TIK 8 - Liber baze

TEKNOLOGJI ME TIK

Për klasën e tetë të arsimit të mesëm të ulët

1

10 PËRMBAJTJA
10
12 1 Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
14 1.1 Elementet e vizatimit teknik të objekteve
16 1.2 Llojet e prerjeve të objekteve
16 1.3 Paraqitja e thjeshtësuar e detaleve makinerike
17 1.4 Projeksionet aksonometrike
17 1.4.1 Projeksioni izometrik
18 1.4.2 Projeksioni dymetrik
20 1.4.3 Projeksioni i pjerrët
1.5 Shpalosja e sipërfaqeve
2 1.6 Skemat e thjeshta të dhëmbëzorëve

1.7 Paraqitja e trupave 2D dhe 3D me vizatim teknik me vegla dhe 21
me programe kompjuterike 24
Dimensionimi i detalit makinerik 24
Projeksionet dhe prerjet e objektit 26
2 Teknologjia e materialeve - materialet makinerike 26
2.1 Llojet e veglave për përpunim të materialeve makinerike 27
2.1.1 Shënimi 28
2.1.2 Shtrënguesja 30
2.1.3 Limat 30
32
2.1.4 Hapja e filetës
2.2 Masat mbrojtëse në punë për përdorimin e materialeve makinerike

3

34 2.3 Vetitë e materialeve makinerike
35 2.4 Prodhimi dhe përpunimi i metaleve dhe legurat përmes proce-
39 seve teknologjike
41 2.5 Përdorimi i metaleve dhe krahasimi i tyre me materialet plastike
41 2.6 Përpunimi i metaleve
43 2.6.1 Derdhja dhe farkëtimi
45 2.6.2 Saldimi
45 2.7 Llojet e profileve nga materiali i çelikut dhe hekurit
49 2.8 Proceset e matjes së materialeve makinerike
49 2.9 Llojet dhe funksioni i makinave për përpunimin e metaleve
51 2.9.1 Zdrukthimi dhe makina zdrukthuese
53 2.9.2 Retifikimi dhe makina retifikuese
54 2.9.3 Shpimi dhe makina shpuese
56 2.9.4 Frezimi dhe makinat frezuese
59 2.9.5 Tornimi dhe makina tornuese
61 2.9.6 Prerja dhe makina për prerje
62 2.9.7 Makinat me drejtim numerik
65 2.10 Pjesët përbërëse dhe funksioni i robotit
2.11 Funksioni i Lego robotit dhe programimi i tij
4

2.11.1 Programimi i Lego robotit 66
3 Mekanizmat dhe transmetuesit 68
3.1 Mekanizmat lëvizës dhe transmetuesit 68
3.2 Parimi i punës dhe funksioni i mekanizmave, makinave lëvizëse, 68
69
transmetuesve, motorëve dhe përbërja e tyre 74
3.3 Ndërtimi i mekanizmave me leva dhe me gungë 76
3.4 Krijimi i transmetuesit me rripa dhe me zinxhirë 76
3.5 Funksionimi i motorëve me djegie të brendshme dhe të 77
80
jashtme 81
3.5.1 Motorët me djegie të brendshme dhe të jashtme 86
86
3.5.2 Motorët me djegie të brendshme 90
3.5.3 Motorët rrotullues 94
97
3.5.4 Motorët turboreaktivë dhe raketorë 97
4 Pajisjet teknike 99
4.1 Pajisjet teknike për gatim dhe ruajtje të ushqimit
4.2 Pajisjet teknike për ngrohje dhe ftohje
4.3 Pajisjet teknike për mbajtjen e higjienës dhe përgatitje të ushqimit
Hekuri elektrik (ujtia)
Mikseri elektrik (makina grirëse dhe përzierje)
4.4 Pajisjet teknike të tjera

5

99 Kompjuteri
100 Fotoaparati digjital
100 Projektori
102 Pajisja TV
103 Televizori LCD
103 Televizori i mençur (smart)
103 Kutia e mençur (smart box)
103 Telefoni mobil
106 5 Teknologjia e transportit – Trafiku
011 5.1 Llojet e transportit tokësor, ujor dhe ajror
107
112 5.1.1 Transporti tokësor
113 5.1.2 Transporti ujor
116 5.1.3 Transporti ajror dhe në gjithësi
118 5.2 Rëndësia e transportit dhe mjeteve të transportit
121 5.3 Shenjat kryesore të trafikut dhe roli i tyre në komunikacion
122 5.4 Rëndësia e respektimit të rregullave në trafik
5.5 Përparësitë e llojeve të veçanta të transportit
6

5.6 Rreziqet e mundshme në trafik 125
5.7 Sistemet përbërëse të mjeteve transportuese 126
5.7.1 Sistemi drejtues 126
5.7.2 Sistemet mbështetëse 129
6 Teknologjia e Informacionit dhe Komunikimit 132
6.1 Llogaritjet kompjuterike me të dhëna - Microsoft Excel 132
6.2 Fillimi i punës në MS Excel 132
6.2.1 Faqja e parë në Excel 2016 134
6.3 Libri i punës në Excel 135
136
6.4 Si të shtojmë ose heqim celula, rreshta ose shtylla? 137
6.5 Veprimet me formulat matematikore 139
140
6.6 Funksionet matematikore 141
6.7 Formati i numrave 142
6.8 Paraqitja tabelare e të dhënave 144
6.9 Analiza e të dhënave 147
6.10 Paraqitja grafike e të dhënave 179
6.11 Krijojmë dokumentin në formatin PDF
6.12 Përdorimi i simulatorëve digjital në mësimdhënie 7

152 6.13 Paraqitja e dukurive teknologjike me simulator digjital
156 6.14 Përpunimi i fotografive nëpërmjet programeve kompjuterike
158 Animacionet me fotografi
159 6.15 Minikompjuterët
160 Micro:bit
162 7 Karriera ime
163 7.1 Vlerësimi dhe interesat e zhvillimit të personalitetit
164 7.1.1 Vlerat
164 7.1.2 Shkathtësitë
164 Shkathtësitë e buta
167 7.1.3 Aftësitë
168 7.2 Hulumtimi i tregut të punës dhe profesionet e së ardhmes
170 Profesionet e së ardhmes - njohja dhe zbatimi
173 Si ju ndihmojnë mediat sociale në zhvillimin e karrierës tuaj?
173 Zhvillimi i shkathtësive tuaja
174 Përzgjedhja e profesionit me informata të mjaftueshme
174 7.2.1 Tregu
175 7.3 Puna me projekte për orientim në karrierë

8

7.4 Puna vullnetare - rëndësia dhe zbatimi 176
Si të kryeni punë vullnetare? 177
8 Ndërmarrësi i ri 180
Çka është ndërmarrësia? 180
Kush janë disa ndërmarrës të famshëm? 180
Si fillojnë ndërmarrësit? 181
Pse janë të rëndësishëm ndërmarrësit? 181
8.1 Bota e re e biznesit 183
Promovimi i ndërmarrjes 183
8.2 Tregu vendor 184
Identifikimi i tregut vendor-bizneset 184
8.3 Ndërmarrësi në biznes 185
Disa histori të suksesshme ndërmarrësie 186
8.4 Krijimi i ideve për biznes 188
8.4.1 Plani i biznesit 190
8.5 Integrimi i praktikës në zhvillim të ndërmarrësisë 192

9

Hyrje

Ky tekst shkollor u dedikohet nx- janë shtjelluar me radhë shkathtësitë
ënësve të klasëve të teta të shkollës së e dizajnimit, teknologjia e materia-
mesme të ulët. Teknologji me TIK për leve, mekanizmat dhe transmetuesit,
klasën e tetë është vazhdimësi dhe pajisjet teknike, teknologjia e trans-
zgjerim i njohurive nga kjo fushë dhe portit-trafiku, teknologjia e informimit
ka të bëjë me përvetësimin e njohu- dhe e komunikimit, karriera ime dhe
rive dhe të shkathtësive të nevojshme ndërmarrësi i ri. Shpjegimi i përm-
për përdorim të suksesshëm dhe të bajtjes programore është bërë për ta
pavarur të pajisjeve të teknologjisë në kuptuar paraqitjen grafike të objek-
shërbim të njeriut. Përmbajtja e teks- teve, projeksionet aksonometrike -
tit duhet t’iu ndihmojë nxënësve dhe izometrike, dymetrike dhe të pjerrët,
arsimtarëve për realizimin e përmba- prerjet e trupave, shpalosjen e sipër-
jtjeve të njësive mësimore lidhur me faqeve, njohjen me materialet mak-
fushën Teknologji me TIK. Teksti për- inerike, teknologjinë e materialeve
bëhet prej tetë kapitujve. Në kapituj makinerike, transmetuesit dhe mo-

