TIK 8 - Liber baze

Pajisjet teknike të tjera

Tdëitëidneentsiofitkmohee. n disa nga pajisjet e tjera teknike që përdoren shumë në

Pajisje të tjera teknike që përdoren sot Procesori është zemra e çdo kompjuteri
janë edhe kompjuteri ose llaptopi, projek- ku përpunohen të gjitha të dhënat. Proce-
tori, pajisja TV dhe telefoni mobil. sori quhet gjithashtu procesori qendror.
Kompjuteri Procesori i ka pjesët e mëposhtme: një
Pjesët përbërëse të kompjuterit janë: njësi aritmetike-logjike, një njësi kontrolli
pjesët hyrëse, njësia qendrore, pajisjet dhe një numër të caktuar të regjistrave.
dalëse dhe memoria e jashtme. Në memorien e brendshme bëjnë pjesë
Në pjesët hyrëse bëjnë pjesë: tastieri, miu ROM memoria dhe RAM memoria.
dhe skeneri. ROM memoria përdoret për të ruajtur
Tastieri është pajisje hyrëse që përdoret programe dhe të dhëna që janë të nevo-
për të futur të dhëna dhe komanda për jshme për të filluar puna e kompjuterit.
menaxhimin e kompjuterit tuaj direkt dhe Memoria RAM (memorja e punës) është
manualisht. Përbëhet nga tastet që janë të memorie me akses të rastit që ruan të
ndarë në shkronja-numra, pjesa numerike, gjitha të dhënat dhe programet derisa
shigjetat, funksionet (F1 - F12) dhe tastet kompjuteri është duke funksionuar. Të
ndihmëse (Esc, Tab, Caps Lock, Shift, Ctrl, dhënat e ruajtura në këtë memorie hum-
Alt, Delete, Enter, Backspace ...). basin kur ndërpritet furnizimi me energji
Miu është pajisja hyrëse e kompjuterit. Me elektrike i kompjuterit.
lëvizjen e tij dhe shtypjen e një prej bu- Kujtesa e jashtme mund të janë: hard disk,
tonave të tij i jepet kompjuterit një urdhër CD-ROM, DVD dhe memoria flash.
për ta kryer një operacion specifik.

Skaneri është një pajisje që konver- Fig. 4.15. Pjesët e
ton një imazh ose tekst në një gjuhë të kompjuterit.
kuptueshme nga kompjuteri.
Në pajisjet dalëse bëjnë pjesë: monitori
dhe printeri.

Monitori shërben për shfaqjen rezultat-
eve dhe mesazheve të kompjuterit për
përdoruesit.

Printeri mundëson që dokumentet nga
kompjuteri të barten në letër.

Njësia qendrore përbëhet nga një njësi
aritmetike-logjike, njësia e kontrollit dhe
memoria e brendshme.

101

Fotoaparati digjital iona elemente të vogla, të ndjeshëm ndaj
Pjesët përbërëse të fotoaparatit digjital dritës. Këto janë pikselet.
janë: lenta, mbyllësi, sensori i dritës, pro- Procesori shërben për të përpunuar të
cesori i fotografisë, kartela e memories, dhënat e transmetuara nga fotoelemen-
monitori dhe shtëpiza me komanda. tet. Aty zhvillohen procese komplekse
Lenta është një element shumë i rëndë- matematikore.
sishëm i fotoaparatit dhe nga kjo varet re- Kartela e memories në të inçizohen të
zultati përfundimtar i fotografisë. Nga len- dhënat, pasi të përpunohet fotografia në
ta varet se sa të madhe mund ta bëjmë një format të caktuar.
kornizën, si dhe devijimet e figurës. Ekrani, përveç për kornizë, përdoret
Grila është një pajisje e aparatit që e gjithashtu për shikimin e fotografive të
lëshon dritën në kohën e caktuar. Kjo bëra dhe gjithashtu për shfaqjen e para-
dritë bjen në fotocelulën e cila është e metrave në procesin e konfigurimit të fo-
ndjeshme në dritë. toaparatit.

Sensori i dritës është një çip i vogël nga Në shtëpizë janë të vendosura të gjitha
silici, i përbërë nga mijëra dhe madje mil- pjesët e fotoaparatit, por ajo gjithashtu
përmban edhe tastet për kontrollimin e
aparatit.

Fig. 4.16. Pjesët e fo-
toaparatit digjital dhe
pamja e tij.

Pajisjet teknike Projektori -- Të projektuar ekanin e kompjuterit për
Projektori shfaq imazhet e krijuara në të mësuar në klasë;
kompjuter dhe mund t'i riprodhojë ato me
projeksion në një ekran, mur ose një sipër- -- Të paraqitur prezentimet në Power-
faqe tjetër. Në shumicën e rasteve, sipër- Point në një takim;
faqja ku do të projektohet imazhi nga pro-
jektori është e madhe, e sheshtë dhe me -- Të preznetuar ndonjë film nga TV ose
ngjyra të lehta. Projektori përdoret shumë kompjuteri;
në ditët e sotme dhe atë për:
-- Të transformuar muret në shtëpi apo
në ndonjë ndërtesë tjetër për t’ ju
dhënë pamje me të ndryshme.

102

Pjesët e një projektori janë: lenta, llamba, Llambat e projektorit kanë një kohë të
telekomanda, rrotëza për fokusim, rrotëza pritshme të funksionimit, të quajtur jeta e
për zmadhim, tastet për komandim dhe llambës. Kjo kohë shprehet me numrin e
rregullim të projektorit, porti për lidhje në orëve të punës dhe zakonisht është rreth
llaptop, vrimat për dalje të ajrit dhe këm- 1,500 deri në 2,000 orë. Modelet më të
bët e rregullueshme (fig. 4.17). Porti për reja kanë deri në 5,000 orë jetëgjatësi dhe
lidhje me llaptop mund të jetë i tipit: HDMI më shumë. Pasi të shkyçim projektorin nga
dhe VGA. puna, me qëllim të zgjatjes së jetëgjatë-
sisë së llambës, nevojitet që ai të mbetet i
kyçur në prizë deri sa të ndalet ventilatori i
cili shërben për ftohjen e llambës.

Fig. 4.17. Pamje e projek-
torit dhe pjesët e tij.

lenta e projektorit

Fig. 4.18. Lidhja e pro-
jektorit me llaptop apo
kompjuter.

Pajisjet teknike

103

Në laboratorët në shkollë përdoret pro- Transmetimi i sinjalit deri në televizor
jektori për prezentimin e mësimeve si dhe më herët është bërë nëpërmjet an-
prezentimin e inçizimeve të ndryshme, tenës, ndërsa në ditën e sotme nëpërm-
ku tregohet se si funksionojnë pajisjet e jet shpërndarjes kabllovike e njohur si TV
ndryshme teknike që i përdorim në shtë- kabllovike. TV kabllovike emitojnë qindra
pi. Këto inçizime do të merren në faqe të stacione televizive nëpërmjet kabllove.
ndryshme që do të përzgjidhen në inter- Televizorët e ditëve të sotme janë me
net. ekran plazma ose ekran LCD.

Pajisja TV Televizori plazma përdor matricën me
Pajisjet TV janë prezente në shtëpitë tona. qeliza të vogla të gazit i cili reagon në
Sinjalet televizive mund të transmetohen ngarkesa të ndryshme elektrike, duke kri-
përmes një transmetuesi, një strukturë e juar dritë ultravjollcë që e ngacmon fosfo-
madhe që dërgon sinjale audio dhe vid- rin i cili shkëlqen. Paneli i TV plazma është
eo në shtëpitë tona. Këto sinjale prano- vetëndriçues. Përbëhet nga dy panele nga
hen përmes antenës e cila është e lidhur qelqi i tejdukshëm me një shtresë të hol-
me kabllo në televizor dhe sjell atë sinjal lë të pikselash të futura midis tyre. Seci-
në televizorin tuaj dhe e kthen atë në një li piksel përbëhet nga tre nënpikselë (të
imazh. kuq, gjelbër dhe kaltër) të mbushur me
gaz. Rrjeti i elektrodave të vogla sjell rry-
mën elektrike në secilën celulë individuale,
duke bërë që gazrat të jonizohen. Gazrat e
jonizuar quhen plazma. Këta gazra emito-
jmë rrezatim ultravjollcë me frekuencë të
lartë, i cili stimulon fosforin në celula dhe
kështu prodhon ngjyrën ose imazhin e
dëshiruar (fig. 4.19).

Fig. 4.19.Pajisjet teknike Fig. 4.20.
Televizori Televizori
plazma. LCD.

