TIK 8 - Liber baze

Kontrolli është veprim pune që shërben 2.9 Llojet dhe funksioni
për të vërtetuar cilësinë e pjesës, nëse i makinave për përpun-
është punuar sipas pëmasave dhe krit- imin e metaleve
ereve të caktuara në vizatim teknik. Me
kontroll vërtetojmë se pjesa është punuar Përpunimi i metaleve dhe i legurave me
brenda shmangieve (tolerancave) të le- heqjen e ashklave mbështetet në depër-
juara. Nëse pjesa e punuar që kontrollohet timin e instrumentit metalprerës në ma-
gjendet në fushën e tolerancës, ajo pjesë terial, ku gjatë operacionit të punës lirohen
duhet të përpunohet me tutje, ndërsa ashklat. Ndër operacionet e përpunimit
nëse gjendet më ulët nga fusha toleruese, me prerje dallojmë tornimin, zdrukthimin,
ajo duhet të hidhet si skrap. shpimin, frezimin, përshkimin, retifikimin
Kontrolluesit janë instrumente që shërbe- etj.
jnë për kontrollimin e diametrit të jashtëm
dhe të brendshëm, fig. 2.39 a, boshteve b,
vrimave c, sipërfaqes së përpunuar ç, dia-
metrit të telit d dhe të vidhës e etj.

Fig. 2.39. Kontrol-
luesit e ndryshëm.

a) ç)

2.9.1 Zdrukthimi dhe Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
makina zdrukthuese

b) c) Zdrukthimi është operacion i punës së
përpunimit të metaleve, që shërben për
hapje të kanaleve, përpunim të dhëm-
bëzorëve, rrafshim të sipërfaqes etj. Mak-
ina zdrukthuese përdoret për të hequr
shtresa të holla metali. Kjo makinë bën
prerjen e teheve, hapjen e kanaleve të for-
mave të ndryshme etj. (fig. 2.40). Është një
makinë që përdoret në punëtori, pasi ka
lëvizje shumë të thjeshta dhe ofron për-
punime të ndryshme të metaleve.

d) e) Koka mbajtëse mund të rrotullohet që 51
Gjatë përdorimit të kontrolluesve duhet të ta ushqejë instrumentin në material, pasi
kemi kujdes që mos t’i vendosim me forcë korniza bën lëvizje drejtvizore vajtje-ar-
në pjesën që e kontrollojmë, sepse mund dhje (fig. 2.41). Shtrënguesja e mban me
t’i dëmtojmë ato. nofulla materialin që përpunohet. Materiali
i fiksuar në tavolinën e makinës bën lëviz-
je ndihmëse tërthore drejtvizore. Duke e
tërhequr dorëzën për zhvendosje, korniza
do të lëvizë vajtje-ardhje.

Fig. 2.40. Makina Fig. 2.41. Instrumenti
zdrukthuese. për zdruktim.

1. Pse përdoret makina zdukthuese?
2m. uPnëdrstëhkbrëuhaenni nlloëjektëteë moapkeirnaëc.ioneve që

52

2.9.2 Retifikimi dhe makina retifikuese

Retifikimi është mënyrë e përpunim- Materiali që retifikohet duhet ta kontakto-
it mekanik të metaleve që shërben për jë gurin para se të fillojë operacioni i retifi-
të arritur cilësi të lartë të sipërfaqes së kimit.
përpunuar. Makina retifikuese përdoret
edhe për të bërë retifikimin e metaleve të
buta, duke përfshirë këtu bakrin, plastikën
etj. (fig. 2.42). Dy gurët retifikues fillojnë
të rrotullohen nëse shtypet pulla e kuqe
për kyçje në rrjetin elektrik. Nëse jepet një
thellësi e prerjes më e vogël se 1/10 mm në
drejtim të gurit retifikues dhe pastaj lëvizë
përpara dhe prapa, materiali (detali) do të
retifikohet.

a) Pamja anësore

Fig. 2.43. Teknologjia e materialeve - materialet makinerike

Fig. 2.42.
Makina retifi-
kuese për
mprehjen e
instrumenteve,
veglave të tjera
të punës.

Fig. 2.44.

53

b) Pamja ballore

Në fig. 2.43 është paraqitur mënyra e dre- shumë i rrezikshëm i mbajtjes së materi-
jtë e mbajtjes së materialit dhe jepet një alit, pasi skaji i epërm mund të kapet prej
thellësi e prerjes kundrejt gurit retifikues. gurit. Gjithashtu, nëse materiali rrotullohet
Materiali duhet mbajtur me të dy duart rreth gurit, mund të ndodhë ndonjë fat-
dhe të lëvizë përpara-prapa. Nëse mate- keqësi. Kjo fatkeqësi duhet të evitohet,
riali mbahet vetëm në njërin skaj, guri do të sepse materiali mund të fluturojë drejt
konsumohet më shpejt duke vështirësu- personit që qëndron afër makinës.
ar retifikimin e materialit. Gjatë retifikimit Në fig. 2.45 është paraqitur retifikuesja e
duhet të shfrytëzohet tërë gjerësia e gurit. dorës. Kjo është më e përshtatshme për
Kujdes të madh duhet kushtuar që ma- punë, pasi mund të bartet dhe të punohet
teriali të mos ngjitet për gur. Nëse ndodh me lehtësi. Disku retifikues ndërrohet pas
kjo, materiali do të largohet nga duart dhe konsumimit, mund të ndërrohet lehtë (fig.
do ta godasë mburojën e gurit retifikues. 2.46).
Në fig. 2.44 është paraqitur një pozicion

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Fig. 2.45. Retifi- Fig. 2.46. Llojet e dis-
kuesja e dorës. qeve/gurëve të retifi-
kueses së dorës.
54

2.9.3 Shpimi dhe makina shpuese

Shpimi është proces i përpunimit, me të Instrumentet prerëse janë të shtrenjta
cilin arrihet shpimi i vrimës (vrimë e te- dhe mund të thehen shumë lehtë, nëse
jpërtejme ose vrimë qorre) në materiale të operatori i makinës dëshiron të bëjë një
ndryshme. Makina shpuese përdoret për shpim shumë të thellë me një hap. Kur
ta bërë përpunimin me shpim të meta- përdoret makina shpuese, ajo duhet të
leve dhe jometaleve etj. Pamja e plotë e shpojë me ndërprerje kohore duke larguar
makinës shpuese është dhënë në fig. 2.47, shtresa të holla të metalit. Ekziston numër
ndërsa në fig. 2.48 është dhënë shpuesja i madh i instrumenteve për shpim, i burg-
e dorës që është shumë e përshtatshme, jive. Ato janë të punuara prej çelikut kual-
sepse mund të bartet lehtë në vende të itativ dhe janë mjaft të qëndrueshme që
ndryshme. të shpojnë çeliqe me kualitet mesatar ose
alumin, fig. 2.49. Para procesit të shpimit,
me burgji speciale duhet aplikuar burgjinë
centruese, fig. 2.50.

Fig. 2.49.
Burgji për
shpim të
metaleve.

Fig. 2.47. Fig. 2.50. Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
Makina Burgjia cen-
shpuese. truese.

Fig. 2.48. 55
Shpuesja e
dorës.

Punimi i modelit të makinës shpuese alike. Gjatë punimit të pjesëve dhe për-
Prej pjesëve të konstruksionit të komple- dorimit të veglave (nëse duhet prerë dhe
tit të modelit të punohet makina shpuese shpuar llamarina) duhet të përdoren ma-
me qëllim që të kuptohet funksionimi i tij. sat mbrojtëse teknike.
Makina shpuese mund të punohet edhe
nga llamarina, teli, shufrat dhe rrotat met-

2.9.4 Frezimi dhe makinat frezuese

Frezimi bën heqjen e ashklave dhe kësh- ja. Frezat në formë të lugët përdoren që t'i
tu arrihet cilësi e lartë e sipërfaqes së jepet forma sipërfaqes. Gjatë operacionit
përpunuar. Ekzistojnë shumë lloje të fre- të frezimit, freza duhet të ftohet me ndonjë
zave. Ato zakonisht janë punuar nga çel- ftohës (emulzion), pasi freza dhe materiali
iqet speciale, prandaj mund të realizojnë fillojnë të nxehen. Këta ftohës ndihmojnë
operacionin e frezimit të materialeve prej që freza të shërbejë më gjatë. Për ta re-
çeliqeve dhe aluminit. Makina në të cilën alizuar operacionin e frezimit, freza duhet
kryhet frezimi quhet makinë frezuese të përshkohet disa herë mbi sipërfaqen e
(fig. 2.51). Pjesa kryesore e saj është freza. materialit. Para përdorimit të makinës fre-
Disa nga format e frezave janë dhënë në zuese, punëtori duhet të jetë pajisur me
fig. 2.52. Frezat cilindrike përdoren për ta mbrojtës kundër lëndimeve të ndryshme.
larguar materialin e mbetur nga sipërfaq-

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Fig. 2.52. Bokolat
dhe mbajtësi i
Fig. 2.51. Makina instrumentit.

56 frezuese.