10

torët, përdorimin e pajisjeve teknike, jinë e informimit dhe të komunikimit
trafikun, zgjerimin e punës me komp- nëpërmjet internetit. Materiali është
juter, zhvillimin e karrierës dhe ndër- prezentuar nëpërmjet ilustrimeve të
marrësisë. Janë realizuar shembuj shumta me shembuj konkretë, me
konkretë për paraqitjen e trupave. qëllim që nxënësi pas udhëzimeve të
Janë dhënë edhe disa detyra pro- dhëna nga arsimtari, të jetë në gjendje
jektuese, me qëllim që të konkretizo- të punojë në mënyrë të pavarur. Gjatë
hen njohuritë e nxëna. Është propo- shtjellimit të njësive mësimore janë
zuar që të bëhen prova me materiale shtruar pyetje për ta vërtetuar dijen e
makinerike, prova me transmetues, nxënë. Meqë materiali i hartuar mbu-
dhe këto të realizohen sipas mundë- lon fusha të ndryshme nga teknolog-
sisë edhe me modele, të cilat mund të jia dhe TIK-u, mirëpresim çdo vërejtje
aplikohen me projektim në kompjuter. dhe sugjerim që do ta përmirësonte
Gjatë shtjellimit të materies, nxënësit cilësinë për botimet e ardhshme të tij.
kanë mundësi të njihen me teknolog-

11

1 SPharkaaqthittjaëseittëruepdaizvaejnimit

1.1 Elementet e vizatimit teknik të objekteve

Të diskutohet si bëhet paraqitja e objekteve të përbëra.

Vizatimi teknik shërben për paraqitjen në
letër të detaleve, makinave, pajisjeve, in-
stalimeve elektrike, objekteve të ndërtimit
etj. Çdo vizatim teknik formohet duke për-
dorur këto lloje vijash:

-- Vija e plotë -- Vijë pikë
-- Vija e ndërprerë -- Vijë e valëzuar
Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
Për paraqitjen e përmasave të ob-
jektit në vizatim përdoren këto ele-
mente, fig. 1.1:
ff Vija e përmasës;
ff Vija ndihmëse e përmasës;
ff Shigjeta;
ff Vlera.

Përmasat e gjatësisë në vizatimin
teknik jepen me njësinë në (mm),
ndërsa ato të këndeve në shkallë (0).

Fig. 1.1. Elementet e dimensionimit të
objektit nga metali.

12

1.2 Llojet e prerjeve të objekteve

Të diskutohet pse nevojitet të përdoren prerjet te objektet.

Paraqitja e objekteve nëpërmjet vizati- tjera të padukshme nga pamja e jashtme
mit bëhet me projektim në rrafshet pro- e objektit.
jektuese normal në njëri-tjetrin. Mirëpo,
nëse objekti është i përbërë, për shkak Dallojmë disa lloje prerjesh:
të vijave të ndërprera që tregojnë tehet e -- Prerja e plotë;
padukshme të pjesëve, e bëjnë objektin -- Gjysmëprerja;
që të mos kuptohet qartë. Për këtë arsye -- Prerja e pjesshme;
gjatë paraqitjes së projeksioneve të ob- -- Prerja lokale.
jekteve përdoren prerjet me një ose më Në fig. 1.2 është dhënë shembull detali
shumë rrafshe. makinerik me rrafsh vertikal me prerje të
Nuk ekziston ndonjë rregull e shkruar për plotë a), si dhe dy projeksionet ortogonale
vendosjen e rrafsheve që bëjnë prerjen e pas zbatimit të prerjes me rrafsh vertikal
objektit. Me rëndësi është që të paraqit- b).
en me prerje vrimat, kanalet dhe format e

b)

a) Fig. 1.2. Prerja e plotë Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
Kur bëhet prerja te detali makinerik, pjesa e prerë lirohet - dhe dimensionimi i
nuk ngarkohet me vijat e ndërprera. detalit makinerik.
Në fig. 1.3 a dhe b është dhënë shembulli i detalit makinerik
të prerë me gjysmëprerje.

13

Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave a) b)
Fig. 1.3.
14 Gjysmëprerja e
detalit
makinerik.

Fig. 1.4. Prerja
e pjesshme e
detalit
makinerik.

Në fig. 1.4 është dhënë
shembulli i detalit makin-
erik të prerë me prerje të
pjesshme.

Fig. 1.5. Prerjet
lokale të detalit
makinerik.

Në fig. 1.5 është bërë
paraqitja e detalit makiner-
ik të prerë me prerje lokale.

p1. rPesrjee?përdoret paraqitja e objekteve me

2p.reÇr’jnadeoddehtmaliet mviajaktineenridk?ërprera kur bëhet

Fig. 1.6. Detalet
makinerike.

Për detalet makiner- Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
ptr1ik.ëj6eaetpratatëqëdiptujpëekdësrnhkrhëdamnetoëaerse.pennjeëspëprfeviëge-r.

DETYRË 15

1.3 Paraqitja e thjeshtësuar e detaleve
makinerike

mTëaktrinegeorihkee.t pse nevojitet të bëhet paraqitja e thjeshtësuar e detaleve

Paraqitja e thjeshtësuar e bulonit, dados Paraqitja e thjeshtësuar e çiftit të dhëm-
dhe sustës spirale shihet në fig. 1.7. bëzorëve cilindrikë me dhëmbë të drejtë,
të pjerrët dhe shigjetorë është dhënë në
fig. 1.8 a, b dhe c, ndërsa e çiftit të dhëm-
bëzorëve konikë në fig. 1.9.

Fig. 1.8. Çifti i dhëmbëzorëve
cilindrikë me dhëmbë të dre-
jtë, të pjerrët dhe shigjetorë.

a)

Fig. 1.7. Pamje e bulonit, dados, sustës c)
dhe paraqitja e thjeshtësuar e tyre.

16

b)

Në fig. 1.10 a, b është bërë paraqitja e
thjeshtësuar e çiftit të dhëmbëzorit ud-
hëzues kërmillor dhe e çiftit me vidhë pa
fund.

Fig. 1.9. Çifti i dhëmbëzorëve
konikë.
Fig. 1.10. Çifti i dhëmbëzorëve
kërmillorë dhe me vidhë pa
fund.

Në fig. 1.11 është bërë paraqitja e trans- Fig. 1.13. Boshtet Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
metuesit me zinxhir, në fig. 1.12, kushineta me kushineta
rrokullisëse, ndërsa në fig. 1.13, boshtet me rrokullisëse.
kushineta rrokullisëse.

Fig. 1.11. Transmetuesi me zinxhir. 17
Fig. 1.12. Kushineta rrokullisëse.

1.4 Projeksionet aksonometrike

mTëëdnyisrkautteohperot jpekësriopnroejveek.sionet aksonometrike. Krahasoni ndërmjet tyre

Projeksionet aksonometrike përdoren kur -- Projeksioni izometrik;
detalet makinerike dëshirojmë t’i paraqes- -- Projeksioni dymetrik;
im qartë me një shikim. Në aksonometri -- Projeksioni i pjerrët.
paraqitja e pjesës makinerike duket ashtu
siç e sheh syri i njeriut në natyrë. Këtu kemi
shkurtimin e përmasave përgjatë akseve
si dhe zhvendosjen e akseve nga pozitat
normale. Në bazë të këtyre kritereve, dal-
lojmë tri mënyra të projeksioneve aksono-
metrike:

1.4.1 Projeksioni izometrik

Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave Projeksioni izometrik është mënyra e
paraqitjes së pjesës në hapësirë duke bërë
shkurtimin e përmasave në tri akset me
përpjesë të njëjtë, ndërsa akset ndërm-
jet vete mbyllin këndin prej 1200. Akset x
dhe y me horizontalen mbyllin këndin prej
300, ndërsa të gjitha përmasat shkurtohen
për 80%. Raporti i përmasave të objektit
te projeksioni izometrik është 1:1:1. Në fig.
1.14 është bërë paraqitja izometrike e një
pjese makinerike.