104

Televizori LCD Kutia e mençur (smart box) Pajisjet teknike
Televizori LCD përbëhet nga kristale të Kutia e mençur lidhet me televizorin dhe
lëngshme të vendosur në mes të dy konfigurohet në internet përmes Ethernet 105
pllakave të qelqit dhe imazhi fitohet me me lidhje WiFi. Kjo kuti është pjesë sht-
ndryshimin e ngarkesës elektrike në esë e secilit televizor të mençur. Kutia e
kristale. Ekrani përbëhet nga dy panele mençur shfrytëzon më së shpeshti siste-
transparente të polarizuara dhe tretësira e min operativ Android, andaj edhe quhet
kristalit të lëngshëm e vendosur ndërmjet kutia e mençur Android.
tyre. Sipërfaqja e qelqit të ekranit gërryhet Kutia e mençur Android mundëson që
nga brenda dhe formon një rrjetë që shër- përdoruesit të bëjnë shfletimin në inter-
ben si një shabllon për shtresën e kristal- net, por edhe transmetimin e videos dre-
it të lëngët e cila është afër saj. Kristalet jtpërdrejt në televizorin tuaj. Shumica e
e lëngshme të errëta ose transparente njerëzve i përdorin ato për të transmetuar
bllokojnë ose lëshojnë dritën, duke krijuar filma ose programe të tjera televizive nga
kështu imazhin në ekran (fig. 4.20). faqet e tyre të preferuara të transmetimit,
Televizorët e ri LCD dhe LED nuk kanë të tilla si Youtube.
gyp katodik, por përdorin një teknikë të Telefoni mobil
veçantë të paraqitjes së imazhit. Përkatë- Telefonia mobile është mënyra më e
sisht, e gjithë sipërfaqja e tyre është si një popullarizuar e komunikimit në botën
rrjet, i ngjashëm me një fushë shahu, dhe bashkëkohore. Kjo mundëson shërbim
për të treguar një pikë të caktuar, është e të jashtëzakonshëm telefonik për për-
nevojshme t’i njohim koordinatat e tij të doruesin e telefonit celular, transferimin e
sakta “x” dhe “y”, si dhe kombinimin e ng- të dhënave (mesazheve, postës elektron-
jyrës që duam të tregojmë. ike etj.).
Për pranimin e sinjalit digjital përdoren Sot, telefonat mobilë vijnë me mundësi
televizorët e teknologjive LCD dhe LED. të shfrytëzimit të internetit që i lejon për-
Avantazhi i transmetimit digjital të imazhit doruesit të shfletojnë në internet dhe të
është se imazhi nuk mund të deformohet vizitojë sajtet e njohura të internetit me
gjatë transmetimit, por është besnik me lehtësi dhe shpejtësi.
origjinalin. Por, megjithatë, një transmetim Telefoni i mençur është një pajisje me
i tillë është i ndjeshëm ndaj ndërhyrjes, e shumë qëllime për shkak të sistemit op-
cila shumë shpesh mund ta parandalojë erativ. Ai ia mundëson përdoruesit të shi-
pranimin e sinjalit. kojë një video, pastaj të marrë një telefon-
Televizori i mençur (smart) atë, dhe pasi të mbarojë thirrja të kthehet
Televizori i mençur, ngjashëm si telefonat përsëri në video. Kjo është arsyeja pse jeni
e mençur dhe pajisjet e tjera shtëpiake të në gjendje të sinkronizoni gjithë informa-
mençura, ofrojnë lidhje me internet. Tele- cionin tuaj me pajisjet e jashtme. Sistemi
vizori i mençur, përveç kanaleve televizive operativ administron të gjitha pajisjet dhe
të drejtpërdrejta, jua mundëson të keni softuerët e telefonave tuaj. Për shembull,
qasje edhe në internet. Kjo do të thotë që të gjithë telefonat Samsung funksionojnë
ju mund të përdorni aplikacione, të trans- në Android. Sistemi operativ lejon që tele-
metoni, të kërkoni, dhe të bleni në dy- foni juaj të ekzekutojë shumë kërkesa në
qane etj. Televizori i mençur do të jetë një të njëjtën kohë. Kjo gjithashtu ju lejon t’ sh-
mundësi e argëtimit tuaj në shtëpi, duke ju karkoni të gjitha aplikacionet që dëshironi.
mundësuar të përzgjidhni filma, seri tele-
vizive dhe programe të ndryshme në in-
ternet.

Pajisjet teknike1ju. Cteilrii?është funksioni i procesorit te komp-
2. Cili është funksioni i grilës te fotoaparati?

3e.pTrraengoojnniësesincjialalitntdeikgnjiotalol?gji të televizorëve
4lmim.eÇen?kçauretëkpaëmrduonredtëssiupaarjiqsjëe pteëler fsohnuimmëoqbëill-i

106

Pajisjet teknike 107

5 TTerakfnikoulogjia e transportit
Në kohën e sotme, veçori themelore Me proces të transportit kuptojmë bart-
paraqitet zhvillimi i shpejtë i teknikës dhe jen e njerëzve ose mallrave prej burim-
i automatizimit të prodhimtarisë. Trafiku it nëpërmjet sistemeve të ndryshme të
është pjesë përbërëse e prodhimtarisë, transportit deri te caku. Sistemi i trans-
pa të cilën nuk mund të arrihet ndonjë portit paraqet tërësinë e elementeve të
avancim. Andaj, edhe teknologjia e trans- ndërlidhura, që bashkëveprojnë për ta re-
portit nevojitet që të zhvillohet krahas me alizuar bartjen e njerëzve dhe mallrave të
degët e tjera të ekonomisë. ndryshme.

Teknologjia e transportit paraqet tërësinë Sot ekzistojnë sisteme të ndryshme të
e mjeteve transportuese dhe proceseve transportit. Kështu, për ta lehtësuar studi-
që mundësojnë bartjen e njerëzve dhe/ min dhe administrimin e tyre, është bërë
ose mallrave prej pikënisjes nëpërmjet rr- ndarja në grupe të thjeshta. Një nga kla-
jetit deri te caku. sifikimet më të shpeshta është ndarja në
tri degë, si: sistemet e transportit tokësor,
ujor dhe ajror. Mirëpo, edhe këto sisteme
mund të ndahen në nënsisteme edhe më
të detajuara.

1c.eÇs’ëi isthrtaëntsepkonrotilto?gjia e transportit dhe pro-

Teknologjia e transportit – Trafiku 5.1 Llojet e transportit tokësor, ujor dhe ajror

dTriteëgsohnmi ese. çfarë llojesh transporti njihni nga jeta e për-
DISKUTONI

108

Zhvillimi i degëve të transportit është i eve të ndryshme), i jashtëm (ndërkom-
lidhur ngushtë me nevojat e njeriut për t’i bëtar) mes vendeve të ndryshme etj.
lëvizur dhe për t’i bartur mallrat në mënyrë 4. Sipas formave të organizimit e të pronë-
të sigurt, efikase, të shpejtë duke përdorur sisë:
rrugë dhe mjete transporti në tokë, ujë Transporti për përdorim vetjak, ku çdo
dhe më vonë në ajër. individ, familje, institucion, ndërmarr-
Llojet e transportit mund të klasifikohen je publike ose private disponon mjetet e
në disa mënyra: veta të transportit për plotësimin e nevo-
1. Sipas llojit të mjetit dhe rrugës së trans- jave të veprimtarisë që kryen (automobila,
portit kemi: transportin mbi binarë (hek- kamionë, autobusë, anije, konvejerë, mjete
urudhor), transporti rrugor mbi goma, primitive etj.).
transporti ujor, transporti ajror dhe trans- Transporti për të tretë, ku çdo indiv-
portet tjerë (për transporte të materialeve id, familje, ndërmarrje ose shoqëri mund
të ndryshme ndërtimore, të lëngëta etj). t’i plotësojë nevojat e veta për transport
2. Sipas llojit të teknologjisë së transportit me anën e marrjes me qira ose kundre-
dallojmë mjetet e transportit: jt pagesës së mjeteve të ndryshme të
Mjeti i veçantë i transportit, kur njësia transportit, që janë private ose shoqërore,
lëvizëse përbëhet nga një mjet i vetëm, ku ndërmarrjeve private ose shtetërore, të
qëndrojnë të bashkuara në një shasi mak- specializuara për transport. Të tillë mund
ina motorike dhe mbartësja e ngarkesës. të jenë të gjitha llojet e mjeteve të trans-
Të tillë janë: kamioni, anija, aeroplani, auto- portit.
busi, trolejbusi, tramvaji, teleferiku etj.

Njësi e përbërë e transportit, kur makina 5.1.1 Transporti Teknologjia e transportit – Trafiku
e veçantë tërheq pas vetes ose shtyn dy tokësor
ose më shumë njësi mbajtëse të ngark-
esës, siç janë: lokomotiva me vagonat në Me transport tokësor kuptojmë mënyrën
hekurudhë ose rimorkoja që tërheq disa e transportit të njerëzve dhe mall-
maune, trenat me një ose më shumë rave, ku mjetet e transportit lëvizin ose
vagonë etj. mbështeten mbi sipërfaqen e Tokës.
Transporti i pandërprerë me makinën Në transportin tokësor mjetet janë të
motorike të palëvizshme, kur vetë “rru- llojeve të ndryshme, si: automobili, mo-
ga e transportit” që mbart ngarkesën e toçikleta, autobusi, kombibusi, kamioni,
drejton lëvizjen, ndërsa makina motorike rimorkio e gjysmë rimorkio të llojeve të
qëndron në një ose disa pika të sistemit. ndryshme (të hapura, të mbyllura, frigor-
Këtu bën pjesë teleferiku, transporti me iferë, për shërbime të veçanta etj). (fig. 5.1).
tubacione etj.
3. Sipas llojit të veprimtarisë së sistemeve
të ndryshme të transportit dallojmë:
transportin e udhëtarëve, të mallrave, të
kombinuar (udhëtarë dhe mallra), urban (i
brendshëm), ndërurban (ndërmjet qytet-

109

a) Automobili b) Motoçikleta

c) Autobusi d) Kamioni
Fig. 5.1. Llojet e Pjesët kryesore të automjeteve janë: kar-
ndryshme të trans- roceria (ngjyrat tregojnë llojin e metalit të
portit tokësor. profilit, fig. 5.2), sistemi i akseve të rrotave,
sistemi i varjes (fig. 5.3), sistemi i drejtimit,
motori dhe transmisioni dhe sistemi i fre-
nave.