Në fig. 2.53 janë paraqitur frezat për tri op- a) b) c)
eracione të frezimit që aplikohen në mak- Fig. 2.53.
inën frezuese:
a) Frezimi ballor dhe periferik në një

thellësi;
b) Hapja e kanaleve të drejta, elipsave dhe

shkallëzimeve të ndryshme;
c) Rrëzimi i teheve.
Freza ka formë të helikës në njërin skaj.
Ajo vendoset në mbajtësin e instrumentit
(fig. 2.53 b). Duhet kushtuar kujdes gjatë
shtrëngimit të frezës. Mund të jetë me trup
cilindrik (fig. 2.32 a) dhe konik (fig. 2.53 c).

1. Vizatoni skemën e makinës frezuese.

2. Sqaroni termin frezim. Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
p3.arÇafsaerëtampaësrdaorsnigi umriaekindëunhefrteznudeësrem?arrë

57

2.9.5 Tornimi dhe makina tornuese

Tornimi është operacion i përpunimit me mica e detaleve që i përmban një makinë,
prerje, heqje të ashklave me të cilin arrihet prodhohet në makinën tornuese. Këto de-
përpunimi i pjesëve cilindrike, konike ose tale janë punuar në makina tornuese të
të profiluara. Makina tornuese përdoret shërbyera nga njeriu ose nëpërmjet mak-
për të përpunuar forma cilindrike prej inave të drejtuara nga kompjuteri (Makina
llojeve të ndryshme të materialeve, duke me Drejtim Numerik - MDN) që janë pro-
përfshirë metalet dhe masat plastike. Shu- gramuar për të realizuar detyra të caktu-
ara. Në fig. 2.54 është paraqitur një makinë
tornuese.

Shpejtësia e rrotullimit të kokës mbajtëse
ndërrohet nga levat e dhëmbëzorëve. Ato
gjenden në pjesën e sipërme të tornos që
mundësojnë caktimin e numrit të rrotulli-
meve, respektivisht shpejtësive të prerjes.
Megjithatë, ndonjëherë mënyra e vetme
për ta fituar numrin e rrotullimit të caktu-
ar të dhëmbëzorëve në kutinë e dhëm-
bëzorëve është ndërrimi manual i tyre.
Tornoja duhet të jetë e shkyçur para se të
hapet kutia e dhëmbëzorëve, edhe pse
motori do të ndërpritet automatikisht
nëse hapet dera gjatë punës së tornos.

Fig. 2.54. Makina
tornuese.

Vizatoni skemën tipike të një makine tornuese.

58

Centrimi i instrumentit metalprerës Fig. 2.55. Centrimi i
(thikës) instrumentit.
Si bëhet centrimi i instrumentit metalpre-
rës?
Para se të fillojë operacioni i tornimit, duhet
bërë centrimi i instrumentit në torno (fig.
2.55). Kjo nënkupton se instrumenti duhet
të jetë në të njëjtën lartësi sikurse maja
e qendrës fundore djathtas të pjesës që
përpunohet. Nëse nuk bëhet centrimi,
pra, nëse instrumenti gjendet më lart ose
më poshtë pikës qendrore të pjesës, nuk
bëhet përpunimi efikas i pjesës dhe do të
shfaqen vibrimet.

Në fig. 2.56 a është dhënë thika që për- aa))` b)
doret për përpunim me tornim. Thikat Fig. 2.56.
janë të punuara nga çeliku për vegla/ 59
instrumente. Trupi i thikës është pjesë
përbërëse e instrumentit. Në fig. 2.56 b
është dhënë tehu prerës që përforcohet
në trupin e veglës me imbus. Përparësi e
këtyre thikave është se tehu prerës ndër-
rohet më lehtë, si në rastin e paraqitur në
fig. 2.56 b, ku mund të shfrytëzohen tri
tehe prerëse duke liruar dhe rrotulluar te-
hun prerës për 1200.

Varësisht prej formës gjeometrike të de-
talit që duhet përpunuar, përdoren edhe
thikat e caktuara (fig. 2.57).
Fig. 2.57. Forma të ndryshme të instru-
mentit metalprerës me tehe prerës të ng-
jitur për tornim të jashtëm dhe të brend-
shëm.

Fig. 2.57.

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike 1. Me ndihmën e skicës shpjegoni se si duhet
bërë centrimi i instumentit metalprerës.
2tit. ?Pse duhet të bëhet cetrimi i instrumen-

60

2.9.6 Prerja dhe
makina për prerje

Operacioni i prerjes zakonisht lidhet me Fig. 2.58.
sharrën e dorës. Sharrat përdoren për të Sharra e dorës.
prerë materiale të ndryshme dhe janë
të përshtatshme për prerje të formave
ose lakoreve të ndryshme (fig. 2.58). Në
punëtori moderne për prerje të formave
dhe lakoreve të ndryshme përdoren mak-
inat për prerje (makinat sharrë). Mirëpo, në
disa raste nuk mund të përdoren makinat
sharrë. Gjithashtu, sharrat duhet të për-
doren me kujdes dhe mjeshtëri.

d1. uVhizeattomnbi afijgtuurrësnhanrërëtnë mcileëndoshrëihgejtatsëepsrierjes.

d2.uVhiezat tmonbiafjitguurrtëenhusenneësçhfaarrrëësd.rejtimi Teknologjia e materialeve - materialet makinerike

Makina për prerje është një makinë universale në punëtori. Përdoret për të prerë ma-
teriale të ndryshme. Materialet që prehen në këtë makinë zakonisht shtrëngohen në
shtrënguese, kurse instrumenti metalprerës - sharra bën lëvizje drejtvizore dhe shtypet
me ndihmën e dorës së njeriut, duke depërtuar në material derisa të prehet (fig. 2.59).

61

Fig. 2.59. Fig. 2.60. Dhëmbët e
Makina për sharrës me prerje posh-
prerje. të-lart.

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike Edhe pse makinat për prerje janë makina mënyrë që të mos shkojë deri te dëmtimi i
të zakonshme, ato janë të rrezikshme nëse tehut prerës. Dhëmbët e tehut të sharrës
punëtori nuk punon me kujdes. Është me duhet të kenë drejtim poshtë, nëse prerja
rëndësi që të përdoret mburoja si mbrojt- lëviz poshtë-lart, fig. 2.60. Nëse dhëmbët
je nëse thehet tehu i sharrës, sharra. Sharra e tehut vendosen përpjetë, ndodh dëm-
duhet të depërtojë ngadalë në material, në timi i sharrës.

p1. rPeërrjes.hkruani funksionimin e makinës për

2p.ërPdëormrimenindefmakatokirnëëtsepësrigpurreisrëje.lidhur me

62

2.9.7 Makinat me drejtim numerik

Në industri nuk është efikase dhe profit- rrugën se si do të lëvizë koka mbajtëse.
abile që të punohen të gjitha pjesët me Koka mbajtëse lëviz në tri drejtime X, Y dhe
dorë. Në Makinën me Drejtim Numerik - Z. Sinjalet drejtojnë gjithashtu shpejtësinë
MDN (angl. Computer Numeric Control e instrumentit metalprerës.
- CNC) mund të prodhohen me qindra
ose mijëra pjesë të njëjta brenda ditës. Së
pari vizatimi i pjesës bëhet përmes soft-
uerit, pastaj përpunohet në kompjuter
dhe prodhohet në MDN. Në fig. 2.61 është
paraqitur MDN me përmasa të vogla, që
përdoret për përpunim të drurit, masave
plastike dhe aluminit.

Në industri MDN mund të jenë me përma-
sa shumë të mëdha. Pjesët përbërëse të
një sistemi me drejtim numerik janë:

Kompjuteri Fig. 2.61. Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
Kompjuteri përdoret për ta vizatuar Sistemi me DN.
pjesën makinerike. Mirëpo, vizatimi i tillë Shikoni fotografinë më poshtë. Ju mund të
nuk mund të shërbejë për të prodhuar imagjinoni se sa kohë do të shpenzohej që
pjesën në MDN. Softueri në kompjuter një punëtor i kualifikuar të bëjë gravurë në
duhet gjithashtu të shndërrojë vizatimin materialin e butë, sigurisht se do t'ia mer-
në numra (koordinata) (G-code), të cilët i rte një ditë punë. Sa kohë do të shpenzon-
shfrytëzon MDN, kur fillon ta bëjë përpun- te një MDN që ta bëjë një gravurë të tillë
imin e materialit. (fig. 2.62)?
Ndërfaqja
Kompjuteri nuk mund të lidhet drejt- Fig. 2.62.
përdrejt në MDN. Kompjuteri lidhet në Gravurë e
ndërfaqe (angl. Interface). Ndërfaqja punuar në
shndërron sinjalet prej kompjuterit në MDN.
formën që i kupton MDN. Sinjalet janë në
formë digjitale, kur ato dërgohen në MDN.

