง่ จุฬาลงกรณ์

มหาวทิ ยาลยั .
Aarne, A and Thompson, S. (1973). The Types of the Folktale A Classification and

Bibliography. USA : Indiana University.
Thompson, S. (1966). Motif – Index of Folklore – Literature Vol.1 - 6 (Second printing).

Bloomington & London : Indiana University Press.
Vladimir, V. (1977). Morphology of the Folktale. Austin and London : University of

Texas Press.

11

3. เอกสารและขอ้ มูลแนะนำ
ตำรา หนังสือ บทความในวารสาร รายงานทางวชิ าการและงานวจิ ัย รวมถึงแหลง่ ข้อมลู ในเวบ็ ไซต์ อาทิ
น้ำมน อยูอ่ นิ ทร.์ (2545). วเิ คราะห์ตัวละครเอกฝ่ายหญิงในวรรณกรรมชาวบ้านจาก “วัดเกาะ”.

วทิ ยานิพนธ์ปรญิ ญาอกั ษรศาสตรมหาบณั ฑิต, บัณฑิตวทิ ยาลัย, มหาวทิ ยาลัยศลิ ปากร.
นิธิอร พรอำไพสกลุ และสภุ ัค มหาวรากร. (2560). ความสวยความงามในการต์ นู เรอ่ื งนางสิบสอง –

พระรถเมรี : ปรากฏการณ์ทางสงั คมไทยในสอื่ ร่วมสมยั . ใน นางสิบสอง พระรถเมรีศึกษา,
รัตนพล ชน่ื ค้า (บรรณาธิการ). (หน้า 169 – 195). จัดพมิ พ์เน่ืองในการประชมุ วิชาการระดับชาติ
เรื่องขับนิทานนางสิบสอง ขานทำนองพระรถเมรี : นิทานมรดกแห่งอุษาคเนย์, กรุงเทพฯ :
สถาบันภาษาศาสตร์และวฒั นธรรมศกึ ษาราชนครนิ ทร์ ภาควรรณคดี ภาควิชาภาษาไทย ภาควชิ า
ดนตรี และคณะกรรมการฝา่ ยวิจัย คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลยั เกษตรศาสตร์ รว่ มกับสำนัก
วรรณกรรมและประวตั ิศาสตร์ กรมศลิ ปากร.
นิยะดา เหล่าสุนทร. (2558). ปัญญาสชาดก : ประวัตแิ ละความสำคญั ที่มีตอ่ วรรณกรรมรอ้ ยกรองของไทย
(พิมพค์ ร้งั ที่ 2). กรุงเทพฯ : ลายคำ.
ปรียารัตน์ เชาวลิตประพันธ.์ (2547). อนุภาคสมพาสทผี่ ิดธรรมชาติในนทิ านไทย. วิทยานิพนธ์
อกั ษรศาสตรมหาบณั ฑติ , สาขาวิชาภาษาไทย, บัณฑติ วิทยาลยั , จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลัย.
วรรณวิภา วงษเ์ ดอื น และวรี วฒั น์ อนิ ทรพร. (2562). ตัวละครจากวรรณคดีไทยในบทเพลงไทยสากล :
ความนยิ มและวิธกี ารนำเสนอ. ใน Veridian E-Journal Silpakorn University, 12(1) :
274 – 293.
วัชราภรณ์ ดษิ ฐปา้ น. (2546). แบบเรือ่ งนทิ านสังข์ทอง การแพร่กระจายและความหลายหลาก.
กรงุ เทพฯ : โครงการเผยแพร่ผลงานวิชาการ ศนู ย์คตชิ นวทิ ยาและภาควิชาภาษาไทย คณะอกั ษร
ศาสตร์ จุฬาลงกรณม์ หาวิทยาลัย.
ศูนยม์ านุษยวทิ ยาสริ นิ ธร. (2561). Folktale ฐานข้อมลู นทิ าน ตำนาน เร่ืองเล่าพนื้ บ้าน. เข้าถงึ เม่อื วนั ที่
4 กรกฏาคม 2562. เข้าถงึ จาก http://www.sac.or.th/databases/folktales/folktale-
details.php?id=158
เสาวลักษณ์ อนันตศานต์. (2540). จากซินเดอเรลลาถึงปลาบทู่ อง. กรงุ เทพฯ : ไทยวฒั นาพานิช.
เสาวลักษณ์ อนนั ตศานต์. (2548). การศึกษานิทานพ้นื บา้ น. กรงุ เทพฯ : มหาวิทยาลยั รามคำแหง.
เอื้อนทิพย์ พีระเสถยี ร. (2529). การศกึ ษาเชิงวเิ คราะห์แบบเรื่องและอนุภาคในปญั ญาสชาดก.
วทิ ยานิพนธ์ปริญญาอกั ษรศาสตรมหาบัณฑติ สาขาภาษาไทย จฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลยั .

4. เอกสารและขอ้ มูลการเรียนอนื่ ๆ
- รายงานการศกึ ษาวเิ คราะห์นิทานพ้ืนบ้าน กลมุ่ ละ 1 เรื่อง
- ผลงานการสร้างสรรค์การเชอื่ มโยงนิทานพนื้ บา้ นกบั ศลิ ปวฒั นธรรมหรือศาสตรแ์ ขนงอืน่ ของ

นสิ ติ คนละ 1 เร่ือง

12

หมวดท่ี 7 การประเมินและปรบั ปรุงการดำเนินการของรายวชิ า

1. กลยุทธ์การประเมนิ ประสทิ ธิผลของรายวชิ าโดยนิสติ
ใหน้ ิสติ ประเมินประสทิ ธิผลของรายวชิ า ในดา้ นวธิ ีการสอนของอาจารยผ์ สู้ อน การจดั กจิ กรรม

การเรยี นการสอน การใช้สอื่ การสอน และเนอ้ื หารายวิชา ซ่งึ มผี ลกระทบตอ่ การเรยี นรู้ และผลการเรยี นร้ทู ่ี
ไดร้ บั พร้อมข้อเสนอแนะเพ่ือการปรบั ปรงุ

2. กลยุทธก์ ารประเมนิ การสอน
ประเมินโดยภาควชิ าแตง่ ต้ังคณะกรรมการประเมิน หรอื จากการสงั เกตการสอนโดยอาจารยใ์ น

ภาควิชา และประเมนิ ผ่านระบบประเมนิ ของมหาวิทยาลัย

3. การปรบั ปรงุ การสอน
ผู้สอนนำผลการประเมนิ ประสิทธผิ ลของรายวชิ ามาเป็นแนวทางในการปรบั ปรงุ กลยทุ ธแ์ ละวธิ ีการ

สอน นอกจากนี้ผสู้ อนจะนำผลการสอนดังกลา่ วมาปรบั ปรงุ เอกสารประกอบการสอน และสอื่ การสอนใหม้ ี
ประสทิ ธิภาพมากขึ้น

4. การทวนสอบมาตรฐานผลสัมฤทธ์ขิ องนสิ ิตในรายวิชา
ภาควิชาการประชุมอาจารยท์ งั้ ภาควิชาในการพจิ ารณาผลการเรียนของนสิ ิตในแตล่ ะภาค

การศกึ ษา

5. การดำเนนิ การทบทวนและการวางแผนปรับปรุงประสทิ ธผิ ลของรายวิชา
ภาควิชามีระบบการทบทวนประสิทธผิ ลของรายวชิ า โดยพิจารณาจากผลการประเมินการสอน

โดยนสิ ติ ผลการประเมินโดยคณะกรรมการประเมินของภาควิชา การรายงานรายวิชาโดยอาจารยผ์ สู้ อน
หลงั การทบทวนประสิทธผิ ลของรายวชิ า อาจารยผ์ สู้ อนรบั ผดิ ชอบในการทบทวนเนอ้ื หาที่สอนและกลยุทธ์
การสอนทใี่ ช้ และนำเสนอแนวทางในการปรบั ปรงุ และพัฒนาในรายงานรายวิชา เสนอต่อที่ประชุม
อาจารยป์ ระจำหลักสูตรพิจารณาใหค้ วามคิดเห็นและสรปุ วางแผนพฒั นาปรับปรุงพรอ้ มนำเสนอภาควิชา /
คณะ เพ่อื ใช้ในการสอนคร้งั ต่อไป

บทที่ 1

รูปแบบของนิทานพื้นบา้ น

ความมงุ่ หมายของบทเรียน

1. เพอื่ ใหผ้ ูเ้ รยี นเขา้ ใจและอธบิ ายความหมายของนิทานและนิทานพ้นื บ้านได้
2. เพื่อใหผ้ เู้ รียนสามารถอธบิ ายลกั ษณะของนทิ านพ้ืนบ้านได้
3. เพ่อื ใหผ้ ู้เรียนสามารถอธิบายองคป์ ระกอบของการเลา่ นิทานพ้นื บา้ นได้
4. เพื่อให้ผ้เู รียนสามารถอธิบายกฎเกีย่ วกับนทิ านพน้ื บา้ นได้
5. เพื่อใหผ้ เู้ รียนสามารถอธิบายประเภทของนิทานพื้นบ้านได้

เนื้อหาของบทเรยี น

1. ความหมายของนิทานพ้ืนบา้ น
2. ลักษณะของนทิ านพ้นื บา้ น
3. องค์ประกอบของการเล่านทิ านพนื้ บ้าน
4. กฎเกยี่ วกับนิทานพ้นื บ้าน
5. ประเภทของนิทานพนื้ บา้ น

วธิ ีการสอนและกิจกรรม

1. การบรรยาย
2. การอภิปราย
3. ฝกึ ปฏิบตั ิกจิ กรรมในชั้นเรียน
4. แบบฝกึ หดั ท้ายบทเรยี น

อุปกรณ์การสอน

1. เอกสารประกอบการสอน
2. สือ่ อิเล็กทรอนิกส์ power point
3. แบบฝกึ หัด
4. ตำราและเอกสารอ่นื ๆ

การวดั ผลและประเมินผล

1. สังเกตจากการมสี ว่ นรว่ มในกิจกรรมการเรยี นการสอน
2. ความถูกตอ้ งของการตอบคำถาม
3. การทำแบบฝึกหดั ท้ายบท
4. การทำแบบทดสอบ

14

บทที่ 1

รูปแบบของนทิ านพืน้ บา้ น

นิทานพ้นื บา้ นหรอื นทิ านชาวบา้ นเปน็ เครอ่ื งบนั เทงิ ในยามว่างของมนุษย์มานานแล้วตัง้ แต่ก่อน
ยุคประวัติศาสตร์ เชื่อกันว่ามนุษย์รู้จักการเล่านิทานมาตั้งแต่เริ่มมีภาษาและมีความสามารถในการ
ติดต่อสื่อสาร (เสาวลักษณ์ อนันตศานต์, 2548, หน้า 50) นิทานในยุคแรกถ่ายทอดกันแบบมุขปาฐะ
เป็นการเล่าแบบร้อยแก้ว มีทั้งที่เล่ากันในครัวเรือนและในท่ีชุมชน เรื่องที่เล่าเป็นเรื่องเกี่ยวกับประวัติ
ความเป็นมาของชนเผ่า ความสามารถของวรี บุรุษหรอื ผู้นำของตน รวมทั้งเรื่องเกีย่ วกับการกำเนดิ ของ
ปรากฏการณ์ต่าง ๆ ในธรรมชาติที่มนุษย์สงสัยและต้องการคำตอบ (สุกัญญา สุจฉายา, 2557, หน้า
11) ต่อมาเมื่อมนุษย์รู้จักการประดิษฐ์ตัวอักษรและจดบันทึก นิทานก็ได้ถูกถ่ายทอดและบันทึกใน
เอกสารลายมือหรือลายลักษณ์ จนกระทั่งปัจจุบันซึ่งเป็นยุคเทคโนโลยีสารสนเทศนิทานก็ถูกถ่ายทอด
ในรูปแบบที่สอดคล้องกับความนิยมของสังคมที่เปลี่ยนแปลงไป เรื่องที่เล่าก็มีความหลากหลายมาก
ยิ่งขึ้น นิทานจึงเป็นมรดกทางวัฒนธรรมอย่างหนึ่งที่มีความสำคัญจนเกิดเป็นสาขาหนึ่งในคติชาวบ้าน
หรอื คตชิ น (Folklore) และเปน็ ท่ีสนใจของนักปราชญ์ นักมานุษยวิทยา และนกั วชิ าการอ่ืน ๆ เป็นอัน
มาก (กุหลาบ มลั ลกิ ะมาส, 2543, หน้า 5)

ในบทนี้จะกล่าวถึงรูปแบบของนทิ านพื้นบา้ นในด้านความหมายของนิทานและนิทานพื้นบ้าน
ลักษณะของนิทานพื้นบ้าน องค์ประกอบของการเล่านิทานพื้นบ้าน กฎเกี่ยวกับนิทานพื้นบ้าน และ
ประเภทของนทิ านพ้ืนบา้ น

1. ความหมายของนทิ านและนิทานพื้นบ้าน

คำว่านิทานและนิทานพื้นบ้านเป็นคำท่ีนักวิชาการไทยนิยมใช้ในความหมายเดียวกันหรือ
คล้ายคลงึ กัน ในหัวขอ้ นจ้ี ึงขอกลา่ วถึงความหมายของคำว่านทิ านและนิทานพ้ืนบา้ นไปควบคู่กัน ดงั นี้

เสาวลักษณ์ อนันตศานต์ (2548, หน้า 50) กล่าวว่าทางคติชนวิทยานิทานหมายถึงเรื่องเล่า
(narrative) ที่เล่าสืบต่อกันมาเป็นมรดกทางวัฒนธรรม ส่วนใหญ่ถ่ายทอดด้วยวิธีมุขปาฐะ แต่ก็มีอยู่
เป็นจำนวนมากที่ได้รับการบันทึกไว้แล้ว สำหรับนิทานภาษาเขียนหรือนิทานลายลักษณ์ซึ่งมีต้นเรื่อง
จากข้อมูลคติชน แต่ต่อมาได้รับการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงด้วยรูปแบบทางวรรณศิลป์และถ่ายทอดใน
หม่นู ักภาษาหนงั สือนนั้ มใิ ช่ขอ้ มูลปฐมภูมิของนักคตชิ นวทิ ยา แตก่ อ็ ยู่ในความสนใจของนักวชิ าการ เพ่ือ
ประโยชน์ในการศึกษาเปรียบเทียบกับข้อมูลมุขปาฐะ และเพื่อประโยชน์ในการศึกษาวิวัฒนาการกับ
ลกั ษณะเฉพาะของข้อมลู ท้งั สองแบบ

ประคอง นิมมานเหมินท์ (2551, หน้า 5 - 7) กล่าวว่านิทานเป็นคำศัพท์ภาษาบาลี แปลว่า
เหตุการณ์ เรื่องเล่า นิยาย ไทยนำคำว่านิทานมาใช้นานแล้วในความหมายค่อนข้างกว้าง เช่น นิทาน
ทองอิน พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งมีลักษณะของนวนิยายและเรื่อง
สั้น พระนิพนธ์เรื่องนิทาน น.ม.ส. ของพระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ก็ทรงใช้คำว่านิทาน

15

สำหรับเรื่องประเภทต่าง ๆ เช่นเดียวกัน นิทานโบราณคดี ของสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ มี
ลักษณะเป็นเรื่องที่เกิดขึ้นจริง ซึ่งให้ความรู้ทางด้านวรรณคดี ศิลปะ วัฒนธรรม และการศึกษานิทาน
ชาวไร่ ของนาวาเอกสวสั ดิ์ จนั ทนี เป็นเรื่องเลา่ จากประสบการณ์ ทำให้เหน็ ว่านทิ านมีความหมายกว้าง
เหมอื นคำว่าเทล (tale) ในภาษาอังกฤษ ซงึ่ หมายรวมไดท้ ง้ั เรอ่ื งราวของเหตุการณ์ทีเ่ ปน็ จรงิ และเรื่องท่ี
แตง่ ขน้ึ นอกจากนี้เปน็ ทนี่ า่ สังเกตวา่ นิทานเป็นงานเขยี นที่มลี กั ษณะลลี าแบบกันเองทำนองการเล่าด้วย
วาจา ผเู้ ล่าอาจสอดแทรกอารมณ์และความคดิ เหน็ ลงไปดว้ ย

ตามหลักวิชาคติชนวิทยา นิทานหมายถึงเรื่องเล่าที่สืบทอดต่อ ๆ กันมา ไม่ทราบว่าใครเป็น
ผู้แต่ง ส่วนใหญ่ถ่ายทอดด้วยปาก แต่อาจถ่ายทอดด้วยการเขียนก็ได้ เป็นการเล่าจากความจำที่ได้ฟัง
ต่อ ๆ กันมา จนถือเป็นมรดกทางวัฒนธรรมอยา่ งหนึ่ง นิทานเหล่านี้เรียกว่า นิทานพื้นบ้านบา้ ง นิทาน
พ้นื เมืองบ้าง นทิ านชาวบ้านบา้ ง

ถวัลย์ พึ่งเงิน (2552, หน้า 1) กล่าวว่านิทานพื้นบ้านหมายถงึ เรื่องทีช่ าวบ้านในท้องถ่ินต่าง ๆ
เล่าสืบตอ่ กนั มาจนเปน็ มรดกทางวัฒนธรรม ซึ่งเรยี กอกี อยา่ งหนึ่งวา่ นทิ านชาวบ้าน

ธวัช ปุณโณทก (2553, หน้า 12) กล่าวว่านิทานหมายถึงเรื่องราวที่เล่าสืบต่อกันมาจากปาก
ต่อปาก ผา่ นยคุ หนึง่ ส่อู ีกยคุ หนง่ึ ผา่ นคนรนุ่ หนงึ่ สอู่ ีกรุน่ หนึง่ จนถอื เป็นมรดกทางวัฒนธรรม เรื่องที่เล่า
น้ีอาจเรียกว่านทิ านพน้ื บา้ นบ้าง นิทานชาวบา้ นบ้าง

พจนานกุ รม ฉบบั ราชบณั ฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 (2556, หนา้ 634) ให้ความหมายของนิทาน
ว่าคือเรือ่ งทีเ่ ลา่ กันมา เช่น นทิ านชาดก นทิ านอีสป หรอื เรอื่ งเดมิ เชน่ วัตถนุ ทิ าน

กรมส่งเสรมิ วัฒนธรรม (2559, หนา้ 2) กล่าววา่ นทิ านพน้ื บา้ น หมายถงึ เรือ่ งเลา่ พนื้ บา้ นที่เล่า
สืบทอดต่อ ๆ กันมา เช่น นิทานจักร ๆ วงศ์ ๆ นิทานประจำถิ่น นิทานอธิบายเหตุ นิทานเรื่องสัตว์
นทิ านเรื่องผี นทิ านมกุ ตลก นิทานเร่ืองโม้ นิทานเขา้ แบบ

พจนานุกรมศัพท์วรรณกรรม ฉบับราชบัณฑิตยสภา (2560, หน้า 512) ให้ความหมายของคำ
ว่านิทานไว้ว่า นิทาน (tale) คือเรื่องเล่าที่เขียนเป็นร้อยแก้วหรือร้อยกรอง หรือเล่าด้วยวาจาเรียบง่าย
ตรงไปตรงมา แต่เดิมนิทานกับเรื่องสั้นมีความหมายไม่แตกต่างกันมากนัก คำ 2 คำนี้ใช้แทนกันได้
อยา่ งไรก็ดคี ำว่านิทานใชใ้ นความหมายทว่ั ๆ ไปมากกวา่ เรือ่ งส้ัน หมายถงึ เรื่องเล่าขนาดส้ันชนิดใดก็ได้
ไม่ว่าจะเป็นเรื่องจริงหรือเรื่องแต่งขึ้น นอกจากนี้คำว่านิทานยังตรงกับคำภาษาฝรั่งเศสว่า conte
หมายถึงเรื่องเล่าชนิดหนึ่ง นิทานแท้ ๆ มักจะใช้จินตนาการและไม่เน้นความสมจริง เป็นเรื่องขัน ใช้
โวหารคมคาย ในคริสต์ศตวรรษที่ 19 คำว่า conte ได้กลายความหมายไปหมายถึงเรื่องสั้น และใช้
เฉพาะในประเทศฝรั่งเศส เป็นคำที่ใช้แทนกันได้กับ nouvelle หรือ short story (สำนักงานราช
บณั ฑติ ยสภา, 2560, หนา้ 130)

16

สารานุกรมไทยฉบับเยาวชนฯ เล่มที่ 26 (2561, หน้า 9) กล่าวถึงนิทานพื้นบ้านไทยว่า
หมายถึงนิทานที่เล่าสู่กันฟังในหมู่บ้าน ในท้องถิ่น หรือในภาคต่าง ๆ ของประเทศไทย ส่วนในวิชา
คติชนวิทยา (folklore) นิทานพื้นบ้านหมายถึงเรื่องเล่าทีเ่ ล่าต่อ ๆ กันมาจากคนรุ่นหนึ่งมาสู่คนอีกรุ่น
หนึง่ โดยไมท่ ราบวา่ ใครเปน็ ผ้แู ต่ง