110 Fig. 5.2. Karroceria e Fig. 5.3. Sistemi i
automobilit varjes së automo-
bilit.

Motorët e automjeteve janë me djegie çdo rrotë realizohet nëpërmjet ndryshimit
të brendshme (me benzinë ose dizel), të numrit të rrotullimeve, me anën e difer-
përveç trolejbusëve që punojnë me rry- encialit. Momenti rrotullues transmetohet
më elektrike. Kohët e fundit në shfrytëzim nga motori nëpërmjet kutisë së shpejtë-
janë edhe motorët hibridë (me djegie të sive, në boshtin kardanik dhe diferencialit
brendshme dhe elektrikë) si dhe motorët deri te rrotat aktive.
elektrikë që ngasin mjetet e ndryshme të
transportit.

Te automjetet me rrota, për dallim nga hek- Sistemi i frenave përbëhet nga freni i këm-
urudha, drejtimi i rrotave bëhet nëpërmjet bës dhe freni ndihmës (i dorës). Rimorki-
timonit dhe nuk janë të lidhura për rrugën ot me peshë të madhe janë gjithashtu të
kah lëviz, fig. 5.4. Transmisioni mund të pajisur me frena automatikë që koman-
jetë mekanik ose hidro-mekanik. Lëvizja e dohen nga kamioni.
automjetit përgjatë rrugës me kthesa për

Fig. 5.4. Lëvizjet e
mundshme të autom-
jetit me rrota.

Sistemi i frenave përbëhet nga freni i këm- dhe aftësi depërtuese të lartë gjatë qa- Teknologjia e transportit – Trafiku
bës dhe freni ndihmës (i dorës). Rimorki- rkullimit dhe sot është me përdorim më të
ot me peshë të madhe janë gjithashtu të gjerë. Është i vlefshëm sidomos për trans-
pajisur me frena automatikë që koman- port të drejpërdrejtë, nga pika në pikë dhe
dohen nga kamioni. iu shërben llojeve të tjera të transportit.
Transporti rrugor është i rëndësishëm, Është i destinuar për përdorim masiv dhe
sepse ka fleksibilitet, manovrim, shpejtësi individual.

111

Te transporti hekurudhor përdoren loko- mund të kthehen sipas kthesës dhe nuk
motiva të tipave të ndryshëm (me avull mund të bëjnë rrotullime të ndryshme, për
- dikur, me djegie të brendshme, elek- të përshkuar rrugë më të gjatë në binarin
trike- në ditët e sotme), tramvajë, vagonë e jashtëm dhe më të shkurtër në binarin e
udhëtarësh, vagonë mallrash të llojeve të brendshëm, sipërfaqes rrethore të rrotës
ndryshme etj., fig. 5.5 a), b). që shkel mbi binar, i jepet pjerrësi trans-
versale.

Nga kjo, gjatë kalimit në kthesë, rro-
ta e jashtme, buza e së cilës fërkohet e
mbështetur dhe e shtyrë për faqen e bi-
narit, shkel mbi binar me perimetrin më të
madh, ndërsa rrota e brendshme, buza e
së cilës largohet nga faqja e binarit, shkel
mbi binar me perimetër më të vogël.
Kjo diferencë perimetrash jep gjatësi të
ndryshme rrugësh dhe kështu mundëson
realizimin e lëvizjes në kthesa.
a)

Fig. 5.5. b) Fig. 5.6. Lëvizjet
a)Tramvaji. b)Treni me vagonë udhëtarësh. e mundshme të
trenit.

Teknologjia e transportit – Trafiku Pjesët kryesore të mjeteve hekurudhore Transporti hekurudhor ka aftësi të madhe
janë: shasia, sistemi i rrotave dhe i kush- transporti, aftësi depërtimi në gjithë rrjetin
inetave, sistemi i varjes, sistemi i frenimit, e vet, ka kosto më të ulët të shpenzimeve
sistemi i lidhjes e shtytjes, karroceria në të lëndëve djegëse, ka shpejtësi të mëd-
vagonë dhe pjesa motorike, sistemi i dre- he dhe shkallë të lartë sigurie. Shërben në
jtimit dhe i transmisionit te lokomotivat. të gjitha transportet e drejtpërdrejta dhe
Karakteristikë e mjeteve hekurudhore largësi të mëdha, përfshirë këtu së bashku
është shtangësia e rrotave me aksin e transportin e njerëzve dhe mallrave. Është
tyre. Lëvizja drejtohet nga fërkimi i rrotave më pak fleksibël se transporti rrugor dhe
për faqen e brendshme të binarit, fig. 5.6. mbetet gjithnjë transport më i rëndë për
Meqë gjatë kalimit në kthesa rrotat nuk përdorim masiv e jo individual.

112

1. Cilat janë llojet kryesore të mjeteve të
transportit tokësor?

2. Cilat janë pjesët kryesore të automjeteve?

3go. Pr?se është i rëndësishëm transporti rru-

4. Si realizohet lëvizja e automjetit përgjatë
rrugës me kthesa?

h5e. kCuirlautdhjaonrëe?pjesët kryesore të mjeteve Teknologjia e transportit – Trafiku

113

6ho. Cr?ilat janë veçoritë e transportit hekurud-

5.1.2 Transporti ujor

Në transportin ujor bëjnë pjesë mjetet a)
e tipave dhe llojeve të ndryshme, si: ani-
je udhëtarësh, anije mallrash, tragete për
transport udhëtarësh e automjetesh ose
vagonash etj. Anijet e transportit të mall-
rave mund të jenë: me depo dhe ndarje e
korridore për mallra të ndryshme, anije për
konteinerë, anije cisternë etj. Pjesët krye-
sore të anijes janë: skafi me pjesën nënu-
jore dhe mbiujore, mjediset për ngarkesë
të udhëtarëve ose mallrave, rezervuarët
e ujit dhe të karburanteve, mjediset e
makinerisë, pjesa e komandës, transmis-
ioni, mekanizmat e ndryshëm për drejtim,
ngritje etj. Skafi ka formë aerodinamike për
përballim të rezistencave të ndryshme, si
erës, valëve të ujit etj. Notimi i anijeve mbi
ujë realizohet nëpërmjet lëvizjes së he-
likave, të cilat janë të lidhura me motorë
me djegie të brendshme.

Teknologjia e transportit – Trafiku Transporti ujor (lumor dhe detar) b)
mundëson transportimin e mallrave me Fig. 5.7. Transporti
sasi dhe largësi të mëdha, fig. 5.7. Në këtë ujor.
rast, çmimi i kushtimit te transporti ujor
është më i lirë se te transporti tokësor. a) Anija për transportim të njerëzve
Edhe ky transport është modernizuar dhe b) Anija për transportim të mallrave
përsosur në drejtim të rritjes së kapac-
iteteve, shpejtësisë, sigurisë dhe komod-
itetit për transportin e mallrave të të gjitha
llojeve, të udhëtarëve dhe të mjeteve.
Është një nyjë e rëndësishme në sistemin
e kombinuar të lëvizjës automjet-heku-
rudhë-det.

114

5.1.3 Transporti ajror dhe në gjithësi

Mjetet te transporti ajror janë të tipave, llojeve dhe madhësive të ndryshme, si: aero-
planë udhëtarësh, aeroplanë mallrash, helikopterë. Aeroplanët fluturojnë me ndihmën
e motorëve me djegie të brendshme, me një ose më shumë helika dhe turboreaktivë.
Pjesët kryesore të aeroplanit janë: trupi me mjediset përkatëse për udhëtarë ose mallra,
krahët, penda e bishtit, lopatëzat lëvizëse të krahëve, rrotat, motori dhe helika ose tur-
bogjeneratori, si dhe pajisjet e drejtimit, fig. 5.8.

Fig. 5.8. Aeroplani
i vogël cesna.
Lëvizjet e mjeteve të transportit ajror mund të realizohen në të gjitha drejtimet
hapësinore, fig. 5.9 a) dhe b).

a) b) Teknologjia e transportit – Trafiku
Fig. 5.9. Lëvizjet e mundshme a) të aeroplanit b) të helikopterit.

115

Siguria është faktor shumë i rëndësishëm Mjetet e transportit në gjithësi janë
te transporti ajror. Siguria arrihet jo vetëm sisteme mjaft të sofistikuara të projektu-
me përgatitjen e fluturakes për fluturim, ara për të kryer misione në hapësira jashtë
por edhe me trajnimin e personelit flu- ndikimit të gravitacionit të Tokës. Flutura-
turues për fluturim dhe punë edhe në ket e gjithësisë janë të pajisura me apara-
kushte të vështira. tura bashkëkohore për studim dhe tele-
Transportiajrorështëtransportimëishpe- komunikacion. Disa prej këtyre fluturakeve
jtë, por ka aftësi të kufizuara të transportit pas kryerjes së misionit nuk kthehen në
të njerëzve dhe mallrave, veçanërisht në Tokë (satelitët, stacionet orbitale), ndërsa
krahasim me transportin hekurudhor. Në disa edhe kthehen në Tokë (anija kozo-
dhjetëvjeçarët e fundit, ky transport është mike “Spejs Shatëll”).
zhvilluar me ritme të shpejta. Në gjithë Fluturimet kozmike janë pjesë përbërëse
botën ekziston një lëvizje e dendur aero- e arritjeve të mëdha shkencore dhe të te-
planësh që lidhin për një kohë të shkurtër knologjisë së sotme në kryerjen e mision-
vendet e ndryshme, duke u ofruar zgjidh- eve në sistemin diellor.
je të kënaqshme nevojave të lëvizjes së
njerëzve, jeta e të cilëve është bërë shumë
dinamike.

u1.joÇrk?a është karakteristike për transportin

2. Cilat janë pjesët kryesore të anijes?

Teknologjia e transportit – Trafiku 3. Pse transporti ujor është i lirë?