Vizatoni trupin e Fig. 1.15.
dhënë në fig. 1.15
niczmëomf.leettërnikemeprrrejej të1

18 DETYRË

1.4.2 Projeksioni dymetrik Fig. 1.16.
Projeksioni
Pjesa makinerike e projeksionit dymetrik
ka pamje hapësirore, ku në dy akse bar- dymetrik.
ten përmasat me përpjesë të njëjtë, ndër-
sa në aksin e tretë shkurtohet për 50%
ndaj pjesës së dy akseve të mëparshme.
Raporti i përmasave të objektit te projek-
sioni dymetrik është 1:0,5:1. Aksi x mbyll
këndin prej 70, ndërsa aksi y këndin 420
ndaj horizontales. Në fig. 1.16 është bërë
paraqitja dymetrike e një pjese makiner-
ike.

1.4.3 Projeksioni i pjerrët

Projeksioni i pjerrët formon kënde të tjera Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
në mes akseve në krahasim me projek-
sionin dymetrik. Këtu aksi x dhe z mbyllin
këndin 900, ndërsa aksi z dhe y këndin
450. Raporti i përmasave të objektit te
projeksioni i pjerrët është i njëjtë sikurse te
projeksioni dymetrik, pra, 1:0,5:1. Ana e për-
parme e pjesës makinerike është paralele
me shikim dhe nuk ka deformime. Në fig.
1.17 është dhënë paraqitja e projeksionit të
pjerrët.

Fig. 1.17.
Projeksioni

i pjerrët.

19

1.5 Shpalosja e sipërfaqeve

Të diskutohet përse bëhet shpalosja e sipërfaqeve.

Detalet makinerike që përbëhen prej kar-
tonit ose llamarinës, të shumtën e rasteve
formohen prej figurave të rregullta gjeo-
metrike. Për ndërtimin e tyre duhet ditur
se si të shënohet, të prehet dhe të lako-
het kartoni ose llamarina, pra, si të viza-
tohet saktësisht mbështjellësi dhe bazat
që së bashku formojnë objektin. Për ta
bërë shpalosjen e një pjese, së pari duhet
ta kemi projeksionin kënddrejtë. P.sh.
shpalosja e kubit bëhet kur sipërfaqet, të
cilat e kufizojnë, hapen dhe shtrihen në të
njëjtin rrafsh (fig. 1.18). Kjo arrihet nëse në
lartësinë e matur në projeksionin verti-
kal tërhiqen drejtëzat paralele të larguara
njëra prej tjetrës për madhësinë e brinjës
së bazës.
Kështu fitohet mbështjellësi i kubit, pastaj
në të dy anët vizatohen bazat, madhësia e
vërtetë e të cilave fitohet nga projeksioni
horizontal dhe shpalosja është e gatshme.

Fig. 1.18. Fig. 1.19.
Shpalosja e Shpalosja e
kubit. piramidës
katërfaqësore.
Në vazhdim është dhënë shpalosja e
piramidës katërfaqësore (fig. 1.19).

20

Pgjdejrunaehsneehittmsëlifapeakëqgurëëafasrrqshpheejëvepersërëesptijpeekaraismvrtivojeaintjvarietivn.etKeëutëdrnhdntaëdënrëbpërëprnenrëreiarpf,airgq,eqër1.jë2et0nët,admdfhoouerntmbëdëovntnëëiirpekbaunëltiohinsseeë-tShkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
mbyllja e saktë.
DETYRË

Fig. 1.20. Shpalosja e kutisë
gjashtëfaqëshe.

21

1.6 Skemat e thjeshta të dhëmbëzorëve

Mekanizmi dhëmbëzor i punuar me kubë- Për mekanizmin me vidhë pa fund, i punuar
za Lego është dhënë në fig. 1.21. Ai për- nga kubëzat Lego i dhënë në fig. 1.23, ske-
bëhet prej një çifti të dhëmbëzorëve. ma e thjeshtë e saj duket si në fig. 1.24.
Skema e thjeshtuar shërben për ta lloga-
ritur raportin e transmisionit, fig. 1.22. Nëse
dhëmbëzori udhëzues është Z1=15, ndër-
sa dhëmbëzori i udhëzuar Z2=75, atëherë
raporti i transmisionit i12 është baras me:
i12 = Z2/Z1 = 75/15 = 5.

Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave Fig. 1.21. Mekanizmi me dhëmbëzorë Fig. 1.23. Mekanizmi me vidhë pa fund.
cilindrikë. Fig. 1.24. Skema e vidhës pa fund.

22 Fig. 1.22. Skema e thjeshtë e çiftit të

dhëmbëzorëve.

1.7 Paraqitja e trupave 2D dhe 3D me vizatim
teknik me vegla dhe me programe kompjuterike

Vizatimi dhe dizajnimi i objekteve të t’i pëdorni komandat e caktuara hap pas
ndryshme makinerike mund të bëhet hapi.
edhe me programe kompjuterike. Goo- Për të filluar punën me Google SketchUp,
gle SketchUp është një grup softuerësh kërkojmë vegzën:
që u dedikohet fillestarëve që dëshirojnë https://app.sketchup.com/app.
të vizatojnë, të dizajnojnë objekte nga fu-
sha të ndryshme të inxhinierisë. Ky soft- Siç shihet nga figura 1.25, hapësira punuese
uer mund të përdoret me sukses për t’i është tredimensionale e kufizuar me tri
përvetësuar njohuritë bazike të vizatimit drejtëza me ngjyra të ndryshme dhe me
teknik me ndihmën e kompjuterit. një vajzë që qëndron në afërsi të koordi-
Programi SketchUp është i organizuar në natave fillestare. Ikonat që përdoren për
mënyrë të thjeshtë dhe është i lehtë për vizatim gjenden në shiritat vertikalë.
përdorim. Në kuadër të këtij programi
ekziston edhe tutoriali, i cili ju udhëzon si

Fig. 1. 25. Pamje e hyrjes në Goo-
gle Sketch-up.

23

Për ta realizuar vizatimin teknik, me jedhim veglën (rectangle) dhe e tërheqim
ndihmën e kompjuterit shërbehemi me
skicën e vizatuar me dorë të lirë të detalit në syprinën punuese për ta formuar drejt-
makinerik, fig. 1.26.
këndëshin.
Fig. 1.26.
Skica e Për të vizatuar më saktë, prej hapësirës tridi-
vizatuar me
dorë të lirë. mensionale kalojmë në vizatimin dydimen-
Vizatimi me kompjuter ka të bëjë me vizatimin
e pjesëve gjeometrike që janë pjesë për- sional, duke përdorur veglën dhe pastaj
bërëse të detalit makinerik që vizatohet.
tërheqim dy gjysmërrathë duke

përdorur veglën - harku. Në vazhdim viza-

tojmë dy rrathë të brendshëm duke përdorur

veglën circle - rrethi dhe një katror në

mes të figurës.

Veglën e përdorim për t’i fshirë disa pjesë

të vijave brenda figurës, fig. 1.27.

a)

Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave Së pari, me ndihmën e veglës vendosim b)
njësitë matëse: mm dhe snap intervals: 1 mm.
Veglat për vizatim të pjesës makinerike gjen-
den në shtyllën e majtë, ndër të cilat më
shpesh përdoren:

Vegla (ikona): - lapsi, - harku, c)
- drejtkëndëshi, - shtypje ose

tërheqje.

Fillojmë me paraqitjen e bazës së detalit që d)
është drejtkëndësh me dy gjysmërrathë
anash. Nga menyja vertikale në të majtë zg-

24 Fig. 1.27.

a) Vizatimi i drejtkëndëshit. Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
b) Vizatimi i gjysmërrathëve dhe i

katrorit të brendshëm.
c) Fshirja e vijave brenda figurës.
d) Kalimi prej vizatimit dydimen

sional në hapësirë.

Prej vizatimit dydimensional kalojmë në hapë-
sirën tridimensionale duke përdorur veglën

.
Paraqitja e dimensionit të tretë bëhet duke
përdorur veglën - tërheqje-shtypje, duke
tërhequr tri pjesët e bazës, veç e veç, fig. 1.28.