MDN
Sinjalet nga ndërfaqja bëjnë drejtimin e
motorëve të MDN. Sinjalet përcaktojnë

63

Pjesët përbërëse të një MDN-je janë: - Me MDN mund të operojnë edhe teknikët
Koka mbajtëse: (operatorët), të cilët duhet të kenë nevojë
Mban materialin që përpunohet. Materiali për njohuri për operacionet e përpunimit,
duhet të shtrëngohet mirë, në mënyrë që por të mos kenë njohuri mbi softuerët.
gjatë përpunimit të mos zhvendoset nga -Softueri bashkëkohor mundëson që para
pozicioni i fiksuar. se të fillojë prodhimi i pjesës makinerike, të
Mburoja: bëhet simulimi i përpunimit në kompjuter
Mbron operatorin gjatë përdorimit të etj.
MDN-së. Gjatë përpunimit të materialit Mangësitë e MDN-së janë:
mund të lirohen ashkla që mund ta go- - MDN-të kushtojnë shumë më shtrenjtë
dasin personin që operon me MDN-në, se makinat që bëjnë përpunimin me dorë.
kështu që mbrojtësi eviton çdo rrezik rreth - Me futjen e MDN-së në industri, nuk do
MDN-së. të ketë punë për shumë operatorë kraha-
Instrumentet: suar me makinat që operojnë manualisht.
Zakonisht janë të punuar prej çelikut me - Kohëve të fundit MDN-të po zëvendëso-
cilësi të lartë. hen me printerë (shtypës) 3D me anë të
Shtrënguesi: të cilëve prodhohen pjesë të ndryshme
Mban instrumentin që bën përpunimin nga plastika, metali etj.
e materialit. Instrumenti që shtrëngohet
Teknologjia e materialeve - materialet makinerike duhet të vendoset me kujdes, në mënyrë
që gjatë përpunimit të mos largohet gjatë
shpejtësive të mëdha.

Motori: 2.10 Pjesët përbërëse
Është i vendosur brenda në makinë dhe dhe funksioni i robotit
mundëson që shtrënguesi të rrotullohet
me shpejtësi të mëdha. Robotët paraqesin një teknologji të re të
Bazamenti: automatizimit të procesit të prodhimit. Me
Është struktura e makinës që nuk lejon shfrytëzimin e tyre puna me dorë mund
makinën të lëkundet gjatë punës së saj. të eliminohet plotësisht, si për operacione
Përparësitë e MDN-së janë: ndihmëse, ashtu edhe për operacione
- MDN- të punojnë 24 orë në ditë, 365 kryesore. Robotët më së shumti përdoren
ditë në vjet dhe duhet të shkyçen prej për kryerjen e punëve të vështira, të mun-
prodhimit vetëm për arsye të mirëmba- dimshme, të rrezikshme, monotone dhe të
jtjes. dëmshme për shëndetin e njeriut.

- Për një pjesë të dizajnuar me softuer Praktika ka treguar se me mjete tradicio-
(aplikacionet CAD/CAM), në MDN mund nale nuk mund të automatizohen shumë
të prodhohen mijëra pjesë makinerike të operacione ndihmëse. Për këtë arsye
njëjta. është paraqitur nevoja për përdorimin e

64

gjerë të robotëve industrialë. Me koman- Sensorët: Janë pajisje të ndryshme
dimin e robotit, kryhen lëvizje të ngjashme matëse, nëpërmjet të cilëve roboti merr
me lëvizjet e dorës dhe të trupit të njeriut. informacione për veten dhe për mjedisin
Pjesët kryesore të robotëve janë: manip- ku vepron.
ulatori, pulti i komandimit, sistemi komp- Kapësja: Është pajisje përfundimtare që
juterik, sensorët, kapësja. paraqet elementin e fundit të manipula-
Manipulatori: Realizon lëvizjet që i jepen torit që shërben për kapjen e objekteve.
gjatë kryerjes së ndonjë pune. Në fig. 2.63 është paraqitur roboti indus-
Pulti i komandimit: Nëpërmjet pultit të trial në detyrën e vendosjes së kubeve në
komandimit jepen komandat për lëviz- matricë. Operacioni i vendosjes, duke pro-
jen e pjesëve të lëvizshme të manipula- cesuar imazhet e pranuara nga kamera,
torit, si p.sh. hallkave të manipulatorit apo kryhet në këto faza:
kapëses. -- Afrimi i kapëses së robotit në pozi-
Sistemi kompjuterik: Bën përpunimin e
të gjitha informacioneve, njohjen e situ- cionin që ta kapë kubin.
atës dhe koordinon veprimet e manipu- -- Shtrëngimi i kubit përmes kapëses.
latorit. -- Bartja e kubit mbi pozicionin e para-

shikuar të vrimës.
-- Gjetja e vendit ku duhet vendosur

kubin.
-- Vendosja e kubit në matricë.

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike

Fig. 2.63. Roboti 65
gjatë vendosjes së
kubeve në matricë.

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike 1. Vizatoni një skemë të MDN-së.
n2d. Nëurmmaërrroënpi afarkatsoerëttëeospiegurorijsëëmqeëMopDeNr.atori duhet t'i

M3.DNNu-msëë.roni përparësitë dhe mangësitë e
4. Cilat janë pjesët kryesore të robotit?

5. Cilat punë i zëvendëson roboti?

66

2.11 Funksioni i Lego robotit dhe programimi i tij

Lego roboti është një makinë program- Sensori i zërit – mund ta zbulojë zërin.
uese e cila përbëhet prej këtyre pjesëve: Sensori i dritës – mund t’i dallojë ngjyrat
mikrokontrollerit NXT, servomotorëve, e ndryshme dhe gjithashtu punon si një
sensorëve (i prekjes, i zërit, i dritës dhe ul- llambë ndriçuese, si e kuqe, jeshile dhe blu.
trasonik) dhe pjesëve që formojnë struk- Sensori ultrasonik - përdoret për ta ma-
turën e robotit. tur distancën dhe për të detektuar lëvizjet,
Servo motorët – Të tre servomotorët ia prandaj mund të përdoret për shmangien
japin mundësinë robotit që të lëvizë. e pengesave.
Sensori i prekjes – zbulon (detekton) kur
shtypet nga diçka dhe kur lirohet prapë.

a) b) c) ç) d)

Fig. 2.64. Pjesët përbërëse të Lego robotit: a) servomotori, b) Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
sensori i prekjes, c) sensori i zërit, ç) sensori i dritës dhe d)
sensori ultrasonik.

Mikrokontrolleri NXT është mikrokomp- 3. Porti USB
juter inteligjent që mund të programohet 4. Kablli USB që mund të lidhet në por-
për t’i marrë hyrjet nga sensorët dhe për tin USB dhe të shkarkohet programi nga
të aktivizuar servomotorët. Pjesët krye- kompjuteri në mikrokontroller NXT (ose të
sore janë: ngarkohen të dhënat nga NXT në komp-
1. Portet e motorëve juter).
NXT-ja ka tri porte të jashtme për t’i lidhur
motorët Gjithashtu, mund të përdoret edhe komu-
– portet A, B dhe C. nikimi me Wirless Bluetooth për ngarkim
2. Portet e sensorëve dhe shkarkim të programit.
NXT ka katër porte të brendshme për të
lidhur sensorët - portet 1, 2, 3 dhe 4.

67

Portet dalës (e motorëve) USB

Zhvendos menynë Altoparlanti Fig. 2.65.
majtas Portet dhe
Zhvendos menynë butonët e
Pastro / Kthehu majtas bllokut NXT.
prapa
ON / Shtyp
/ Ekzekuto

2.11.1 Programimi i Lego robotit

Lego roboti mund të programohet drejtpërdrejt duke shtypur butonat në bllokun NXT,
ose duke përdorur softuerin e tij që është instaluar në kompjuter. Në fig. 2.66 është
paraqitur pamja e programit të ndërtuar nga blloqet që shërben për ta lëvizur Lego
robotin nëpër vijë.

Teknologjia e materialeve - materialet makinerike

Fig. 2.66. Programi
68 për përcjelljen e
vijës me Lego robot.

Lego robotët janë bërë pjesë përbërëse Teknologjia e materialeve - materialet makinerike
e kabinetit të teknologjisë në shkolla, fig.
2.67. Në fillim nxënësit bëjnë ndërtimin e
tyre, programimin dhe si përfundim i vënë
në funksion.

Fig. 2.67.
Lego roboti.

sTëipansdëurdtohhëezitmnejëvemtëodsehlëinzugajeradhnuërmi raonbuoatlitosnegainptejernsëett.lego
DETYRË PROJEKTUESE

69

3 Mterkanansmizmetautedsihte
3.1 Mekanizmat lëvizës dhe transmetuesit

Mekanizmi paraqet tërësinë e pjesëve pave, dhëmbëzorëve ose zinxhirëve.
që janë të ndërlidhura ndërmjet vete dhe Duke zbatuar mekanizmat, njeriu diturinë
mundësojnë që lëvizja e një elementi dhe shkathtësinë e tij e ka shfrytëzuar për
të shkaktojë lëvizjen e dëshiruar të ele- të punuar makina gjithnjë e më të ndërli-
menteve të tjera. kuara.
Bartja e llojeve të ndryshme të lëvizjeve
prej forcës motorike në elementet e tjera
të lëvizshme të makinës bëhet nëpërmjet
llojeve të ndryshme të levave, gungës, rri-

3.2 Parimi i punës dhe funksioni i mekanizmave,
makinave lëvizëse, transmetuesve , motorëve
dhe përbërja e tyre

Mekanizmat dhe transmetuesit Mekanizmat kanë funksione të llojllojshme, Boshtet shërbejnë për bartjen e momen-
prej të cilave më të rëndësishmet janë: tit të rrotullimit përgjatë aksit të rrotullimit
a) Bartja e lëvizjeve të ndryshme prej dhe shërbejnë si mbajtës të elementëve
forcës motorike në elementet e makinës për transmetimin e forcës.
punuese; Akset shërbejnë si mbajtës të pjesëve
b) Shndërrimi i lëvizjes rrotulluese në lëviz- makinerike, por nuk bartin momentin e
je drejtvizore dhe anasjelltas; rrotullimit.
c) Shndërrimi i numrit të vogël të rrotulli- Kushinetat janë elemente që ua mundëso-
meve në numër më të madh dhe anasjell- jë boshteve ose akseve të rrotullohen duke
tas. kryer punë me rezistencë minimale, pra pa
Pjesët kryesore me të cilat realizohet lëviz- e humbur fuqinë për lëvizje.
ja e pjesëve të makinave janë boshtet, Në vazhdim do të shpjegojmë ndërtimin
akset dhe kushinetat, të cilat formojnë dhe punën e mekanizmave me leva, me
elementet e mekanizmave për bartjen e gungë, transmetuesit me zinxhirë dhe me
lëvizjes. rripa.