116

4. Cili faktor është shumë i rëndësishëm te Teknologjia e transportit – Trafiku
transporti ajror?
5. Cilat janë pjesët kryesore të aeroplanit?
t6r.anRsepnodristintitoskipëasosr,suhjopredjtëhseisaëjrosrë. lëvizjes mjetet e
s7.isÇëf?arë misione kryejnë fluturaket e gjithë-

117

5.2 Rëndësia e transportit dhe e mjeteve të
transportit

Tlimreignoenissheoqçëkarisëës.htë transporti dhe rëndësia e tij në zhvil-

DISKUTONI:

Transporti është një faktor me rëndësi në Lidhjet e domosdoshme mes njerëzve të
veprimtaritë e ndryshme të një shoqërie. vendeve të ndryshme sigurohen nëpërm-
Ai ndikon në zhvillimin e shpejtë të jetës jet transportit. Transporti ka qenë dhe
shoqërore në të gjitha fushat. Zhvillimi i mbetet pjesë përbërëse e pandarë e jetës
shpejtë i transportit ka ndikuar në afrimin e dhe e veprimtarisë së një shoqërie.
botës dhe të kontinenteve, kontribuon në
njohjen e gjuhëve, kulturave të ndryshme, Fig. 5.10. Mjetet e ndryshme
rritjen e standardit shoqëror, zhvillimin e për transportin e udhëtarëve
ekonomisë etj. dhe mallrave.

a) b)

Teknologjia e transportit – Trafiku c) d)

a) Automobili b) Lokomotiva me vagonë mallrash a) Anija për transportim të njerëzve b) Aeroplani

118

Përmes transportit mundësohet bartja Sistemi i transportit ndikon në zhvillimin e
e njerëzve dhe e objekteve me mjete të degëve të ndryshme të industrisë, si për
ndryshme prej një vendi në tjetrin, fig. 5.10. shembull, prodhimi i automjeteve, i mate-
Mjetet e transportit rrisin shkallën e eksp- rialeve për punimin e rrugëve, i hekurud-
loatimit të minierave, prodhimin e metal- have, i pajisjeve elektrike etj.
urgjisë së zezë, metalurgjisë së ngjyrosur Ndikimi i transportit është i madh edhe
etj. Gjithashtu, një numër i madh i mjeteve në fushat e tjera të jetës shoqërore, si: në
transportuese përdoret për ndërtimin e fushën sociale, të kulturës dhe të politikës.
objekteve të ndryshme, rrugëve, hekurud- Në fushën sociale kemi lidhjen e fsha-
have, tuneleve, urave etj. Në industri mjetet trave të largëta nga qendrat nëpërmjet
transportuese përdoren për prodhimtari komunikacionit rrugor. Në fushën e kul-
masive, sidomos në ngarkim e shkarkim. turës transporti ndikon në uljen e pro-
Një vend nuk mund të konsiderohet i zh- vincializmit, ku krijohen kontakte të drejt-
villuar nëse nuk i ka të zhvilluar të gjithë përdrejta ndërmjet njerëzve që ndikojnë
rajonet e saj. Për të bërë shpërndarjen e në zvogëlimin e dallimeve ndërmjet loka-
forcave prodhuese afër lëndëve të para liteteve të ndryshme. Zhvillimi i transportit
dhe të tregjeve, duhet të sigurohen lidhjet ndikon në rritjen e unitetit shtetëror dhe
nëpërmjet transportit. zvogëlimin e izolimit, si dhe të pengesave
Gjithashtu, zhvillimi ekonomik i një ven- ndaj largësive me shtetet e jashtme.
di, përkatësisht eksporti dhe importi i
mallrave, nuk mund të paramendohet pa
shkëmbimet tregtare me vendet e tjera.
Edhe këtu kemi të bëjmë me përdorimin
e transportit.

d1. uPssteristëradnhseponrëtijentdëinkosnhonqëëzrohvreil?limin e in-

Teknologjia e transportit – Trafiku

119

5.3 Shenjat kryesore të trafikut dhe roli i tyre në
komunikacion

Më poshtë janë dhënë pyetje dhe përgjigje lidhur me shenjat e trafikut që më shpesh
i hasim nëpër rrugët tona. Në këtë mënyrë do mësojmë më shumë që t’i dallojmë dhe
t’i respektojmë ato në trafik.

Ppyëergtjjeigdjeh: e

p1. ëCrilkaësmhbenësjëortëre?gon afërsinë e vendkalimit

Teknologjia e transportit – Trafiku 2m. eÇksahidgjoettëënthpolotëtënsdueezsjeaneëdsreitmësasfoërk?uqe së bashku

Kalimin e lirë për mjetet që lëvizin drejt.
Kalim i lirë, por me kujdes të shtuar, në drej�m të shigjetës.
Ndalim kalimi në të gjitha drej�met.

120

3. Çka paralajmëron kjo shenjë e trafikut?

Bliçiklistët në rrugë.
Ndalim trafiku për biçiklistë.
Shtegu për biçiklistë.

4sh. pCeiljatësshiseën?jë e trafikut tregon kufizim maksimal të

Vendos shenjën në katrorin me përgjigje të saktë. Pyetje
1. Cila shenjë ndalon kthimin majtas?
Teknologjia e transportit – Trafiku

121

Teknologjia e transportit – Trafiku 2. Çfarë domethënie kanë dritat e ndezura të sema-
forit si në foto?

Përga�tje për nisje.
Së shpej� do të ndizet drita e kuqe.
Së shpej� do të ndizet drita e gjelbër.

3. Çka tregon kjo shenjë e trafikut?

Ndalimin e hyrjes të llojit të caktuar të mjeteve në autoudhë.
Lejimin e hyrjeve të llojit të caktuar të mjeteve në autoudhë.
Ndalimin e hyrjes së të gjitha llojeve të mjeteve motorike në
autoudhë.
Udhëzim: Për të mësuar më shumë për llojin dhe rolin e shenjave të trafikut, luteni ta
konsultoni vegëzën:
http://autoshkolla-shqip.weebly.com/shenjat-e-rrezikut.html

122

5.4 Rëndësia e respektimit të rregullave në trafik

Me qëllim të parandalimit të aksidenteve, obligimet, të cilave duhet t'u përmbahen.
të gjithë pjesëmarrësit në trafik janë të Shenjat e ndalimit janë një grup shenjash
obliguar të veprojnë në bazë të dispozi- të cilat kanë formë rrethi dhe të cilat gjith-
tave ligjore në fuqi mbi rregullat e trafikut një urdhërojnë ndonjë ndalesë ose japin
dhe shenjat që janë vënë në rrugë. ndonjë përparësi në trafik.
Shenjat e trafikut tërheqin vëmendjen për Tabelat plotësuese janë pjesë përbërëse
rrezikun, i cili kanoset në rrugën e caktu- e shenjës së trafikut të cilat më saktë për-
ar, ose pjesën e rrugës, vënë në dijeni ku- caktojnë kuptimin e shenjave të trafikut,
fizimet, ndalesat dhe obligimet, të cilave shenjave ndriçuese, shenjave në rrugë,
duhet t'u përmbahen pjesëmarrësit, dhe trotuaret e të ngjashme.
japin njoftime të duhura për një zhvillim të
sigurt dhe pa pengesa në trafik.

Dallojmë këto lloje shenjash: Shenjatndriçuesetëtrafikutjanë: shen- Teknologjia e transportit – Trafiku
-- Shenjat e rrezikut; jat ndriçuese për rregullimin e trafikut të
-- Shenjat e lajmërimit; dedikuar vetëm për këmbësorë, shenjat
-- Shenjat e obligimit; ndriçuesepërtramvajë, shenjatndriçuese
-- Shenjat e ndalimit; për shënimin e kalimeve në rrugë nëpër
-- Tabelat plotësuese; binarë hekurudhorë, shenjat ndriçuese
-- Shenjat ndriçuese të trafikut. për shënimin e punimeve në rrugë,të
Shenjat e rrezikut kanë formë trekëndëshi pengesave të tjera dhe dëmtimeve të
barabrinjësh. rrugës automobilistike, që paraqesin rrezik
Shenjat e lajmërimit kanë formë katrori, për pjesëmarrësit në trafik.
të këndit të drejtë, ose të rrethit. Ngjyra el- Nëse nuk ka shenjë trafiku, pjesëmarrësi
ementare është e bardhë, kurse simbolet në trafik duhet të veprojë sipas dispozitave
dhe mbishkrimet janë të ngjyrës së zezë, ligjore mbi rregullat e trafikut, ndërsa nëse
respektivisht ngjyra elementare është e ekzistojnë shenjat e trafikut, pjesëmarrësit
kaltër me simbole dhe mbishkrime të ng- kanë për detyrë të sillen sipas tyre.
jyrës së bardhë dhe të zezë. Nëse trafikun në rrugë e rregullon pjesëtari
Shenjat e obligimit ngjyrë elementare i policisë apo ndonjë person tjetër i au-
kanë ngjyrën e kaltër. Simbolet janë me ng- torizuar, pjesëmarresit në trafik janë të
jyrë të bardhë. I bëjnë me dije pjesëmar- obliguar të veprojnë sipas shenjës/urd-
rësit në trafik për ndalesat, kufizimet dhe hëresës së tij, pa marrë parasysh faktin se
ato urdhëresa ndryshojnë nga kërkesa që
është bërë me shenjën e trafikut.