Fig. 1.28.
Objekti i tërhequr. Vizatimi i
gjysmërrethit në pjesën e pasme.

Vazhdojmë me vizatimin e gjysmërrethit duke
përdorur veglën - harku në syprinën bal-
lore të pasme të objektit. Përdorim veglën
për të tërhequr gjysmërrethin. Vizatojmë rre-
thin në syprinën ballore të objektit. Përdorim
veglën për të fshirë disa pjesë të vijave në
syprinën ballore dhe të pasme. Hapja e vrimës
horizontale bëhet duke përdorur veglën .

Fig. 1.29.
Formimi i gjysmëcilindrit.
Hapja e vrimës horizontale.

25

Dimensionimi i detalit makinerik Projeksionet dhe prerjet e objektit

Paraqitja e vlerave ose dimensionimi i NëprograminGoogleSketchUpmundëso-
detalit makinerik bëhet duke përdorur het paraqitja e projeksioneve të ndryshme
veglën . Klikojmë mbi veglën dhe të objekteve. Për të paraqitur projeksione
pastaj zgjedhim veglën duke klikuar me të ndryshme, do të marrim detalin e diza-
kursor në dy pika të skajshme të çfarëdo jnuar më lart duke përdorur veglën
distance të detalit makinerik. Klikojmë mbi
vlerat e numrave të dimensioneve dhe i .
përshtasim me vlerat e dhëna në skicë.

a)

b)

Fig. 1.30. Dimensionimi i
detalit makinerik.

Prerja e objekteve bëhet me ndihmën e Fig. 1.31. Projeksionet e
rrafsheve prerëse. Prerjet ndihmojnë që të ndryshme të objektit.
shohim pjesët e brendshme të objekteve.
Prerja e objektit në Google SketchUp
bëhet sipas rrafshit prerës të zgjedhur
duke përdorur veglën .

Fig. 1.32.
Prerja me rrafsh
vertikal dhe hori-
zontal.

26

1d. hePsceilaptëjardnëorpeëtrppraorgërsaitmëieGpoëordgolerimSkitettcëhtUij?p Shkathtësitë e dizajnimit - Paraqitja e trupave
2p.reÇrj’andeoddehtamlitemviajaktineenrikd?ërprera kur bëhet

2sh. pPeësrhshnkëruGaonoi gvleeSglkaettcqhëUpp. ërdoren më
3. Pse përdoret vegla ?

4ob. jPesketept?ërdoren rrafshet prerëse te

27

2Teknologjia e materialeve
materialet makinerike
Njeriu përdor materiale të ndryshme për të fitimit të metaleve. Legurat formohen
Teknologjia e materialeve - materialet makinerike të punuar vegla apo pajisje, të cilat në prej dy ose më shumë elementeve, ku së
natyrë mund të gjenden si materiale bazë paku njëri prej tyre është metal.
që pastaj duhet përpunuar. Duke përdorur Jometalet gjejnë përdorim gjithnjë e më
teknologji të ndryshme, ai sot ka arritur që shumë në industrinë për prodhimin e
të prodhojë materiale të llojllojshme që i pjesëve të ndryshme dhe po i zëvendëso-
përdor për të ndërtuar vegla, mjete, pajisje jnë metalet. Në këtë grup të materialeve
e makina të shumta që ia lehtësojnë jetën bëjnë pjesë: plastika, goma, druri, lëkura,
dhe punën. eshtrat etj.
Materialet, në varësi nga përmbajtja, Materialet e përziera formohen prej disa
mund të ndahen në: llojeve të materialeve. Këto materiale kanë
1. Metale dhe legura; veti më të mira se vetitë e përbërësve të
2. Jometale; tyre veç e veç.
3. Materiale të përziera; Materialet keramike përdoren që nga
4. Materiale keramike; kohërat e lashta. Këto materiale kanë veti
5. Materiale për djegie dhe vajrat. izoluese të elektricitetit dhe të nxehtësisë,
Metalet janë materialet kryesore prej të andaj kanë aplikim të gjerë në konstruk-
cilave punohen makineritë e ndryshme. sionet makinerike.
Në natyrë, gjejmë materiale në formë të Materialet për djegie shërbejnë për vënie
papërpunuar, që ndryshe quhen xehe dhe në lëvizje të makinave, të cilat gjatë djegies
përbëhen prej metaleve e elementeve të lirojnë temperatura të larta, ndërsa vajrat
tjera, të cilat duhet përpunuar me qëllim shërbejnë për lubrifikim (lyerje) të pjesëve
makinerike, me ç’rast zvogëlojnë fërkimin
dhe konsumimin e pjesëve.

2.1 Llojet e veglave për përpunim të materialeve
makinerike

Mendoni dhe diskutoni për veglat për përpunim të metaleve.

Teknologjiaepërpunimittëmetalevepërf- Përgatitja teknike është pjesë përbërëse
shin veglat, mjetet teknike dhe operacio- e punës praktike me të cilën bëhet për-
net e punës për përpunim, për përftimin gatitja e materialit, e veglave, e pajisjeve
e detaleve të gatshme për plotësimin e dhe e makinave për të punuar një detal
kërkesave në industri, zejtari dhe në jetën makinerik. Gjithashtu, duhet përgatitur
e përditshme. Kjo fushë zakonisht ndahet edhe vizatimet përkatëse si dhe kohën
në përpunim nga dora e njeriut dhe me që duhet shpenzuar për ta punuar detalin
makina. Shumica e produkteve, që dikur makinerik.
janë fituar me përpunim nga dora e nje-

28 riut, sot punohen me makina.

2.1.1 Shënimi

Gjatë përpunimit të metaleve shënimet duhet të jenë të qarta dhe të qëndrueshme
dhe t'i përgjigjen vizatimit teknik, në mënyrë që të bëhet përpunimi i saktë (fig. 2.1).
Shënimi bëhet nëpërmjet gjilpërave dhe shënuesve pikësorë të çeliktë (fig. 2.2), kom-
pasit (fig. 2.3).

Fig. 2.1. Përdorimi i Fig. 2.2. Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
gjilpërës. Lloje shënuesish.

Shënuesit zakonisht përdoren për të ku do të aplikohet shënuesi. Shënuesi na
shënuar qendrën e vrimës, që duhet ha- mundëson që mos të devijojë burgjia spi-
pur me burgji (turjelë) dore, burgji spirale rale nga qendra e vrimës që do të realizo-
dore ose me makinë shpuese. Mënyra e het. Me një dorë duhet mbajtur shënuesin
përdorimit të shënuesit është paraqitur në vertikalisht, ndërsa me tjetrën duhet godi-
fig. 2.4, ku së pari duhet vizatuar qendra se tur me çekan shënuesin nga lart.

29

Fig. 2.3. Kompasi për shënim Fig. 2.4. Mënyra e për-
të harkut/rrethit. dorimit të shënuesit.

2.1.2 Shtrënguesja

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Shtrëngueset janë vegla të rëndë- dorëzën që rrotullon vidhën. Shtrëngues-
sishme në punëtori, janë me madhësi të ja është e punuar prej çelikut kualitativ, që
ndryshme dhe shërbejnë për të shtrën- d.m.th., është e rezistueshme ndaj kon-
guar pjesën që përpunohet, fig. 2.5. sumit. Korniza e shtrëngueses është e
Ato gjithashtu përdoren për të mbajtur punuar nga giza e hirtë.
shtrëngueshëm pjesët që bashkohen.
Shtrënguesja shtrëngohet duke rrotulluar

Fig. 2.5. Pjesët
përbërëse të
shtrëngueses.

Në fig. 2.6 është paraqitur shtrëngimi i një
cope me shtrënguese gjatë operacionit
të shpimit. Materiali nuk duhet të mbahet
me dorë, sepse mund të rrëshqasë nga
dora gjatë numrit të rrotullimeve të mëdha
të boshtit punues, ku është e vendosur
burgjia spirale. Shtrënguesja e mban ma-
terialin të shtrënguar/fiksuar për tavolinën
punuese të makinës shpuese.

30

Fig. 2.6. Shtrëngimi i materialit për tavolinë Fig. 2.7. Shtrëngimi i dy
para operacionit të shpimit. profileve metalike.