จากความหมายทม่ี ีผู้ให้คำจำกดั ความในข้างต้นสรปุ ไดว้ ่า “นิทานพื้นบา้ น” หรือท่ีอาจเรียกว่า
“นิทาน” “นทิ านชาวบา้ น” และ “นิทานพนื้ เมือง” เกิดจากจินตนาการของผู้แตง่ หรือได้เค้าโครงเรื่อง
มาจากเรื่องที่เล่ากันมาแต่ก่อน เป็นเรื่องที่เกิดได้จริงหรือเป็นโลกสมมุติ ไม่ทราบว่าใครเป็นผู้เล่าคน
แรก ไม่มีกฎเกณฑ์เฉพาะ อาจจดจำและถ่ายทอดกันด้วยการเล่าปากต่อปากหรือถ่ายทอดด้วยการ
เขยี นกไ็ ด้

2. ลักษณะของนทิ านพน้ื บา้ น

นิทานพื้นบ้านมีลักษณะเฉพาะที่แตกต่างจากนิทานทั่ว ๆ ไป ทั้งนี้ มีนักวิชาการได้กล่าวถึง
ลักษณะของนทิ านพื้นบ้านไวต้ ่าง ๆ ดงั น้ี

เจือ สตะเวทนิ (2517, หน้า 46) ไดก้ ล่าวถึงลกั ษณะของนทิ านพนื้ บ้านว่ามลี กั ษณะดังน้ี
1) ต้องเป็นเรอ่ื งเล่า
2) ต้องเลา่ ดว้ ยภาษาร้อยแกว้
3) ต้องเล่าด้วยปากมากอ่ น
4) ต้องแสดงความคิดความเชื่อของชาวบ้าน
5) เรือ่ งจริงทีม่ ีคตกิ น็ ับอนโุ ลมเปน็ นิทาน เช่น มะกะโทและชาวบา้ นบางระจัน

ก่งิ แก้ว อัตถากร (2519, หน้า 12) อธิบายลกั ษณะสำคัญของนิทานพ้นื บา้ นไวว้ า่
1) เป็นนิทานทเ่ี ลา่ ดว้ ยถอ้ ยคำธรรมดา เปน็ ภาษาร้อยแก้วไมใ่ ช่ภาษาร้อยกรอง
2) เล่ากันด้วยปากสืบกันมาเป็นเวลาช้านาน แต่ต่อมาในระยะหลังเมื่อการเขียนเจริญขึ้น ก็
อาจเขียนขน้ึ ตามเคา้ เดิมท่ีเคยเลา่ ด้วยปากเปล่า
3) ไม่ปรากฏว่าคนเล่าดั้งเดิมเป็นใคร อ้างแต่ว่าเป็นของเก่า ฟังมาจากผู้อื่นเล่าซึ่งเป็นบุคคล
สำคัญในอดตี อีกตอ่ หนึ่ง

ภญิ โญ จิตตธ์ รรม (2526, หน้า 41) สรปุ ลกั ษณะนิทานพ้นื บ้านไว้ ดังน้ี
1) เป็นเรอ่ื งเลา่ ดว้ ยถอ้ ยคำธรรมดาเปน็ รอ้ ยแกว้
2) เลา่ กันมาดว้ ยปากเป็นเวลาช้านาน
3) ไม่ปรากฏว่าผู้เล่าดั้งเดิมเป็นใคร เล่าต่อ ๆ กันมา แม้จะเขียนขึ้นภายหลังก็เขียนจากเค้า
นทิ านเดิม
4) เรอ่ื งไมซ่ ับซ้อน เลา่ งา่ ย ๆ ตรงไปตรงมา
5) การเล่าการถา่ ยทอดไม่อาศยั อุปกรณ์ไม่มฉี ากไม่มกี ารแต่งตัว

17

กุหลาบ มลั ลิกะมาส (2543, หนา้ 5) กล่าวถงึ ลกั ษณะของนิทานชาวบา้ นหรือนิทานพ้ืนบ้านว่า
มลี ักษณะดงั น้ี

1) เปน็ เรอ่ื งเลา่ ดว้ ยถ้อยคำธรรมดา เป็นภาษาร้อยแกว้ ไม่ใช่รอ้ ยกรอง
2) เล่ากันด้วยปากสืบต่อกนั มาช้านาน แต่ต่อมาในระยะหลัง เมื่อการเขียนเจริญขึ้นกอ็ าจเป็น
เร่ืองทเ่ี ขยี นตามเค้าเร่ืองเดิมท่ีเคยเล่ากันด้วยปาก
3) ผู้เล่าดั้งเดิมนั้นไม่ปรากฏว่าเป็นผู้ใด อ้างแต่ว่าเป็นของเก่า ฟังมาจากผู้เล่าซึ่งเป็นบุคคล
สำคัญยง่ิ ในอดตี อีกตอ่ หนงึ่

ประคอง นิมมานเหมินท์ (2551, หน้า 7) กล่าวว่าลักษณะสำคัญที่สุดของนิทานพื้นบ้านอยู่ท่ี
การเปน็ เรอื่ งเลา่ ท่ีเล่าสืบทอดกันมา เลา่ จากความจำท่ีได้ฟังต่อ ๆ กันมา ไมท่ ราบว่าใครเป็นผู้แต่งหรือ
ไม่สามารถสืบสาวได้ว่าผู้เล่าคนแรกคือใคร ส่วนใหญ่ถ่ายทอดกันด้วยวิธีเล่าปากต่อปาก แต่อาจ
ถา่ ยทอดด้วยการเขียนก็ได้ เชน่ เรือ่ งศรธี นญชัยซึ่งเปน็ เร่ืองตลกขบขนั ไมม่ ใี ครทราบว่าใครเป็นคนแต่ง
ใครฟังเป็นครั้งแรก รู้แต่ว่าเป็นเรื่องเล่าสืบกันมา และแม้จะมีสำนวนลายลักษณ์ที่ประพันธ์ด้วยคำ
กาพยแ์ ต่กถ็ ือว่าศรธี นญชยั เป็นนิทานพ้ืนบา้ น เพราะแตง่ ข้ึนโดยอาศยั เค้าเรอื่ งทมี่ เี ล่ากนั อยู่ก่อนแลว้

ธวัช ปุณโณทก (2553, หน้า 12 – 13) กลา่ วว่าลกั ษณะสำคญั ของนทิ านพื้นบ้านคือการเล่า
สืบทอดกันมาด้วยปากต่อปาก และไม่ทราบว่าใครเป็นผู้แต่งหรือผู้เล่าครั้งแรก เรื่องราวของนิทาน
พ้นื บ้านจะแพรก่ ระจายอยใู่ นสงั คมและเลา่ สบื ต่อกนั มาและต่อไปไม่รจู้ บสน้ิ แม้ภายหลังจะมีการบันทึก
เป็นลายลักษณ์อักษรทั้งร้อยแก้วและร้อยกรองก็ยังจัดอยู่ในนิทานพื้นบ้าน ในลักษณะเดียวกัน นิทาน
พื้นบ้านที่ถูกบันทกึ เป็นวรรณกรรมลายลักษณ์ตามฉันทลักษณ์ท่ีนิยมในแต่ละทอ้ งถิ่นเพ่ือใชข้ ับลำในที่
ประชุมชนหรือใช้เป็นแม่บทของการแสดงและการละเล่นพื้นบ้านก็มีการถ่ายโอนกลับมาเป็ น
วรรณกรรมมุขปาฐะอีก ซงึ่ เปน็ ปรากฏการณ์ท่ัวไปของนทิ านพน้ื บ้าน

สุกัญญา สุจฉายา (2556, หน้า 21) กล่าวถึงลักษณะของนิทานพื้นบ้าน (folktale) หรือเรื่อง
เล่าพื้นบ้าน (folk narrative) ว่าเป็นการเล่าเรื่องร้อยแก้ว เรื่องเล่าประเภทนี้สืบทอดต่อ ๆ กันมา มี
โครงเรื่องง่าย ๆ ไม่ผูกเรื่องซับซ้อนวกวน จึงทำให้จดจำเรื่องและเข้าใจได้ง่าย เรื่องเล่าพื้นบ้านเป็น
สมบัตขิ องชุมชน ไม่มใี ครผกู ขาดเปน็ เจ้าของ

สารานุกรมไทยฉบับเยาวชนฯ เล่มที่ 26 (2561, หน้า 9) กล่าวถึงลักษณะนิทานพื้นบ้านไทย
ว่าอาจมีที่มาหลายแหล่ง มีทั้งนิทานพืน้ บ้านที่มีถิ่นกำเนดิ ในประเทศไทยเอง เช่น ปลาบู่ทอง โสนน้อย
เรือนงาม สังข์ทอง ไกรทอง ขุนช้างขนุ แผน ศรีธนญชัย นางนาคพระโขนง เป็นต้น หรืออาจมีที่มาจาก
ต่างประเทศ แต่คนไทยรับเข้ามาไว้ในวัฒนธรรมไทยอย่างกลมกลืน เช่น มหากาพย์รามายณะของ
อินเดยี ซง่ึ ไดก้ ลายมาเปน็ นิทานพื้นบา้ นไทยหลายเรื่อง เชน่ พระลัก – พระลามทางอีสาน พรหมจักร –
หรมานทางภาคเหนือ เป็นต้น ส่วนในวชิ าคติชนวิทยา นิทานพืน้ บ้านมลี ักษณะเป็นเรื่องเล่าท่ีเล่าต่อ ๆ
กันมาจากคนรุ่นหนึ่งมาสู่คนอีกรุ่นหน่ึงโดยไม่ทราบว่าใครเปน็ ผู้แต่ง เช่น ไม่สามารถบอกได้ว่าใครแต่ง
นิทานเรื่องสังข์ทอง ปลาบู่ทอง โสนน้อยเรือนงาม ไกรทอง นางสิบสอง เพราะนิทานเหล่านี้ถ่ายทอด

18

โดยการเล่าจากความทรงจำต่อ ๆ กันมา เช่น ปู่ย่าตายายเล่าให้พ่อแม่ฟัง พ่อแม่เล่าให้ลูกหลานฟัง
หรือมีการแพร่กระจายจากท้องถิ่นหนึ่งไปสู่อีกท้องถิ่นหนึ่ง ทำให้นิทานเรื่องเดียวกันมีหลายสำนวน
ดังนั้นเมื่อศึกษานิทานพ้ืนบ้านจึงไม่ควรตั้งคำถามว่านิทานสำนวนใดถกู ต้อง หรือสำนวนใดเป็นสำนวน
ต้นแบบ หากแต่ควรยอมรับความหลากหลายของนิทานสำนวนต่าง ๆ ที่เล่ากันในท้องถิ่นต่าง ๆ หรือ
ในบริบทต่าง ๆ และควรทำใจให้สนุกสนานไปกับรายละเอียดทอี่ าจต่างกันไปในแต่ละสำนวน

จากความรู้เรื่องลักษณะของนิทานพื้นบา้ นตามคำนิยามของผูร้ ู้ดังกล่าวจึงสรุปลกั ษณะสำคัญ
ของนทิ านพน้ื บา้ นไดว้ า่

1. นทิ านพน้ื บ้านเปน็ เร่ืองเก่าท่ีเลา่ สบื ทอดกนั มา ไม่ทราบว่าใครเปน็ ผเู้ ล่าคร้ังแรก
2. มีโครงเรอื่ งง่าย ๆ
3. ใช้ถ้อยคำธรรมดาเป็นร้อยแก้ว ภายหลังอาจมีการบันทึกเป็นวรรณกรรมลายลักษณ์ตาม
ฉนั ทลกั ษณ์ที่นิยมกนั ในแต่ละทอ้ งถน่ิ แลว้ อาจถา่ ยโอนกลับเปน็ วรรณกรรมมุขปาฐะอีก
4. ถา่ ยทอดกันด้วยวิธมี ุขปาฐะหรอื บันทึกเป็นลายลกั ษณ์ก็ได้
5. นิทานพ้นื บา้ นแต่ละท้องถนิ่ ย่อมมีลักษณะทแี่ ตกตา่ งกันออกไปตามบริบทของพื้นท่ี

3. องคป์ ระกอบของการเล่านทิ านพ้นื บา้ น

องค์ประกอบของการเล่านิทานพนื้ บา้ น มอี งคป์ ระกอบหลกั 5 องค์ประกอบ ไดแ้ ก่ ผเู้ ลา่ นิทาน
ผ้ฟู งั นิทาน เนื้อเรอื่ งของนิทาน จดุ ประสงค์ในการเล่านทิ าน และโอกาสในการเล่านิทาน

3.1 ผู้เลา่ นทิ าน
ผู้เล่านิทาน คอื ผู้ส่งสารซ่ึงจะมีทักษะ ความสามารถ ลลี าในการเลา่ เรอ่ื งเฉพาะตัว โดยในอดีต
ผู้เล่านิทานมักเป็นบุคคลที่มีอาชีพการงานที่ต้องเดินทางเคลื่อนไหว มีโอกาสพบผู้คนและมี
ประสบการณ์มาก เช่น ช่างฝีมือ ชาวประมง กะลาสีเรือ กรรมกร ช่างก่อสร้าง ช่างทำรองเท้า ฯลฯ
(ประคอง นิมมานเหมินท์, 2551, หน้า 72) สำหรับผู้เล่านิทานพื้นบ้านของไทยมักจะเป็นนักบวชหรือ
พระภิกษหุ รอื อาจเป็นชาวบา้ น กำนัน ผู้ใหญบ่ ้าน ครู พ่อค้า ชาวนา ท่มี คี วามรคู้ วามสามารถพเิ ศษ
ผู้เล่านิทานนับได้ว่าเป็นบุคคลสำคัญที่เป็นผู้กำหนดเนื้อเรื่องนิทาน ผู้เล่านิทานที่มี
ความสามารถจะทำให้เนื้อเรื่องที่สนุกสนานอยู่แล้วสนุกสนานตื่นเต้นชวนติดตามมากขึ้น ผู้เล่านิทาน
แต่ละคนอาจจะจดจำเนื้อหาเรื่องราวได้ไม่เหมือนกัน สนใจรายละเอียดต่างกัน บางคนชอบเล่าแบบ
รวบรัดก็จะจำแต่เฉพาะเนื้อหาหลัก ๆ ข้ามเนื้อความบางตอนไปเสีย บางคนสนใจรายละเอียดก็จะ
พรรณนาความมาก นอกจากนี้วัยและเพศของผู้เล่าก็มีผลต่อเนื้อเรื่องนิทาน กล่าวคือ ถ้าผู้เล่านิทาน
เป็นผู้ใหญ่เวลาเล่าก็มักจะเน้นเรื่องคติธรรม ผู้เล่าที่เป็นผู้หญิงมักเป็นผู้เล่าให้เด็ก ๆ ฟังในบ้าน เรื่องที่
เล่ามักเป็นเรื่องสนุกสนานประเภทนิทานมหัศจรรย์ ส่วนผู้ชายมักเล่านิทานในสังคมที่ใหญ่กว่า เวลา
เล่ามักจะมีสีสันและยืดยาว (ประคอง นิมมานเหมินท์, 2551, หน้า 73 - 74) หากผู้เล่านิทานเป็น
เด็กผู้ชายก็มกั จะเนน้ เรอ่ื งตลก (ธวัช ปณุ โณทก, 2553, หนา้ 18) หรอื เรื่องตนื่ เตน้ เนน้ ความสนกุ สนาน
หากผู้เล่าเป็นเด็กผู้หญิงก็อาจเน้นเรื่องความสวยงาม ความใจดีของนางฟ้า เป็นต้น (ประคอง นิมมาน
เหมนิ ท,์ 2551, หนา้ 37) ดว้ ยปัจจัยต่าง ๆ เหล่าน้ีจึงทำให้นทิ านเรอ่ื งเดยี วกนั มีเนอ้ื หาแตกตา่ งกนั ไป

19

3.2 ผูฟ้ ังนทิ าน
ผู้ฟังนิทาน คือ ผู้รับสาร ซึ่งจะต่างจากผู้รับสารอื่น ๆ อยู่บ้างตรงที่ผู้ฟังนิทานส่วนใหญ่จะมี
ความสนใจในเนื้อเรื่องและพยายามจะมีส่วนร่วม เช่น มีการซักถาม คัดค้านหรือสนับสนุนเนื้อหาใน
นิทาน เปน็ ปฏิกิรยิ าโตต้ อบกับผู้เล่าทำให้บรรยากาศในการเลา่ นิทานสนกุ สนานย่งิ ข้ึน ผู้ฟงั นิทานนับว่า
มีความสำคัญต่อนิทานที่นำมาเล่าเป็นอย่างมากเพราะนิทานประเภทต่าง ๆ ที่จะนำมาเล่านั้นต้อง
ขึ้นอยู่กับความพอใจของผูฟ้ ัง (ธวัช ปุณโณทก, 2553, หน้า 18) นอกจากนี้ผู้ฟังยังมีส่วนทำใหน้ ิทานท่ี
เล่ามีลักษณะแตกต่างกันด้วย เช่น มุกตลกบางเรื่องจะเล่าก็ต่อเมื่อมีผู้ฟังเป็นผู้ชายล้วน หรือถ้าผู้ฟัง
เป็นผู้หญิง วิธีการเล่าก็อาจมีการขัดเกลาให้เรื่องสุภาพหรือนุ่มนวลขึ้น (ประคอง นิมมานเหมินท์,
2551, หน้า 37)
ในทางคตชิ นวทิ ยาแบง่ ผู้ฟังนิทานเป็น 2 ประเภท (ศริ าพร ฐิตะฐาน, 2523, หนา้ 22-23) คือ

1) Passive bearers tradition หมายถึง ผ้คู นท่วั ไปที่ชอบฟังนทิ าน จำเร่อื งได้แต่
ถา่ ยทอดไม่ได้

2) Active bearers tradition หมายถึง บุคคลที่มีวิญญาณของนักเล่านิทาน เมื่อฟัง
นิทานจากผู้เล่าคนหนึ่ง ๆ แล้วก็สามารถจดจำเนือ้ เรื่องและสามารถถ่ายทอดได้อย่างมีชีวิตชีวา มีลีลา
ดึงดูดผู้ฟังได้อย่างน่าสนใจ ผู้ฟังประเภทนี้นับเป็นผู้มีบทบาทสำคัญในการถ่ายทอดและการ
แพร่กระจายของนิทาน

3.3 เนือ้ เรอ่ื งของนิทาน
เนื้อเรื่องนิทานจัดเป็นเน้ือหาสาระที่ผเู้ ล่านิทานส่งไปใหผ้ ู้ฟังนิทาน นิทานมีหลายประเภทจึงมี
เนื้อหาและความยาวต่างกัน นิทานเรื่องเดียวกันอาจมีเนื้อเรื่องแตกต่างกันไปเรียกว่ามีหลายสำนวน
(Version) กล่าวคือ นิทานพื้นบ้านเรื่องเดียวกันแตเ่ กบ็ ขอ้ มูลจากท่ีตา่ ง ๆ กัน หรือเก็บข้อมลู จากผ้เู ล่า
ต่างคนกนั หรอื ผเู้ ล่าคนเดียวกันแตต่ า่ งเวลากนั (ประคอง นมิ มานเหมินท์, 2550, หนา้ 33) และจะเห็น
ได้วา่ เน้อื เร่อื งนทิ านพน้ื บ้านแต่ละท้องถิ่นมักจะเป็นเรื่องคล้ายคลึงกนั หรือมีอนภุ าคนทิ านคล้ายคลึงกัน
ทั้งนี้อาจเป็นเพราะค่านิยมของคนไทยในทุกท้องถิ่นมีลักษณะใกล้เคียงกัน (ธวัช ปุณโณทก, 2553,
หน้า 20)

3.4 จุดประสงค์ในการเลา่ นทิ าน
การเลา่ นิทานจุดมงุ่ หมายส่วนใหญ่อย่ทู ค่ี วามสนุกสนานบันเทิงเปน็ หลัก สว่ นจุดมงุ่ หมายอื่น ๆ
นั้นมักจะขึ้นอยู่กับผู้เล่า นิทานเรื่องเดียวกันผู้เล่าอาจจะมีจุดประสงค์ในการเล่านิทานแตกต่างกันไป
บา้ ง ซ่ึงพอจะสรปุ ไดด้ งั น้ี

1) เพ่ือความสนกุ สนาน เป็นเครื่องบันเทิงใจในยามวา่ ง
2) เพื่อใช้สั่งสอน ไดแ้ ก่ นิทานคตติ ่าง ๆ
3) เพ่อื ใหค้ วามรู้ในดา้ นต่าง ๆ เชน่ นทิ านเกยี่ วกับสถานท่ี ปรากฏการณธ์ รรมชาติ
4) เพอื่ ใชเ้ ป็นเคร่อื งมอื ในการเผยแผศ่ าสนา เชน่ รามายณะ นิทานเก่ยี วกับเทพเจา้