70

3.3 Ndërtimi i mekanizmave me leva dhe me
gungë

Mekanizmatmelevajanë një grup i madh Fig. 3.1. Mekanizmi
transmetuesish që kanë gjetur zbatim të manivelë-bjellë-kulisë.
gjerë në praktikë. Këta mekanizma për-
bëhen prej levave (hallkave) që mundëso-
jnë shndërrimin e lëvizjes prej një forme
në tjetrën, p.sh., prej lëvizjes rrotulluese në
drejtvizore etj. Pjesët përbërëse të një me-
kanizmi me leva janë: hallka e palëvizshme
ose bazamenti, hallka udhëheqëse dhe
hallkat e tjera të udhëzuara. Dy hallka
ndërmjet vete formojnë çiftet kinema-
tike, ndërsa lidhja e më shumë hallkave të
lëvizshme ndërmjet vete formon zinxhirin
kinematik. Në fig. 3.1 është dhënë me-
kanizmi i ashtuquajtur manivelë-bjellë-
kulisë. Ky mekanizëm përbëhet prej katër
hallkave: hallka 1 është hallkë udhëheqëse,
hallkat 2 dhe 3 janë të udhëzuara, ndërsa
hallka 4 është e palëvizshme.

Dallojmë dy raste të lëvizjes së këtij me- Fig. 3.2. Shndërrimi i Mekanizmat dhe transmetuesit
kanizmi: lëvizjes drejtvizore në
1. Kur rrotullohet manivela - 1 me ndihmën lëvizje rrotulluese.
e një motori, bjella - 2 e vë kulisën - 3
në lëvizje vajtje-ardhje dhe përshkru-
an dy rrugë për çdo rrotullim të plotë të
manivelës (një rrugë për vajtje dhe një për
ardhje).
2. Kur kulisa është hallkë udhëheqëse,
vë në lëvizje bjellën e cila në skajin tjetër
merr me vete manivelën që detyrohet të
rrotullohet rreth boshtit. Kështu ndodh në
makinën me avull dhe në të gjithë motorët
me djegie të brendshme (fig. 3.2).

71

Tipa të tjerë të mekanizmave me leva Kur duam të ndryshojmë drejtimin e
janë dhënë në vazhdim me aplikime të lëvizjes në dalje për 900 në krahasim me
ndryshme. Mekanizmi i paraqitur në fig. lëvizjen në hyrje, përdorim mekanizmin si
3.3 shërben për ta ndryshuar drejtimin e në fig. 3.5. Ky mekanizëm ka gjetur për-
forcës ose mundëson lëvizjen e dy ose dorim te frenimi i rrotave të biçikletës.
më shumë pjesëve njëkohësisht.

Fig. 3.3. Ndryshimi i dre- Fig. 3.5.
jtimit të forcës. Ndryshimi i
lëvizjes për
Po deshëm që lëvizja në dalje të ketë drej- 900.
tim të njëjtë me lëvizjen në hyrje, përdoret
Mekanizmat dhe transmetuesit mekanizmi me leva si në fig. 3.4. Ky me-
kanizëm përbëhet prej hallkave që janë të
lidhura në dy nyje të palëvizshme.

Fig. 3.4. Lëvizja e njëjtë
në hyrje dhe dalje.

72

Mekanizmat me gungë për vetë faktin se Në fig. 3.7 a, b dhe c janë treguar tipat
janë të thjeshtë, përdoren gjerësisht në themelorë të mekanizmave me gungë, që
teknikë. Janë të përbërë prej një zinxhi- ndërmjet vete ndryshojnë për nga mënyra
ri kinematik, pra prej hallkës udhëheqëse e lëvizjes së gungës 1 dhe hallkës punuese
ose gungës 1, hallkës punuese 2 dhe asaj 2.
bartëse 3 (fig. 3.6). Hallkën udhëheqëse
zakonisht e përbën gunga. Gunga është a) b) c)
një detal makinerik që shndërron lëvizjen
rrotulluese të njëtrajtshme në lëvizje peri-
odike, në të shumtën e rasteve drejtvizore
vajtje-ardhje.

Fig. 3.7.
Tipa të
mekanizmave
me gungë.

a) Rrotulluese-drejtvizore
b) Rrotulluese-lëkundëse
c) Drejtvizore-drejtvizore
Me qëllim që të pakësohen humbjet e en-
ergjisë për shkak të fërkimit të detaleve
makinerike që takohen, hallka punuese
pajiset shpesh me një rrotëz (rul) cilindrike
ose konike (fig. 3.8).

Fig. 3.6. Me- Mekanizmat dhe transmetuesit
kanizmi me
gungë.

Fig. 3.8. Mekanizmi
me gungë dhe me
rrotëz.

73

Mekanizmat dhe transmetuesit Kontakti i përhershëm i shtytësit me
gungën sigurohet nga një sustë, e cila e
mban në kontakt të përhershëm gungën
me hallkën punuese (valvolën) (fig. 3.9).

Fig. 3.9.
Shembull i
përdorimit
të sustës.

1k.anCizilmatavjeanmëeplejveasë?t përbërëse të me-

74

2. Si funksionojnë mekanizmat me leva? Mekanizmat dhe transmetuesit
3tik. Pësmeekkaannëizgmjeatturmzebagtuimngëtë?gjerë në prak-

g4u. Pnrgeëj?sa hallkash përbëhet mekanizmi me
5m.eCgilui nëgsëh?të roli i rrotëzës i mekanizmave

75

3.4 Krijimi i transmetuesit me rripa dhe me
zinxhirë

Transmetuesit me rripa përbëhen nga Momenti i rrotullimit, bartet me ndihmën e
rrota udhëzuese 1, rrota e udhëzuar 2 të fërkimit nga rrota udhëzuese 1 në rripin 3,
lidhura me anë të rripit shtrëngues 3 (fig. i cili e përcjell forcën në rrotën e udhëzuar
3.10). Ky transmetues është transmetues 2, gjithashtu me ndihmën e fërkimit. Për-
i tërthortë. Nga figura shihet se me rritjen parësitë e transmetuesve me rripa janë:
e diametrit të rrotës së udhëzuar 2 do të
zvogëlohet numri i rrotullimeve. Forma e thjeshtë e rrotave;

-- Bartin momentin e rrotullimit në dis-
tancë;

-- Mund të përdoren për boshte paralele
dhe të kryqëzuara;

-- Nuk kërkojnë mbrojtje të veçantë dhe
lyerje;

-- Rripi është elastik, prandaj amortizon
goditjet e jashtme;

-- Kanë punë të qetë etj.

Mekanizmat dhe transmetuesit Të metat e transmetuesve me rripa
janë:
-- Shtypja në bosht është më e madhe,
për shkak të shtrëngimit të rripit;
-- Rrëshqitja e rripit nëpër rrotë jep
raportin punues të transmisionit të
ndryshueshëm;
-- Nuk janë të sigurt gjatë bartjes së
momentit të rrotullimit, për shkak të
ndikimeve të jashtme (temperaturës,
lagështisë etj.).

Fig. 3.10. Nëse kërkohet të ndryshohet kahu i rrotul-
Transmetuesi limit të rrotës së udhëzuar, rripi vendoset i
me rripa. kryqëzuar (fig. 3.11).

Fig. 3.11. Ndërrimi i
76 kahut të rrotës së
udhëzuar.

Një shembull përdorimi i transmetuesve Gjatë ngarkesës nëpërmjet pedales 4,
me rripa është dhënë në fig. 3.12, ku në zinxhiri është në kontakt me yllëzat dhe
boshtin e motorit është vendosur rrota kështu i vë në lëvizje dy boshte, duke
udhëzuese, ndërsa për boshtin e rrotave transmetuar lëvizjen prej boshtit udhëzu-
të modelit të automobilit është vendosur es A te boshti i udhëzuar B. Veçoritë krye-
rrota e udhëzuar, kështu që lëvizja bartet sore të transmetuesve me zinxhirë janë:
nëpërmjet rripit.
Përmasat relativisht të vogla;

-- Ngarkesa të vogla në boshte dhe në
kushineta;

-- Diapazoni i gjerë i fuqisë transmetuese
dhe i shpejtësisë rrotulluese.