5.5 Përparësitë e llojeve të veçanta të transportit

Më poshtë janë paraqitur disa situata me pjesëmarrës të ndryshëm në transport me
përgjigje përkatëse se si duhet vepruar çdonjëri prej tyre. Paramendoni veten të jeni në
automobil.

123

Teknologjia e transportit – Trafiku Ppyëergtjjeigdjeh: e
1. Si do të veproni kur ju tejkalon, përballëkalon mjeti si në foto?

Do të vazhdoj lëvizjen me kujdes të shtuar që
mos ta pengoj automje�n.

Duhet të ngadalësoj shpejtësinë.
Duhet të skajohem në anën e djathtë të rrugës
dhe të ndalem.

2. Çka duhet të keni parasysh në këtë situatë?

Do të vazhdoj lëvizjen i pari.
Jam i obliguar t’i jap përparësi kalimi
automje�t të zjarrëfik.ësve
Do t’i jap përparësi kalimi këmbësorit.

3. Si është rregulluar përparësia e kalimit të udhëkryqit në këtë situatë?

Në bazë të kategorive të mjeteve.
Me shenja të trafikut.
Me rregullën e krahut të djathtë.

4d.uShiepta: s mënyrës së rregullimit të trafikut në udhëkryqin si në foto, unë

Ta lëshoj vetëm automje�n me numër 1.
I pari të kaloj në udhëkryq.
Ta lëshoj vetëm automje�n e ndihmës së
shpejtë me dritë të ndezur rrotulluese.

124

5. Cilët pjesëmarrës e kanë kalimin e lirë sipas pozitës së policit?

Pjesëmarrësit që lëvizin në drej�m të krahëve.
Pjesëmarrësit që lëvizin në drej�m të shpinës.
Pjesëmarrësit që lëvizin në drej�m të gjoksit.

Vendos shenjën në katrorin me përgjigje të saktë. Pyetje

1. Aduhtëonmiejnetei istinrejaglueaver nnëdfroiçtuoegsraefid, khuertiëkazëtsëhkmyçeu, braënpapjijsejseët enëpgorsuapçimn ee:për

Grupin e automjeteve me përparësi kalimi.
Automjeteve të trezorit.
Automjeteve në shoqërim.

2. A iu lejohet lëvizja këmbësorëve në këtë situatë? Teknologjia e transportit – Trafiku

Jo.
Po.
Kjo situatë parashihet me rregullat e trafikut.

125

Teknologjia e transportit – Trafiku 3. Çka duhet të keni parasysh në këtë situatë?

Do të vazhdoj lëvizjen i pari.
Do të respektoj përparësinë e kalimit të
mje�t në intervenim (policisë).
Do të lëviz i fundit.

126

5.6 Rreziqet e mundshme në trafik

Aksidentet në trafik janë pasojë e shkel- Mungesa e nivelit të duhur të edukim-
jeve të dispozitave të sigurisë dhe i zhvil- it të fëmijëve lidhur me rregullat se si ata
limit jo të rregullt të qarkullimit. Si të tilla, duhen të sillen në trafik, ndikon dukshëm
aksidentet paraqesin dukuri të dëmshme në numrin e madh të aksidenteve në trafik.
të cilat duhet shmangur dhe parandaluar. Andaj është e rëndësishme që fëmijët
Me qëllim të rritjes së shkallës së sigurisë qysh në moshë të re të kenë njohuri të
në trafik, është e nevojshme të merren një mjaftueshme lidhur me rreziqet në trafi-
varg masash, me qëllim të zvogëlimit të kun rrugor. Ekzistojnë forma të ndryshme
rreziqeve në rrugë. Reziqet nga aksidentet të vetëdijësimit (informimit) të fëmijëve
në trafik, të cilat shkaktohen gjatë lëvizjes lidhur me aksidentet në trafik. Një prej
së mjeteve dhe këmbësorëve, mund të metodave është edhe informimi i fëmi-
paraqiten si gjendje në të cilën ndikon fak- jëve nga ana e Shërbimit Policor – Njësia
tori njeri, mjeti dhe rruga. Shkaktari kryesor e Trafikut, të cilët mund të mbajnë ligjer-
që shkakton aksidente në trafik është nje- ata para nxënësve, po ashtu me fusha-
riu. Më shumë se dy të tretat e të gjitha tat vetëdijesuese nga ana e autoriteteve
aksidenteve ndodhin nga moskujdesi i përgjegjëse që merren me këto çështje.
shoferëve gjatë drejtimit të automjetit.

Teknologjia e transportit – Trafiku

127

5.7 Sistemet përbërëse të mjeteve transportuese

mTëbëdsihstkeuttëosheent ëptrsaensppëorrdt.oren sistemet drejtuese dhe

DISKUTONI: 5.7.1 Sistemi drejtues

Mjetet e transportit duhet t’i zotërojnë Sistemit drejtues është një sistem që
disa veti bazë, siç janë: mundëson ndryshimin e drejtimit të
1. Aftësia për ta drejtuar mjetin trans- lëvizjes së mjetit. Te mjetet e transportit
portues, që realizon ndryshimin e drejtimit tokësor, përkatësisht te transporti heku-
të lëvizjes (p.sh. timoni me mekanizimin rudhor kemi lëvizje vetëm në një drejtim,
për drejtimin e rrotave te automjeti). pra kemi vetëm ndryshim të kahut. Pasi te
2. Aftësia mbajtëse e ngarkesës së ud- automjetet kemi ndryshim të drejtimit të
hëtarëve dhe e mallrave të ndryshme, ku lëvizjes në rrafshin horizontal dhe vertikal,
bën pjesë sistemi i varjes me anë të të cilit këto lëvizje duhet drejtuar.
mjeti i transportit mbështetet në mjedisin Drejtimi realizohet përmes dy rrotave të
ku lëviz. P.sh., automjeti me anë të rrotave para që quhen rrotat drejtuese, fig. 5.11.
mbështetet në rrugë, ndërsa aeroplani me
anë të krahëve qëndron në ajër.

3. Aftësia për lëvizshmëri përgjatë rrugës,
që realizohet me anë të rrotave (te au-
tomjetet) ose të sipërfaqeve rrëshqitëse
(te anijet, aeroplanët).

Teknologjia e transportit – Trafiku 4. Aftësia për të ndaluar mjetin trans-
portues, që realizohet me anë të siste-
meve të frenimit.

Më poshtë do të diskutojmë për siste- Fig. 5.11. Skema e kthimit të
min drejtues të mjetit dhe sistemin një automjeti.
mbështetës që mundësojnë lëvizjen e Sistemi drejtues realizon kthimin e rro-
sigurt dhe efikase të mjeteve në infras- tave drejtuese (të përparme) me kënd
trukturën e sistemit të transportit. të duhur duke mbajtur kështu drejtimin
e rrotave paralel me rrugën nëpër të cilën
lëviz, fig. 5.12.

128

Fig. 5.12. Sistemi i drejtimit të Fig. 5.14. Sistemi
automjetit. i drejtimit te au-
tomjetet e rënda.

Timoni është i lidhur me boshtin drejtues Sisteme drejtuese konsiderohen edhe ato
dhe dhëmbëzorin udhëzues te kremaliera sisteme që ofrojnë informacione lidhur me
që u jep drejtim përmes shufrës lidhëse shpejtësinë e lëvizjes, rrugën e përshkuar,
dhe shufrës drejtuese rrotave drejtuese, temperaturën në motor, sasinë e lëndës
fig. 5.13. djegëse në rezervuar etj.

Këto sisteme zakonisht janë të vendosura
në tabelën komanduese të shoferit të au-
tomjetit, fig. 5.15, në kabinën e aeroplanit që
drejtohet nga piloti, fig. 5.16, ose në kabinën
e drejtimit të trenit dhe anijes. Kështu,
mundësohet që gjatë drejtimit të mjetit të
kontrollohet shpejtësia, të mbushtet me
lëndë djegëse me kohë mjeti që drejtohet
dhe t’u evitohet rreziqeve të ndryshme.

Fig. 5.13. Pjesët për- Fig. 5.15. Timo-
bërëse të sistemit ni dhe tabela
drejtues. komanduese.

Tek automjetet e rënda, drejtimi i rrotave 129
kërkon forca të mëdha gjatë rrotullimit
të timonit. Për këtë arsye përdoren për-
forcues hidraulikë ose pneumatikë, fig.
5.14. Pompa vihet në funksion nëpërmjet
motorit të automjetit përmes shiritit dhe
pulexhës.

Fig. 5.16.
Kabina e
pilotit.