20

3.5 โอกาสในการเลา่ นิทาน
การเล่านิทานเล่าได้เกือบทุกโอกาส มีทั้งเล่ากันเองในครอบครัวและเล่าในที่ชุมชนหรือท่ี
ชุมนุมชน เช่น ในงานประเพณีหรอื พิธีกรรมทางศาสนา หรือในขณะที่ทำงานร่วมกัน เช่น ทำนา ทำไร่
เกบ็ ฝ้าย จักสาน เย็บปกั ถกั รอ้ ย เตรยี มของทำงานประเพณี หรือขณะเดินทาง ในชว่ งเวลาที่ไม่สามารถ
ไปไหนหรือทำกิจกรรมอื่นใดได้สะดวก เช่น ในฤดูหนาวหรือช่วงฝนตก เวลาที่เหมาะสมที่สุดสำหรับ
การเลา่ นิทานน่าจะเปน็ ชว่ งเวลากลางคนื ซ่ึงเสรจ็ จากภารกิจการงานประจำวนั มาพักผ่อนร่วมกนั เรื่อง
ที่เล่าก็เป็นเร่ืองนานาชนิด แต่พอตกดึกเรื่องที่เล่าก็มักจะเปลี่ยนมาเปน็ เรื่องผี เป็นต้น นอกจากนี้หาก
ผเู้ ล่าและผู้ฟังมีเวลาวา่ งมาก ผเู้ ลา่ ก็มักจะเล่านทิ านเรื่องยาว ๆ หลายตอนจบ หรอื เลา่ ไดห้ ลายเร่อื ง ใน
ขณะเดียวกนั หากผูเ้ ล่าไม่มีเวลามากพอ ผู้เล่ากอ็ าจยอ่ เร่ืองเล่าเฉพาะส่วนทส่ี ำคัญ ๆ เท่านนั้ (ธวัช ปุณ
โณทก, 2553, หน้า 15 และ18)
องคป์ ระกอบของการเล่านทิ านตา่ ง ๆ เหล่านส้ี ามารถส่งผลให้เน้อื เรอ่ื งของนิทานเปล่ยี นแปลง
ไปได้ ดงั นน้ั จึงพบว่านทิ านเรื่องเดยี วกนั แมจ้ ะเลา่ อยใู่ นสังคมเดียวกนั แตจ่ ะมีสำนวนแตกต่างกัน ซ่ึง
เปน็ ปรากฏการณ์ทั่วไปของการสบื ทอดและแพรก่ ระจายของนิทานพน้ื บ้าน

4. กฎเกย่ี วกับนทิ านพืน้ บา้ น (Epic Laws of Folk Narrative)

ประคอง นิมมานเหมินท์ (2551, หน้า 42 – 49) ได้สรุปข้อสังเกตของเอกเซล โอลริค (Axel
Olrik) นักคติชนวิทยาชาวเดนมาร์ก ที่ได้จากการศึกษานิทานพื้นบ้านหรือกฎเกี่ยวกับนิทานพื้นบ้าน
(Epic Laws of Folk Narrative) และได้นำเสนอในที่ประชุมที่กรุงเบอร์ลิน ปี ค.ศ.1908 (พ.ศ. 2451)
กฎเกี่ยวกับนิทานพื้นบ้านของโอลริค ได้แก่ กฎของการเริ่มเรื่องและการจบเรื่อง กฎแห่งการซ้ำ กฎ
แห่งตัวละคร 2 ตัวต่อ 1 ฉาก กฎแห่งความแตกต่างแบบตรงกันข้าม กฎแห่งฝาแฝด ความสำคัญของ
ตำแหน่งต้นกับตำแหน่งท้าย กฎของโครงเรื่องเชิงเดี่ยว กฎของการสร้างแบบแผน ฉากประทับใจ
ความสมเหตุสมผล เอกภาพของโครงเรื่อง และการเพ่งจุดสนใจที่ตัวละครเอกเพียงตัวเดียว ซึ่งมี
รายละเอียดดังนี้

4.1 กฎของการเร่ิมเรอ่ื งและการจบเรอ่ื ง (The Law of Opening and the Law of Closing)

การเริ่มเรื่องในนิทานพื้นบ้านจะไม่นำเข้าสู่เหตุการณ์สำคัญของเรื่องทันทีและไม่จบอย่าง
กะทันหัน เน้อื เรื่องเริม่ จากภาวะที่สงบไปสู่เหตุการณท์ ่ีตื่นเตน้ และเหตกุ ารณ์ในตอนจบเรื่องจะค่อย ๆ
คล่ีคลายไปสูภ่ าวะปกติก่อนจึงยตุ ิ เช่น ในตอนเร่ิมเรื่องนิทานผ้เู ล่ามักกลา่ วถึงเมือง ๆ หนึง่ มีพระราชา
มเหสี พระโอรส ซงึ่ เปน็ การกล่าวถึงความเป็นมาของตวั ละครอยา่ งเรยี บ ๆ ธรรมดา ๆ จากน้ันผู้เล่าจะ
เล่าเกี่ยวกับความขัดแย้งทำใหต้ ัวละครถูกกลั่นแกล้ง ถูกเข้าใจผิด ต้องพลัดพรากจากบ้านเมือง พบรัก
ผจญภัย ตอ่ สู้ ซง่ึ เป็นเหตุการณท์ ่ตี ่นื เต้น และสดุ ท้ายความขดั แยง้ ตา่ ง ๆ จะถูกคล่ีคลาย ตัวละครทราบ
ความจริง ปญั หาทุกอย่างถกู แกไ้ ข ตัวละครกลับคืนสู่ราชบลั ลังก์ ครองเมอื งอย่างมีความสุข ซง่ึ เปน็ การ
จบเรือ่ ง

21

4.2 กฎแห่งการซำ้ (The Law of Repetition)
เนอื้ เรื่องนิทานพ้นื บ้านมักมีการซำ้ และการซ้ำมกั มจี ำนวน 3 คร้งั เช่น เรอื่ งสงั ข์ทอง พระสังข์
ถูกทดสอบให้ทำงานยาก 3 ครั้ง คือ หาเนื้อ หาปลา และตีคลีกับพระอินทร์ แล้วจึงได้รับการยอมรับ
จากท้าวสามล เรื่องพุทโทและวันคาร ตัวเอกฝากของไปกับสำเภา 3 หน คือ ฝากปลาย่าง กลอง และ
ศร นอกจากนี้ในนิทานพื้นบ้านยังมักแสดงจำนวนของสิ่งต่าง ๆ เป็นจำนวน 3 ด้วย เช่น มียักษ์ 3 ตน
ตีกลอง 3 ครั้ง เดินทาง 3 เดือน ทดสอบ 3 หน เป็นต้น ทั้งนี้ ในนิทานพื้นบ้านไทยอาจมีการกล่าวถึง
การซ้ำที่ไม่ใช่จำนวน 3 ก็ได้ เช่น อาจซ้ำจำนวน 2 ครั้ง 7 ครั้ง เป็นต้น ซึ่งการซ้ำนี้ทำให้เหตุการณ์ใน
เรื่องเข้มขน้ เนน้ ย้ำถึงเรอ่ื ง “บุญ” “กรรม” และช่วยให้เน้ือเร่ืองดำเนนิ ไปไดย้ าวข้ึน

4.3 กฎแห่งตัวละคร 2 ตัวต่อ 1 ฉาก (The Law of Two to a Scene)
ฉากแต่ละฉากในนิทานพื้นบ้านมักมีตัวละครที่แสดงบทบาทต่อกันเพียง 2 ตัว กฎนี้เป็นกฎท่ี
เครง่ ครดั มาก แมบ้ างฉากมีตัวละครมากกวา่ 2 ตวั แต่จะมีตวั ละครเพียง 2 ตวั เทา่ นั้นทีม่ ีบทบาทสำคญั

4.4 กฎแห่งความแตกต่างแบบตรงกนั ขา้ ม (The Law of Contrast)
นิทานพื้นบ้านมักมีตัวละครซึ่งมีบุคลิกลักษณะแตกต่างกันแบบตรงกันข้าม เช่น มีคนใจดีกับ
คนใจร้าย คนร่ำรวยกับคนยากจน คนกล้าหาญกับคนขี้ขลาด เป็นต้น เช่น ตำนานเขาสามมุก
ครอบครัวของแสนมีฐานะร่ำรวย ครอบครัวของมุกมีฐานะยากจน เรื่องปลาบู่ทอง นางเอื้อยและแม่
เป็นคนดีจิตใจเมตตาแต่นางอ้ายและแม่เล้ียงเป็นคนขี้อิจฉารษิ ยาใจร้าย เรื่องแก้วหนา้ มา้ หรือที่ภาคใต้
เรียกว่าเรอื่ งนางสัปดน พระเอกของเร่ืองรูปงามและมีสถานภาพสูงเป็นโอรสกษัตริย์ ส่วนนางแก้วหรือ
นางสปั ดนมหี น้าตาอัปลักษณแ์ ละเป็นคนยากจน เป็นต้น

4.5 กฎแหง่ ฝาแฝด (The Law of Twins)
คำว่าฝาแฝดในกฎของนิทานพื้นบ้านนี้มีความหมายกว้าง อาจหมายถึงพี่น้องที่เป็นฝาแฝด
หรือไม่ก็ได้ หรืออาจหมายถึงคน 2 คนที่มีบทบาทเสมอกันหรือเป็นเพื่อนกันก็ได้ กฎข้อนี้บางครั้งก็
สมั พันธ์กับกฎข้อ 4 คือกฎแหง่ ความแตกต่างแบบตรงกันขา้ ม คือ แมเ้ ป็นพี่น้องหรือเพ่ือนสนิทกันแต่มี
ลกั ษณะแตกต่างกนั แบบตรงข้าม คนหน่งึ ดอี ีกคนหนงึ่ รา้ ย บางทกี ็เปน็ ศตั รูกนั แย่งผู้หญิงหรือผู้ชายคน
เดียวกัน เช่น ในเรื่องปลาบู่ทอง เอื้อยเป็นคนดี อ้ายน้องสาวที่เกิดจากแม่เลี้ยงเป็นคนร้ายกาจและ
อิจฉาริษยา ในเรื่องนกกระจาบ สรรพสิทธิ์เป็นคนดีมีปัญญา ส่วนพี่เลี้ยงเป็นคนโลภและเบาปัญญา
เรื่องพิกุลทอง นางพิกุลเป็นคนสุภาพ พูดจาอ่อนหวาน ทำให้ได้พรว่าเวลาพูดจะมีดอกพิกุลทองร่วง
ออกมา สว่ นพี่สาวพูดจาหยาบคาย เปน็ ต้น

4.6 ความสำคัญของตำแหน่งต้นกับตำแหน่งท้าย (The Importance of Initial and
Final Position)

นิทานพื้นบ้านถ้าตัวละครเป็นพี่น้องกันหลาย ๆ คน จุดสนใจหรือการแสดงบทบาทสำคัญจะ
อยู่ที่ตัวละครพี่คนโตหรือน้องคนสุดท้อง เช่น เรื่องนางสิบสอง นางเอกเป็นน้องคนสุดท้องในบรรดา
พี่น้อง 12 คน เรื่องสังข์ทอง นางรจนานางเอกของเรื่องเป็นน้องคนสุดท้องจากพี่น้อง 7 คน เรื่องนาง

22

มโนหร์ า นางเอกเปน็ น้องคนสดุ ทอ้ งจากพ่ีน้อง 7 คน แตม่ ีบางสำนวนท่ีกลา่ วว่านางเอกเปน็ พสี่ าวคนโต
เรื่องสมุทรโคดม นางชลคพั ภาเปน็ น้องคนสุดทอ้ งจากจำนวนพนี่ อ้ ง 6 คน เปน็ ต้น

4.7 กฎของโครงเร่อื งเชิงเดยี่ ว (Single - stranded)
นิทานพื้นบ้านมีโครงเรื่องไม่ซับซ้อน โดยเฉพาะเรื่องที่เล่าแบบมุขปาฐะมักจะดำเนินเรือ่ งโดย
อาศัยตัวละครหลักหรือตัวละครที่เป็นแกนของเรื่องเป็นผู้ผสานและถ่ายทอดเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นต่าง
ฉากต่างวาระไปตามลำดับ ตา่ งจากนทิ านท่เี ป็นลายลักษณท์ อี่ าจมกี ารยอ้ นไปกลา่ วถงึ ตวั ละครตวั อ่นื

4.8 กฎของการสรา้ งแบบแผน (Patterning)
นิทานพื้นบ้านมักมีแบบแผนในการเล่าซ้ำ ๆ กัน อาจใช้ถ้อยคำซ้ำ ๆ กันในการดำเนินเรื่อง
เช่น ในตอนเร่มิ ตน้ เรือ่ ง ตวั ละครเอกมักถูกกำจัดหรือถูกใส่รา้ ยให้ออกจากเมืองเหมือนกนั แต่อาจมีวิธีที่
ถกู กำจดั แตกต่างกัน เช่น ตวั ร้ายนำทอ่ นไม้ ลกู หมา หรือส่งิ อืน่ ๆ มาสับเปลีย่ นกบั ทารกท่ีเป็นพระเอก
เพื่อใส่ร้ายว่าพระเอกเป็นกาลกิณี หรืออาจใส่ร้ายว่าพระเอกหรือนางเอกเป็นคนร้ายคนชั่วต้องขับไล่
ออกจากเมือง ทำให้เนื้อเรื่องดำเนินไปด้วยการเดินทางผจญภัยและต่อสู้ การพบรัก การพลัดพราก
การฆ่ายกั ษห์ รือตวั ร้ายด้วยธนหู รอื ดาบเหมอื นกัน เป็นตน้

4.9 ฉากประทับใจ (Tableaux Scenes)
นิทานพื้นบ้านจะมีตอนหนึ่งหรือหลายตอนที่เป็นการบรรยายภาพที่ซาบซึ้ง ภาพแห่งชัยชนะ
ความรกั หรือเศรา้ สลดใจ ซึ่งเปน็ ฉากท่ตี ราตรึงอยู่ในความทรงจำของผู้เล่าผู้ฟัง เชน่ ฉากดอกพิกุลทอง
ร่วงออกจากปากของนางพกิ ุล ฉากพระสงั ขถ์ อดรปู จากเงาะเป็นชายหนุ่มรปู รา่ งหน้าตางดงาม เป็นต้น

4.10 ความสมเหตุสมผล (Logic)
แม้ในนิทานพื้นบ้านจะมีเหตุการณ์ที่เป็นเรื่องประหลาดมหัศจรรย์ เรื่องอิทธิปาฏิหาริย์ เรื่อง
ไสยศาสตร์ แต่เร่อื งดงั กลา่ วนี้มีความสมเหตสุ มผลในตวั เองซงึ่ ผู้อ่านผู้ฟังยอมรับได้ เช่น เร่อื งปลาบู่ทอง
แม่ของนางเอื้อยตายไปเกิดเป็นปลาบู่ เป็นต้นมะเขือ และต้นโพธิ์เงินโพธิ์ทอง เหตุการณ์นี้คนไทย
ยอมรบั วา่ เปน็ ไปได้ เพราะคนไทยเชือ่ เร่ืองการเวยี นว่ายตายเกิดอย่แู ล้ว

4.11 เอกภาพของโครงเรื่อง (Unity of Plot)
ในนทิ านพ้ืนบ้าน อนภุ าคและเหตุการณต์ ่าง ๆ ในเร่อื งจะพุ่งเข้าหาโครงเร่ืองใหญ่ และเน้นให้
เหน็ ความสมั พันธข์ องตวั ละครอย่างชัดเจน

4.12 การเพ่งจุดสนใจที่ตวั ละครเอกเพียงตัวเดยี ว (Concentration on a Leading
Character)

โครงเรือ่ งของนิทานพ้นื บ้านมักจะดำเนนิ คไู่ ปกบั พฤติกรรมของตัวละครเอกหรอื เร่ืองราว
เกีย่ วกบั ตวั ละครเอก

ทั้งนี้ เป็นที่น่าสังเกตว่ากฎเกี่ยวกับนิทานพื้นบ้านของโอลริคนี้ใช้ได้ดีกับนิทานประเภท
มหัศจรรย์ (ประคอง นมิ มานเหมนิ ท,์ 2551, หน้า 42)

23

5. ประเภทของนทิ านพืน้ บ้าน

ปรกติแล้วผู้เล่านิทานไม่ได้สนใจว่านิทานที่เขาเล่านั้นเป็นนิทานพื้นบ้านประเภทใด การ
จำแนกนิทานพ้ืนบา้ นออกเป็นประเภทต่าง ๆ น้ันเปน็ การจำแนกของนักคตชิ นวิทยาที่มีมาภายหลังเพ่ือ
ประโยชน์ในการศึกษา ด้วยเหตนุ ี้จึงพบวา่ การแบ่งประเภทของนิทานพนื้ บา้ นนี้อาจเหมาะสมกับนิทาน
พน้ื บา้ นบางถิน่ บางชาติ ไมส่ ามารถครอบคลุมนิทานพ้ืนบ้านของท้องถ่ินอื่น ๆ ได้ (วิเชียร เกษประทุม,
2550, หน้า 3)

นักคติชนวิทยามีวิธีการแบ่งประเภทของนิทานหลายแบบ เช่น แบ่งตามเขตพื้นท่ี (area) แบ่ง
ตามรูปแบบของนิทาน (form) แบ่งตามแบบเรื่อง (type index) และแบ่งตามอนุภาคของนิทาน
(motif index) เป็นต้น แต่นักคติชนไทยส่วนใหญ่ เช่น ศาสตราจารย์กุหลาบ มัลลิกะมาส
ศาสตราจารย์พิเศษ ดร.กิ่งแก้ว อัตถากร และศาสตราจารย์พิเศษ ดร.ประคอง นิมมานเหมินท์ ใช้
วิธีการแบ่งตามรูปแบบของนิทานของสติธ ทอมป์สัน (สุกัญญา สุจฉายา, 2556, หน้า 23 – 24) การ
แบง่ ประเภทของนทิ านพ้ืนบา้ นของนกั วชิ าการต่าง ๆ มีที่นา่ สนใจ ดงั นี้

5.1 การแบง่ นทิ านพน้ื บา้ นตามเขตพืน้ ท่ี
การแบ่งนิทานพื้นบ้านตามเขตพื้นที่เป็นการแบ่งนิทานพื้นบ้านโดยอาศัยเขตแดนทาง
ภูมิศาสตร์ เช่น เขตประเทศอินเดีย เขตประเทศฝรั่งเศส เขตประเทศที่นับถือศาสนาอิสลาม เขตของ
ชนชาติทพี่ ดู ภาษาเยอรมนั สำหรบั นทิ านพื้นบา้ นไทยนั้นนิยมแบง่ ตามภูมิภาคของประเทศ เช่น นิทาน
พ้ืนบ้านภาคกลาง ภาคเหนอื ภาคใต้ ภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือ ภาคตะวันตก ภาคตะวันออก

5.2 การแบง่ นิทานพืน้ บ้านตามรูปแบบของนทิ าน
การแบ่งนิทานพื้นบ้านตามรูปแบบของนิทานนี้เป็นแนวคิดของกุหลาบ มัลลิกะมาส (2516,
หน้า 105-109) เป็นการแบ่งนิทานพนื้ บ้านตามเนื้อเรือ่ งและสารัตถะของเรื่อง แบ่งเปน็ 5 ประเภท คือ

5.2.1 นิทานปรัมปรา (fairy tale) มีลักษณะเป็นเรื่องค่อนข้างยาว มีหลายสารัตถะ
สมมติว่าเกดิ ขึ้นในท่ีใดทหี่ น่ึงไม่กำหนดชัดเจนว่าที่ไหน ตัวละครไม่ใช่มนุษย์ธรรมดา เน้ือเรื่องประกอบ
ไปดว้ ยอิทธปิ าฏหิ าริย์

5.2.2 นิทานท้องถิ่น (legend) มีลักษณะสั้นกว่านิทานปรัมปรา มักเป็นเรื่อง
เหตกุ ารณ์เดียวและเก่ียวกบั ความเช่ือ ขนบธรรมเนยี มประเพณี โชคลางหรอื คตินิยมอย่างใดอย่างหน่ึง
อันเป็นพื้นฐานของคนในแต่ละท้องถิ่น แม้จะเป็นเรื่องแปลกพิสดาร พ้นวิสัยความเป็นจริงไปบ้างแต่ก็
เชื่อกันว่าเป็นเรื่องที่เกิดข้ึนจริงในทอ้ งถิ่นนั้น ๆ นิทานท้องถิ่นอาจจำแนกย่อยได้เป็นนิทานอธิบายเหตุ
นทิ านเกยี่ วกับความเชื่อตา่ ง ๆ นิทานเก่ยี วกับสมบัตทิ ฝ่ี ังไวแ้ ละลายแทง นิทานวรี บรุ ุษ นิทานคตสิ อนใจ
นทิ านเก่ียวกบั นักบวช

5.2.3 นิทานเทพนิยาย (myth) นิทานที่มีเทวดา นางฟ้า หรือกึ่งเทวดาเป็นตัวละคร
ในเร่อื ง และมักมสี ว่ นสัมพันธ์กับความเช่ือทางศาสนาและพธิ ีกรรมทางศาสนา

24

5.2.4 นิทานเร่ืองสัตว์ (animal tale) มีตัวละครในเรื่องเป็นสัตว์และอาจมีคน
เกี่ยวข้องอยู่ด้วยไม่ใช่มีแต่สัตว์ล้วน ๆ ทั้งคนและสัตว์พูดโต้ตอบกันเสมือนเป็นมนุษย์ นิทานเรื่องสัตว์
สามารถแบ่งย่อยได้ 2 ประเภท คอื นิทานประเภทสอนคติธรรม นทิ านประเภทเล่าซ้ำหรอื เล่าไมร่ จู้ บ

5.2.5 นิทานตลกขบขัน (jest) มักเป็นเรื่องสั้น ๆ จุดสำคัญของเรื่องอยู่ที่มีเรื่องท่ี
ไม่น่าจะเป็นไปได้ต่าง ๆ อาจเป็นเรื่องเกี่ยวกับความโง่ กลโกง การแก้เผ็ด ปฏิภาณไหวพริบ การพนัน
ขันตอ่ ในแง่ขบขันตา่ ง ๆ