Mangësitë kryesore janë:

Fig. 3.12. Përdorimi i -- Thyerja e elementeve të zinxhirit gjatë
transmetuesve me rripa. lodhjes së - materialit nga ndryshimi i
ngarkesave, tërheqja e zinxhirit si shkak
Transmetuesi me zinxhir shërben për i shpenzimit të hallkave për arsye të
transmetimin e momentit (rrotullimit) shtrëngimit të domosdoshëm me pa-
në mes dy boshteve paralele, që janë në jisje shtrënguese; materialit nga ndry-
distancë. Transmetuesi me zinxhir është shimi i ngarkesave, tërheqja e zinxhirit
transmetues i tërthortë, i cili përbëhet prej si shkak i shpenzimit të hallkave për
dy rrotave të dhëmbëzuara - yllëzave 1 arsye të shtrëngimit të domosdoshëm
dhe 2 të vendosura njëra përkrah tjetrës me pajisje shtrënguese;
në distancë dhe zinxhirit 3, që i përqafon
dy yllëzat (fig. 3.13). -- Zhurma gjatë punës;
-- Kujdesi ndaj ripërpunimit të domos-

doshëm etj.

Mekanizmat dhe transmetuesit

Fig. 3.13. Transmetuesi 77
me zinxhir.

1. Si funksionojnë transmetuesit me rripa?
s2o. Creilatet tjarannësvmeeçtoureitsëitdmhee mzinaxnhgirëës?itë krye-

3.5 Funksionimi i motorëve me djegie të
brendshme dhe të jashtme

3.5.1 Motorët me djegie të brendshme dhe të jashtme

TmKëreadhdiasjeskoguniteoi hptëeëtbrgprjeiëgnrjdelltsohtjeumtaeeja.mmoetoterëkvsetin. Tvëijsuheps.jegohet funksionimi i motorëve

Mekanizmat dhe transmetuesit Për lëvizje të makinave punuese dhe me- -- Motorët me djegie të jashtme (mak-
kanizmave përdoren motorë të ndryshëm. inat dhe turbinat me avull);
Motorët shfrytëzojnë energji të ndryshme,
të cilat i shndërrojnë në punë mekanike. -- Motorët me djegie të brendshme
Motorët, në varësi nga burimi i energjisë (motorët me benzinë, me dizel, tur-
që e shfrytëzojnë, mund të jenë hidraulikë, boreaktivë, raketorë).
termikë dhe elektrikë.
Me djegien e karburantit energjia termike Makinat me avull që u takojnë motorëve
mund të lirohet në motor ose jashtë tij. me djegie të jashtme funksionojnë në atë
Andaj, motorët termikë ndahen në dy mënyrë që në kalldajën me avull prodho-
grupe: het avulli i ujit, i cili ka energji potenciale të
shtypjes dhe shndërrohet në punë me-
kanike, si p.sh., lëvizja e lokomotivës me
avull, e anijes, ose makinave industriale.

78

Turbinat me avull lëvizin gjeneratorët për Te motorët me djegie të brendshme, ndry-
prodhim të energjisë elektrike në termo- she nga motorët me djegie të jashtme, ku
elektrana. Te turbinat me avull energjia ki- lënda djegëse digjet jashtë në kalldajë, me
netike e avullit të ujit shndërrohet në punë djegien e drejtpërdrejtë të lëndës djegëse
mekanike. brenda në motor, energjia termike shndër-
rohet në punë mekanike. Andaj, këta mo-
torë i takojnë grupit të motorëve termikë.
Këta motorë përdoren për t’i lëvizur auto-
mobilat, autobusët, automjetet e trans-
portit etj.

3.5.2 Motorët me djegie të brendshme

Te motorët me djegie të brendshme bë-
jnë pjesë motorët me benzinë (Otto) dhe
dizelmotorët (Diesel). Këto dy lloje mo-
torësh dallohen ndërmjet vete sipas llojit
të lëndës djegëse, mënyrës së furnizimit
të lëndës djegëse në cilindër dhe mënyrës
së ndezjes. Te motorët me benzinë, lën-
da djegëse thithet (si përzierje e ben-
zinës dhe ajrit) në brendësi të cilindrit të
mbyllur, ndërsa në cilindër te dizelmotorët
së pari thithet vetëm ajri, e pastaj bëhet
ndezja e lëndës djegëse (nafta). Ndez-
ja e lëndës djegëse në cilindrat e motorit
bëhet nëpërmjet kandelave, ndërsa te di-
zelmotorët bëhet vetëndezja, sepse ajri i
thithur dhe i ngjeshur nxehet mbi 600 0C,
(fig. 3.14).

Fig. 3.15. Pjesët përbërëse Mekanizmat dhe transmetuesit
të motorit katërtaktësh.

Fig. 3.14. Skema e mo- Te të dy llojet e motorëve kemi konstruk-
torit katërtaktësh. sione me një ose më shumë pistona dy-
taktësh ose katërtaktësh. Gjatë procesit
të ndezjes së lëndës djegëse në cilindra
te motorët me pistonë, lëvizja drejtvizore
e pistonit nëpërmjet bjellës (pistonetës)
bartet në boshtin bërrylor, që realizon
lëvizje rrotulluese (fig. 3.15).

79

Analizë e funksionimit të motorëve me -- Në pikën e jashtme të fundme,
djegie të brendshme shkëndija elektrike bën ndezjen e për-
Te motorët me benzinë katërtaktësh zierjes, kështu me zgjerimin e gazrave
boshti bërrylor për një cikël rrotullohet pistoni bën shtypje të lartë në bosh-
dy herë. Gjatë kësaj kohe vetëm një takt tin bërrylor (takti i tretë) dhe kryen të
është punues (energjia termike shndërro- gjitha taktet e tjera dhe realizon punë
het në punë mekanike), ndërsa tri taktet e të dobishme nëpërmjet boshtit bër-
tjera shfrytëzojnë punën për ta kryer ve- rylor (fig. 3.16 c).
primin e tyre (fig. 3.16) a), b), c), d). Procesi
zhvillohet kështu: -- Pasi pistoni të arrijë përsëri në pikën
-- Me lëvizjen e pistonit nga pika e e jashtme të fundme, hapet valvola
shfryrëse, kështu që pistoni shkarkon
brendshme e fundme shtypja në cil- produktet e djegies (takti i katërt) (fig.
indër zvogëlohet dhe me hapjen e 3.16 d). Kur pistoni të arrijë përsëri në
valvolës thithëse (takti i parë) bëhet pikën e jashtme të fundme dhe kthe-
përzierja e benzinës dhe e ajrit (në kar- het prapa, fillon cikli i ri.
burator), (fig. 3.16 a).
-- Pasi cilindri të kthehet prapa, valvola Boshti me gunga gjatë një cikli ngrit vetëm
thithëse mbyllet, kështu pistoni bën një herë valvolën thithëse dhe shfryrëse,
ngjeshjen e përzierjes (takti i dytë), pastaj rrotullohet një herë, derisa boshti
dhe bën nxehjen e saj (fig. 3.16 b). bërrylor rrotullohet për të njëjtën kohë dy
herë. Përgatitjen e përzierjes e bën karbu-
ratori dhe në të gjithmonë mbahet niveli i
benzinës në lartësi të thithësit.

a) b) c) d)

Mekanizmat dhe transmetuesit Fig. 3.16. Cikli i motorit
me benzinë katërtak-
tësh.

80

Motori dytaktësh nuk ka as valvola, as Duke mbyllur të gjithë kanalet, bëhet
boshtin me gunga, sepse pistoni vetë e ngjeshja e përzierjes. Kështu, pjesët e
rregullon hyrjen dhe daljen e përzierjes së skajshme të shfryerjes, thithja dhe shtyp-
benzinës dhe ajrit, kështu mekanizmi ka ja, paraqesin taktin e parë (hapi i pistonit
një konstruksion shumë më të thjeshtë jashtë) (fig. 3.17 b).
(fig. 3.17). Takti i dytë: Kur pistoni gjendet në pozi-
Takti parë cionin e jashtëm të fundmë (fig. 3.17 c),
hapet kanali hyrës, kështu përzierja hyn
a) b) në pjesën e poshtme të motorit. Në tak-
tin e dytë (hapi i pistonit brenda), përzier-
ja e djegur zgjerohet dhe shtyp pistonin
në pjesën e poshtme të motorit. Kështu
mbyllet kanali hyrës, përzierja shkon në
pjesën e poshtme të motorit (fig. 3.7 d), e
pastaj menjëherë hapet kanali dalës.

Pasi pistoni të arrijë në pozicionin e brend- Mekanizmat dhe transmetuesit
shëm të fundmë, cilindri hapet dhe hyn
përzierja dhe cikli përsëritet.
c) d)
Ndryshe nga motori katërtaktësh, boshti
bërrylor i motorit dytaktësh realizon një
rrotullim për një cikël.
Motorët dytaktësh përdoren më shpesh
te motoçikletat, ndërsa më rallë tek au-
tomobilat, pra, aty ku nuk nevojitet fuqi e
madhe. Këta motorë për lëndë djegëse
përdorin përzierjen e benzinës me vaj, za-
konisht në përpjesë 1:25, andaj nuk nevo-
jitet ndonjë lubrifikim (lyerje) i cilindrit si te
motorët katërtaktësh.

Takti dytë Fig. 3.17. Skema e mo- Lëndët djegëse paraqesin një ndër
torit dytaktësh. burimet më të përdorura të energjisë
termike, e cila ka rëndësi për ekzistimin e
Takti i parë: Kur pistoni gjendet në pozi- makinave të ndyshme. Energjia termike
cionin e brendshëm të fundmë, gazrat e shfrytëzohet drejtpërdrejt si forcë krye-
djegur kanë dalë (fig. 3.17 a), ndërsa për- sore lëvizëse.
zierja nga ana tjetër fillon të hyjë në cil- Cilësia e lëndëve djegëse varet nga për-
indër dhe më pas të shtypet në pjesën bërja e lëndës djegëse, si p.sh., sa do të
e poshtme të motorit. Prej pozicionit të jetë pika e ndezjes, shpejtësia dhe zgjerimi
brendshëm të fundmë, pistoni lëviz drejt gjatë djegies, sasia e mbetjes gjatë djegies
pozicionit të jashtëm të motorit. etj.