Sisteme të tjera në mjete të transportit Fig. 5.17. Sistemi i radarëve që bën
kemi edhe sistemet orientuese që njofto- kontrollimin e fluturimit të aero-
jnë pjesëmarrësit e tjerë në trafik për ve- planëve.
primet e ndërmarra të drejtuesit, si p.sh.,
frenimin, lëvizjen prapa, ecjen emergjente
etj. Kështu, në mjete janë të instaluara si-
renat, sinjalet pamore (dritat) të ndryshme
që parandalojnë aksidentet.
Sisteme drejtuese konsiderohen edhe
shenjat dhe sinjalet e ndryshme në ko-
munikacion që vendosen në mjediset ku
kryhet transporti. Njohja dhe respektimi i
këtyre shenjave nga drejtuesi i mjetit pa-
këson rreziqet nga aksidentet e ndryshme.
Kohëve të fundit, përmes teknologjisë
bashkëkohore, mundësohet që siste-
met e drejtimit të veprojnë drejtpërdrejt
në sistemet e komandimit të mjetit, në
mënyrë që të kontrollohet shpejtësia e
lëvizjes së automjetet, pastaj ngritja dhe
ulja e aeroplanit në mënyrë automatike në
kushte të vështira atmosferike etj., fig. 5.17.

1. Si funksionon sistemi drejtues te autom-
jetet?

Teknologjia e transportit – Trafiku 2. Pse përdoren përforcues për drejtim të
automjeteve të rënda?

130

3. Cilat janë sistemet e tjera drejtuese në mjetet e
transportit?

5.7.2 Sistemet mbështetëse

Sistemet mbështetëse paraqesin infrastrukturën e sistemit të transportit që përcak-
tohen nga lloji i rrugës nëpër të cilën zhvillohet transporti. Këtu përfshihen rrugët, termi-
nalet e autobusëve (fig. 5.18), terminalet hekurudhore (fig. 5.19), portet (fig. 5.20), aero-
portet (fig. 5.21) etj.

Fig. 5.18. Terminali Fig. 5.19. Terminali
i autobusëve në hekurudhor në Pejë.
Prishtinë.

Teknologjia e transportit – Trafiku

Fig. 5.20. Porti detar Fig. 5.21. Aeroporti ndërkom- 131
në Durrës. bëtar i Prishtinës “Adem Jashari”.

Fig. 5.23.
Hekurudha.

Rruga është elementi bazë dhe për-
caktues i llojit të transportit, përgjatë së
cilës zhvillohet procesi i lëvizjes së mjeteve
dhe i transportit të njerëzve dhe mallrave.
Rruga kërkon përgatitje, veçanërisht në
transportin tokësor (rrugët e zakonshme
të automjeteve, fig. 5.22, hekurudha, fig.
5.23), ndërsa në transportin ujor dhe në
transportin ajror nuk mund të flitet për
rrugë të mirëfillta, veçse për linja detare
ose korridore ajrore.
Rruga duhet që t’u përshtatet kushteve të
terrenit, ku ajo ndërtohet, sepse ajo puno-
het për përdorim racional, rendiment dhe
shpejtësi të caktuar të mjeteve. Përzgjed-
hja adekuate e elementeve gjeometrike
të rrugëve ndikon në rritjen e shpejtësisë
së mjeteve, shton numrin e lëvizjeve të
automjeteve dhe parandalon aksidentet,
fig. 5.24. Në autoudhë drejtimi i lëvizjeve
ndahet me pengesë fizike në mes, ku njëra
rrugë shërben për lëvizje në një drejtim, e
tjetra në drejtim të kundërt. Gjithashtu,
brenda një rruge kemi shirita që janë të
ndarë me vija që shërbejnë për lëvizje të
ndryshme, varësisht nga lloji i automjetit.

Teknologjia e transportit – Trafiku Fig. 5.22. Rruga e
zakonshme.
Fig. 5.24. Aut-
132 oudha.

Udhëkryqet janë vende të rrezikshme për njerëzve dhe mallrave që transportohen.
qarkullim të mjeteve, në to ballafaqohen Këtu bëjnë pjesë terminalet e autobusëve,
mjetet njëri me tjetrin dhe ndahen, formo- hekurudhore, metrot, portet detare, aero-
hen, gërshetohen ose ndërpriten rrymat e portet etj.
lëvizjes. Konfliktet në udhëkryqe shkakto- Sisteme mbështetëse (përcjellëse) janë
jnë zakonisht ngadalësim të lëvizjes dhe gjithashtu urat, tunelet që ndikojnë në
rrezik. Pikat e konfliktit mund të redukto- lidhjen e shkurtër të dy vendeve, ku si
hen nëpërmjet: “pengesa natyrore” paraqiten lumenjtë,
a) Zvogëlimit të shpejtësive dhe zbatimit liqenet, malet e larta etj.
të rregullave të përparësisë së kalimit; Të gjitha këto sisteme në të ardhmen do të
b) Orientimit të lëvizjeve për drejtime të përsosen dhe do të ndikojnë në ngritjen e
caktuara me anën e ndërtimit të disniv- cilësisë së transportit, rritjen e sigurisë në
eleve, ishujve orientues etj. funksion të rritjes së shpejtësisë së trans-
Sistemet mbështetëse mund të jenë mje- portit, e sidomos pakësimit të ndotjes së
diset dhe mjetet që u ofrojnë shërbime ambientit.

1. Cilat janë pjesët përbërëse të sistemeve
mbështetëse?

2. Si ndikon rruga në procesin e lëvizjes së Teknologjia e transportit – Trafiku
mjeteve të transportit?

3. Numëroni sistemet tjera që ndikojnë në ngritjen e
cilësisë së transportit.

133

6 TcieoknnitodlohgejikaoemInufnoirkmima-it
Ç`është përpunimi kompjuterik i të dhënave? Cili program kompjuterik
përdoret sot për këtë qëllim? Çka mundëson ai? Shpreheni këtë me fjalët
tuaja, përpara se të lexoni në libër.

6.1 Llogaritjet kompjuterike me të dhëna -
Microsoft Excel

Të gjitha dokumentet që kanë të bëjnë me Excel (shkurt: Excel). Nëpërmjet këtij pro-
grumbullimin, llogaritjen, ruajtjen dhe prez- grami mund të krijojmë paraqitje tabelare
entimin e të dhënave (numrave, teksteve, të të dhënave, të llogarisim me formula
formulave etj.), krijohen me programe matematikore ose të tjera, të ndërtojmë
kompjuterike. Sot, ka shumë programe paraqitje grafike etj. Në këtë tekst do të
që përdoren për llogaritje me të dhëna trajtohet versioni Microsoft Excel 2016.
dhe më i njohuri ndër to është Microsoft

6.2 Fillimi i punës në MS Excel

Në Windows 10, programi mund të startohet duke shtypur menynë e opsionit Start
(treguesi i miut në fig. 6.1) dhe duke kërkuar Excel 2016 nga lista e programeve.

Fig. 6.1. Fillimi i
punës në Excel
2016 nga menyja
Start.

134

Programi Excel 2016 mund të hapet edhe nga shiriti i kërkimit në taskbar, duke shkruar Teknologjia e informacionit dhe komunikimit
tekstin Excel. Më tutje, në dritare shfaqet ikona e programit Excel 2016 dhe për të filluar
punën, klikohet me miun mbi ikonë (shih treguesin e miut mbi dritare në fig. 6.2).

Fig. 6.2. Fillimi i
punës në Excel
2016 nga shiriti
Taskbar.
Në rastin e përgjithshëm, mund të hapet programi Excel 2016, duke shtypur tastin e
djathtë të miut në pjesën e zbrazët të ekranit, siç tregohet në fig. 6.3. Në këtë rast krijo-
het një meny e përkohshme. Nga menyja e fituar, klikohet mbi opsionin New dhe hapet
nënmenyja tjetër, nga e cila zgjedhet dhe klikohet në opsionin Microsoft Excel Work-
sheet. Pasi të klikohet opsioni i zgjedhur, krijohet ikona me emrin New Microsof..., e cila
e hap programin Excel 2016.

135

Fig. 6.3. Hapja e
programit Excel
2016 nga menyja e
përkohshme.

6.2.1 Faqja e parë në Excel 2016

Pasi të startohet programi, paraqitet dritarja e parë nga e cila fillon puna me Excel 2016
(fig. 6.4). Nga kjo dritare do të mund të krijohet një libër i ri i punës, të fillojmë një libër të
ri të punës me modelet që ofron programi, ose të hapim një libër të punës që e kemi
krijuar paraprakisht.

Fig. 6.4. Pamja e
parë e program-
it Excel - Start
Screen.

136

Fig. 6.5. Pamja e programit Ex-
cel 2016 me të gjitha detajet.

Për ta marrë pamjen kom-
plete të programit, me të
gjitha elementet grafike
(Excel interface), klikohet
mbi opsionin Blank work-
book. Në fig. 6.5 shihet
dritarja e programit me të
gjitha elementet tekstuale
dhe grafike.