5.3 การแบ่งนทิ านพ้นื บา้ นตามแบบเรื่องของนทิ าน
การแบ่งนิทานพื้นบ้านตามแบบเรื่องของนิทานเป็นการแบ่งประเภทนิทานพื้นบ้านตามท่ี
แอนทิ อาร์น (Antti Aarne) นักคติชนวิทยาชาวฟินแลนด์ได้แบ่งไวเ้ มื่อ ค.ศ. 1910 (พ.ศ. 2453) และ
สติธ ทอมป์สัน (Stith Thompson) นักคติชนวิทยาชาวอเมริกันได้ปรับปรุงให้ดีขึ้นใน ค.ศ. 1928
(พ.ศ. 2471) และในการประชมุ สภาการศึกษานิทานพื้นเมืองทเ่ี มือง Lund ประเทศสวเี ดน เมอ่ื ปี ค.ศ.
1935 (พ.ศ. 2478) ที่ประชุมแนะนำให้เพิ่มข้อมูลนิทานของทวีปต่าง ๆ เพิ่มขึ้นเป็นฉบบั แก้ไขเพ่ิมเตมิ
ครงั้ ที่ 2 จนกระทงั่ สำเร็จและตพี ิมพใ์ นปี ค.ศ. 1961 (พ.ศ. 2504) ในชือ่ The Types of the Folktale
(ดัชนแี บบเรือ่ งนทิ านพน้ื เมอื ง)1 โดยแบ่งนิทานพื้นบา้ นเป็น 5 หมวดใหญ่ ๆ คือ
1. ANIMAL TALES (นทิ านเรือ่ งสัตว)์
2. ORDINARY FOLK – TALES (นทิ านพ้นื บ้านท่ัวไป)
3. JOKES AND ANECDOTES (นิทานมกุ ตลกและนทิ านเบ็ดเตล็ด)
4. FORMULAR TALES (นิทานเขา้ แบบ)
5. UNCLSSIFIED TALES (นทิ านท่ไี มเ่ ข้ากล่มุ )

5.4 การแบ่งนทิ านพนื้ บ้านตามรูปแบบนิทานของสตธิ ทอมป์สนั
สติธ ทอมป์สัน (Stith Thompson) จำแนกนิทานออกเป็น 11 ประเภท2 ได้แก่ เทพนิยาย
หรือนทิ านมหัศจรรย์ นทิ านชวี ิต นทิ านวรี บรุ ุษ นิทานประจำถนิ่ หรอื นิยายประจำถ่นิ นทิ านอธบิ ายเหตุ
ตำนานปรัมปรา นทิ านสตั ว์ นทิ านมุกตลก นิทานศาสนา นทิ านเร่ืองผี และนิทานเข้าแบบ

5.4.1 เทพนิยายหรือนิทานมหศั จรรย์ (Fairy tale)
เทพนิยายเป็นคำที่แปลจากคำภาษาอังกฤษว่าแฟรี่ เทล (Fairy tale) ต่อมาประคอง นิมมาน
เหมินท์ (2551, หน้า 8) ได้คิดคำว่า “นิทานมหัศจรรย์” ขึ้นมาใช้แทน เพราะเห็นว่าเมื่อพิจารณา
ความหมายของคำว่าเทพนิยายหรือแฟรี่ เทลแล้วทำให้เข้าใจว่าเป็นนิทานเกี่ยวกับเทวดานางฟ้า ทั้งที่

1 ดรู ายละเอียดในบทท่ี 5 ทฤษฎที ีใ่ ชใ้ นการศึกษานทิ านพนื้ บา้ น
2 ในหนังสือ The Folktale สติธ ทอมป์สัน ได้กล่าวถึงประเภทของนิทานพืน้ บ้านที่เล่ากันทัว่ ไปที่ควรรู้จกั
8 ประเภท คือ Fairy tale, Hero tale, Sage, Explanatory tale, Animal tale และ Jest อย่างไรก็ตามในตอนอนื่
ของหนังสือเล่มนี้และในหนังสือ The Types of The Folktale เขาได้กล่าวถึงนิทานอีก 3 ประเภท คือ Religion
tale, Ghost tale และ Formula tale ด้วย ในที่นี้จึงจำแนกนิทานพื้นบ้านออกเป็น 11 ประเภท (ประคอง นิมมาน
เหมนิ ท,์ 2551, หนา้ 7 - 8)

25

จริงแล้วนิทานหลายเรื่องที่จัดเป็นแฟรี่ เทล ไม่มีเทวดานางฟ้า แต่ที่น่าสังเกตคือนิทานประเภทนี้ทุก
เร่อื งมีเรอ่ื งราวของอิทธิปาฏิหารยิ ์และความมหัศจรรยเ์ หนอื ธรรมชาติ จนกล่าวไดว้ ่าเปน็ ลักษณะสำคัญ
ของนิทานประเภทนี้ จึงมีผู้เรียกนิทานประเภทนี้ว่า wonder tale นิทานประเภทนี้ภาษาฝรั่งเศส
เรียกวา่ conte populaire บางทรี ้จู กั กันตามคำศัพทภ์ าษาเยอรมันวา่ แมรเ์ ช่น (Märchen)

เคนเนธ และแมรี คลาก ได้ให้ข้อสังเกตเกี่ยวกับลักษณะของนิทานประเภทเทพนิยายหรือ
นิทานมหัศจรรย์ของยโุ รป ดังนี้

1) ไมม่ ีการบง่ สถานท่แี ละเวลาชัดเจน
2) มกั เกี่ยวขอ้ งกบั ราชสำนัก เชน่ เจ้าหญิง พระราชา ปราสาทราชวัง มหาดเลก็ รับใช้
3) นางเอกมกั เปน็ ลูกคนสุดท้อง
4) เก่ยี วข้องกบั เวทมนตร์ การแปลงรา่ ง
5) มกี ารสญั ญาใหร้ างวลั เมอ่ื การปฏบิ ัติภารกิจเสรจ็ สน้ิ ภารกจิ นั้นอาจเป็นการทำงานหรือเฉลย
ปรศิ นา
6) มแี ม่มด ยกั ษ์ หรือมงั กร แม่มดมักเปน็ ผู้สาปเจ้าชาย
7) ประกอบด้วยสิง่ ต่าง ๆ จำนวน 3 เช่น เจ้าหญงิ เป็นลูกคนสุดท้องในบรรดาพ่ีนอ้ ง 3 คน
8) อาจมีเพลงหรือบทประพันธส์ ัน้ ๆ หรือถ้อยคำที่ไม่มีความหมายแต่มลี ักษณะเป็นคาถาหรือ
คำปรศิ นา
9) ตัวละครที่ดีเปน็ ฝ่ายชนะ
อย่างไรก็ตาม นิทานประเภทนี้อาจไม่มีลักษณะของนิทานอย่างท่ีเคนเนธและแมรี คลาก ต้ัง
ข้อสังเกตไวก้ ็ได้ ดังนั้นประคอง นิมมานเหมินท์ (2551, หน้า 10) จึงสรุปลักษณะของนิทานมหัศจรรย์
นี้ไว้วา่ มลี กั ษณะสำคญั 4 ประการ คอื
1) เป็นเรอื่ งค่อนขา้ งยาว มหี ลายอนุภาคหรือหลายตอน
2) ดำเนินเร่อื งอยูใ่ นโลกแหง่ จินตนาการ ไมบ่ ง่ บอกสถานทหี่ รอื เวลาแน่นอน
3) ตัวละครเอกของเรื่องต้องผจญภัยหรือชะตากรรม ได้รับความช่วยเหลือจากมนุษย์หรือ
อมนษุ ย์ อาจแตง่ งานแล้วเปลยี่ นฐานะดีข้ึน
4) เกยี่ วขอ้ งกับอมนษุ ย์ อิทธิปาฏหิ ารยิ ์ หรือสงิ่ มหศั จรรย์เหลอื วิสัยมนุษย์
ตัวอย่างนิทานมหัศจรรย์ เช่น สโนไวท์ (Snow White) ซินเดอเรลลา (Cinderella) แฮนเซล
กับเกรเทล (Hansel and Gretel) เจ้าชายกบ (Frog Prince) เจ้าหญิงนิทรา (Sleeping Beauty)
โสภากับเจ้าป่า (Beauty and the Beast) เงือกน้อย (The Mermaid) นกทองคำ (The Golden
Bird) ทอมเด็กหัวแม่มือ (Tom Thumb) สำหรับนิทานมหัศจรรย์ของไทยนับว่าเป็นประเภทนิทานท่ี
พบจำนวนเรื่องมากที่สุด บางเรื่องมหี ลายสำนวน แพร่กระจายไปทุกภมู ิภาค เช่น สังข์ทอง จันทโครพ
โม่งป่า โสนน้อยเรือนงาม เจ้าพุทโธ พิกุลทอง นางอุทัย สุวรรณหงส์ จำปาสี่ต้น นางแตงอ่อน ลิ้นทอง
มโนห์ราหรอื เจ้าสธุ น ปลาบู่ทองหรอื นางอทุ ธรา นางสิบสอง รถเสน หรือพระรถ - เมรี แกว้ หนา้ มา้ หรือ
นางสัปดน สังข์ศิลปช์ ัยหรือสนิ ไซ เป็นตน้

26

5.4.2 นิทานชีวติ หรือนยิ ายชีวิต (Novella)
นิทานประเภทนี้ในภาษาอังกฤษใช้ชื่อว่า Novella นิทานชีวิตมักเป็นเรื่องขนาดค่อนข้างยาว
ตัวละครส่วนใหญ่เป็นคน อาจมีตัวละครทเ่ี ปน็ สตั ว์และอมนุษย์ มลี ักษณะคลา้ ยคลึงกับนิทานมหศั จรรย์
ตรงที่มีขนาดค่อนข้างยาว มีหลายอนุภาคหรือหลายตอน ที่ต่างกันคือ นิทานชีวติ มลี ักษณะการดำเนนิ
เรื่องคล้ายอยู่ในโลกแห่งความเป็นจริง ตัวละครมีลักษณะมนุษย์ธรรมดา อยู่ภายใต้อำนาจของความ
โลภ ความโกรธ และความหลง เช่นเดียวกับมนุษย์ที่เป็นปุถุชนทั้งหลาย (สารานุกรมไทยสำหรับ
เยาวชนฯ เล่ม 26, 2560, หน้า 9) ไม่ใช่ตัวละครวิเศษหรือมีของวิเศษ มีการบ่งบอกสถานที่ทีเ่ กิดเรือ่ ง
และช่อื ตวั ละครชดั เจน นักวิชาการบางคนจึงจัดนิทานประเภทนีเ้ ปน็ นิยายชวี ิต แม้นิทานชีวิตบางเร่ือง
อาจกล่าวถงึ อิทธิปาฏิหาริย์หรือความมหัศจรรย์ แตก่ ็จะมีลักษณะทผ่ี ู้อ่านผู้ฟงั เช่ือว่าเป็นสิ่งที่เป็นไปได้
มากกว่าอทิ ธิปาฏิหาริย์ท่ปี รากฏในนิทานมหัศจรรย์ เชน่ อิทธิปาฏิหารยิ ท์ ่ีเกิดจากไสยศาสตร์ ชาวบ้าน
ที่เล่าเรื่องประเภทนี้มักเชื่อว่าเป็นเรื่องที่เคยเกิดขึ้นจริง ประคอง นิมมานเหมินท์ (2551, หน้า 12)
ยกตวั อยา่ งนิทานชวี ิตว่าดังจะเห็นได้จากนิทานหลายเร่ืองในอาหรับราตรี เชน่ Sinbad the Sailor ซึ่ง
เสถียรโกเศศและนาคะประทีปแปลว่าสินบัทผู้เดินเรือ นิทานเรื่องนี้มีการกล่าวถึงสถานที่ เวลาที่เกิด
เหตุการณ์ และระบชุ ่อื ตัวละคร ดังความวา่
“ครั้งกาหลิบฮารนู อัลราสจิทเสวยราชสมบัตินครบฆั ดดั มชี ายอนาถาผู้หนึ่ง
ชื่อสนิ บัท รบั จ้างหาบหามหาเลยี้ งชีพ อาศยั อยใู่ นแคว้นแบทททั ชายพระนครบัฆดัด...”
สำหรับนิทานพื้นบ้านไทยที่มีลักษณะอย่างนิทานชีวิต เช่น ไกรทอง ขุนช้างขุนแผน พระลอ
เพราะทง้ั สามเรื่องนี้บอกชื่อตัวละคร ประวตั ิ บุคลกิ ลกั ษณะ ฐานะตำแหนง่ ของตัวละคร และสถานท่ีท่ี
เกิดเหตุการณ์อย่างชัดเจน ดังจะเห็นได้จากเรื่องไกรทองบอกว่าสถานที่ทีเ่ กิดเหตุการณ์คอื เมืองพิจิตร
ตวั ละครคอื นายไกรซ่งึ เป็นชาวนนทบุรีอาสาไปปราบจระเข้ท่ีพิจิตร เรอ่ื งขนุ ช้างขนุ แผนบอกว่าสถานที่
ที่เกิดเหตุการณ์คือสุพรรณบุรีและกาญจนบุรี ส่วนพระลอเชื่อว่าสถานที่ที่เกิดเหตุการณ์คือเมืองแพร่
ดว้ ยเหตุน้นี ทิ านชวี ติ ของไทยบางเร่ืองจึงมีลักษณะเป็นนิทานประจำถิ่นดว้ ย

5.4.3 นิทานวีรบุรุษ (Hero tale)
นทิ านวรี บรุ ุษมักเป็นเร่ืองราวที่อยู่ในอารยธรรมยุคแรก เชน่ ยคุ เรม่ิ ต้นครสิ ตกาลของตะวันตก
หรือยุคมหากาพย์ของอินเดีย เรื่องราวของวีรบุรุษสำคัญประจำเผ่าที่เล่าสืบกันมา เป็นนิทานขนาด
ค่อนข้างยาว ประกอบด้วยอนุภาคหลายอนุภาค เหตุการณ์หลายตอน อาจอยู่ในโลกจินตนาการหรือ
โลกที่ดูเหมือนเป็นจริง แม้ว่านิทานมหัศจรรย์และนิทานชีวิตจะมีพระเอกที่มีลักษณะเป็นวีรบุรุษ แต่
ต่างกับนิทานวีรบุรุษตรงที่นิทานวีรบุรุษเป็นนิทานที่เล่าถึงการผจญภัยของวีรบุรุษคนเดียวหลายคร้ัง
หลายหน และมักเล่าถึงการผจญภัยของวีรบุรุษที่มีความสามารถเหนือมนุษย์ เช่น เฮอร์คิวลิส เธซีอุส
เพอร์ซีอุส ของกรีก (ประคอง นิมมานเหมินท์, 2551, หน้า 13) พระรามในเรื่องรามายณะหรือ
รามเกียรติ์ พระอรชนุ ในมหาภารตยทุ ธ์ (ธวัช ปุณโณทก, 2553, หน้า 72)
สำหรับนิทานวีรบุรุษของไทยหมายถึงประวัติวีรบุรุษที่มีชื่อปรากฏอยูใ่ นประวัติศาสตร์ แต่ได้
นำเนื้อเรื่องมาผูกกับอิทธิปาฏิหาริย์มากกว่าที่จะเล่าตามข้อเท็จจริงตามการจดบันทึกประวัติศาสตร์

27

เช่น เรื่องขุนบรมหรือขุนบูฮม ปู่เจ้าลาวจก พระร่วง ท้าวแสนปม (ธวัช ปุณโณทก, 2553, หน้า 72)
นอกจากนี้ไกรทองก็น่าจะจัดเป็นนิทานวีรบุรุษได้ด้วย อย่างไรก็ตามจะสังเกตได้ว่านิทานวีรบุรุษของ
ไทยมักเกี่ยวพันกับเหตุการณ์ในประวัติศาสตร์หรือสถานท่ีในท้องถิ่น บางเรื่องคนในท้องถิ่นก็เชื่อว่า
เป็นเรอื่ งทเี่ กดิ ข้นึ จรงิ ในท้องถิน่ นั้น นทิ านวีรบุรษุ ของไทยบางเรื่องจงึ อาจสามารถจัดอยใู่ นประเภทของ
นิทานพ้ืนบ้านได้หลายประเภท

5.4.4 นทิ านประจำถ่นิ หรอื นิยายประจำถ่นิ (Local tradition, Local legend,
Migratory legend)

นิทานประเภทนี้ภาษาเยอรมันใช้ว่า sage ภาษาฝรั่งเศสเรียกว่า tradition Populaire ใน
ภาษาไทยอาจจัดเป็นตำนานประเภทหนึ่ง เป็นเรื่องเล่าเกี่ยวกับความเป็นมาของบุคคลและสถานที่ใน
ทอ้ งถน่ิ ท่เี ลา่ สบื ทอดกนั มาในทอ้ งถนิ่ ต่าง ๆ และมกั เป็นเรอ่ื งท่เี ชอื่ กนั มาว่าเคยเกดิ ข้นึ จรงิ มขี นาดความ
ยาวไม่แนน่ อน บางเรื่องสัน้ บางเร่ืองยาว มกั เป็นเรือ่ งแปลกพิสดารซง่ึ เชื่อว่าเคยเกิดข้ึนจริง ณ สถานที่
นั้น ๆ อาจบ่งบอกชื่อตวั ละครและสถานทีไ่ ว้อย่างชัดเจน เป็นเรื่องราวเกี่ยวกบั บคุ คลในประวตั ิศาสตร์
ของบ้านเมืองหรือบุคคลสำคัญในท้องถิ่น อธิบายความเป็นมาของสิ่งของหรือสถานที่ที่อยู่ในท้องถิ่น
อาจเป็นส่ิงทเี่ กดิ ข้นึ เองโดยธรรมชาติ เช่น ภูเขา เกาะ หนิ ลำธาร ถำ้ ฯลฯ หรอื ก่อสร้างขึน้ มาก็ได้ เช่น
เจดีย์ต่าง ๆ เช่น เรื่องพระยากงพระยาพานเป็นเรื่องเล่าให้ทราบถึงความเป็นมาของพระปฐมเจดีย์ใน
จังหวัดนครปฐม ตาม่องล่ายเป็นเรื่องเล่าเกี่ยวกับความเป็นมาของสถานที่ที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติ เช่น
เกาะและเขาต่าง ๆ ในบรเิ วณจังหวัดตราด ชลบรุ ี ประจวบครี ขี นั ธ์

5.4.5 นิทานอธบิ ายเหตุ (Explanatory, Etiological tale)
นิทานอธิบายเหตุเป็นเรื่องที่อธิบายถึงกำเนิดหรือความเป็นมาของสิ่งที่เกิดขึ้นในธรรมชาติ
อาจอธิบายถึงกำเนิดหรือความเป็นมาของสิ่งที่เกิดขึ้นในธรรมชาติ กำเนิดของสัตว์บางชนิด สาเหตุที่
สตั วบ์ างชนิดมีรปู ร่างลกั ษณะตา่ ง ๆ กำเนดิ ของต้นไม้หรือดอกไม้ ความเป็นมาของดวงดาว เปน็ ต้น ใน
ภาษาไทยอาจถือเปน็ ตำนานประเภทหนึ่ง นทิ านประเภทนี้มกั สั้นและเล่าอยา่ งตรงไปตรงมา เช่น ทำไม
ขา้ วเม็ดเล็ก ทำไมควายไม่มีฟันบน เหตทุ ง่ี ูเหลอื มไมม่ ีพิษ ทำไมจึงเรียกหมาวา่ หมา เหตุที่กระดองเต่ามี
ลวดลาย
นิทานอธิบายเหตุหรือการอธิบายเหตุถึงกำเนิดรวมถึงความเป็นมาของส่ิงต่าง ๆ นี้ แต่ละชาติ
อาจอธิบายเรื่องราวไม่เหมือนกนั ข้ึนอย่กู ับจินตนาการของคนในชาตินน้ั ๆ เชน่ รอยดำทป่ี รากฏในดวง
จันทร์ แต่ละชาติก็มีเรื่องเล่าอธิบายต่าง ๆ กันไป เช่น ไทยอธิบายว่าเป็นรูปกระต่ายกำลังตำข้าว
อนิ เดยี อธิบายว่าเป็นรูปกระต่ายที่บำเพ็ญความดงี ามยอมสละชีวติ ของตนเป็นทาน เลยมรี ูปปรากฏเป็น
อนุสรณ์อยู่บนดวงจันทร์ พม่าเล่าว่าเป็นรูปชายแก่ตำข้าวและมีกระต่ายนั่งอยู่ข้าง ๆ คอยกินแกลบ
ส่วนลาวอธบิ ายว่าเป็นรูปช่างเหลก็ เปน็ ตน้ (ประคอง นมิ มานเหมนิ ท์, 2551, หนา้ 17)