81

Mekanizmat dhe transmetuesit 3.5.3 Motorët rrotullues

Motori i Vankelit është motor rrotullues, që ka shumë karakteristika të përbashkëta me
motorët me pistonë, ka zgjidhur shumë probleme dhe ka bërë avancime në përdorimin
e motorëve me benzinë. Përparësi e këtij motori është se nuk ka pika të fundme, madje
nuk ka as dridhje dhe oshilime, pastaj, nuk ka pistoneta, valvola, bosht me gunga dhe
detale të tjera mekanike (fig. 3.18).

Fig. 3.18. Motori i
Vankelit.

82

Pistoni rrotullues me rrotullim të pandër- 3.5.4 Motorët
prerë, me shpejtësi dy herë më të mad- turboreaktivë dhe
he, kryen të gjitha fazat e ciklit katërtak- raketorë
tësh. Nëse bëhet analiza e pozicionit të
pistonit rrotullues në faza të ndryshme të Mënyra e punës së motorëve reaktivë
lëvizjes, nuk mund të thuhet se cili takt re- mund të shpjegohet nëpërmjet punës së
alizohet në momentin e caktuar, derisa në balonit të gomës, i cili nëse njëherë fryhet
pozicionin a bëhet thithja, në pozicionin e pastaj e lëshojmë, ai do të lëvizë në dre-
b bëhet shtypja, pastaj takti punues, jtim të kundërt të vrimës për fryerje. Nëse
në pozicionin c bëhet zgjerimi dhe në d i japim formë të zgjatur dhe aerodinamike,
zbrazja (fig. 3.19). ai do të lëvizë në formë të njëtrajtshme
(aeroplani).

Shpejtësia dhe kohëzgjatja e lëvizjes varen
nga sasia dhe shtypja e fluidit. Një veprim
i tillë në fizikë njihet si forcë e madhe reak-
tive dhe përdoret te të gjitha fluturaket
bashkëkohore. Lirimi i gazrave gjatë dje-
gies së lëndëve djegëse siguron funksion-
imin e pandërprerë të motorëve reaktivë.
Në këtë parim funksionojnë motorët tur-
boreaktivë dhe raketorë.

Fig. 3.19. Cikli i punës
së motorit të Vankelit.

Në bazë të mënyrës së hyrjes dhe daljes Fig. 3.20. Pamja
së përzierjes ekziston ngjashmëri e këtyre skematike e motorit
motorëve me motorët me benzinë dy- turboreaktiv.
taktësh. Gjithmonë në pjesën e epërme
të hapësirës bëhet thithja dhe fillimi i
shtypjes, ndërsa në pjesën e majtë bëhet
ndezja e përzierjes, në mënyrë që në
pjesën e poshtme të bëhet zgjerimi dhe
zbrazja. Për shkak të numrit të madh të
rrotullimeve (12000 rrotullime në minutë),
nevojitet ftohje efikase nëpërmjet ujit që
përshkon hapësirën punuese.

83

Motorët turboreaktivë paraqesin një gyp Fig. 3.22. Skema e mo-
me kthina me mekanizëm rrotullues, të torit raketor me lëndë
përbërë nga turbina – në pjesën e pasme djegëse të ngurtë.
dhe kompresori – në pjesën e përparme
(fig. 3.20). Nëse punon motori, turbina
lëviz nën ndikimin e gazrave nën presion
dhe lëviz rotorin e kompresorit që fuq-
ishëm tërheq në kthinën për djegie. Lënda
djegëse (benzina me oktan të lartë) digjet
fuqishëm në ajrin e komprimuar, duke liru-
ar gazra të nxehtë në pjesën e pasme të
motorit, kështu që fluturakja lëviz përpa-
ra. Motorët turboreaktivë përdoren sot te
aeroplanët për shkak të fuqisë së madhe.

Fig. 3.21. Pamje e Fig. 3.23.
punës së motorit Lansimi i
turboreaktiv. anijes koz-
mike Spejs
Shatëll.

Mekanizmat dhe transmetuesit Pamje e punës së motorit turboreaktiv
është paraqitur në fig. 3.21, që ia mundëson
aeroplanit të fluturojë në qiell për disa orë
pa ndërprerje.

Motorët raketorë dallojnë nga motorët Raketat me lëndë djegëse të ngurtë për-
turboreaktivë, ngase për djegie të lëndës doren në ushtri për bartje të projekti-
djegëse oksigjeni nuk merret nga jashtë, lave. Kanë fuqi shtytëse të madhe dhe
por bartet në vetë motorin. Kështu këta gjithashtu përdoren për lansimin e flu-
motorë nuk varen nga rrethina ku lëvizin, turakeve ndërplanetare ose për startim të
andaj përdoren për fluturake ndërplane- fluturakeve të tjera (fig. 3.23).
tare. Lënda djegëse që përdoret mund të
jetë e lëngët ose e ngurtë (fig. 3.22).

84

1. Cilat janë dallimet kryesore në mes të
motorit me benzinë dhe dizelmotorit?

2. Përshkruani funksionimin e motorit katërtaktësh.

3ta.kPtëërsshh.kruani funksionimin e motorit dy-
4. Cili është funksionimi i boshtit bërrylor?

5p.ërPzëihreset mpeërvamj?otorët dytaktësh benzina Mekanizmat dhe transmetuesit

85

Mekanizmat dhe transmetuesit 6. Si zhvillohet cikli i motorit të Vankelit?
7. Si funksionon motori reaktiv?

b8.oCreialikëtsivhdtëhedaaltliijmrai knedtoërrm? jet motorit tur-

86

Mekanizmat dhe transmetuesit 87

4 Pajisjet teknike
Në jetën e përditshme po përdoren gjith- mirëmbajmë, andaj për këtë duhet të jemi
një e më shumë pajisje teknike elektrike, teknikisht të arsimuar.
të cilat janë konstruktuar falë zhvillim- Pajisjet teknike që përdorim në shtëpi
it të teknikës dhe teknologjisë së ditëve shfrytëzohen për gatim apo ruajtje të ush-
të sotme. Pajisjet teknike ose aparatet të qimit, për ngrohje dhe ftohje të shtëpisë,
cilat përdoren në amvisëri janë konstruk- për nxehjen e ujit, për larjen e rrobave etj.
tuar me qëllim të lehtësimit të punëve dhe
mundësojnë kushte më të rehatshme për
jetë. Pajisjet teknike dhe aparatet të cilat i
përdorim në jetën e përditshme duhet t’i
njohim, duhet të dimë t’i përdorim dhe t’i

4.1. Pajisjet teknike për gatim dhe ruajtje të
ushqimit

uNsuhmqëimroitn.i disa nga pajisjet teknike që përdoren për gatim dhe ruajtje të

Të gjitha këto pajisje teknike për gatim dhe ruajtje të ushqimit shfrytëzojnë energjinë
elektrike. Në pajisjet për gatim të ushqimit bëhet shndërrimi i energjisë elektrike në en-
ergji të nxehtësisë.

Shporeti elektrik është pajisje elektrike shtëpiake e kuzhinave bashkëkohore, e cila për-
doret për gatimin e ushqimit (fig. 4.1). Në shporetin elektrik bëhet shndërrimi i energjisë
elektrike në nxehtësi, prandaj mund të thuhet se shporeti bënë pjesë në pajisjet elek-
trotermike.

Fig. 4.1. Fig. 4.2. Pllaka
Shporeti ngrohëse nga qelqi
elektrik. dhe qeramika.