Në fig. 2.7. është paraqitur mënyra se si
është bërë shtrëngimi i dy profileve met-
alike para se të bëhet bashkimi i tyre.
Ekzistojnë po ashtu edhe mengenet të
cilat shërbejnë gjithashtu për shtrëngim
të pjesës që përpunohet, por ajo është e
fiksuar për tavolinën e punës (fig. 2.8).

Fig. 2.8. Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
Mengena.

pNëërdboazreëttsëhftirgë.n2g.6uessëjapeardaoqriëtusrqmë ëtëlasrhtt, rsëhnpgjoejgëomniastiemriaulinndpëtër
tavolinë gjatë operacionit të shpimit.

31

2.1.3 Limat

Limat përdoren për largimin e pjesëve të jetë e djathtë dhe e majtë. Fileta e majtë
mbetura në sipërfaqe të detaleve të për- përdoret vetëm në raste të veçanta (p.sh.,
punuara. Ato vijnë me madhësi dhe forma te shishet metalike të propan-butanit),
të ndryshme për punë të llojllojshme (fig. ndërsa fileta e djathtë është universale.
2.9). Dhëmbët e tyre mund të jenë për Filetat mund të jenë të jashtme dhe të
përpunim të ashpër, gjysmë të ashpër brendshme (fig. 2.10). Instrumentet për
dhe me dhëmbë të imët për përpunim prerje të filetës së brendshme janë dhënë
të pastër. Procesi i lëmimit duhet bërë me në fig. 2.11. Pas hapjes së vrimës, duhet bërë
lëvizje të duarve e jo të krahut që shkak- rrëzimi i tehut të vrimës. Ekzistojnë instu-
ton lodhje të shpejtë. Lima duhet lëvizur mentet prerëse për realizimin e filetave si
vetëm përpara, ndërsa prapa nuk bën set prej tri copave: fillestari, i mesmi, dhe
heqje të materialit. i treti-përfundimtari që realizon filetën
në tërësi. Instrumenti i parë në pjesën e
epërme ka një kanal, instrumenti i dytë
ka dy kanale, ndërsa i treti ka tri kanale që
dallohen. Rrotullimi i instrumentit bëhet
nëpërmjet levës, e cila ka një vrimë katrore
(fig. 2.11).

Derisa instrumenti i parë ka pjesë më të
gjatë konike prej 10 filetash, prerësi i dytë
ka 5 fileta, ndërsa i treti 1.5 filetë (fig. 2.11).

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Kjo mundëson që prerja e filetës të bëhet
hap pas hapi, pra, pas çdo rrotullimi të
plotë përpara, bëhet një gjysmërrotullim
prapa, në mënyrë që të largohen ashklat
(mbetjet e materialit).

Fig. 2.9. Lloje të Fig. 2.10. Buloni me dado dhe
ndryshme të unazë.
limave.

2.1.4 Hapja e filetës

Thuajse çdo makinë, pajisje ose aparat
përmban në vete ndonjë detal të filetuar.
Filetën e hasim te stilolapsi, valvola, mba-
jtës të ndryshëm, poça etj. Fileta mund të

32

Për prerje të filetës së jashtme Fig. 2.11. Instru-
kemi vetëm një instrument mentet për
(fig. 2.12). Mënyra e përpunim- hapjen e filetës së
it të filetës së jashtme është e brendshme.
njëjtë me atë të brendshme.
Instrumentet për filetë të Fig. 2.12.
jashtme kanë diametra të Instrumenti
ndryshëm. për filetë të
jashtme.

33

2.2 Masat mbrojtëse në punë për përdorimin e
materialeve makinerike

gMjaetnëdpounni ëçsfanrëë ppuënrgëatotirtij.esh duhet bërë para se të fillojmë punën si dhe

Para se të përdorni veglat dhe makinat, Në fig. 2.14, është paraqitur punëtori i pa-
kur të filloni punën praktike në punëtori, jisur me mbrojtës kundër lëndimeve të
duhet t’i dini rregullat themelore të sig- ndryshme.
urisë. Këto rregulla ndihmojnë që të jeni
të sigurt gjatë punës në punëtori. Së pari Fig. 2.14. Punëtori i
duhet vendosur pajisjet mbrojtëse (syzet, pajisur me pajisje
maskën, mantelin, dorëzat), fig. 2.13. mbrojtëse

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Fig. 2.13. Pa-
jisjet mbro-
jtëse.

(Jeleku sinjalizues, këpucët, rripat e sig-
urisë, syzet, dorëzat, helmeta, kufjet për
mbrojtje nga zhurma).

Rregullat e sigurisë: 1.

Lexoni me kujdes rregullat e sigurisë. 1. Gjithmonë dëgjoni me kujdes arsimtarin
tNëëssiegui rktugpjtaotënipnuëntëësrënsëi, pjuudnoëttoërij.eni dhe përcillni udhëzimet e tij me kujdes.
2. Mos vraponi në punëtori, sepse mund
të ndesheni me ndonjë nxënës tjetër dhe
të shkaktoni aksident.

34

3. Mësoni se ku gjenden ndërprerësit Në fig. 2.15 është paraqitur punëtori me
emergjentë në punëtori. Nëse vëreni aksi- shënues dhe çekan.
dent në anën tjetër të punëtorisë, ju mund Punëtori është i veshur me rregull me rro-
të përdorni ndërprerësin emergjent që ba pune që mbulojnë trupin e tij si dhe
të shkyçni energjinë elektrike që furnizon syzet. Syzet mbrojnë sytë nga mbetjet e
makinat. vogla metalike (ashklat).
4. Gjithmonë veshni përparësen, sepse Duhet pasur kujdes si të mbahet shënuesi
ajo do t’jua mbrojë rrobat nga dëmtimet që të mos rrëshqasë në trup të punëtorit.
e ndryshme.

5. Mbathni këpucë të forta. Patinat nuk le- Gjithmonë dëgjoni arsimtarin kur merrni
johet të mbathen në punëtori. udhëzime lidhur me përdorimin e pajis-
6. Nëse filloni punën praktike, të gjitha kar- jeve! Lexoni me kujdes dhe zbatoni ud-
riget duhet larguar. hëzimet e shkruara të vendosura pranë
makinave që i përdorni!

7. Çanta nuk duhet sjellë në punëtori,
sepse mund t'i pengojë punëtorët gjatë
lëvizjes.

8. Gjatë mësimit si duhet përdorur mak-
inën, dëgjoni me vëmendje të gjitha ud-
hëzimet e dhëna nga arsimtari. Bëni pyet-
je, veçanërisht nëse nuk kuptoni mirë.

9. Mos e përdorni makinën, nëse nuk keni
qenë prezent gjatë demonstrimit të ar-
simtarit.

10. Gjithmonë bëhuni të durueshëm, kurrë
mos nxitoni në punëtori.

11. Gjithmonë përdorni mbrojtëse, kur
punoni në makinë.

12. Mbani duart larg prej pjesëve lëvizëse/
rrotulluese të makinës.

13. Përdorni me kujdes veglat e dorës, duke
i mbajtur duart larg prej këndit prerës.

14. Raportoni ndonjë dëmtim të pajisjes, Fig. 2.15. Përdorimi
makinës, sepse mund të shkaktojë aksi- i drejtë i veglave të
dent. punës.

35

2.3Vetitë e materialeve makinerike

mNuemtaëlerovenimdeisaatoprteëjmveattievreiatleëvempaltaesrtiaikleev. e makinerike. Krahasoni vetitë e

Zgjedhja e materialeve me qëllim që të Vetitë kimike të metaleve dhe të legu-
përfitohet produkti i caktuar varet nga rave karakterizohen me përbërjen kimike
vetitë dhe përdorimi i tyre. Përkufizimi i dhe rezistencën e trupit ndaj korrodimit
mënyrës së përpunimit dhe i formësimit (ndryshkut).
të materialeve makinerike paraqet njohjen Vetitë teknologjike të metaleve dhe të
e vetive mekanike, fizike, kimike dhe te- legurave kanë të bëjnë me rezistencën e
knologjike. materialeve makinerike gjatë përpunimit
Vetitë mekanike të metaleve dhe të le- me deformim, me prerje, gjatë saldimit,
gurave janë: qëndrueshmëria, elasticite- derdhjes, kalitjes etj.
ti, fortësia etj. Këto veti mund të nxirren
nëpërmjet operacioneve të ndryshme
(deformimi, përpunimi termik etj).