1. Gjeni modele të ndryshme të librave të punës, të cilat i ofron
programi.

2. Cilat fusha mbulohen me librat e punës (Analizoni opsionin
Suggested searches).

DETYRA PRAKTIKE

6.3 Libri i punës në Excel

Pas hapjes së programit, krijohet një libër jeve të nevojshme. Fleta e punës quhet Teknologjia e informacionit dhe komunikimit
pune në Excel i cili e ka emërtimin e për- Sheet 1, por mund të riemërtohet duke
kohshëm New Microsoft Excel Work- klikuar dy herë me miun mbi emrin para-
sheet, por që mund të ndryshohet me prak. Emri hijezohet dhe nëpërmjet tast-
lehtësi në hapat e mëtejmë. Dokumenti ierës riemërtohet, p.sh.,
do të emërtohet, varësisht nga përmba- Emri i ri:
jtja e të dhënave në tabela, duke përdorur
urdhërin Save As..., në opsionin File, njësoj Duke klikuar mbi shenjën krijohet
sikur në programin MS Word. edhe një fletë e re e punës. Gjithashtu,
Si çdo libër pune edhe ai i Excel-it për- duke kapur me miun cilëndo fletë pune,
bëhet nga fletët e punës. Zakonisht, libri i mund të lëvizet në pozita të ndryshme.
punës fillon me një fletë pune, por të til-
la mund të krijohen sipas nevojës. Fletët
e punës janë tabela për vendosjen e të
dhënave dhe kryerjen e të gjitha llogarit-

1. Krijoni fleta pune për secilën ditë të javës dhe emërtoni ato duke
filluar nga e hëna.
2. Ndryshoni renditjen e fletëve të punës, duke filluar nga e diela.

DETYRA PRAKTIKE 137

Fig. 6.6. Celula e Fleta e punës përbëhet nga celulat, të cilat
zgjedhur. krijohen nga pikëprerja e kolonave dhe e
rreshtave. Shtyllat (kolonat) shënohen me
shkronja (A, B, C, ...), ndërsa rreshtat me
numra (1,2,3, ...). Rrjedhimisht, adresat e
celulave janë kombinim i shkronjave dhe i
numrave (A1, B2, C3 etj.). Në fig. 6.6 është
sqaruar pikëprerja e kolonës G dhe rresh-
tit 6, pra celula G6.

Në celula vendosen këto lloje të të
dhënave:
-- Numrat (të plotë, decimal, data, koha
etj.);
-- Tekst (shkronja, kombinime të
shkronjave dhe të numrave);
-- Formula.

1. Shkruani një numër të gjatë dhe shpjegoni se çka ka ndodhur
në atë rast.

2. Kërkoni në internet mundësitë për lloje të tjera të të dhënave.

DETYRA PRAKTIKE

6sh.4ty Slliat?ë shtojmë ose heqim celula, rreshta ose

Fig. 6.7. Të dhënat e paraqitura në tabela, janë të
Shtimi dhe organizuara sipas rreshtave dhe shtyllave.
fshirja e Gjatë paraqitjes së tyre, shpesh duhet të
elementeve fshijmë ose shtojmë të dhëna. Programi
të tabelës. mundëson shtimin ose fshirjen e celulave,
rreshtave dhe shtyllave. Për këtë qëllim,
klikohet mbi numrin 4 dhe shtypet tas-
ti i majtë i miut. Fitohet menyja si në fig.
6.7. Shtypet mbi komandën Insert, për të
krijuar rresht të ri. Nëse duhet të fshihet,
atëherë përdoret Delete. Njësoj veprohet
edhe për rastin e celulave ose shtyllave.

138

Veprimet e njëjta mund të kryhen edhe nga opsioni Home i
shiritit kryesor, përkatësisht nën opsionin Cells.

1. Zgjedhni një grup të celulave, rreshtave ose shtyllave dhe provoni
efektin e komandave Hide dhe Unhide.
2. Provoni efektin e veglave Font, nga opsioni kryesor Home.
Shënoni gjetjet e secilës prej tyre.

DETYRA PRAKTIKE

6.5Veprimet me formulat matematikore

Formulat në Excel mundësojnë llogaritjet matematikore, Tabela 6.1.
si: mbledhjen, zbritjen, shumëzimin, pjesëtimin, llogaritjet e Operatorët që
kombinuara etj. Për veprimet matematikore themelore për- përdoren në
doren operatorët e paraqitur në Tab. 6.1. Gjithashtu, është Excel.
dhënë edhe prioriteti i veprimeve, i cili bazohet në rregullat
matematikore. Prioriteti i veprimeve mund të specifikohet
edhe me përdorimin e kllapave.

Operatori Funksioni Prioriteti Teknologjia e informacionit dhe komunikimit

+ Mbledhja 3 139
- Zbritja 3
* Shumëzimi 2
/ Pjesëtimi 2
^ Fuqizimi 1
& Lidhësja 4
= E barabartë me... 5
> Më e madhe se... 5
>= Më e madhe ose e barabartë 5
me...
< Më e vogël se... 5
<= Më e vogël ose e barabartë 5
me...
<> E ndryshme me ... 5

Formula në Excel shkruhet në shiritin e formulave, ndërsa në celulën përkatëse shi-
het rezultati i saj. Në rreshtin e formulave fillohet duke shkruar shenjën e barazimit dhe
mandej shkruhen adresat e celulave, si dhe operatorët përkatës. Në fund, shtypim mbi
tastin ENTER dhe në celulën përkatëse fitohet rezultati i llogaritjes. Në fig. 6.8 është ilus-
truar veprimi me formula dhe llogaritja nëpërmjet saj.
Fig. 6.8. Llogaritja me
formulë.

Gjatë punës me formula ndodh të bëjmë edhe gabime në realizimin e tyre ose kur
vlerat mbi të cilat veprojnë formulat janë të papranueshme. Excel-i për këtë shfaq një
mesazh gabimi, aty ku është shkruar formula. Mesazhi i gabimit dallohet nga simboli #
në fillim. Në vazhdim janë paraqitur disa

Teknologjia e informacionit dhe komunikimit -- #DIV/0: pjesëtim me 0.
-- #N/A: njëra prej celulave të cilës i referohemi nuk përmban vlerë.
-- ######: hapësira e celulës është e pamjaftueshme për shfaqjen e rezultatit.
-- #NAME?: teksti i formulës ka gabim sintaksor.
-- #VALUE: një ose më shumë nga celulat që thirren nga formula kanë format të
-- #REF: papranueshëm (p.sh., tekst).
një ose më shumë nga celulat që thirren nga formula, nuk janë të
vlefshme (p.sh., nuk ekzistojnë më). raste:

Provoni të shkruani një formulë matematikore, pa e shënuar shen-
jën e barazisë në shiritin e formulave. Shpjegoni se çka fitohet?
Kryeni llogaritje të ngjashme me atë në fig. 6.8, por duke ndarë
prioritet me kllapa.

140 DETYRA PRAKTIKE

6.6 Funksionet matematikore

Në programin e Excel-it përdoren edhe disa formula matematikore paraprakisht të
definuara dhe të cilat llogarisin duke u bazuar në disa parametra që kanë renditje para-
prakisht të përcaktuar. Këta parametra quhen argumente, ndërsa formulat e tilla quhen
funksione. Argumentet marrin vlera të ndryshme dhe rrjedhimisht edhe rezultatet do
të jenë të ndryshme. Duhet ditur që argumentet e funksionit shkruhen me renditje të
caktuar. Nëse gabohet renditja, atëherë funksioni nuk do t’i kryejë llogaritjet e kërkuara.
Për të ilustruar, në fig. 6.9 është paraqitur funksioni i cili e llogarit shumën e vlerave nu-
merike në celulën B1 dhe C1, ndërsa rezultatin e vendos në D1. Emri i funksionit të shumës
është SUM, ndërsa B1 dhe C1 argumentet e ndarë me dy pika, brenda kllapave të vogla
(sintaksa e funksionit).

Numri i funksioneve është shumë i madh, por ato që përdoren Fig. 6.9. Sintaksa e
më shpesh janë paraqitur në Tab. 6.2. funksioneve.
Tab. 6.2. Funksionet kryesore në Excel.
Teknologjia e informacionit dhe komunikimit
Funksioni Veprimi Shembull

SUM Mbledh numrat në celulat =SUM(A1:F1)
AVERAGE përkatëse
MIN
MAX Llogarit vlerën mesatare të =AVERAGE(A1:F1)
COUNT numrave në celula
ROUND
Llogarit vlerën minimale të =MAX(A1:F1)
Fig. 6.9. Sintaksa e numrave në celula
funksioneve.
Llogarit vlerën maksimale =MIN(A1:F1)
të numrave në celula

Llogarit numrin e vlerave =COUNT(A1:F1)
në brezin përkatës

Rrumbullakëson numrin në dy =ROUND(A1;2)
shifra pas presjes dhjetore

141

1. Provoni në kompjuter efektin e funksioneve në Tab.2.
2. Gjeni sa do të jetë vlera e Funksionit =ROUND(A2;0), nëse në A2
është vlera 23.23?

DETYRA PRAKTIKE

6.7 Formati i numrave

Çmimet e produkteve paraqiten me numra dhe shenjën e Euros. Gjithashtu, shpesh
hasim në ulje të çmimeve të cilat tregohen me përqindje (%). Për këtë arsye, në pro-
gramin e Excel-it mundësohen formate të ndryshme të numrave, të cilat përfshijnë:

-- General – mundëson vendosjen e të gjitha llojeve të shënimeve në celula,
-- Text – në celula mund të shënohen vetëm tekste,
-- Number –në celula mund të shënohen vetëm numra,
-- Currency – në celula mund të shënohen numra me valuta,
-- Percentage – numrat në celula paraqiten në përqindje,
-- Date – në celula paraqiten të dhëna me format të datës,
-- Time – në celula paraqiten të dhëna me format të kohës etj.