28

5.4.6 ตำนานปรมั ปรา (Myth)
ตำนานปรัมปรานี้บางทเี รียกว่าเทวปกรณ์ หรือเทพปกรณัม (ประคอง นิมมานเหมนิ ท์, 2551,
หน้า 18) เป็นเรื่องอธบิ ายถงึ กำเนิดของจักรวาล โครงสร้างและระบบจกั รวาล กำเนิดโลก มนุษย์ สัตว์
พชื ปรากฏการณท์ างธรรมชาติ เชน่ ลม ฝน กลางวนั กลางคืน ฟ้าร้อง ฟา้ ผ่า สรุ ยิ คราสและจนั ทรคราส
ความเป็นมาของชนชั้นผู้นำ ลำดับชั้นและบทบาทหน้าที่ของมนุษย์ ประเพณี พิธีกรรมและการ
ประพฤตปิ ฏิบัติต่าง ๆ ซึง่ เซอร์ จแี อล กอมม์ ใหค้ วามเห็นว่าตำนานปรัมปราเป็นสาระความรู้ท่ีอธิบาย
เรอื่ งราวของส่งิ ตา่ ง ๆ ในสมัยกอ่ นยุควิทยาศาสตร์ เรือ่ งราวท่ีอธิบายจึงแสดงถึงความเชื่อทางศาสนา มี
เรอ่ื งของเทพหรือบคุ คลก่งึ คนกงึ่ เทพด้วย (ประคอง นมิ มานเหมนิ ท์, 2551, หนา้ 18)
สำหรับนทิ านพ้นื บ้านของไทยที่กล่าวถงึ โลก จักรวาล เทวดา กำเนดิ มนุษย์และสัตว์ ตลอดจน
บทบาทหน้าที่ของเทวดาและผู้ปกครองแผ่นดินมีอยู่บ้างแต่ไม่มากนัก เท่าที่พบมีอยู่ในนิทานพื้นบ้าน
ภาคเหนือและภาคอสี าน แบง่ เป็นตำนานเก่ียวกับกำเนิดโลกและมนุษย์ ตำนานเกย่ี วกับเทวดาที่คอยดู
ฝนฟ้าให้แก่มนุษย์ ตำนานเกี่ยวกับกำเนิดกษัตริย์ ตำนานเกี่ยวกับพระอาทิตย์พระจันทร์ จันทรคราส
และสรุ ยิ คราส ตำนานเกย่ี วกบั ฟ้าแลบฟา้ รอ้ ง (ประคอง นมิ มานเหมนิ ท,์ 2551, หนา้ 95 - 103)

5.4.7 นิทานสตั ว์ (Animal tale)
นิทานสัตว์เป็นเรื่องที่สัตว์เป็นตัวเอก โดยทั่วไปมักแสดงให้เห็นความฉลาดของสัตว์ชนิดหนึ่ง
และความโง่เขลาของสัตว์อีกชนิดหนึ่ง นิสัย การกระทำ หรือพฤติกรรมที่ดีและไม่ดีของสัตว์ในเรื่อง
สัตว์ที่เป็นตัวโกงหรือกระทำพฤติกรรมไม่ดี กลั่นแกล้งเอาเปรียบคนหรือสัตว์อื่นจะได้รับความ
เดือดร้อน สัตว์ที่โง่เขลาถูกหลอกลวงหรือตกในสถานการณ์ท่ีลำบาก นิทานประเภทนี้มีเจตนาจะสอน
จริยธรรมหรอื คติธรรมอยา่ งใดอย่างหน่ึง จัดเป็นนทิ านคติ (fable) ก็ได้ เชน่ นทิ านอสี ปเร่ืองหมาป่ากับ
ลูกแกะ หนูนากับหนูเมือง ลูกหมูกับสองสหาย มดกับตั๊กแตน ส่วนนิทานพื้นบ้านของไทยที่จัดอยู่ใน
ประเภทนทิ านสัตว์ เชน่ กระตา่ ยตื่นตูม จระเขก้ ับลงิ ไอ้คกเจา้ ปัญญา เปน็ ต้น

5.4.8 นิทานมุกตลก (Jest, Humourous anecdote, Merry tale, Numskull tale)
นทิ านมุกตลกมักมีขนาดสัน้ โครงเรื่องไม่ซับซ้อน มเี พยี งอนภุ าคเดียว ตวั ละครอาจเป็นมนุษย์
หรอื สตั ว์กไ็ ด้ จดุ สำคัญของเรอื่ งอยู่ทค่ี วามไม่นา่ เป็นไปได้ต่าง ๆ มุง่ สร้างความขบขันใหแ้ กผ่ ฟู้ ัง
นิทานมกุ ตลกอาจแบ่งออกได้เป็น 2 ประเภทใหญ่ ๆ คอื เร่ืองทม่ี ีลกั ษณะหยาบโลน และเร่ือง
ที่ไมห่ ยาบโลน
นิทานมุกตลกที่มีลักษณะหยาบโลน เช่น เรื่องเกี่ยวกับพรหมจรรย์กับราคะวิตถาร ในมุกตลก
ของไทยผู้ที่ถูกล้อเลียนส่วนใหญ่คือผู้ประพฤติพรหมจรรย์ ได้แก่ พระภิกษุและชี รวมทั้งผู้ที่เคยบวช
เรียนนาน ๆ แล้วสึก และในบรรดาเครือญาติด้วยกันซึ่งสังคมไม่ยอมรับ เช่น ลูกเขยกับแม่ยาย พี่เขย
กับนอ้ ยเมยี และพอ่ ผวั กบั ลูกสะใภ้
ส่วนเรื่องมุกตลกที่ไม่หยาบโลน เช่น เรื่องที่มีแนวคิดเกี่ยวกับความเกียจคร้าน ความฉลาด
ความโง่ คนต่างชาติต่างถิ่น นิทานมุกตลกที่นิยมเล่ากันในสังคมไทยมีจำนวนมาก แนวคิดสำคัญที่
ปรากฏบ่อยมี 7 ประการ คือ ความฉลาด ความโง่ ความเกียจคร้าน เรื่องเพศ คนพิการ ผู้มีสถานะสูง

29

ในสังคม และคนต่างถิ่นหรือต่างชาติ นิทานมุกตลกของไทย เช่น ศรีธนญชัย นายดัน มุกตลกเกี่ยวกับ
พระ เณร ชี เร่อื งเพศ ความพิการ เปน็ ตน้

สตธิ ทอมป์สนั ไดป้ ระมวลนทิ านมกุ ตลกไดเ้ ปน็ 16 แบบ ไดแ้ ก่
1) นิทานที่มีแนวคิดเร่อื งความฉลาด
2) นทิ านทีม่ ีแนวคิดเร่อื งความโงเ่ ขลา
3) การชนะการแข่งขันด้วยกลลวง
4) การตอ่ รองแบบกลลวง
5) ขโมยและการหลอกตม้
6) การหนีโดยใช้กลลวง
7) การลอ่ ลวงและผดิ ประเวณี
8) กลลวงทีท่ ารณุ
9) กลลวงโดยวธิ ีแขง่ ขัน
10) การปลอมแปลง
11) การกล่าวหาท่ผี ดิ
12) ภรรยาท่เี ลว
13) ความเกยี จคร้าน
14) คนหูหนวก
15) นกั บวช
16) นิทานโกหกหรือเรื่องโม้
ส่วนธวัช ปุณโณทก (2553, หน้า 202 – 206) แบ่งนิทานมุกตลกตามแนวเรื่องของนทิ านเป็น
7 ประเภท คือ
1) นิทานมุกตลกประเภทเจ้าปัญญา
2) นทิ านมุกตลกประเภทความโงเ่ งา่
3) นิทานมกุ ตลกประเภทความเกียจคร้าน
4) นิทานมุกตลกทางเพศ
5) นิทานมกุ ตลกคนพิการ
6) นทิ านมุกตลกนักบวช
7) นทิ านมุกตลกประเภทเรือ่ งโม้

5.4.9 นิทานศาสนา (Religious tale)
นิทานประเภทนเี้ ปน็ เรอื่ งเก่ียวกับศาสนา แต่ไมใ่ ชเ่ ทวปกรณ์ (ประคอง นมิ มานเหมนิ ท์, 2551,
หน้า 24) เช่น เรื่องเล่าเกี่ยวกับพระเยซูและนักบุญต่าง ๆ ในคริสต์ศาสนาซึ่งไม่ปรากฏในพระคัมภีร์
เช่น เรื่องพระเยซูและนักบุญปีเตอร์ให้พรชาวนายากจนคนหนึ่ง ซึ่งให้การต้อนรับอย่างดียิ่ง เรื่องเล่า
เกีย่ วกับพระเจ้าปลอมตัวเป็นคนขอทานไปทดสอบความมนี ำ้ ใจของคน หรอื พระพุทธเจา้ และพระสาวก

30

ซึ่งไม่มีในพระไตรปิฎก นิทานเหล่านี้ตามทัศนะของผู้เล่ามักถือว่าเป็นเรื่องจริง (ประคอง นิมมานเห
มินท์, 2551, หน้า 24) ตัวอย่างนิทานศาสนาของไทย เช่น ตำนานพระพุทธเจ้าห้าพระองค์ ประเพณี
กินสลาก ตำนานพระพุทธบาท เรอ่ื งพระยาชมพู เปน็ ต้น

ทั้งนี้ นิทานศาสนาของไทยบางเรื่องอาจจัดเป็นนิทานประเภทตำนานก็ได้ เป็นนิทานอธิบาย
เหตุกไ็ ด้ นอกจากนบี้ างเรือ่ งก็มีลักษณะอยา่ งนิทานมหศั จรรย์ดว้ ย

5.4.10 นิทานเร่ืองผี (Ghost tale)
นิทานประเภทนี้มีผีเป็นตัวละครและแสดงบทบาทร่วมกับมนุษย์ เนื้อเรื่องเป็นเรื่องเกี่ยวกับผี
ผีบางประเภทไม่ปรากฏชัดว่ามาจากไหน เกิดขึ้นได้อย่างไร บางประเภทเป็นวิญญาณของคนที่ตายไป
แล้วกลับมาหลอกหลอนผู้ที่มีชีวิตอยูด่ ้วยรูปร่างและวิธีการต่าง ๆ นิทานผีนี้มีอยู่ในทุกสังคม (ประคอง
นิมมานเหมินท์, 2551, หน้า 25) เช่น เรื่องผีพราย แม่นาคพระโขนง ผีบ้านผีเรือน ผีนางตะเคียน ผี
ตามหอพัก เป็นตน้

5.4.11 นิทานเข้าแบบ (Formula tale)
นิทานเข้าแบบคือนิทานที่มีแบบแผนในการเล่า (pattern) พิเศษ นิทานประเภทนี้จึงให้
ความสำคัญกับแบบแผนในการเล่ามากกว่าโครงเรื่อง เล่าเพื่อความสนุกสนานของผู้เลา่ และผ้ฟู ังโดยแท้
บางเรื่องอาจใช้ในการเล่นเกม มีหลายแบบ เช่น นิทานลูกโซ่ นิทานหลอกผู้ฟัง นิทานไม่จบเรื่อง และ
นิทานไม่รู้จบ
นิทานลกู โซ่ มักเป็นเร่อื งเก่ียวกบั เหตุการณ์หนงึ่ ท่เี กดิ ข้ึนซ้ำหลายครั้ง หรือเกยี่ วกับส่ิงหลายส่ิง
มกี ารแจกแจงเรียงลำดับ เน้อื เร่อื งของนทิ านจะเล่าวนกลับมาที่เร่อื งเดิม เช่น เรอื่ งโซโลมอน กรนั ดี เลา่
ว่า ชายคนหนึ่งชื่อโซโลมอน กรันดี เกิดวันจันทร์ ไปโรงเรียนวันอังคาร ทำงานวันพุธ แต่งงานวัน
พฤหัสบดี ป่วยวันศุกร์ ตายวันเสาร์ และฝังศพวันอาทิตย์ แล้วก็จบเรื่อง (ประคอง นิมมานเหมินท์,
2551, หนา้ 26)
นิทานเรื่องยายกับตา เรื่องเล่าว่ายายกะตาปลูกถั่วปลูกงาให้หลานเฝ้า หลานไม่เฝ้า กามากิน
ถวั่ กินงาเจ็ดเมล็ดเจ็ดทะนาน ยายมายายก็ดา่ ตามาตาก็ตี หลานร้องไหไ้ ปหานายพราน ขอให้ช่วยยงิ กา
เพราะกากินถั่วกินงาเจ็ดเมล็ดเจ็ดทะนาน ยายมายายก็ด่า ตามาตาก็ตี นายพรานตอบว่า “ไม่ใช่ธุระ
อะไรของขา้ ” หลานจงึ ไปหาหนู ขอให้ชว่ ยกัดสายธนูนายพราน เพราะนายพรานไมช่ ่วยยิงกา กากินถั่ว
กินงาเจ็ดเมล็ดเจ็ดทะนาน ยายมายายก็ด่า ตามาตาก็ตี หนูตอบว่า “ไม่ใช่ธุระอะไรของข้า” หลานจึง
ไปหาแมว ขอให้แมวชว่ ยกัดหนู เพราะหนูไม่ชว่ ยกัดสายธนนู ายพราน นายพรานไมช่ ่วยยิงกา กากินถั่ว
กินงาเจ็ดเมล็ดเจด็ ทะนาน ยายมายายก็ด่า ตามาตาก็ตี แมวตอบว่า “ไม่ใช่ธุระอะไรของข้า” หลานจงึ
ไปหาหมา ขอให้ชว่ ยกัดแมว เพราะแมวไมช่ ่วยกดั หนู หนไู ม่ช่วยกัดสายธนนู ายพราน นายพรานไม่ช่วย
ยิงกา กากนิ ถ่ัวกนิ งาเจด็ เมล็ดเจด็ ทะนาน ยายมายายก็ด่า ตามาตาก็ตี หมาตอบว่า “ไมใ่ ช่ธุระอะไรของ
ข้า” หลานจึงไปหาค้อน ขอให้ค้อนตหี วั หมา เพราะหมาไมช่ ว่ ยกดั แมว แมวไม่ช่วยกดั หนู หนไู ม่ช่วยกัด
สายธนูนายพราน นายพรานไม่ช่วยยิงกา กากินถั่วกินงาเจ็ดเมล็ดเจ็ดทะนาน ค้อนตอบว่า “ไม่ใช่ธุระ
อะไรของข้า” หลานจงึ ไปหาไฟให้มาชว่ ยไหม้ค้อน ไฟตอบวา่ "ไมใ่ ช่ธรุ ะอะไรของขา้ " หลานจึงไปหาน้ำ

31

ให้ช่วยดับไฟ น้ำตอบว่า "ไม่ใช่ธุระอะไรของข้า" หลานจึงไปหาตลิ่งให้พังทบั น้ำ ตลิ่งตอบวา่ "ไม่ใช่ธุระ
อะไรของข้า" หลานจึงไปหาช้างให้ช่วยถล่มตลิ่ง ช้างตอบว่า "ไม่ใช่ธุระอะไรของข้า" หลานจึงไปหา
แมลงหวี่ให้ช่วยตอมตาชา้ ง แมลงหวี่ตอบว่า "ข้าจะช่วยตอมตาช้าง ให้ตาเน่าทั้งสองข้าง" ช้างตกใจจึง
รีบจะไปช่วยถล่มตลิ่ง ตลิ่งจึงรับจะไปช่วยพังทับน้ำ น้ำจึงรับจะไปช่วยดับไฟ ไฟจึงรับจะไปไหม้ค้อน
ค้อนจึงรับจะไปย้อนหัวหมา หมาจึงรับจะไปกัดแมว แมวจึงรับจะไปกัดหนู หนูจึงรับจะไปกัดสายธนู
ของนายพราน นายพรานจึงรับจะไปช่วยยิงกา กาจึงเอาถั่วเอางาเจ็ดเมล็ดเจ็ดทะนานมาคืน หลานจึง
เอาถั่วเอางาไปให้แก่ยายกะตา ยายกะตาก็เลิกตีหลานตั้งแต่นั้นมา จะเห็นได้ว่าเนื้อเรื่องจะเล่า
ต่อเนื่องกันไปคลา้ ยลกู โซท่ รี่ อ้ ยเรยี งกนั ไป

นิทานหลอกผฟู้ ัง เปน็ นทิ านทผี่ ู้เลา่ เลา่ เพ่อื หลอกใหผ้ ฟู้ งั เปน็ ตวั ตลก (ประคอง นิมมานเหมินท์,
2551, หนา้ 28) เพอ่ื สรา้ งความสนุกสนานเปน็ หลัก ผูเ้ ล่ามักใชว้ ธิ ใี ห้ผู้ฟงั มีส่วนร่วมในการเล่าด้วย เช่น
ใหต้ อบคำถาม โดยผฟู้ ังคิดว่าน่าจะเป็นคำตอบที่ถูกต้อง แต่ผ้เู ล่าจะบอกวา่ ไม่ถกู แลว้ เฉลยคำตอบท่ีน่า
ขันหรือฟังดูขาดเหตุผลแทน ดังตัวอย่างเรื่องเล่าว่าชายคนหนึ่งสูบซิการ์ในรถไฟ ซิการ์ของเขาตก
ออกไปนอกรถ สนุ ัขตวั หน่ึงกระโดดตามไปอยา่ งว่องไว พอรถแล่นไปถงึ อีกสถานีหน่งึ สนุ ัขตัวนั้นก็น่ังรอ
อยู่ ถามว่าอะไรอยู่ในปากของสุนัข (ผู้ฟังบางคนอาจตอบว่าซิการ์อยู่ในปากสุนัข) คำตอบที่ผู้เล่าเฉลย
คอื ลน้ิ ของมัน เป็นต้น

นิทานไม่จบเร่ือง เป็นนิทานที่ผูเ้ ล่าเลา่ เพื่อหยอกเย้าให้ผู้ฟังเกิดความสนุกสนานหรือรำคาญท่ี
ถูกเซ้าซี้ ผู้เล่าจะเริ่มเรื่องอย่างน่าสนใจแล้วก็หยุดเล่าอย่างกะทันหัน ให้เห็นว่าเรือ่ งจบแลว้ ทัง้ ๆ ที่ยัง
ไม่น่าจะจบ เช่น มีสุนัขตัวหนึ่ง สีขาว ขนฟู ชอบเห่าบ๊อก ๆ สุนัขตัวนี้ชื่อว่าจบ (ประคอง นิมมานเห
มินท,์ 2551, หนา้ 29) เป็นต้น

นิทานไม่รู้จบ เป็นนิทานที่สามารถเล่าไปได้เรื่อย ๆ ไม่มีวันจบ นิทานไม่รู้จบของไทยมักเร่ิม
เรื่องด้วยการปูพื้นเรื่องให้น่าสนใจจนผู้ฟังติดตามฟังอย่างตั้งอกตั้งใจ แล้วพอถึงตอนหนึ่งก็จะหยุดเลา่
ผู้ฟังคาดว่าน่าจะมีอะไรน่าสนใจต่อไปก็จะคะยั้นคะยอให้เล่า ผู้เล่าก็จะเล่าออกมาทีละประโยค โดย
เปลี่ยนจำนวนเลขเท่านั้น จึงทำให้สามารถเล่าได้นานเท่าที่ผูเ้ ล่าหรือผู้ฟังต้องการโดยท่ีเรื่องไม่มีวันจบ
ปกตผิ ู้ฟงั มักจะรำคาญจนต้องบอกใหห้ ยุดเล่า เช่น เจ้าสงิ โตเป็นสตั ว์ป่าที่มีอำนาจมาก ทีนี้มันอยากฟัง
นิทานไม่รู้จักจบ ถ้าใครเล่าจบ มันจะทำร้ายทันที กัดเสียตายทันที สัตว์ก็ถูกมันทำร้ายเรื่อย มันมาหา
สัตว์ให้เล่านิทานไม่รู้จบนี้ไปทั่วทั้งป่าก็ไม่มีใครเล่าได้ วันหนึ่งก็ไปเจอสุนัขจิ้งจอกเจ้าเล่ห์เข้า สุนัข
จิ้งจอกก็บอกว่าเขานี้เล่าได้ นิทานไม่รู้จบ สิงโตจึงถามย้ำอีกว่า เจ้านี่จะเล่าได้แน่หรือ สุนัขจิ้งจอกจึง
ตอบว่า ได้ซิ ทำไมจะไม่ได้กะอีสมบัตินิทานไม่รู้จักจบ ดังนั้นสุนัขจิ้งจอกก็เล่าว่า กาลครั้งหนึ่ง มี
ชาวประมงคนหนึ่ง แกหากินทางทอดแหมานานหลายปีแล้ว ก็ทอดได้มั่งไม่ได้มั่ง ใช้เลี้ยงครอบครวั มา
ตลอด วันหนึ่งเขาไปทอดแหที่ชายคลองแห่งหนึ่ง เมื่อหว่านแหลงไป ปลาติดเป็นจำนวนมากก็ดึงแห
ขึ้นมา ในขณะที่ดึงแหขึ้นมานั้นก็พบว่าแหขาดไปรูหนึ่ง ได้มีปลาตัวที่หนึ่งมันลอดไป แล้วก็หยุดเสีย
สุนัขจิ้งจอกมันก็หยุดเฉยเสีย สิงโตก็ถามว่า แล้วว่ายังไงวะ เขาก็บอกว่าปลาตัวทีส่ องมันก็หลุดออกไป
แล้วมันก็หยุดเสยี อีก พอถามทีไร มันก็บอกว่าปลาตวั ทส่ี ามก็หลุดไป ตวั ที่สกี่ ห็ ลุดไปเรื่อย ๆ ... ไม่รู้จบ
(ปัญญาอนั ดามนั , 2562, ออนไลน์)