Qëndrueshmëria është veti e trupit që
paraqet rezistencën ndaj veprimit të
forcave të jashtme që tentojnë ta ndry-
shojnë formën e tij.

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Fortësia është rezistenca që metali i bën
trupit tjetër mbi sipërfaqen e tij. Nga fortë-
sia e metaleve dhe legurave varet aftësia e
tyre gjatë përpunimit dhe rezistenca ndaj
shpenzimit.

Elasticiteti është veti mekanike e ma-
terialeve makinerike, në mënyrë që gjatë
veprimit të forcës trupi ndryshon formën
pjesërisht, ndërsa pas ndërprerjes së ve-
primit të forcës, kthehet në formën dhe
përmasat e mëparshme.

Plasticiteti është veti mekanike e materi- Bdfizëisinkaei mt, ekesimttaimilkeeivnedehdveheetteilvekegnuomrloaegvkejaik.neikteë,
aleve makinerike dhe kështu me veprimin DETYRË
e forcës trupi ndryshon formën përherë.
Vetitë fizike të metaleve dhe të legu-
rave janë: shkëlqimi, ngjyra, struktura,
densiteti, temperatura e shkrirjes dhe
përçueshmëria e elektricitetit dhe e nxe-
htësisë.

36

2.4 Prodhimi dhe përpunimi i metaleve dhe legu-
rat përmes proceseve teknologjike

Mendoni dhe diskutoni për përftimin e materialeve makinerike.

Metalet ndahen sipas ngjyrës dhe peshës Djegia e koksit bëhet me ndihmën e futjes
specifike në metalurgji të zezë (hekuri së ajrit të ngrohtë nga ngrohës të veçantë.
dhe legurat e tij) dhe metalurgji të meta- Gazrat e djegur nga ana e epërme e furrn-
leve me ngjyrë. Në grupin e dytë dallohen altës përcillen dhe pjesërisht përdoren për
metalet e rënda (bakri, zinku, plumbi, kallaji, ngrohësit e veçantë. Furrnalta ka lartësi
ari, platina etj.) dhe metalet e lehta (alumini prej 50 metrash dhe diametër prej 10 me-
dhe legurat e tij). Metalet, në bazë të vet- trash dhe mund të prodhojë çdo ditë rreth
ive magnetike, ndahen në: metale ferrite 2000 tonë hekur të papërpunuar. Furrn-
(hekuri dhe legurat e tij), metale joferrite altat punojnë pa ndërprerje disa vjet. Në
(metalet e ngjyrosura, përzierjet e meta- furrnalta prodhohet hekuri i papërpunuar i
leve dhe të sub- bardhë ose me
stancave të tjera, mbushja ngjyrë të hirtë,

por që nuk përm- largimi i gazrave largimi i gazrave që përmbajnë
bajnë hekur). të dëmshëm të dëmshëm sasi të mëdha

Hekuri prodhohet substancash
në furrnalta. Xeh- të tjera (kar-
ja e hekurit bluhet boni, sulfuri,
dhe pastrohet, e 400ºC silici, manga-

pastaj me gurin ni etj.). Hekuri i Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
gëlqeror dhe koks papërpunuar
hidhet në furrën i hirtë derdhet
e lartë nëpërmjet në kallëpe dhe
transportuesve shërben për
nën kënd. Me dje- përpunim të
gien e koksit krijo- mëtejmë me
hen temperatura fryerja e 1800ºC fryerja e derdhje në for-
ajrit ajrit
të larta për ndar- ma. Prej hekurit
zgjyra

jen e hekurit të të papërpunuar
papërpunuar nga hekuri të bardhë,

xehja. Në pjesën përmes proce-
e poshtme të fur- seve të veçan-
rës depozitohet hekuri i papërpunuar, mbi ta, fitohet hekuri i derdhur temper ose
të cilin notojnë shtresa me përmbajtje të hekuri i farkëtuar i derdhur. Me këtë rast
padëshiruar - zgjyra (me peshë specifike gjatë formësimit me nxehje zvogëlohet
të lehtë) për shkak të shtojcave (guri përqindja e karbonit. Çeliku përmban 0,01
gëlqeror, dolomiti etj.). Me rëndësi është - 2,14 % karbon. Në të vërtetë gjatë pro-
që të largohen sulfuri dhe përmbajtësit cesit të shkrirjes hiqen fosfori dhe sulfu-
mineralë. Nga fig. 2.16 shihet se zgjyra lar- ri, ndërsa shtohen përbërës të tjerë, me
gohet nga ana e djathtë nëpërmjet kanalit ç’rast fitohen lloje të ndryshme çeliqesh
të veçantë. speciale, fig. 2.17.

37

Fig. 2.17. Furara Bakri përfitohet nëpërmjet një procedure
elektrike. prej disa fazave: në fillim xehja (halkozina,
kupriti, halkopiriti) bluhet e pastaj duhet
38 pastruar prej përbërësve të tjerë. Me anë të
ngrohjes së xehes bëhet largimi i pjesës së
sulfurit. Xehja së bashku me shkrirës hid-
het në furrë, me ç'rast fitohet 80% bakër,
ndërsa pjesa tjetër është squfur dhe hek-
ur. Pastaj derdhet në koncentratorin për
bakër dhe fitohet bakri i papërpunuar që
derdhet në blloqe. Për të përftuar bakrin e
pastër, duhet të bëhet rafinimi elektrolitik, i
cili përdoret në elektroteknikë (fig. 2.18).

a) Bluarja e xehes
b) Flotacioni i xehes
c) Ngrohja e xehes
d) Hedhja në furrë e

xehes së bashku
me shkrirës
e) Ajri i ngohtë dhe
rëra depërtojnë
në furrën e
Besemerit
f) Elektroliza
Fig. 2.18.
Prodhimi i
bakrit.

Alumini prodhohet më shpesh nga boksiti. vendin tonë plumbi prodhohet në sasi të
Boksiti së pari shndërrohet në glinë. Faza e mëdha në Trepçë të Mitrovicës.
parë paraqet pastrimin mekanik dhe blu- Legurat (aliazhet) paraqesin përzierje të dy
arjen, e pastaj bëhet pjekja në 450 0C dhe ose më shumë metaleve. Një metal i tillë i
bluarja (fig. 2.19 a). Në fazën e dytë bëhet përfituar ka veti më të mira se përbërësit e
ngrohja në temperaturë prej 160 0C dhe tij dhe janë më të përshtatshëm për punë.
shtypje prej 500 - 700 kPa, që zgjat disa Këto veti janë: fortësia, farkueshmëria,
orë, pastaj bëhet filtrimi dhe presimi (fig. shkrishmëria, rezistenca etj. Ndër legurat
2.19 b). Në fazën e tretë, pas përzierjes dhe mund të përmendet tunxhi (përzierje e
ftohjes, formohet shtresa që derdhet dhe bakrit dhe zinkut), duralumini (përzierje e
ftohet, dhe pastaj piqet në furrat rrotul- aluminit dhe e bakrit), bronzi (përzierja e
luese (1200 - 1300 0C). bakrit dhe kallajit) etj.