88

Pjesët kryesore të shporetit elektrik janë: Shporeti elektrik lidhet në instalimin elek-
pllakat, furra, çelësat termikë, termosta- trik me kabllo me tri ose pesë dej (në ten-
tet dhe ora për programim. Pllakat dhe sion 230 V ose 400 V). Shporeti elektrik
thuprat ngohëse përbëhen nga materiali është i konstruktuar nga pjesët metalike,
me rezistencë elektrike specifike të mad- prandaj ai duhet patjetër të ketë tokëzim
he. Pllakat ngrohëse vendosen në pjesën për mbrojtje nga goditja elektrike e për-
e epërme të shporetit, ndërsa thuprat doruesit.
ngrohëse në furrë. Çelësi termik shër- Frigoriferi është pajisje ftohëse e cila
ben për ta rregulluar fuqinë e ngrohjes punon me energji elektrike e destinuar për
së pllakave ngrohëse në disa shkallë të ftohjen e ushqimit dhe pijeve. Detyrë e
ngrohjes. frigoriferit është ta mundësojë mbajtjen e
Ekzistojnë shporetët elektrikë me pllakën ushqimit në gjendje të ftohtë dhe në këtë
ngrohëse nga qelqi dhe qeramika. Pllaka mënyrë ta pengojë zhvillimin e bakterieve
ngrohëse shumë shpejt arrin tempera- duke e bërë më të vështirë prishjen e ush-
turën e dëshiruar, deri sa pjesa përreth qimit. Ruajtja e ushqimit në periudhë prej
pllakës së ngrohur mbetet e ftohtë (fig. disa ditëve më së miri arrihet me mbajtjen
4.2). Fuqia e pllakave ngrohëse është prej e temperaturës +4 oC deri në +8 oC.
1000 deri në 2000 W. Frigoriferi mund të konstruktohet si fri-
Termostati është pajisje që shërben për giorifer i zakonshëm për ruajtjen e ush-
rregullimin e temperaturës. Roli i termo- qimit për një kohë të shkurtër dhe si frig-
statit është që në bazë të temperaturës orifer ngrirës, për ruajtjen e ushqimit për
së caktuar ta rregullojë ndezjen ose fikjen një periudhë më të gjatë. Zakonisht, frig-
e pllakave dhe thuprave ngrohëse duke oriferët konstruktohen shpeshherë si të
arritur kështu temperaturën e caktuar. kombinuar; njëra pjesë shërben për ftohje
Ora për programim është pjesë e normale dhe pjesa tjetër shërben për
shporetëve elektrikë bashkëkohorë, me të ngrirje të ushqimit.
cilin rregullohet koha e zierjes, pjekjes ose A keni menduar ndonjëherë se çfarë
fërgimit më së shumti deri në 99 minuta. ndodh në të vërtetë me trupin tuaj kur dilni
Pas kalimit të kohës së programuar, aktiv- nga uji dhe bëni banjë dielli në plazh? De-
izohet sinjali me zë i cili zgjat 5 minuta (fig. risa jeni i lagur dhe duke u rrezitur, atëherë
4.3). uji avullon nga trupi juaj dhe njëkohësisht
jua largon nxehtësinë e trupit dhe ftoheni,
kështu ulet temperatura juaj.

fTrëigsohripfejer.gohet ftohja e ushqimit në Pajisjet teknike

Fig. 4.3. Pllaka 89
komanduese te
shporeti elektrik.

Frigoriferi është pajisje e cila me ndihmën nevojitet nxehtësia të cilën lëngu ftohës
e ftohësit largon temperaturën nga ush- e merr nga mjedisi duke e ftohur kështu
qimi dhe e dorëzon në mjedis jashtë frig- brendësinë e frigoriferit.
oriferit. Pjesët kryesore të frigoriferit janë: Termostati rregullon temperaturën e
dhoma e ftohjes, dhoma e ngrirjes, kom- dëshiruar të ftohjes, ashtu që ndërpren
presori, kondensatori, avulluesi dhe ter- furnizimin me rrymë të elektromotorit, i cili
mostati (fig. 4.4). ndërpren punën e kompresorit dhe ftohja
Kompresori kompreson lëngun ftohës ndalet.
(freonin). Kompresorin e vë në lëvizje elek- Frigoriferët e viteve të tridhjeta të shek-
tromotori. ullit njëzet, si lëng ftohës kanë përdorur
Kondensatori është pjesë e frigoriferit në gazrat helmues, si amoniakun, metil kloru-
të cilin për shkak të shtypjes së lartë të rin dhe dioksidin e squfurit. Por, pas disa
lëngut ftohës (freoni) ai kalon nga gjendja rasteve fatale të shkaktuara nga rrjedhja
e gaztë në gjendje të lëngshme (konden- e metil klorurit nga frigoriferi, janë larguar
sohet). nga përdorimi. Sot si lëng ftohës përdoret
Në spiralen e avullit lëngu ftohës kalon në freoni (klorofluorokarbonati). Sot është e
hapësirë më të madhe dhe me këtë rast paimagjinuar puna e pajisjeve ftohëse pa
i ulet shtypja dhe avullohet. Për avullim i këtë lëng ftohës.

Fig. 4.4. Pjesët për-
bërëse të frigoriferit.

Valvula për zgjerim
avullon gazin

Pajisjet teknike Spiralja e avullit Kondensatori
largon nxehtësinë shpërndan
nga ajri nxehtë në
Gaz i lëngshëm i ajër
ftohtë tërhiqet Gazi i nxehtë
në kompresor i ngjeshur
shtyhet jashtë

90

Kompresori

1. Tregoni si bëhet mbrojtja nga goditja elektrike e Pajisjet teknike
shporetit elektrik.

2. Tregoni cilat janë pjesët e shporetit elektrik.
3. Tregoni cilat janë pjesët e frigoriferit.

4. Tregoni rolin e termostatit te frigoriferi.

91

4.2. Pajisjet teknike për ngrohje dhe ftohje

pTëëriddoernetnifinkoëhaemnvdisiësari. nga pajisjet teknike për ngrohje dhe ftohje të cilat

Pajisjet teknike që më së shpeshti për- Fig. 4.6.
doren për ngrohjen e hapësirave janë: Radiatori
ngrohësi elektrik, radiatori elektrik, stu- elektrik.
fa termoakumuluese, ndërsa në pajisjet
për ftohjen e hapësirave janë: ventilatori,
kondicioneri.
Ngrohësja elektrike shërben për ngrohje
të hapësirave. Ngrohëset elektrike janë
zakonisht ngrohëse infra (fig. 4.5). Trupi
ngrohës rrezaton rreze të nxehta dhe atë
më së shumti rreze infra të kuqe. Pasi që
te të gjitha rrezatimi i ngrohtë shpërnda-
het në mënyrë lineare, atëherë të gjitha
ngrohëset janë me trupa ngrohës të ha-
pur, pas të cilëve janë të vendosur reflek-
torët për ta drejtuar shpërndarjen e tyre.
Këto ngrohëse nuk lejohet të mbulohen
apo të vendosen afër gjësendeve që
mund të digjen. Andaj gjatë përdorimit të
tyre duhet të kemi kujdes të veçantë.

Pajisjet teknike Radiatori elektrik ka konstruksion të
thjeshtë (fig. 4.6). Radiatorët janë të
mbushur me ujë ose vaj, i cili mbulon
ngrohësin nga të gjitha anët. Në radiator
montohet valvula siguruese për mbrojtje
nga shtypja e lartë, e cila do të krijohej nga
avullimi i tepërt i ujit ose i vajit.

Stufa termoakumuluese është pajisje
elektrike që shërben për ngrohje të hapë-
sirave të ndërtesave. Stufa akumuluese
bën pjesë në grupin e konsumatorëve që
shpenzojnë shumë energji elektrike.
Fig. 4.5.
Ngrohësja
92 infra.

Fig. 4.7. Stufa
termoakumuluese.

Në stufën termoakumuluese bëhet Kondicioneri – pajisja për kilmatizim Pajisjet teknike
shndërrimi i energjisë elektrike në en- Kondicioneri shërben për ftohje gjatë
ergji termike në ngrohësin-rezistorin, verës, apo ngrohje gjatë dimrit, pastaj për
nëpër të cilin kalon rryma elektrike. Pjesët largimin e lagështisë si dhe pastrimin e
përbërëse të stufës akumuluese janë: ajrit në hapësirë të mbyllur. Në hapësira të
mbështjellësi metalik, ngrohësit, mate- mbyllura, me qëllim që qëndrimi të jetë i
riali termoakumulues, termostati, çelësi këndshëm, temperatura duhet të mbahet
komutues dhe ventilatori. sa më konstante. Në periudhën e verës
Në pjesën e brendshme të mbështjellësit preferohet që tempratura të mbahet në
metalik janë të vendosur ngrohësit elek- vlerën prej 24 oC deri në 26 oC, ndërsa
trikë, me forma të ndryshme. Përreth gjatë periudhës së dimrit në vlerën prej 20
ngrohësve është i vendosur materiali oC deri në 22 oC.
termoakumulues. Nxehtësia e akumulu- Kondicioneri si pajisje për klimatizim për-
ar transmetohet në mjedisin përreth me bëhet nga: kompresori, kondensatori,
ndihmën e ventilatorit. Çelësi komutues avulluesi, valvula, shuarësja dhe teleko-
shërben për kyçjen e ngrohësve dhe manda (fig. 4.8). Fluidi punues është freoni,
shkyçjen e tyre kur ata janë ngrohur. Ter- ngjashëm si te frigoriferi. Njësia e jashtme
mostati i dhomës shërben për kyçjen dhe përbëhet nga kompresori-kondensa-
shkyçjen e ventilatorit nëpërmjet ndër- tori, ndërsa avulluesi gjendet në njësinë
rimit të temperaturës. e brendshme. Gjatë verës, në regjimin e
Stufat termoakumuluese mund të puno- ftohjes, freoni kondensohet në konden-
jnë me tension 230 V ose 400 V. Për sator duke ia dorëzuar nxehtësinë ajrit të
mbrojtje nga goditja elektrike këto duhet jashtëm. Ajri nga dhoma futet në njësinë
patjetër të furnizohen me energji nga pri- e brendshme nga pjesa e përparme dhe
za me tokëzim. Stufat termoakumuluese kthehet në dhomë nga ana e poshtme e
mund të ndërtohen për fuqi të ndryshme pajisjes.
prej 2000 W deri në 5000 W.