32

สำหรับ “ประเภทของนิทานพื้นบ้านไทย” นั้น ประคอง นิมมานเหมินท์ (2551, หน้า 95 -
169) ได้ประยุกต์รูปแบบนิทานพื้นบ้านของสติธ ทอมป์สัน นำมาจัดประเภทของนิทานพื้นบ้านไทย
สามารถแบ่งนิทานพื้นบ้านไทยได้เป็น 11 ประเภท ได้แก่ 1) นิทานเทวปกรณ์หรือตำนานปรัมปรา
(myth) 2) นิทานมหัศจรรย์ (fairytale) 3) นิทานชีวิต (novella) 4) นิทานประจำถิ่น (legend)
5) นิทานคติสอนใจ (didactic tale) 6) นิทานอธิบายสาเหตุ (explanatory tale) 7) นิทานเรื่องสัตว์
(animal tale) 8) นิทานเรื่องผี (ghost story) 9) นิทานมุกตลก (joke) 10) นิทานเรื่องโม้ (tall tale)
และ 11) นทิ านเขา้ แบบ (formula tale) ท้งั นี้ เปน็ ท่ีนา่ สงั เกตวา่ ประเภทนิทานพน้ื บ้านไทยที่ประคอง
นิมมานเหมินท์จัดกลุ่มนั้นไม่มีนิทานวีรบุรุษ แต่มีนิทานคติสอนใจ ซึ่งแตกต่างจากประเภทของนิทาน
พ้นื บ้านตามแนวคิดของสตธิ ทอมปส์ ัน

นอกจากนี้จะเห็นได้ว่านิทานพื้นบ้านไทยบางเรือ่ งมลี กั ษณะตรงและจัดลงประเภทใดประเภท
หนึ่งตามรูปแบบของสติธ ทอมป์สันได้ แต่นิทานพื้นบ้านไทยบางเรื่องอาจมีบางส่วนตรงกับนิทาน
ประเภทหนึง่ บางส่วนอาจจัดเปน็ นิทานพื้นบา้ นอีกประเภทหนึ่งได้หลายประเภท เชน่ เร่ืองไกรทอง ซ่ึง
มีลักษณะเป็นเรื่องเล่าคล้ายชีวิตจริง มีการระบุสถานที่ มีชื่อบุคคล ก็อาจจัดว่าเป็นนิทานพื้นบ้าน
ประเภทนิทานชีวิตได้ แต่ในขณะเดียวกันชาวพิจิตรและชาวนนทบุรีก็เชื่อว่าไกรทองเป็นวีรบุรุษของ
ทอ้ งถ่ินตนทีป่ ราบจระเข้ยักษ์ได้สำเร็จ เรอ่ื งไกรทองจึงอาจจดั เปน็ นทิ านวรี บุรษุ อีกทง้ั ยังเปน็ เรื่องที่เล่า
และรู้จักกันดีในจังหวัดพิจิตรและนนทบุรี เรื่องไกรทองก็อาจจัดเป็นนิทานประจำถิ่นได้อีกด้วย
เช่นเดียวกับเรื่องพระร่วงหรือพระร่วงวาจาสิทธ์ิ อาจจัดเป็นได้ทั้งนิทานวีรบุรุษหรือนิทานประจำถ่ิน
สโุ ขทยั กไ็ ด้ เรอื่ งขุนช้างขนุ แผนก็อาจจัดเปน็ นทิ านชวี ิตก็ได้ นทิ านประจำถนิ่ สพุ รรณบรุ ี กาญจนบุรีก็ได้
เปน็ ต้น

จะเห็นได้ว่านิทานพื้นบ้านเป็นมรดก รวมทั้งเป็นภูมิปัญญาทางความคิดและวัฒนธรรมของ
มนุษย์มาช้านาน ทุกสังคมมีนิทานเลา่ สืบต่อกันมาและสะท้อนความรู้สึกนึกคิดของคนในแต่ละท้องถ่ิน
สำหรับนิทานพื้นบ้านไทยก็มีความสำคัญและมีบทบาทต่อสังคมไทยมาช้านาน ปัจจุบันมีการศึกษา
นิทานพื้นบ้านไทยในรูปแบบต่าง ๆ และนิทานพื้นบ้านไทยก็ถูกปรับเปลี่ยน นำเสนอผ่านสื่อต่าง ๆ ที่
ทนั สมยั สอดคลอ้ งกับความนยิ มในสงั คม

33

แบบฝกึ หัดท้ายบทที่ 1

จงตอบคำถามต่อไปนี้

1. จงอธบิ ายความหมายของคำว่านิทานและนทิ านพนื้ บ้าน
2. นิทานพ้นื บ้านมีลกั ษณะสำคัญอยา่ งไรบา้ ง
3. องค์ประกอบของการเลา่ นิทานพ้นื บ้านมีอะไรบา้ ง จงอธบิ ายและยกตัวอย่างมาให้เขา้ ใจ
4. กฎเกี่ยวกับนิทานพื้นบ้านของเอกเซล โอลริค (Axel Olrik) คืออะไร จงอธิบายและ
ยกตัวอย่างเปรียบเทยี บกับนิทานพืน้ บา้ นไทย
5. นิทานพื้นบ้านแบ่งเป็นประเภทต่าง ๆ ได้อย่างไรบ้าง จงอธิบายพร้อมยกตัวอย่างนิทาน
พื้นบ้านไทยประกอบ
6. จงเล่านิทานพนื้ บ้านไทยในทอ้ งถ่นิ ทน่ี สิ ติ อาศยั อยู่และวเิ คราะหว์ า่ นิทานพ้นื บ้านไทยท่ีเลือก
มาเลา่ นั้นจดั เปน็ นทิ านประเภทใด และเพราะอะไรนสิ ติ จึงจัดให้เปน็ นทิ านประเภทนน้ั

บรรณานกุ รม

กรมส่งเสริมวัฒนธรรม. (2559). วรรณกรรมพื้นบ้าน: มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ.
กรงุ เทพฯ: กรมสง่ เสริมวัฒนธรรม กระทรวงวฒั นธรรม.

กิ่งแกว้ อตั ถากร. (2519). นิทานพ้ืนเมอื ง ใน คติชนวิทยา เอกสารนิเทศการศึกษา ฉบบั ท่ี 184. กรุงเทพฯ
: หน่วยศึกษานิเทศก์ กรมการฝกึ หัดคร.ู

กุหลาบ มัลลิกะมาส. (2516). คติชาวบา้ น. กรงุ เทพฯ: ส่วนทอ้ งถน่ิ .
กุหลาบ มลั ลกิ ะมาส. (2543). นทิ านชาวบา้ น. วารสารสถาบนั วิจัยศลิ ปวฒั นธรรม มหาวิทยาลยั

ศรีนครินทรวโิ รฒ. 1(2) มกราคม - มิถนุ ายน: 5 – 12.
โครงการสารานุกรมไทย โดยพระราชประสงค์ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. (2550). สารานุกรม

ไทยสำหรับเยาวชน โดยพระราชประสงคใ์ นพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยหู่ ัว เล่ม 26. กรงุ เทพฯ:
โครงการสารานกุ รมไทย โดยพระราชประสงค์ในพระบาทสมเด็จพระเจา้ อยหู่ ัว.
เจือ สตะเวทิน. (2517). คติชาวบา้ นไทย. กรงุ เทพฯ: โรงพมิ พส์ ุทธิสารการพมิ พ.์
ถวัลย์ พ่ึงเงิน. (2552). นทิ านพื้นบา้ น. กรุงเทพฯ: โอเดียนสโตร์.
ธวชั ปุณโณทก. (2553). นทิ านพ้ืนบา้ น. นนทบุรี: ปนั ร.ู้
ประคอง นมิ มานเหมินท์ (2551). นทิ านพืน้ บา้ นศกึ ษา (พมิ พค์ ร้ังที่ 3). กรงุ เทพฯ: โครงการเผยแพร่
ผลงานวชิ าการ คณะอักษรศาสตร์ จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั .
ปญั ญาอันดามัน (2562). ไม่รู้จบ : นทิ าน. เขา้ ถงึ เมอื่ 28 พฤศจกิ ายน 2562, เข้าถึงจาก
http://panyaandaman.com/index/dataknowledge?id=608
ภิญโญ จิตต์ธรรม. (2526). แนวทางการศึกษาวรรณกรรมท้องถิ่น. สงขลา: วิทยาลัยครูสงขลา.
(เอกสารอัดสำเนา).

34

มหาวิทยาลยั เชยี งใหม.่ (2562). ฐานข้อมูลนทิ านพืน้ บ้านล้านนา. เขา้ ถึงเมื่อ 6 มิถุนายน 2562, เข้าถึง
จาก http://lannakadee.cmu.ac.th/area1/story/index.php?pid=135

ราชบณั ฑิตยสถาน. (2556). พจนานุกรม ฉบบั ราชบณั ฑติ ยสถาน พ.ศ. 2554 (พิมพค์ รั้งที่ 2).
กรุงเทพฯ: นานมีบุ๊ค พลับลิเคชัน่ .

วิเชยี ร เกษประทุม. (2550). นิทานพน้ื บา้ น. กรุงเทพฯ: พฒั นาศึกษา.
ศิราพร ฐิตะฐาน. (2523). ทฤษฎีการแพร่กระจายของนิทาน. กรุงเทพฯ: สำนักงานคณะกรรมการ

วฒั นธรรมแหง่ ชาต.ิ
สำนกั งานราชบัณฑิตยสภา. (2560). พจนานกุ รมศัพทว์ รรณกรรม ฉบับราชบัณฑติ ยสภา (ฉบับแกไ้ ข

เพ่ิมเตมิ ) (พมิ พค์ รง้ั ที่ 2). กรุงเทพฯ : สำนกั งาน.
สกุ ัญญา สจุ ฉายา. (2556). วรรณกรรมมขุ ปาฐะ. กรุงเทพฯ: โครงการเผยแพร่ผลงานวิชาการ คณะ

อักษรศาสตร์ จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลยั .
สุกญั ญา สจุ ฉายา. (2557). วรรณคดีนทิ านไทย (พิมพค์ ร้ังท่ี 2). กรุงเทพฯ : โรงพิมพแ์ ห่งจฬุ าลงกรณ์

มหาวทิ ยาลัย.
เสาวลกั ษณ์ อนันตศานต.์ (2548). การศึกษานทิ านพ้นื บา้ น. กรงุ เทพฯ : มหาวิทยาลยั รามคำแหง.
เอนก นาวิกมลู . (2561). ประวตั ิศาสตรเ์ มขลา - รามสรู – ขวานรามสูร. ศลิ ปวฒั นธรรม, เผยแพรเ่ มื่อ

8 กรกฎาคม 2561, เข้าถึงจาก https://www.silpa-mag.com/history/article_18139.

บทท่ี 2

เนอ้ื หาและแนวคดิ ของนิทานพื้นบา้ น

ความมงุ่ หมายของบทเรียน

1. เพื่อใหผ้ ู้เรยี นมีความรคู้ วามเข้าใจ สามารถเลา่ และวิเคราะหเ์ นอื้ หาของนทิ านพื้นบ้านได้
2. เพ่อื ใหผ้ ูเ้ รียนเขา้ ใจและวิเคราะห์แนวคดิ ต่าง ๆ ท่ปี รากฏในนทิ านพน้ื บา้ นได้

เนอื้ หาของบทเรียน

1. เน้ือหาของนทิ านพืน้ บา้ น
1.1 เนอ้ื หาเก่ยี วกบั ความมหัศจรรย์
1.2 เนือ้ หาเกย่ี วกบั ศาสนาและคำสอน
1.3 เน้ือหาเกย่ี วกบั การอธิบายเหตแุ ละเรือ่ งเล่าประจำถ่ินตา่ ง ๆ
1.4 เน้ือหาเกีย่ วกบั มกุ ตลกขบขนั
1.5 เนือ้ หาเก่ียวกบั เร่ืองผี

2. แนวคิดของนทิ านพืน้ บา้ น
2.1 แนวคดิ ทส่ี อดคลอ้ งกบั หลกั พระพทุ ธศาสนา
2.2 แนวคดิ ทีส่ อดคลอ้ งกบั การดำเนนิ ชวี ิต

วิธีการสอนและกิจกรรม

1. การบรรยาย
2. การอภิปราย
3. กิจกรรมเลา่ นิทานพน้ื บ้าน
4. ฝึกวิเคราะหน์ ิทานพ้นื บา้ น
5. แบบฝกึ หัดทา้ ยบทเรียน

อุปกรณก์ ารสอน

1. เอกสารประกอบการสอน
2. สื่ออเิ ล็กทรอนกิ ส์ power point
3. แบบฝกึ หดั
4. ตำราและเอกสารอ่นื ๆ

การวดั ผลและประเมนิ ผล

1. สังเกตจากการมีสว่ นร่วมในกจิ กรรมการเรียนการสอน
2. ความถูกตอ้ งของการนำเสนอ การวเิ คราะห์ และตอบคำถาม
3. การทำแบบฝกึ หัดท้ายบท

36

บทท่ี 2

เนอื้ หาและแนวคิดของนทิ านพ้ืนบา้ น

นทิ านพน้ื บ้านมีเนือ้ หาและแนวคดิ ทีห่ ลากหลาย ส่วนใหญส่ ัมพนั ธก์ ับความคิดและการดำเนินชีวติ
ของมนุษย์ นิทานพื้นบ้านของแตล่ ะชนชาตมิ เี นื้อหาและแนวคิดทีม่ ีส่วนคล้ายและแตกต่างกันตามแต่ละ
สงั คมวัฒนธรรม สำหรบั นิทานพ้ืนบ้านของไทยมเี น้ือหาและแนวคิดที่มกั ปรากฏร่วมกัน ดงั น้ี

1. เนื้อหา

นิทานพื้นบ้านไทยมีจำนวนมาก เนื้อหาของนทิ านพ้ืนบา้ นไทยมที ั้งท่ีมคี วามซับซอ้ นและไม่มคี วาม
ซบั ซ้อน มีท้ังขนาดยาวและขนาดสั้น หากพิจารณาทเ่ี นอ้ื หาหรอื เน้ือเรอ่ื งของนทิ านพ้ืนบ้านไทยจะพบว่า
สว่ นใหญ่มเี นอ้ื หาเก่ียวกบั ความมหศั จรรย์ เน้อื หาเกีย่ วกับศาสนาและคำสอน เน้ือหาเก่ียวกับการอธิบาย
เหตแุ ละเรอ่ื งเล่าประจำถิน่ ตา่ ง ๆ เนอ้ื หาเกีย่ วกับมกุ ตลกขบขนั เนื้อหาเกยี่ วกับเรือ่ งผี ดังนี้

1.1 นิทานทม่ี เี น้อื หาเก่ียวกบั ความมหัศจรรย์

นทิ านพื้นบา้ นไทยส่วนใหญ่มีเน้ือหาเก่ยี วกับความมหศั จรรย์ มเี รือ่ งของอทิ ธิฤทธ์ิปาฏิหาริย์ เหนอื
ความเป็นจริงทางธรรมชาติ นิทานประเภทนี้อาจเรียกว่านิทานมหัศจรรย์หรือนิทานจักร ๆ วงศ์ ๆ ก็ได้
เปน็ นทิ านที่คนไทยชื่นชอบมาก เนอื้ หาของเร่ืองมักเก่ียวกบั การผจญภัยของตัวสะครเอกที่มักมีของวิเศษ
และผู้ช่วยเหลือ โครงเรื่องมักเป็นแบบ "รักลูกสาวยักษาพากันจร แล้วย้อนกลับมาฆ่าพ่อตาตาย" หรอื
"เรียนวิชา ฆ่ายักษ์ ลักนาง" (สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ เล่ม 26, 2550, หน้า 22) เน้ือหาของนิทาน
พืน้ บ้านไทยประเภททีม่ เี น้อื หาเกีย่ วกับความมหัศจรรยน์ สี้ ่วนใหญม่ โี ครงเร่อื งเก่ยี วกับการผจญภัยได้นาง
มุ่งเน้นความสนุกสนานเพลิดเพลินแก่ผู้ฟัง เนื้อเรื่องวนเวียนอยู่กับความอิจฉาริษยาของตัวละครฝ่าย
อธรรม อันส่งผลให้ตัวละครเอกซึ่งเปน็ ฝา่ ยธรรมต้องผจญภัยไปในดินแดนมหัศจรรย์ต่าง ๆ ปราบอธรรม
และกลบั มาครองเมืองพรอ้ มอภิเษกกับเจ้าหญิง (ธวชั ปุณโณทก, 2553, หนา้ 30)

นิทานทีม่ ีเน้ือหาเก่ียวกับความมหัศจรรย์น้ีมักมอี นุภาคและเหตุการณ์ในเรื่องคล้ายคลึงกัน ทั้งนี้
อาจเป็นเพราะนิทานพื้นบ้านไทยส่วนหนึ่งได้รับอิทธิพลมาจากนิทานในปัญญาสชาดกหรือชาดกนอก
นิบาต อีกส่วนหนึ่งได้รับอิทธิพลมาจากเรื่องเล่าเฉพาะถิ่นโดยเลียนแบบนิทานชาดก อนุภาคและ
เหตุการณท์ ี่ปรากฏในนทิ านพืน้ บา้ นไทยท่ีมเี นื้อหาเกี่ยวกับความมหัศจรรย์มักมีลกั ษณะดงั น้ี (ธวชั ปุณโณ
ทก, 2553, หนา้ 20)

1) พระราชามีมเหสี 2 องค์ พระโอรสของมเหสีเอกกำเนิดในรูปร่างที่ตา่ งไปจากปรกติ
หรือพระโอรสถกู โหรหรือมเหสีรองใส่ร้ายจนพระราชาส่ังใหน้ ำโอรสไปลอยแพ เนรเทศออกจาก
เมือง หรอื ประหารชวี ิต แตโ่ อรสไม่ตาย

2) พระโอรสมีบุญญาธิการ เทวดาหรือผู้มีอิทธิฤทธิ์จึงช่วยให้รอดพ้นจากภัยอันตราย
ต่อมาไดศ้ กึ ษาศลิ ปศาสตรใ์ นสำนกั พระฤๅษี

3) พระโอรสเจริญวัย ลาพระฤๅษีกลับบ้านเมือง พระฤๅษีมอบของวิเศษหรือคู่ครองให้
หรอื ระหว่างทพ่ี ระโอรสเดนิ ทางกลบั บ้านเมือง โอรสจะไดค้ คู่ รอง

37

4) พระโอรสและชายาพลดั พรากกนั โดยอาจเกดิ จากเหตุต่าง ๆ เช่น ตัวละครฝ่ายร้าย
อยากไดพ้ ระเอกหรอื นางเอกจงึ ลกั ขโมยตวั หรือกำจัดพระเอกหรือนางเอก เกิดพายุหรือเหตุอน่ื ๆ
ทำใหต้ ัวละครพลดั พรากกนั

5) พระโอรสและพระชายาได้พบกนั โดยอาจพบกันเพราะตวั ละครฝ่ายใดฝา่ ยหนึ่งสร้าง
ศาลาทานและวาดภาพเรื่องราวชีวิตไว้ ตัวละครหญิงร้อยมาลัย แกะสลักผักผลไม้เปน็ เรือ่ งราว
ชวี ิต หรือมีการพิสจู น์ตัวตน

6) พระโอรสและพระชายากลับบา้ นเมือง เปดิ เผยความจรงิ ตวั ละครฝา่ ยรา้ ยถูกลงโทษ
พระโอรสและพระชายาไดค้ รองเมอื งอย่างมคี วามสุข

ตวั อย่างนิทานพ้นื บ้านไทยท่มี ีเน้อื หาเก่ยี วกับความมหัศจรรย์

เรอื่ งปลาบูท่ อง
เรือ่ งปลาบ่ทู องเปน็ นิทานทีแ่ พร่หลายมานานในทกุ ภาคของประเทศไทย อีกท้ังยังแพรก่ ระจายอยู่
ในกล่มุ คนไทอีกหลายชือ่ เช่น เตา่ น้อยอองคำ นางอทุ ธรา ในภาคเหนือของไทย มที ้ังสำนวนมุขปาฐะและ
สำนวนลายลักษณ์ เน้อื หาของเรื่องกล่าวถงึ ความอจิ ฉารษิ ยาอาฆาตระหว่างเมียหลวงเมียน้อย เมียหลวง
ตายแลว้ ไดไ้ ปเกดิ เปน็ ปลาบู่ทอง ต้นมะเขือ และต่อมาเกิดเป็นตน้ โพธ์เิ งินโพธทิ์ อง นางเอ้อื ยผูเ้ ป็นนางเอก
ถกู แม่เล้ยี งและลูกสาวแมเ่ ลี้ยงกล่นั แกลง้ แตเ่ มอ่ื พระราชาประพาสปา่ และตอ้ งการต้นโพธิเ์ งนิ โพธิท์ องซ่ึงมี
แต่นางเอือ้ ยเท่านั้นที่ถอนต้นโพธิ์เงินโพธิ์ทองได้ นางเอื้อยจึงได้เป็นมเหสีของพระราชา ต่อมานางเอือ้ ย
หลงกลแม่เลี้ยงจนถึงแก่ความตายและได้เกิดเป็นนกแขกเต้า ฤๅษีช่วยชุบชีวิตคืนมา และได้ครองรักกบั
พระราชาอยา่ งมคี วามสุข