Giza gjithashtu është legurë e hekurit dhe
Fig. 2.19. Prodhimi i aluminit. e karbonit që përmban më shumë se
2,14% karbon, si dhe të
Alumini merr formën përfundimtare pas elementeve të tjera,
elektrolizës në furrën elektrike. por me përqindje të
Prodhimi i metaleve të tjera, si: plumbi, vogël. Kjo legurë krye-
kallaji dhe zinku, bëhet kryesisht me pjekje sisht formohet me
dhe reduktim. derdhje, sepse për
Plumbi prodhohet lehtë, sepse xehja e tij arsye të përbërjes së
përmban 80% të plumbit të pastër, ndër- madhe të karbonit
sa përqindja e kallajit është 2-6 %, dhe nuk mund të farkë-
ky numërohet ndër metalet e rralla. Në tohet si çeliku. Dallo-
jmë gizën e bardhë, të
hirtë, temperë etj. Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
Çeliqet speciale,
përveç karbonit,
përmbajnë edhe
metale të tjera (më
rrallë jometale), si p.sh.
krom, nikel, vanadium,
volfram etj.
Jometalet që kanë
gjetur përdorim në
makineri, janë: druri,
lëkura, goma, materi-
alet plastike, azbesti etj. Lëkura dhe goma
janë materiale që përdoren për punimin
e rripave dhe të detaleve të tjera. Azbesti
është mineral, ndërsa përbërja kimike e tij
është silikat i magnezit. Përdoret si materi-
al izolues, por është i dëmshëm për shën-
detin e njeriut.
Materialet për djegie dhe vajrat paraqesin
ndër burimet më të përdorura të energjisë

39

termike, që ka rëndësi të madhe për jetën makineri përdoret vaji dhe yndyra. Për
njerëzore dhe lëvizjen e makinave. Makinat shpejtësi më të mëdha përdoret vaji me
e përdorin energjinë termike për të real- viskozitet (dendësi) të ulët, ndërsa për
izuar forcën lëvizëse. Nafta e papërpunuar shpejtësi të vogla përdoret vaji më i den-
nxirret nga toka, ndërsa në temperaturë dur.
deri 360 0C dhe destilimi shndërrohet në Karakteristikë kryesore e përdorimit të
benzinë, dizel, vajra për lyerje, bitumen etj. vajrave është aftësia që ta zvogëlojnë
Cilësia e materialeve për djegie varet nga fërkimin ndërmjet dy detaleve të lidhura
përbërja e materialit djegës, pra nga pika makinerike si dhe ta bëjnë ftohjen e tyre,
e ndezjes, shpejtësia dhe eksplodimi gjatë kështu që pengojnë shpenzimin e sipër-
djegies, sasia e tymit të liruar dhe hirit etj. faqeve kontaktuese.
Për lyerje të sipërfaqeve rrëshqitëse në

i1v. eSimndaganheetnikme?etalet sipas ngjyrës dhe vet-

2. Si rrjedh procesi nëpër furrnalta?

3. Sa është përqindja e karbonit në çelik?

4. Përshkruani fazat e prodhimit të aluminit.

40

5. Çka janë legurat?

2.5 Përdorimi i metaleve dhe krahasimi i tyre me
materialet plastike

Metalet përdoren për të prodhuar detale Fig. 2.20. Detalet Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
të ndryshme të makinave. Njohja e vetive e punuara nga
të metaleve mundëson përdorimin për- hekuri dhe çeliku.
katës të tyre për pjesën e caktuar të de-
tyrës projektuese të dhënë. Kjomundëson
që të studiohen edhe materialet e tjera.
Dy grupet e mëdha të metaleve janë:
1. Hekuri dhe çeliku;
2. Metalet me ngjyrë

(alumini, bakri, tunxhi, argjendi, plumbi).
Shembuj tipikë të përdorimit të hekurit
dhe të çelikut janë: boshtet me gunga dhe
boshti bërrylor i motorëve, këmishat e cil-
indrave të motorëve dhe kompresorëve,
pistonetat, dhëmbëzorët, kapakët e kush-
inetave rrëshqitëse, rotorët e pompave
(fig. 2.20).

41

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Fig. 2.21. Disa detale të Metalet me ngjyrë dhe legurat e tyre kanë
punuara nga alumini një përdorim shumë të gjerë në industri.
dhe legurat e tij. Nga këto punohen detale të cilat përdoren
në amvisëri, industrinë automobilistike, in-
42 dustrinë e aeroplanëve, industrinë ushqi-
more etj. (fig. 2.21).
Bakri dhe alumini kanë gjetur përdorim
të gjerë në elektroteknikë, sepse janë
përçues të mirë të elektricitetit.
Masat plastike kanë një varg vetish, të cilat
materialet klasike, si jometalet, nuk i kanë.
Këtu mendohet në vetitë e mira (dendësia
e vogël, qëndrueshmëria ndaj ndryshkut,
përpunimi i lehtë, çmimi i kushtimit) dhe
pjesërisht të pavolitshme (rezistenca e
vogël ndaj temperaturës së lartë, janë të
ndezshëm).
Masat plastike përdoren për prodhimin
e artikujve të konsumit të gjerë, siç janë:
pajisjet për vizatim dhe shkrim, lapsat,
stilografët, vizoret, trekëndëshat, enët,
shishet, kapakët e ndryshëm për indus-
trinë ushqimore, kimike dhe farmaceutike,
pajisjet për ushqim, enë, shportat e bërl-
logut etj.
Për të zgjedhur një material me të cilin
duhet të punohet një detal, konstruktori
duhet të marrë parasysh shumë faktorë.
Masat plastike kohëve të fundit janë bërë
zëvendësim i materialeve për konstruk-
sione në elektroteknikë, makineri, ndër-
timtari, transport dhe sektorë të tjerë të
ekonomisë.

2.6 Përpunimi i metaleve

Mendoni dhe diskutoni për llojet e përpunimit të metaleve.

Varësisht nga ndarja ose mosndarja e Nuk ekziston ndonjë grupim i saktë
ashklave gjatë operacioneve të punës për ndërmjet operacioneve të sipërpërmen-
përpunim, dallojmë: dura, pasi ndonjëherë një operacion iu ta-
1. Përpunimin e metaleve me heqjen e kon të dy grupeve njëkohësisht.
ashklave; Për dallim nga përpunimi me heqjen e
2. Përpunimin e metaleve pa heqjen e ashklave, te përpunimi i metaleve me de-
ashklave. Grupim tjetër sipas përpunim- formim dallojmë këto veçori:
it mund të bëhet në bazë të këtyre op- -- Operacioni i përpunimit të materialit
eracioneve për ndryshimin e formës së
metaleve dhe legurave: është i shpejtë në krahasim me për-
1. Ndarja; punimet e tjera;
2. Bashkimi; -- Gjatë përpunimit mbeturina është e
3. Heqja e ashklave; vogël;
4. Deformimi plastik; -- Struktura e materialit të përpunuar ka
5. Derdhja. veti më të mira mekanike se struktura
e materialeve të tjera të përpunuara.

2.6.1 Derdhja dhe farkëtimi

Derdhja është operacion i përpunimit të metaleve, me ç’rast së pari duhet punuar for-
ma (kallëpi), pastaj metali derdhet në gjendje të lëngët nga anash në formë (fig. 2.22).

Fig. 2.22. Procesi i
derdhjes së metalit të
shkrirë në enë.

43

Pjesët përbërëse të formës (kallëpit) janë: daj duhet mbrojtur koka dhe trupi.
vendi i derdhjes, vrima nga del ajri, pjesa Farkëtimi është përpunim me deformim i
e epërme e formës, pjesa e poshtme e metaleve me goditje që përdoret për t'ia
formës, modeli (fig. 2.23). Derdhja e metalit dhënë detalit formën përkatëse (fig. 2.24).
të shkrirë duhet bërë me kujdes. Zakonisht Metali i ngrohur në temperaturë deri në
dy persona e bartin enën me lëng, ndër- 500 0C bëhet plastik, dhe përmes godit-
sa i treti qëndron prapa tyre dhe nga ena jeve fiton formën e dëshiruar. Zakonisht
derdh lëngun në formë. Derdhja e metalit farkëtimi përdoret për përpunimin e de-
bëhet në mënyrë konstante, sepse nëse taleve makinerike me përmasa të mëdha.
ka ndërprerje, mund të ndodhë ngrirja e Një pjesë e tillë vendoset në forma dhe
parakohshme e pjesëve të modelit. Derd- pastaj goditet në anët e skajshme të
hja është një operacion i rrezikshëm, pran- formës.

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Fig. 2.23. Pjesët për- Fig. 2.24. Operacioni i
bërëse të formës farkëtimit.

nn213. ëë..SCSkfkohiirlcaapromthjenjaaëgisn.opiëmnroipmcnëeeredpvpuoarrëjëëërnsnpiutpeënëoiemrpptie'nuërarmmpcueibonhrniomeitjtqitutëjerpndgaejeahrtdaeëshqhjojeekpsnlaesverëaeac?asilohunkmiltainvtëeit
derdhjes.