93

Në regjimin e ngrohjes kondesatori dhe
avulluesi i ndërrojnë funksionet. Në njësinë
e brendshme bëhet kondensimi i freonit
dhe nxehtësia e kondensimit i jepet ajrit
të dhomës, ndërsa avullimi zhvillohet në
njësinë e jashtme. Këto pajisje nuk mund të
punojnë gjatë temperaturave të jashtme
shumë të ulëta (më të ulëta se -5 oC).
Këto sisteme quhen kondicionerë vet-
jakë dhe kanë fuqi elektrike të ndryshme
prej 1500 W deri në 3000 W, na varësi të
madhësisë së sipërfaqës që duhet të fto-
het apo të nxehet. Në ndërtesat e mëdha
publike bashkëkohore zakonisht përdoren
sistemet e përqendruara të ftohjes.

Fig. 4.8. Pjesët
përbërëse të kondi-
cionerit.

Ventilatori përdoret për t’i ventiluar hapë-
sirat e brendshme. Rrjedha e ajrit është e
dobishme dhe veçanërisht e këndshme
në ditët e nxehta të verës. Ventilatorët
konsumojnë shumë pak energji elektrike.
Ata i vë në lëvizje motori me fuqi të ulët,
10-25 W (fig. 4.9).

Pajisjet teknike
Fig. 4.9.
Ventilatori.

94

e1.lTeëktpriëkres.hkruhet si punon ngrohësja Pajisjet teknike
2. Cilat janë pjesët e stufës termoakumuluese?

3. Të përshkruhet si punon kondicioneri.

95

4.3. Pajisjet teknike për mbajtjen e higjienës dhe
për përgatitje të ushqimit

jTieënidësenstiifdikhoehpeënrgdaistaitjnegnaepsahjipsejejttëtetëknuiksehqqimë pitë. rdoren për mbajtjen e hig-

Makina rrobalarëse-lavatriqja janë: gypi për sjelljen e ujit, kutia e pluhu-
lehtëson shumë punët në shtëpitët tona. rit larës dhe e zbutësit, rripi, përzgjedhë-
Për punën e saj i nevojitet uji me rrjedhje si i programit të larjes, kazani, filtri, motori,
të vazhdueshme dhe me presion të duhur. pompa për largimin e ujit, gypi për largimin
Në makinën rrobalarëse bëhet shndërrimi e ujit, dera dhe kabllo për furnizim. Në Fig.
i energjisë elektrike në energji mekanike. 4.10 janë treguar pjesët përbërëse të mak-
Makina rrobalarëse për larjen e rrobave i inës rrobalarëse si dhe dukja e saj.
kryen proceset si në vijim: paralarjen, lar-
jen, shpërlarjen dhe madje edhe tharjen.
Pjesët përbërëse të makinës rrobalarëse

Pajisjet teknike Fig. 4.10. Pjesët përbërëse
të makinës rrobalarëse dhe
dukja e saj.

96

Procedura e punës së makinës rro- dhe njëkohësisht procesi i largimit të ujit të
balarëse është: papastër nëpërmjet pompës për largimin
-- Bëhet futja e rrobave në makinë; e ujit nga makina. Pasi të përfundojë pro-
-- Zgjedhet programi për larje; cesi i larjes, vazhdon procesi i shpëlarjes
-- Mbushet kutia e pluhurit larës dhe dhe i shtrydhjes (centrifugimit) të rrobave.
Pasi të përfundojë procesi i shtrydhjes,
zbutës; programatori vjen në pozitën për ndaljen
-- Kyçet çelësi dhe niset procesi au- e saj dhe makina shkyçet nga puna.

tomatik i larjes së rrobave.

Puna automatike e makinës rrobalarëse Edhe makina rrobalarëse është shpenzu-
kryhet nga shumë sensorë rregullues. Me es i madh i energjisë elektrike. Fuqia elek-
kyçjen e çelësit do të hapet valvula e cila trike e makinës rrobalarëse përbëhet nga
bën kontrollimin e sasisë së ujit, që futet fuqia e elektrike e ngrohësit, e cila është
në makinë. Pasi në makinë të futet sasia 800-1200 W dhe nga fuqia elektrike e
e mjaftueshme e ujit, e cila kontrollohet motorit prej 800-1200 W.
përmes rregullatorit të nivelit të ujit në Bojleri elektrik është ngrohësi i ujit, i cili më
kazan, pastaj fillon punën edhe ngrohësi së shpeshti përdoret në shtëpitë tona. Bo-
elektrik i ujit. Niveli i ngrohjes së ujit kon- jleri përbëhet prej një shtëpize metalike të
trollohet me sensor i cili vepron për disa mbyllur, brenda së cilës është i vendosur
temperatura të larjes. Pasi të arrihet tem- kazani për ujë, e i cili është i lidhur me rrje-
peratura e dëshiruar, fillon puna e motorit

uji i ftohtë Pajisjet teknike
ngrohtë

Fig. 4.11. Pjesët për-
bërëse të bojlerit dhe
dukja e tij.

97

Pajisjet teknike tin e ujësjellësit. Në brendi të kazanit është i vendosur ngrohësi elektrik për ngrohje të
ujit. Në mes të shtëpizës metalike dhe kazanit të ujit është e vendosur shtresa e izolimit
termik, e cila shërben për ruajtjen e nxehtësisë së krijuar në kazan gjatë ngrohjes së ujit.
Në bojler futet uji i ftohtë dhe ngrohet deri në temperaturën e caktuar, e cila rregullo-
het sipas dëshirës me rregullatorin e temperaturës. Rregullimi i temperaturës bëhet
nëpërmjet termostatit. Kur temperatura e ujit e kalon vlerën e caktuar nga ajo e rregul-
luar, termostati shkyç ngrohësin dhe kur temperatura bjen nën vlerën e caktuar, atëherë
bëhet kyçja e ngrohësit të ujit.
Gjatë pastrimit tonë bojleri duhet të jetë i shyçur.

m1. aCkiilinaësrrhotbëalfaurnëkssei?oni i programatorit te
2su. Prënrëçmkaesshtëërkbaeznanshitttrëesuajitedizhoelimshittëteprizmëiskme evetanlidkeo?-

98

4.4. Hekuri elektrik

Mendo dhe përpiqu të shpjegoni si punon hekuri elektrik.

Hekuri elektrik është ndër pajisjet teknike het me ndihmën e mekanizmave me thika
shumë të përdorura në amvisëri. Heku- dhe mekanizmave për tundje-përzierje
ri elektrik për hekurosjen e rrobave është (fig. 4.13). Pjesët kryesore të mikserit janë:
pajisje e cila bën shndërrimin e energjisë motori elektrik, thikat, mekanizmat shtesë
elektrike në energji termike. Hekuri për- dhe ena ku vendosen ushqimi që duhet të
bëhet nga pllaka për hekurosje, ngrohë- grihet ose përzihet. Fuqia elektrike e mik-
si, rezervuari i ujit, termostati, rrotëza për
rregullimin e temperaturës, llamba për Fig. 4.12. Hekuri
sinjalizim, kabllo për kyçje në prizë dhe elektrik me avull.
shtëpiza me dorëzë (fig. 4.12). Fig. 4.13.
Hekuri elektrik është pajisje teknike, në të Mikseri për
cilën bëhet rregullimi i temperaturës në përzierje.
mënyrë automatike nëpërmjet termosta-
tit, i cili punon në parimin e bimetalit. Në
hekur është rrotëza me shënime të llojit
të tekstilit, me të cilën bëhet përcaktimi i
temperaturës së ngrohjes së hekurit.
Me lidhjen e hekurit në prizën elektrike, ai
do të nxehet deri në vlerën e caktuar të
temperaturës, kështu bimetali nxehet dhe
lakohet dhe me këtë rast ndërpritet rrjed-
ha e rrymës elektrike. Me uljen e tempera-
turës bimetali kthehet në pozitën fillestare
dhe bën kyçjen e qarkut të ngrohësit.
Në hekur është e vendosur një llambë
për sinjalizim, e cila ndriçon kur ngrohësi
është i kyçur ose fiket kur ngrohësi është i
shkyçur. Pllaka për hekurosje është e ndër-
tuar prej alumini. Sot përdoret hekuri elek-
trik me ujë, i cili bën hekurosje më cilësore.
Në rezervuarin e ujit duhet të derdhet uji
i destiluar, në mënyrë që mos të depozi-
tohet guri gëlqeror. Hekuri elektrik ka fuqi
prej 1000 W deri në 2500 W.

Mikseri elektrik (makina grirëse dhe
përzierje)
Mikseri është pajisje teknike e cila për-
doret në kuzhinë dhe shërben për grirjen
e pemëve, perimeve dhe për përzierje. Në
mikserin elektrik bëhet shndërrimi i en-
ergjisë elektrike në atë mekanike. Kjo arri-

99

serit mund të jetë prej 300 W deri në 600 ngrohësi
W.
Tharësja e flokëve është pajisje teknike Fig. 4.14. Pjesët
e pashmangshme në shtëpitë tona. Për- konstruktive
bëhet nga elementi i kombinuar, ngrohësi të tharëses së
dhe ventilatori. Lëvizja e ventilatorit bëhet flokëve.
me motor me fuqi të vogël (rreth 10 W) i
cili injekton ajrin e ambientit përmes hap-
jeve në muret anësore. Ajri rrymon mbi
ngrohësin, ngrohet dhe del përmes hapjes
në pjesën e përparme të pajisjes (fig. 4.14).

t1.uPrëses ndëuhheetkutërinbëehleekttrrirke?gullimi i tempera-

2. Cilat janë pjesët kryesore të mikserit?

3. Cilat janë pjesët konstruktive të tharëses sëPajisjet teknike
flokëve?

100