Formati i numrave përcaktohet nga opsionet: Home – Format – Format
Cells...

Teknologjia e informacionit dhe komunikimit

142 Fig. 6.10. Formatet e
numrave

6.8 Paraqitja tabelare e të dhënave

Të dhënat e paraqitura në celulat e Excelit do të paraqiten në formë tabelare, ashtu si
duken në faqen e programit, por gjatë shtypjes në letër nuk do të paraqiten vijat kufitare
të celulave. Në fig. 6.11 ashtë paraqitur tabela me të dhëna të caktuara, të cilat pas
shtypjes në opsionet: File Print , duken si në fig. 6.12.

Fig. 6.11. Të dhënat në Fig. 6.12. Të dhënat në
Excel. letër.

Si të veprohet, në mënyrë që të dhënat të jenë të kufizuara me vija në
celula?

Siç tregohet në fig. 6.13, zgjedhen (selektohen) celulat që përmbajnë të dhënat dhe
merret opsioni Format Cells. Në opsionin Format Cells, klikohet Outline dhe Inside
dhe përfundimisht ai OK.

Fig. 6.13. Ku-
fizimet e celu-
lave.

143

Pasi të ekzekutohet opsioni OKnë dritaren 1. Krijoni tabelën 6.11, duke
Format Cells, fitohet pamja si në fig. 6.14 shënuar të dhënat në B2:B5
në Euro (opsioni Currency
Fig. 6.14. Pamja e në fig. 6.10).
celulave. 2. Plotësoni vlerat në D2:D5,
me formulën përkatëse.

DETYRA PRAKTIKE

6.9 Analiza e të dhënave

Analiza e të dhënave të grumbulluara në Sortimi - vegla Sort mundëson renditjen
tabelat e Excel-it kryhet me veglat në e të dhënave në tabelë, sipas kriterit në
Sort & Filter, që ndodhen në opsionin rritje ose në zvogëlim. Në rastet kur bëhet
Data. renditja alfabetike, merret vegla , në të
kundërtën vegla .
Në rast se të dhënat sortohen sipas vler-
ave numerike, atëherë ofrohen opsionet:
Smallest to Largest dhe Largest to Small-
est. Sortimi mund të kryhet sipas një krit-
eri ose më shumë sosh dhe paraprakisht
zgjedhet tabela me të dhëna (fig. 6.15).

Fig. 6.15. Veprimet
për sortimin e të
dhënave.

144

Filtrimi - vegla Teknologjia e informacionit dhe komunikimit
Filter mundëson nxjerrjen e të dhënave të caktuara nga tërësia e tyre në tabelë, të cilat
plotësojnë kriterin e caktuar. Nëse në tabelën e dhënë, në fig. 6.11, zbatohet komanda
Filter, duke marrë kriterin Molla fitohet tabela si në fig. 6.16 a. Pas shtypjes në OK, fitohet
tabela me të dhënat sipas kriterit të filtrimit, fig. 6.16 b. Duke e eliminuar filtrin dhe duke
zgjedhur Select All, të dhënat kthehen në gjendjen fillestare.

Fig. 6.16. b) Rezul-
tati i filtrimit.

Fig. 6.16.
a) Filtrimi i shënimeve.

1. Provoni efektin e sortimit sipas kolonës Sasia, për vlera të
ndryshme.
2. Vërtetoni efektet e filtrimit sipas dy kolonave (Produkti - në
rritje, dhe Totali - në zvogëlim).
3. Filtroni të dhënat e tabelës sipas zgjedhjes suaj.

DETYRA PRAKTIKE

145

6.10 Paraqitja grafike e të dhënave

Vlerat numerike të renditura në tabela Për ilustrim, zgjedhim të dhënat në faqen
mund të paraqiten grafikisht, për ilustrim e Excelit dhe klikojmë veglën vijuese
më të mirë të proceseve që i prezentojnë , të fig. 6.17. Nga All Chart i fig. 6.18, marrim
ato. Programi ka një grumbull të madh të cilindo lloj të grafikut (p.sh., Column) dhe
llojeve të grafikëve që mund të përdoren, duke klikuar mbi grafin e zgjedhur, në Ex-
të cilët janë paraqitur në fig. 6.17. cel paraqitet grafiku, si në fig. 6.19.

Fig. 6.17. Veglat për Fig. 6.18. Grafiku i zg-
paraqitjen e grafeve. jedhur nga tërësia e
grafikëve All Chart.

Teknologjia e informacionit dhe komunikimit Grafiku i paraqitur në fig. 6.19, mund të mos jetë i organizuar ashtu si duam. Rrjedhi-
misht, duhet krijuar mundësi që grafiku të jetë sipas nevojës. Për këtë qëllim, zgjedhet
grafiku në fletën e Excelit dhe merret menyja e përkohshme, nga ku shtypet Select
data..., për të fituar dritaren e treguar në fig. 6.20.

146

Fig. 6.19. Opsioni Select Në fig. 6.20, në pjesën Horizontal, zgjed-
data.. hen elementet që duhet të jenë në bosh-
tin horizontal të grafikut.

Fig. 6.20. Rregullimi i përm-
bajtjeve në boshtin horizontal

dhe atë vertikal.

147

Klikojmë mbi opsionin Edit dhe merret 1. Provoni paraqitje të tjera
dritarja në të cilën shtypim mbi shigjetën grafike, p.sh. Sasia në boshtin
e kuqe dhe me miun zgjedhim celulat, vertikal dhe Produkti në atë
përmbajtja e të cilave duhet të paraqitet horizontal.
në boshtin horizontal (shih treguesin e 2. Ndryshoni ngjyrën e shtyl-
miut). lave sipas dëshirës, pasi të
Pasi të jenë zgjedhur celulat e nevojshme, gjeni opsionin Format Chart
klikohet sërish mbi shigjetën e kuqe (shih Area.
treguesin e miut). 3. Provoni të ndërtoni paraqit-
je grafike me të dhëna të tjera.

DETYRA PRAKTIKE

Teknologjia e informacionit dhe komunikimit Fig. 6.21. Zgjedhja e celulave të
cilat pozicionohen në boshtin

horizontal.
Nëse në fig. 6.20, në opsionin Legend, zg-
jedhet vetëm Totali, fitohet grafiku, si në
fig. 6.22.

148

t6i.n11nKërfiojorjmmaëtdinoPkDuFmen- Fig. 6.23. Dokumenti në programin
Excel i cili është zgjedhur të ruhet në
Me qëllim që dokumenti të ruhet nga formatin PDF.
ndryshimet e padëshiruara dhe në veçan-
ti kur duhet dërguar më sigurt në kuptim
të përmbajtjes, dokumentet ruhen në
formatin PDF. Ky veprim është shumë i
thjeshtë, me ç’rast zbatohen hapat e ru-
ajtjes së zakonshme të dokumenteve.
Veprohet njëjtë me atë që keni mësur
më parë në Excel, por njëkohësisht edhe
në programin e Word-it. Ndiqni hapat e
treguar në figurat vijuese dhe do ta krijoni
dokumentin në formatin PDF, i cili është
shumë më i mbrojtur se ai në formatin e
zakonshëm.
Fillimisht, fillon hapi për ruajtjen e doku-
mentit të hapur në Excel, duke klikuar në
opsionin File, nga e cila merret menyja
e cila përmban komandat e nevojshme
për veprime me dokumentin aktual: New,
Open, Save, Save As etj. (fig. 6.23).
Nga dritarja e fituar, shtypet: Save As -
This PC - Desktop, për ruajtjen e doku-
mentit në Desktop. Me opsionin Browse
mund të zgjedhen edhe adresa të tjera,
në të cilat mund të ruhet dokumenti për-
katës (fig. 6. 24).

Fig. 6.24. Zgjedhja e adresës për ruajt-
jen (memorimin) e dokumentit.

149

Teknologjia e informacionit dhe komunikimit Dritarja e fituar kërkon të shënohet emri në File name dhe në këtë rast është shkruar
me tastierë emri prova. Me miun klikohet mbi shiritin Save as type (shih treguesin e
miut), me ç’rast fitohet menyja nga e cila zgjedhet PDF (fig. 6.25).

Fig. 6.25. Veprimet
për ruajtjen e doku-
mentit në formatin
PDF.

Pasi të klikohet mbi
opsionin PDF, për-
fundimisht ruhet me
komandën Save.
Dokumenti i krijuar
ka ikonë ndryshe nga
dokumenti burimor:
Nëse hapet dokumenti në këtë format, lejohen vetëm ndërhyrje të kufizuara, të cilat
zakonisht mundësojnë vendosjen e komenteve në pjesë të caktuara, mbishkrimeve etj.
Kjo bëhet për t’i qartësuar ndryshimet që duhen bërë në dokument, ose veprime të
tjera, por pa e ndryshuar dokumentin bazë. Nëse klikohet vegla Add notes, atëherë
zgjedhet pjesa e përmbajtjes e cila duhet të komentohet, në këtë rast teksti Tempera-
turat. Në shiritin e veglave që paraqiten zgjedhet Add a note (shih treguesin e miut - fig.
6.26).

Fig. 6.26.
Vendosja e
komentit në
dokumentin
PDF.
Nëse ko-
menti duhet
të fshihet,
atëherë për-
doret vegla
vijuese:

150