เร่ืองนางอทุ ยั
เรอ่ื งนางอทุ ยั สนั นิษฐานว่าเปน็ นทิ านพน้ื บา้ นท่ีไดร้ บั ความนยิ มแพรห่ ลายในอดตี จนกระทั่งมีการ
นำมาประพันธ์เป็นรอ้ ยกรองประเภทคำกาพย์สำหรบั สวด (กรมศลิ ปากร, 2542, หนา้ 3) นิทานเรอื่ งนีพ้ บ
สำนวนของภาคกลางและภาคใต้ ส่วนทแ่ี ตกต่างกันคอื สำนวนภาคกลางนางเอกของเร่ืองซ่อนตวั อย่ใู นซาก
คางคก ส่วนสำนวนภาคใต้นางเอกซ่อนตวั อยูใ่ นซากกบ เนื้อหาของเรือ่ งกลา่ วถึงนางนาคอุทานเทวีแสร้ง
ขอบิดามาจำศีลและได้พบรักกับเทวดา นางนาคมีครรภ์จึงคายไข่อาบพิษและให้แหวนวิเศษแล้วกลับ
บาดาล ตอ่ มากบ (สำนวนภาคกลางว่าคางคก) มากนิ ไขท่ ำให้กบตาย กลายเป็นธิดานาคอยู่ในซากกบและ
ขอให้ตายายเก็บไปเล้ียง วนั หนง่ึ กบอยากไปฟังธรรมจึงถอดรูปเป็นหญงิ งามได้ช่ือว่านางอทุ ยั ทา้ วกาวิโสท
โอรสของท้าวกาหรบต้องใจนางอุทัย จนท้าวกาหรบจำใจต้องไปขอนางอุทัยให้โอรส นางอุทัยให้สร้าง
สะพานเงินสะพานทองจากวงั มาบา้ นตายายส่วนตนจะสรา้ งปราสาทรอรับ พระอินทรจ์ ึงเนรมติ สะพานเงนิ
สะพานทองทำให้กาวิโสทได้อภเิ ษกสมรสกับนางอทุ ัย จากนน้ั กาวิโสทต้องเดนิ ทางไปอภิเษกสมรสกับนาง
ฉันนา เมื่อนางฉนั นารู้เรือ่ งนางอุทัยจึงวางแผนให้ยายเฒ่าขี่หงส์ยนตล์ วงฆา่ นางอทุ ยั แล้วทิง้ ลงน้ำแต่นาง
อุทยั ไม่ตายและไดร้ บั ความช่วยเหลือจากตายาย ตอ่ มานางอุทยั แกแ้ ค้นดว้ ยการปลอมเปน็ ยายแกผ่ มดกดำ
มารกั ษานางฉันนาซ่ึงเปน็ สาวแต่ผมหงอกดว้ ยการสับศรษี ะหมกั ปลาร้าจนทำให้นางฉนั นาถึงแก่ความตาย
ท้าวกาวิโสทพบนางอุทัยแล้วจึงพากันกลบั เมือง เมื่อท้าวกันจารู้ว่านางอุทยั ฆ่านางฉันนาจึงยกทพั มารบ

38

ทา้ วกาหรบและนางอุทยั ออกรบชนะ ใหอ้ ภยั ท้าวกนั จา แต่ท้าวกนั จาอับอายจึงกลั้นใจตาย ตอนท้ายของ
เรือ่ งมกี ารประชุมชาดก คือการกลา่ วว่าตวั ละครในเร่ืองไดก้ ลับชาติมาเปน็ ใครในสมยั พทุ ธกาล ซ่ึงเปน็ การ
ทำให้นิทานพืน้ บ้านเร่ืองน้ีมีความศักดิส์ ิทธิ์โดยนำไปเชื่อมโยงว่าเปน็ พระชาติหนึ่งของพระโพธสิ ัตวอ์ ย่าง
นิทานชาดก

เรอ่ื งเจา้ พุทโท
เรอื่ งเจา้ พุทโทเปน็ นิทานพื้นบา้ นภาคกลาง สว่ นทภ่ี าคใตช้ ่ือว่าเรอ่ื งวันคาร และภาคอีสานชื่อว่า
เร่ืองปลาแดกปลาสมอ เนอ้ื หาของเรอ่ื งกลา่ วถงึ ตวั ละครเอกชือ่ พทุ โทเป็นลกู ตายายยากจน เพราะกรรมทำ
ใหเ้ ปน็ คนเกยี จครา้ น ไดแ้ ตก่ นิ กับนอน วันหน่ึงพทุ โทจำใจไปหาปลา พระอินทรเ์ นรมิตปลาช่อนให้ 3 ตัว
พุทโทนำปลามาให้ตายายพร้อมกล่าวว่าบาปกรรมต้องอยูท่ ี่คนให้ไปหาปลา ตายายจึงประชดไม่กินปลา
ของพทุ โท พุทโทจึงนำปลามาย่างเหนบ็ ไวท้ ี่หลงั คา ต่อมาเศรษฐจี ะไปค้าขายแต่เรือไม่เคล่ือนจึงประกาศ
หาผฝู้ ากของ พุทโทจงึ ฝากปลายา่ งไปแลกเสอ้ื ผา้ ของพระยา เศรษฐีไปถงึ เมอื ง ๆ หนึง่ บงั เอิญเจ้าเมอื งปว่ ย
ประกาศหาปลามาทำกระสายยา เศรษฐีจึงนำปลาช่อนถวาย พระยาหายป่วยมอบกลองบรรจุเครือ่ งทรง
และแก้วแหวนฝากใหพ้ ุทโท พุทโทไม่พอใจจงึ ฝากกลองไปแลกเสอ้ื ผ้า เศรษฐนี ำกลองถวายโอรส โอรสเหน็
ของมีคา่ ในกลองจึงฝากศรวิเศษให้พุทโท พทุ โทไม่ร้วู ่าศรวิเศษจึงฝากศรไปแลกเสือ้ ผา้ เศรษฐีจึงถวายศร
แด่ทา้ วมทั ราชซึง่ ถูกกษตั รยิ ต์ า่ ง ๆ ลอ้ มเมืองเพื่อชิงนางพมิ พา ท้าวมัทราชแผลงศรชนะจงึ มอบนางพิมพา
ใสห่ ีบให้พทุ โท พุทโทไม่ร้ปู ระสปี ระสา พระอนิ ทร์และนางสชุ าดาจึงแปลงเป็นตายายมาส่ังสอน พุทโทจึง
ไดน้ างพิมพาเปน็ ภรรยา จากนัน้ นางพิมพาเนรมิตเมอื งใหม่และพาตายายไปอยดู่ ว้ ยความสขุ

เรอื่ งสินไซ
เรื่องสินไซเป็นนิทานพื้นบ้านภาคอีสานหรือที่รู้จักกันดีในภาคกลางว่าสังข์ศิลป์ชัยมีเนื้อหา
กล่าวถึงท้าวกุศราชผู้ครองนครปัญจาล มีน้องสาวชือ่ สุมณฑา เมื่อนางอายุได้ 17 ปี ถูกยักษ์ชือ่ กุมภัณฑ์
แห่งเมืองอโนราชลักพาตวั ไป ท้าวกศุ ราชจึงปลอมตัวเป็นภกิ ษุออกสืบหาจนไปถงึ เมืองจำปา และไดธ้ ดิ าท้งั
เจด็ ของเจ้าเมอื งจำปามาเป็นมเหสี ต่อมามเหสีชื่อนางจนั ทาเทวคี ลอดลูกออกมาเปน็ ราชสหี ช์ อื่ ว่าทา้ วสีโห
และนอ้ งคนสดุ ท้ายคลอดลูกออกมาเปน็ หอยสงั ข์ชื่อว่าสินไซ หมอโหรรบั สินบนจากธดิ าท้งั หก จึงทำนาย
ว่าลูกทั้งสองเปน็ กาลกิณี ท้าวกุศราชจึงเนรเทศออกไปจากเมือง ต่อมากุมารทัง้ หกโตเป็นหนุ่มออกเรยี น
วชิ า จึงไปพบกบั สนิ ไซอยใู่ นป่า แลว้ ก็กลบั มาในเมืองโกหกพ่อวา่ เรียนสำเร็จแล้ว ท้าวกศุ ราชจึงสงั่ ให้โอรส
ทั้งหกคนไปตามหานางสุมณฑา กุมารทั้งหกจึงไปหลอกสินไซว่าพ่อให้ไปตามหาอา ทั้งหมดพากันไปถึง
ทะเล สินไซให้สีโหอยู่ดูแลพี่ทั้งหก ส่วนตัวเองเดินทางไปพร้อมกับหอยสังข์จนถึงเมืองอโนราช สินไซรบ
ชนะยักษ์ แต่นางสุมณฑาไมย่ อมกลับเพราะอยากจะพบลูกสาวชื่อนางสุดาจันทร์ที่ตกไปเป็นมเหสีเมือง
บาดาลด้วยเหตุเพราะยักษก์ มุ ภัณฑ์แพ้สะกา สินไซจึงไปแข่งสกากับอรณุ นาคและชนะ ได้นางสดุ าจันทร์
กลบั มา ทั้งหมดจึงกลบั เมืองปัญจาล ระหว่างทางพีท่ ั้งหกผลักสินไซตกเหวแต่พระอินทร์มาช่วยไว้แล้วอุ้ม
ไปส่งให้อยู่กบั แม่ที่นอกเมือง ต่อมาท้าวกุศราชทราบความจริงทั้งหมดจงึ ส่ังลงโทษหมอโหร และเนรเทศ
กุมารทั้งหกกลบั เมืองจำปา แล้วเชิญสินไซครองเมืองปัญจาลต่อไป ส่วนท้าวอรุณนาคไดเ้ ดินทางมาสู่ขอ
นางสดุ าจนั ทร์กลบั ไปเปน็ มเหสดี ังเดมิ (ศญามน อนุ่ บญุ เรือง, ผูเ้ ก็บข้อมลู )

(โครงการล้านนาคดี มหาวิทยาลัยเชยี งใหม่, 2562, ออนไลน)์

39

เรือ่ งไอ้เจด็ ไห
เรื่องไอ้เจ็ดไหเป็นนิทานพื้นบ้านอีสานมีเนือ้ หากลา่ วถงึ เด็กคนหนึ่งเกิดมาครูเ่ ดียวก็ลุกข้ึนมากิน
ขา้ วทเี ดยี วหมดไปเจด็ ไหจงึ เป็นคนมกี ำลังมาก พอกนิ ขา้ วเสร็จก็ถามหาพอ่ แมบ่ อกว่าพอ่ อย่ทู ่ไี ร่ อ้ายเจ็ด
ไหกต็ ามไปทไ่ี ร่ พอ่ ไมร่ ู้จัก ถามว่าเปน็ ใคร อ้ายเจ็ดไหก็ตอบว่าเป็นลกู พ่ึงคลอดเมื่อกนี้ ้ีเอง แลว้ อ้ายเจ็ดไหก็
อาสาถางไร่ใหพ้ อ่ ใชเ้ วลาประเดย๋ี วเดียวกเ็ สรจ็ แล้วก็จดั การแบกท่อนไม้ใหญ่ทอ่ นหนึ่งจะให้เอาไปทำฟืน
เมื่อแบกไปถึงท่าน้ำก็วางท่อนไม้ลงท่ีท่าน้ำแล้วลงเล่นน้ำ พ่อค้าเรือสำเภามาจอดเรือ เพ่ือซักผา้ กัน ซัก
เสร็จก็เอาผา้ พาดบนตน้ ไมข้ องอา้ ยเจด็ ไห อ้ายเจ็ดไหเล่นนำ้ เสร็จก็บอกพอ่ ค้าให้เอาผา้ ออก ตนจะเอาไม้
กลบั บา้ น พอ่ คา้ เห็นไมข้ นาดใหญ่มากกไ็ ม่เชอ่ื จึงทา้ ว่าถ้าเขายกไปไดจ้ ะยกเรือสำเภาให้ อ้ายเจด็ ไหกย็ กไม้
ใหด้ พู ่อค้าเลยต้องยกเรอื สำเภาให้ (พรชนติ า ภูเนตร, ผเู้ ก็บข้อมูล)

(โครงการล้านนาคดี มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 2562, ออนไลน์)

นทิ านพื้นบา้ นไทยท่ีมเี นื้อหาเกย่ี วกับความมหัศจรรย์ยังมีอีกมากและมจี ำนวนมากที่สุดเม่ือเทียบ
กับนิทานพ้ืนบา้ นที่มีเนื้อหาประเภทอืน่ ๆ (ธวัช ปุณโณทก, 2553, หน้า 30) อีกทัง้ แตล่ ะเรื่องยังมหี ลาย
สำนวนแพร่กระจายอยู่ในทุกภาคของประเทศไทย ดังตัวอยา่ งนิทานพ้ืนบ้านไทยภาคกลาง เช่น ไกรทอง
โสนน้อยเรอื นงาม สงั ข์ทอง พระรถเมรหี รอื นางสิบสอง จนั ทโครพ พกิ ลุ ทอง การะเกด แก้วหนา้ ม้า ฯลฯ
นทิ านพน้ื บา้ นไทยภาคเหนอื เช่น หงส์หนิ หรือหงสผ์ าคำ หอรมาน พระแสงเมอื งหลงถ้ำ สุวรรณหอยสังข์
ชา้ งโพงนางผมหอม เตา่ น้อยอองคำ วรรณพราหมณ์ เจา้ สวุ ตั ร บัวระวง ฯลฯ นิทานพื้นบา้ นไทยภาคอีสาน
เช่น จำปาสี่ต้น นางผมหอม ผาแดงนางไอ่ นางแตงอ่อน ปลาแดกปลาสมอ ลิ้นทอง ท้าวก่ำกาดำ ฯลฯ
นทิ านพ้ืนบา้ นไทยภาคใต้ เช่น สุวรรณศิลป์ สุวรรณหงส์ วนั คาร พระรถเมรี มโนหร์ า นางอุทัย นางสปั ดน
สนิ นุราช เจ็ดจา ฯลฯ

1.2 นทิ านท่มี เี นอื้ หาเก่ียวกับศาสนาและคำสอน

นิทานพื้นบ้านไทยที่มีเนื้อหาเกี่ยวกบั ศาสนาและคำสอนส่วนใหญ่เป็นนิทานท่ีเกี่ยวกับความเชอื่
ทางศาสนา เรอ่ื งของศาสดาหรอื สาวกในศาสนา หรอื ปรบั ปรุงเนอ้ื หามาจากหลกั ธรรมของพระพทุ ธศาสนา
แสดงถึงเรอ่ื งคุณธรรม ช้ใี หเ้ หน็ คุณของผู้ประกอบความดแี ละโทษของผปู้ ระกอบความช่ัว เนอ้ื เรอื่ งมักเล่า
ในทำนองวา่ เปน็ เรอ่ื งจรงิ ท่เี คยเกดิ มาแลว้ ในอดตี กาลคล้ายเปน็ ตำนาน หรอื อา้ งวา่ เป็นเรอ่ื งที่เปน็ พระชาติ
หนึ่งของพระพทุ ธเจ้า อกี ท้งั บางเร่อื งก็มีลักษณะอธิบายเหตุ และมักแฝงไปด้วยคำสอนเพ่ือใหผ้ ้ฟู ังเล่ือมใส
ศรทั ธาในศาสนา เชน่ นิทานชาดก นทิ านคตคิ ำสอน หรอื นทิ านสอนใจ ดังตัวอย่าง

เรอ่ื งพระเจ้าหา้ พระองค์
เร่อื งพระเจา้ หา้ พระองค์หรอื ตำนานพระเจา้ หา้ พระองค์ บ้างก็เรยี กกันว่าตำนานพญากาเผอื กเปน็
นทิ านพนื้ บา้ นบ้างกว็ า่ เปน็ ตำนานพนื้ บา้ นท่แี พรห่ ลายอยูใ่ นทกุ ภูมภิ าคของไทย บางท้องถิน่ อาจมีชอื่ เรอ่ื งท่ี
แตกต่างกันออกไป เช่น ในภาคเหนือบางถิ่นเรียกว่าอานิสงส์ผางประทีป แม่กาเผือก พระเจ้าห้าตน
ตำนานเวียงกาหลตำนานดอยสงิ คุตตระ เปน็ ต้น ภาคอีสานบางถ่ิน เรียกวา่ กาเผือก ตำนานพระธาตุเชิงชุม
ภาคกลางบางถิ่นเรียกว่ากาขาว ต้นเหตุลอยกระทง ปัญจพุทธพยากรณ์ เป็นต้น และในภาคใต้บางถิ่น
เรียกว่า พระเจา้ สามเณร

40

สาระสำคัญของตำนานพระเจา้ ห้าพระองค์ คือการเล่าเร่ืองประวัติของพระพุทธเจ้า 5 พระองค์
ในภัทรกปั ป์หรือกปั ปป์ จั จุบัน แบง่ เปน็ พระอดีตพุทธเจา้ 3 พระองค์ คือพระกกุ กุสันธะ พระโกนาคม และ
พระกัสสปะ พระปัจจุบันพทุ ธเจา้ 1 พระองค์ คือ พระโคตมะ และพระอนาคตพุทธเจา้ 1 พระองค์ คือ
พระศรีอาริยเมตไตรย พระพทุ ธเจ้าท้งั 5 พระองคน์ ้ี ก่อนทีจ่ ะตรัสรู้เปน็ พระพุทธเจ้าเคยเกดิ เป็นพน่ี ้องกัน
ในพระชาติหนึง่ โดยเกิดเปน็ ลกู แมก่ าเผือกซง่ึ ได้ออกและฟักไข่ 5 ฟอง ไว้ทต่ี น้ ไม้ใหญ่ ต่อมาเกดิ พายุใหญ่
พดั รังกากระจัดกระจาย ไขก่ าทัง้ 5 ฟองตกจากต้นไม้ และถกู พายพุ ดั ไหลไปตามนํ้า แม่กาเผือกเข้าใจว่า
ลกู ตายจงึ ตรอมใจตาย ไปเกิดเป็นท้าวพกาพรหม ส่วนไขท่ ั้ง 5 ฟองนน้ั ก็มแี มส่ ัตว์ต่าง ๆ เกบ็ ได้และนำไป
เล้ียงเปน็ บุตร ได้แก่ แมไ่ ก่ แม่นาค แม่เตา่ แม่โค และแมส่ ิงห์ เมือ่ ครบกำหนด ไขก่ ็แตกออกมาเป็นมนุษย์
เพศชาย 5 คน ตอ่ มาเมือ่ ทารกทงั้ 5 เจรญิ วัยข้นึ กอ็ อกบวชเป็นฤๅษอี ยู่ในปา่ คร้ังนัน้ ร้อนไปถงึ พระอินทร์
จึงทรงให้พระวิษณกุ รรมนิมติ อาศรมแกฤ่ ๅษที ้ัง 5 ตนน้นั วันหนงึ่ ฤๅษีทงั้ 5 ตนเดนิ ทางมาพบกนั โดยบังเอญิ
จงึ ไดท้ ราบว่าเปน็ พน่ี ้องกัน เม่ือทราบเรื่องแลว้ ตา่ งก็พากันรำลึกถึงพระคุณแม่กาเผอื ก และประสงคจ์ ะพบ
แมก่ าเผอื ก ครง้ั นั้นท้าวพกาพรหมจงึ ลงมาบอกว่าใหเ้ อาฝา้ ยไปทำเปน็ ตนี กา ใสใ่ นผางหยอดน้าํ มนั แล้วจุด
ไฟบูชา กุศลนน้ั จึงจะไปถงึ แม่ และเปน็ การแทนพระคณุ แมก่ าเผอื กด้วย

(อภิลักษณ์ เกษมผลกลู , 2559, หน้า 77)

เรื่องประวัติกินสลาก
ประเพณีการกนิ สลาก หรือประเพณีสลากภตั รนม้ี ีประวัติความเปน็ มาเลา่ สืบตอ่ กันมาว่าในสมัย
พุทธกาลว่ามีเด็กเลี้ยงควายอยู่ห้าร้อยคนเลี้ยงควายอยู่ในทุ่งนา วันหนึ่งพระพุทธเจ้าและบรรดาสาวก
ทั้งหลายเสด็จผ่านมาไปพักยังที่ศาลาริมทุ่ง เด็กเลี้ยงควายเห็นพระพุทธเจ้าก็มีจิตอันเป็นกุศลอยากจะ
ถวายทานขา้ วห่อทต่ี นหอ่ มาน้ันให้กบั พระพทุ ธเจ้าเพยี งพระองค์เดยี ว
พระพทุ ธเจ้าเหน็ ดงั น้นั จงึ กลา่ วกบั เดก็ เลี้ยงควายวา่ ใหแ้ ต่ละคนเอาใบไม้มาเขยี นช่ือของตนแล้ว
ให้รวบรวมใบไม้นั้นมาใหพ้ ระองค์ พระองค์จะแจกจ่ายใบไมเ้ หลา่ นนั้ ใหก้ ับพระสงฆส์ าวกของพระองค์เอง
พระสงฆ์รูปใดได้ใบไม้เขียนชื่อใคร ก็ให้คนนั้นเอาห่อข้าวไปถวายทานแก่พระสงฆ์รปู นัน้ ๆ เพราะการทำ
ทานไมค่ วรจะเลือกกระทำ เดก็ เล้ยี งควายทัง้ หา้ ร้อยคนกเ็ ลยเขียนชื่อของตนใสบ่ นใบไม้ ถ้าพระสงฆ์รูปใด
ได้ใบไม้ของตนไป เดก็ เลี้ยงควายคนนั้นกจ็ ะเอาหอ่ ข้าวไปถวายทานให้พระสงฆ์จนครบทุกรูป เหตุการณ์น้ี
จึงเปน็ มลู เหตุให้เกดิ การทานสลากภตั รมาจนถึงทกุ วนั นี้