PYETJE DHE DETYRA

44

2.6.2 Saldimi

Metalet mund të bashkohen gjithashtu Pajisja e nevojshme për saldim është
përmes operacionit të saldimit. Saldimi treguar në fig. 2.27. Njëra shishe (bom-
bën bashkim të përhershëm të materi- bolë) metalike është e mbushur me ace-
alit plotësues-elektrodës dhe materialit tilen, ndërsa tjetra me oksigjen. Në fund të
bazë. Gjatë saldimit nevojitet tempera- shisheve metalike janë të instaluara valvol-
turë e lartë për t'u shkrirë materiali plotë- at që bëjnë kontrollin e rrjedhës së fluidit.
sues-elektroda dhe materiali bazë (fig. Ato më pastaj nëpërmjet gypave lidhen
2.25). Shkrirja fillon atëherë kur elektro- në grykë të përbashkët. Gazrat për saldim
da prek sipërfaqet e pjesëve metalike që duhet të kenë shtypje të caktuar, andaj
bashkohen. Kështu formohet tegeli, i cili janë të instaluara edhe valvolat.
bashkon dy pjesë metalike (fig. 2.26). Flakëhedhësi është e punuar nga bakri. Në
gypa janë të instaluar valvolat që të pen-
Fig. 2.25. Saldimi me gojnë rrjedhjen e pakontrolluar të fluidit.
hark elektrik me dorë. Substanca që del nga shishja metalike dig-
jet shpejt dhe është shumë e rrezikshme,
andaj duhet patur kujdes të veçantë gjatë
përdorimit të pajisjes.

Fig. 2.26. Operacioni i Fig. 2.27. Pamja e 45
saldimit me gaz. pajisjes për saldim me gaz.

Saldimi është një operacion i rrezikshëm, Gjatë saldimit njeriu duhet të përdorë
sepse ndodhin dukuri negative që rreziko- mjete mbrojtëse për mbrojtjen e trupit,
jnë shëndetin e njeriut si, p.sh., lirimi i nxe- syve dhe mbrojtjen nga gazrat dhe tymi,
htësisë së madhe, rrezatimi i dritës, rrezi- fig. 2.28. Mjetet për mbrojtje janë mburo-
ku nga rryma elektrike, lirimi i gazrave të ja dhe syzet mbrojtëse, dorëzat, kapela,
ndryshme etj. çizmet izoluese, përparësja etj.

Fig. 2.28. Përdorimi
i mjeteve mbrojtëse
gjatë saldimit me gaz.

2s1.a.SSldkhiimpcojietn.gioonpi neeravcoijoënninpëer saldimit si dhe pjesët përbërëse të
mbrojtje gjatë saldimit.

PYETJE DHE DETYRA

46

2.7 Llojet e profileve Fig. 2.29. Profi-
nga materiali i çelikut let e plota dhe
dhe i hekurit të zbrazëta të
gjysmëprodhimeve.

Hekuri i farkëtuar i derdhur si dhe çeliqet
pas djegies (fërgimit me temperim) pastaj
i nënshtrohen procesit të formësimit dhe
përfitimit të gjysmëprodhimeve (gjysmë-
fabrikateve) që mund të kenë profile të
ndryshme (fig. 2.29).

2.8 Proceset e matjes së materialeve makinerike

Matja paraqet krahasimin e madhësisë që Kontrolli paraqet krahasimin e dy madhë- Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
matet me ndonjë madhësi standarde, me sive, por me këtë rast nuk fitohet ndonjë
ç’rast fitohet vlera nga madhësia e ma- vlerë numerike. Këtu vërtetohet nëse pje-
tur. Për krahasim shfrytëzojmë vegla me sa makinerike e punuar është në fushën e
të cilat vërtetohet forma ose devijimi nga dimensioneve të përcaktuara në vizatimin
vlera e vërtetë. Matja e gjatësive bëhet me teknik.
vizore, ndërsa matja e këndeve me kënd- Matja e gjatësisë
matës (fig. 2.30 a, b). Matësi me nonius (sqepor) është një in-
a) strument matës që shërben për të matur
gjatësi të brendshme, të jashtme dhe të
thellësisë me saktësi (fig. 2.31). Me matës
me nonius klasik mund të matet madhë-
sia me saktësi 1/10, 1/20 ose 1/50 mm.
Kjo saktësi është e barabartë me ndry-
shimin në mes gjatësisë në shkallëzimin e
palëvizshëm dhe shkallëzimin e lëvizshëm.

Fig. 2.30. Matësit
e gjatësisë dhe
të këndit.

Fig. 2.31. Matë- 47
si me nonius i
thjeshtë.
b)

Leximi i gjatësisë së matësit me nonius me nonius digjital ka nevojë për një bateri
është bërë në shkallën metrike, andaj të vogël.
duhet që të lexohet me saktësi të mad- Matësi me nonius digjital i paraqitur në
he (milimetrat e plotë lexohen në sh- fig. 2.32 është i pajisur me ekran digjital,
kallëzimin e palëvizshëm, ndërsa pjesët e ku mund të lexohen gjatësitë e matura.
milimetrit lexohen në atë të lëvizshmin). Pjesët e tjera janë paraqitur në vetë figurë.
Ky matës kushton shumë lirë, në krahasim
me matësin me nonius digjital, pasi matësi

Fig. 2.32. Matë-
si me nonius
digjital.

Noniusi digjital është shumë i lehtë të është dhënë në fig. 2.33. Pjesa e lëvizshme
përdoret, pasi gjatësia e matur paraqitet e noniusit (bishti) vendoset në thellësi
në ekran dhe gjithashtu duke shtypur të vrimës, derisa ta takojë fundin. Buloni
pullën (butonin) inç/mm, gjatësia mund shtrëngohet dhe lexohet vlera e matur në
të shprehet në këto dy njësi. Matja e dis- ekranin digjital.
tancave të brendshme me nonius digjital

Fig. 2.33. Matja
e thellësisë së

48 pjesës.

Matja e diametrit të jashtëm bëhet në atë
mënyrë që dy sqepat u afrohen pikave të
skajshme të diametrit. Bëhet shtrëngimi i
bulonit dhe lexohet vlera në ekran, fig. 2.34.

Fig 2.34. Matja e diametrit
të jashtëm të detalit mak-
inerik.

1. Shpjegoni procedurën e përgatitjes së
matësit me nonius për matje.

m2. aDtujekneepkëardtëorrmuramdhaëtëssivine.me nonius, bëni

m3. aPtëërssithkmrueanniopnëiurspadrëigsjiittëal dnhëekmraahnagsëimsitëmee Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
matësit me nonius të thjeshtë.

m4sh.etrÇnëkonagniimudsiodi ibgtjëuitlaolnn?idtogdjahtëë mnëastejesnmuke mbëahtëest

49

Fig. 2.35.
Mikrometri.

Mikrometri
Mikrometri është një instrument shumë
preciz, që përdoret në teknikë. Mikrome-
tri mund të masë me saktësi prej 1/100
mm. Çdo rrotullim i vidhës bën zhvendos-
jen e boshtit matës për 0.5 mm përpa-
ra. Objekti që matet, vendoset ndërmjet
kudhrës dhe boshtit. Vidha shtrëngohet
ndërmjet dy sipërfaqeve, derisa të lësho-
jë një kërcitje. Kjo nënkupton që vidha nuk
mund të shtrëngohet më tutje (fig. 2.35).

Shembuj leximi vlerash e qindta (0.05 mm), sepse vija matëse me
Duke iu referuar shembullit të parë, vepro- të cilën është shënuar, përputhet me vijën
het në këtë mënyrë (fig. 2.36): 1. Së pari lex- e boshtit të shkallës milimetrike të mikro-
ohen milimetrat e plotë, të paraqitur mbi metrit (këto janë 5 të qindtat e mm). Vlera
vijën e boshtit. Në rastin konkret ato janë numerike përfundimtare është 4.50 mm +
4 mm. 2. Pastaj lexohen 1/2 mm (0.50) të 0.05 mm = 4.55 mm.
paraqitur në pjesën e poshtme të shkallës
milimetrike, që janë 0.50. Tani vlera e lexuar
është 4.50 mm. 3. Në fund lexohen pjesët

Fig. 2.36. Fig. 2.37. Fig. 2.38.
Përgjigje:
Milimetrat e plotë = 4 Milimetrat e plotë = 5
Gjysmëmilimetrat = 0.50 Gjysmëmilimetrat = 0.50
Të qindtat e milimetrit = 0.05 Të qindtat e milimetrit = 0.12
Vlera numerike e matur = 4.55 mm Vlera numerike e matur = 5.62 mm

50