(โครงการล้านนาคดีศกึ ษา มหาวทิ ยาลยั เชียงใหม่, 2562, ออนไลน์)

เรือ่ งเหตทุ เ่ี รียกหมาว่าหมา
นทิ านพน้ื บ้านภาคเหนือเรอื่ งหนึ่งเล่าว่าพระพทุ ธเจ้าทรงเป็นผู้ตง้ั ชื่อใหส้ ัตว์ต่าง ๆ เดิมทีนั้นทรง
ตัง้ ชื่อสนุ ขั วา่ คำผ้หี ล้ี ซึ่งเป็นคำภาษาท้องถนิ่ แปลว่าทองท่งี ามน่ารกั สนุ ัขรสู้ กึ ภาคภูมิใจในชื่อของตนเป็น
อยา่ งย่งิ เดนิ ไปเฝ้าพระพุทธเจา้ ถามวา่ ช่อื อะไรนะ เพือ่ ให้พระพทุ ธเจ้าทรงตอบว่าช่อื คำผหี้ ลใ้ี หม้ นั ฟังใหช้ นื่
ใจอีกเป็นคร้ังท่ีสอง พอคร้งั ทสี่ ามพระพทุ ธเจา้ ทรงรำคาญ จงึ ตอบวา่ ช่อื หมา มันกเ็ ลยชือ่ ว่าหมามาตั้งแต่
น้ัน

(ประคอง นิมมานเหมนิ ท์, 2551, หน้า 106)

41

เรื่องพระพุทธบาท
คร้งั โบราณกาลยงั มฤี ๅษีตนหนึ่งชือ่ สัจพนั ธ์อยู่บนภเู ขาสวุ รรณบรรพต ฤๅษสี ัจพันธ์มีชวี ิตอย่ใู นสมยั
ของพระพุทธเจา้ ในสมัยน้นั ประเทศไทยยงั ไมม่ พี ระพทุ ธศาสนา พระฤๅษตี ้ังอาศรมบำเพญ็ พรตอยู่บนภเู ขา
สุวรรณบรรพตน้ันเปน็ เวลานาน จนกระทงั่ ทา่ นไดบ้ รรลฌุ าน และอยบู่ นเขานั้นเรอ่ื ยมา ตอ่ มาภเู ขาแหง่ น้ัน
มชี ่ือเรียกอกี อย่างหนึ่งว่าภเู ขาสัจพนั ธคีรี อยู่ในเขตตำบลขุนโขลน อำเภอพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี
อยู่มาวันหนึ่ง พระพุทธองค์ได้เสด็จมาที่ภูเขาสุวรรณบรรพตพร้อมด้วยพระภิกษุสาวก 50 รูป
พระองค์ได้แสดงธรรมโปรดฤๅษีสัจจพันธ์ ฤๅษีฟังพระธรรมเทศนาของพระพุทธองค์แล้วก็บังเกิดความ
เลื่อมใสศรัทธาในพระพุทธองค์ และขอบวชเป็นพระภิกษุในพระพุทธศาสนา ซึ่งพระพุทธองค์ก็ทรง
อนุญาต
พระพุทธองค์จะเสด็จกลบั พระภิกษุสัจพันธไ์ ด้กราบทูลว่า “ข้าแต่พระองคผ์ ูเ้ จริญ ข้าพระองค์
อยากจะไดข้ องสกั สง่ิ หนึง่ ไว้เป็นเครือ่ งระลกึ ถึง และกราบไหว้บูชาแทนพระองค์ เม่อื พระองคเ์ สด็จกลบั ไป
แลว้ พระเจา้ ข้า”
พระพทุ ธองคต์ รสั ถามว่า “เธอต้องการสิ่งใดรึ?”
พระสจั พนั ธก์ ราบทลู ว่า “ขา้ พระองค์ตอ้ งการพระพทุ ธบาทไว้เปน็ เครอื่ งระลกึ ถึงพระเจ้าข้า ขอ
พระองค์ประทบั รอยพระพทุ ธบาทไว้บนพ้ืนดิน เพอื่ เป็นเครื่องระลกึ วา่ ครัง้ หนึง่ พระพทุ ธองค์เคยเสด็จมา
โปรดท่ีนี่ พระเจ้าข้า”
พระพุทธองค์ก็ทรงประทับรอยพระบาทไว้ตามคำขอของพระสัจพันธ์ จากนั้นพระองค์ก็เสดจ็
กลบั ชมพูทวีปพรอ้ มดว้ ยพระภกิ ษุท้ังหลาย
รอยประทับพระพทุ ธบาทยงั คงอยอู่ ยา่ งนนั้ ไม่มีใครไปพบ จนกระทั่งถงึ สมยั กรงุ ศรอี ยุธยา ตรง
กบั รัชสมัยของพระเจ้าทรงธรรม กษตั รยิ พ์ ระองค์ท่ี 23 ในรชั กาลนี้ ไดม้ พี รานปา่ คนหนึ่งชอ่ื นายบญุ ไดเ้ ข้า
ป่าล่าสัตว์ ได้ไล่ล่าเนื้อตัวหน่ึง เอาหนา้ ไม้ยิงจนบาดเจ็บว่ิงโขยกเขยกเขา้ ไปในพุม่ ไม้ พรานบุญว่งิ ตามไป
ตั้งท่าขึ้นหน้าไม้เตรียมจะยิงซำ้ ให้หมอบกระเเตแต่พอเนื้อตัวนั้นวิ่งออกมา อาการบาดเจ็ บของมันกลับ
หายไป มันยังคงวงิ่ ปร๋อเหมือนไม่ไดถ้ กู ยิง พรานบญุ สงสัยมากจงึ เดินเข้าไปหลังพมุ่ ไม้ สอดสา่ ยสายตามอง
ไปมาพบแอ่งนำ้ เลก็ ๆ มนี ำ้ ขังอยมู่ ากพอควร ลักษณะของแอ่งนำ้ มรี ปู รา่ งเหมอื นรอยเทา้ คน เหน็ นำ้ ใสแจว๋
เขาจึงวักขึน้ มาล้างหน้าแล้วลูบเนื้อลูบตัว เมื่อมองดผู ิวหนังที่เคยเป็นกลากกล้ือน ปรากฏว่าหายไปเป็น
ปลิดทิ้ง บังเกิดความอัศจรรย์ใจมาก “นี่ต้องเป็นน้ำศักดิ์สิทธิ์อย่างแน่นอน รอยนี้ต้องเป็นรอยเท้าของ
ผวู้ เิ ศษ เนือ้ ทเ่ี รายิงบาดเจบ็ ต้องมากนิ นำ้ นี้ถึงได้หายบาดเจบ็ ” นับแต่นัน้ มา พรานบญุ กไ็ ด้ป่าวประกาศถึง
เรอื่ งรอยเทา้ ผ้มู บี ญุ และน้ำศักดิ์สทิ ธิ์
เมื่อเจ้าเมอื งสระบุรีทราบขา่ ว จึงเดินทางไปดพู รอ้ มด้วยบริวาร เหน็ ของจรงิ ท่นี ่าอัศจรรย์ จึงส่ง
ข่าวไปยังกรุงศรีอยุธยา พระเจ้าทรงธรรมเสด็จไปเมืองสระบุรีพรอ้ มด้วยขา้ ราชบริพาร เม่อื ทอดพระเนตร
เห็นแล้ว ก็ทรงเลือ่ มใส ด้วยทรงเชื่อวา่ จะต้องเป็นรอยพระบาทของพระพุทธองค์ที่ประทับไว้ เมื่อคราว
เสดจ็ มาคร้ังหนึง่ นานมาแล้ว เพราะเรอื่ งนพี้ ระชาวลังกาไดเ้ คยกล่าวไว้ ในคราวทไ่ี ทยส่งสมณทูตไปลังกา
พระเจ้าทรงธรรมมีรับสั่งให้สร้างมหาเจดียม์ มี ณฑปครอบรอยพระบาทไว้ แล้วพระราชทานที่ดนิ บริเวณ
รอบ ๆ 1 โยชน์ ถวายเป็นพุทธบูชา ผลประโยชน์ใด ๆ ที่จะพงึ มพี ึงไดจ้ ากทดี่ ินน้ัน อุทศิ ให้เปน็ ค่าใชจ้ ่ายใน

42

การรักษามหาเจดีย์ ทั้งจัดให้มีการดูแลรักษามหาเจดีย์ด้วยโดยให้มีชายฉกรรจ์อาศัยอยู่ในบริเวณที่ดนิ
ดังกล่าว แล้วตั้งให้เป็นพวกขุนโขลน สังกัดอยู่ในกรมโขลน มีหน้าที่รักษาดูแลพระพุทธบาทอย่างเดียว
ต่อมาทตี่ รงน้นั มีชื่อเรียกว่าตำบลขนุ โขลน และเรยี กอำเภอท่มี รี อยพระพุทธบาทนี้ว่าอำเภอพระพทุ ธบาท

(เอกรตั น์ อดุ มพร, 2553, หนา้ 180-183)

นอกจากน้ียังมีนิทานพ้ืนบ้านทเี่ ล่าเก่ียวกับพระโพธสิ ัตวท์ ั้งที่เป็นเรอื่ งเลา่ ที่มาจากอรรถกถาชาดก
และปญั ญาสชาดก เรื่องจากอรรถกถาชาดก เชน่ พระเวสสนั ดร มโหสถ พระยาฉัททันต์ เปน็ ต้น ส่วนเรือ่ ง
จากปัญญาสชาดก เช่น สังข์ทอง วรวงศ์ ท้าวปาจิตต์นางอรพิมพ์ ศุภมิตร เป็นต้น รวมทั้งยังมีนิทาน
พ้นื บา้ นทีแ่ ต่งเลียนแบบชาดก นทิ านท่ีมเี น้ือหาเกีย่ วกับพระโพธิสตั วเ์ หลา่ นสี้ ว่ นหนึง่ มเี นื้อหาอย่างนิทานที่
มเี นอื้ หาเกีย่ วกบั ความมหัศจรรยด์ ้วย

1.3 นทิ านทม่ี เี น้ือหาเกยี่ วกบั การอธบิ ายเหตุและนิทานประจำถิน่

นิทานพนื้ บ้านไทยสว่ นหน่งึ มเี นอื้ หาเกยี่ วกับการอธบิ ายเหตุ กล่าวคือ เป็นนทิ านทีม่ ่งุ ตอบคำถาม
วา่ “ทำไม” (ธวัช ปุณโณทก, 2553, หนา้ 129) เรอื่ งที่อธบิ ายมกั เปน็ เรอื่ งเก่ยี วกับการกำเนดิ ของจักรวาล
โลก มนุษย์ สัตว์ พืช ปรากฏการณ์ธรรมชาติ ประวัติความเป็นมาหรือสาเหตุของความเชื่อ ประเพณี
พิธีกรรม สิ่งต่าง ๆ ที่อยู่รอบตัวมนุษย์หรือในทอ้ งถิ่นที่อยู่อาศัย ทั้งที่มีอยูโ่ ดยธรรมชาติและสิ่งที่มนุษย์
สรา้ งขน้ึ นิทานท่ีมีเนอื้ หาอธบิ ายเหตุตา่ ง ๆ นจี้ ึงมกั เป็นนทิ านหรือเรอ่ื งเลา่ ประจำถน่ิ ด้วย ซึง่ แตล่ ะทอ้ งถน่ิ
จะมีวิธอี ธิบายสิ่งต่าง ๆ แตกต่างกันไปบ้างตามความเชอ่ื ของท้องถ่ินนน้ั ๆ

นทิ านกลุม่ น้ีส่วนใหญม่ ีเน้อื หาสนั้ ๆ บางเร่อื งอาจมเี คา้ ของความเปน็ จรงิ มักองิ อยูก่ ับเหตผุ ลบ้าง
จินตนาการบ้าง โดยคนในท้องถิ่นท่ีเล่านิทานนัน้ ก็มักเชื่อว่าเปน็ เรื่องท่ีเคยเกิดขึน้ จริง อีกทั้งยังมีการนำ
อนภุ าคหรือเหตกุ ารณ์ในนทิ านมาเชอื่ มโยงกับสถานทหี่ รือประวัติความเป็นมาของท้องถิน่ ดว้ ย นิทานกลุ่ม
นี้แบ่งเนื้อหาได้ 2 แบบใหญ่ ๆ คือ นิทานที่มีเนื้อหาอธิบายเหตุที่มาของความเชื่อและปรากฏการณ์
ธรรมชาติ และนิทานประจำถ่ิน

1.3.1 นทิ านที่มีเนือ้ หาอธบิ ายเหตุท่มี าของความเช่ือและปรากฏการณธ์ รรมชาติ เป็น
นิทานท่ีมีเนื้อหาอธิบายต้นกำเนิดหรอื ความเป็นมาของความเชื่อ การกำเนดิ จกั รวาล โลก ปรากฏการณ์
ธรรมชาติ พิธีกรรม และสิ่งต่าง ๆ เช่น รูปร่างสัตว์ มนุษย์ หรือสิ่งท่ีมีอยู่ตามธรรมชาติ และสิ่งที่มนุษย์
สรา้ งขน้ึ ในทอ้ งถิน่ ตา่ ง ๆ ดงั ตัวอยา่ ง

เรอื่ งปสู่ ังกะสาและย่าสังกะสี
เร่ืองป่สู งั กะสาและยา่ สงั กะสีเป็นนทิ านพ้ืนบ้านที่รูจ้ ักกนั ดใี นภาคอีสาน ส่วนที่ภาคเหนือเรียกว่า
เรือ่ งป่สู างสแี ละยา่ สางไส้ เน้ือหาเลา่ วา่ แถนเป็นผู้สรา้ งมนุษยค์ ู่แรกชอ่ื วา่ ปูส่ ังกะสา – ย่าสงั กะสี ซ่ึงต่อมามี
ลูก 12 คน ปู่สังกะสาและย่าสงั กะสีเอาดินมาปั้นเป็นสัตว์ 12 ตัว ให้ลูกเล่น ได้แก่ หนู วัว เสือ กระต่าย
นาค งู ม้า แพะ ลิง ไก่ หมา และช้าง ตอ่ มาลกู ๆ ก็แต่งงานกันเองระหวา่ งพ่ีน้อง มลี กู หลานเหลนสืบต่อ
กันมา มนุษย์ทุกวันนีจ้ ึงได้ช่ือว่าสืบเชือ้ สายมาจากปู่สังกะสาและย่าสังกะสี ส่วนสัตว์ทีป่ ู่สังกะสาและย่า
สังกะสีปน้ั ให้ลูกเลน่ กค็ ือสตั ว์ประจำปนี กั ษตั ร

(สารานกุ รมไทยสำหรบั เยาวชน เลม่ ที่ 26, 2550, หน้า 18 - 19)

43

เรอ่ื งเหตุทเี่ กิดฟ้าแลบฟา้ ผ่า
นิทานพื้นบ้านของไทยยังมีเรือ่ งที่เลา่ ถึงเหตุทีฟ่ า้ แลบว่าคนไทยเชื่อวา่ เพราะนางมณีเมขลาหรือ
นางเมขลาผดู้ ูแลรักษามหาสมุทร ถือแกว้ วเิ ศษแกวง่ ไปแกว่งมาอย่บู นก้อนเมฆ บางครั้งก็โยนแก้วน้ันเล่น
แก้วนั้นเปล่งประกายวาววับ คนอยู่บนโลกมนุษย์ก็เห็นเป็นสายฟ้าหรือที่เรียกกันว่าฟ้าแลบ ส่วนเสียง
กึกก้องกมั ปนาทหรือที่เรียกกันว่าฟ้าผ่าที่ตามมาหลังฟ้าแลบกค็ ือเสยี งของขวานเพชรทีย่ ักษ์รามสรู ขว้าง
ออกไปหวังประหารนางเมขลา เพราะรามสูรเหน็ แก้วอนั แวววาวแล้วอยากได้

(เอนก นาวกิ มูล, 2561, ออนไลน์)

เร่อื งเหตุทเ่ี กิดสุริยคราส จนั ทรคราส
นิทานพ้ืนบ้านเรือ่ งกบกินเดือนของคณุ ตาส่วน สีมะพรกิ คนลาวพวน จังหวดั ปราจีนบุรี (นิพัทธ์
พร เพง็ แก้ว, 2552, หนา้ 152 - 153) มีเร่อื งเลา่ วา่ ครอบครวั หน่งึ ฐานะยากจนมีลกู ชายสองคน พ่ีชายชื่อ
สุรยิ คราส นอ้ งชายชอื่ จันทรคราส วันหนง่ึ พอ่ และแมไ่ ปหาเผือกมันในป่าเพือ่ นำมาเปน็ อาหาร สองพน่ี อ้ งก็
ทานจนหมดไม่ไดแ้ บ่งอาหารเผื่อไว้ให้พอ่ กบั แม่ เมื่อพอ่ แม่กลบั มาถงึ บ้านก็โกรธลกู ท้ังสองมากจึงไลอ่ อก
จากบ้าน สองพ่ีนอ้ งหนีเขา้ ไปในปา่ ระหว่างทางเทวดาที่เปน็ เทพพระอาทติ ยแ์ ละพระจันทรเ์ หน็ ว่าท้ังสอง
เปน็ คนดีเลยชว่ ยเหลอื โดยการปลอมตัวเป็นงเู หา่ และพงั พอนต่อสกู้ นั ครนั้ พอฝ่ายหน่ึงเสยี ชีวติ อีกฝ่ายหนงึ่
ก็ไปกัดเปลือกไม้มาพ่นใส่ร่างกายจึงฟื้นคืนมาได้ สองพี่น้องจึงเก็บเอาสมุนไพรใส่ห่อยาเดินทางไปด้วย
ระหว่างทางพบกากินลูกไทรแล้วตกลงมาตายจึงเอายาสมุนไพรเป่าทำให้กาฟ้ืน กาจึงขอเป็นทาสรับใช้
สองพี่นอ้ งเดินทางไปเรอ่ื ย ๆ พบปลาดุก ไก่ ช้าง ตะกวด และกบตาย กเ็ อายาสมนุ ไพรเป่าจนสตั วเ์ หลา่ นน้ั
ฟื้นและยอมเป็นทาสรับใช้ ครั้นเมื่อสองพี่น้องได้แต่งงานกับลูกสาวคนรวยจึงนำทองใส่กระบอกไม้ไผ่
กลบั ไปให้พ่อแม่ กอ่ นจะกลับบา้ นก็สงั่ กบั ภรรยาตนว่าห้ามนำยาสมนุ ไพรออกมาผงึ่ ในคนื เดือนเพ็ญเพราะ
จะทำใหพ้ ระอาทติ ยแ์ ละพระจนั ทรล์ งมาเอายาสมุนไพรคนื แต่ภรรยาถกู เทวดาดลใจให้ทำในสงิ่ ทสี่ ามหี ้าม
เทวดากไ็ ด้ยาสมนุ ไพรกลับคืนไป จันทคราสจึงปรกึ ษาเพ่อื น ได้แก่ ชา้ ง กา ปลาดุก ไก่ และกบ เพ่อื ไปเอา
ยาคนื มา พวกช้าง กา ปลาดุก และไกถ่ กู ลมพัดกระจัดกระจายไปเป็นดาวอยบู่ นฟา้ กบข้ึนไปทีหลงั บอกวา่
ขอให้ทางมนุษย์ช่วยตีฆ้อง ตีกลอง ยิงปืนช่วยด้วยเวลาที่กบจะไปถึงพระจันทร์ พระอาทิตย์ ทำให้ คน
ท้ังหลายตอ้ งยิงปืน ตีกลอง ตฆี ้องชว่ ยกบดว้ ยประการฉะน้ี

สาเหตุทเี่ กิดสรุ ิยคราสและจนั ทรคราสนีย้ งั มนี ิทานพน้ื บา้ นของไทยบางทอ้ งถ่นิ เลา่ แตกตา่ งออกไป
ว่าเดิมพระอาทิตย์และพระจันทร์เป็นมนษุ ย์และเป็นพีน่ ้องกัน ทั้งสองทะเลาะกัน เมื่อตายไปได้เกิดเป็น
พระอาทติ ยแ์ ละพระจันทรค์ อยแกล้งบงั แสงกนั เม่ือมโี อกาส บางเรือ่ งเลา่ วา่ พระอาทติ ย์และพระจนั ทรเ์ ป็น
พี่น้องกันมีบ่าวชื่อราหู วันหนึ่งไปทำบญุ ที่วัด ราหูลืมนำช้อนตักแกงไปด้วย ต้องกลับไปเอา เมื่อได้ช้อน
มาแล้วสองพ่ีน้องได้ใชช้ ้อนต่อยหัวราหูตอ่ หน้าผู้คน ราหูอับอายและแค้นใจมาก จึงอธิษฐานวา่ ชาติหน้า
ขอให้ได้พบกนั อีกและแม้พระอาทิตย์พระจันทรจ์ ะมบี ุญวาสนาเพียงใดก็จะพยายามทำให้มัวหมองเปน็ ท่ี
ขายหน้าแก่คนทั้งหลายให้ได้ ราหูจึงคอยทีอยู่เสมอ เมื่อสบโอกาสก็แก้แค้นทำให้พระอาทิตย์และ
พระจันทร์มวั หมอง

(ประคอง นมิ มานเหมนิ ท์, 2551, หนา้ 102)