@BOOKS_KITOB QORA QASR ASIRASI 2-KITOB

ҲАБИБ ТЕМИРОВ

ҚОРА ҚАСР
АСИРАСИ

2

ИККИНЧИ КИТОБ

Тошкент
«Янги аср авлоди»

2010

“Қора қаср асираси 2” - ўқувчи томонидан кутилаётган китоб.
Биринчи китобни мутолаа 1^илган китобхон беихтиёр асар
|^а;(рамонпарининг 1^исмати )^ақида ўйлайди. Хаёлида туғилган фнкрлар
ва саволларга жавоб излайди. Субут, Афифа, Абди, Муқимхонов,
Зоҳидийлар та1у1ири билан қизи1{ади.

Иккинчи китобни ўқиб эса кутилган ва кутилмаган во1^еалар
гирдобига тушадики, инсон га1у1ири, қисмати ҳацида нималарнидир
англагандай, ҳис 1^илгандай бўлади...

11Х

! « | О ^Ьек1а(опМК

15В^ 978-9943-08-268-7
© «Қора 1^аср асираси 2». «Янги аср авлоди», 2010 йил

1

Субут Сокин шифохонадан чиқиб, қаёққа боришни билмай
кўчада анча ўйланиб ўтирди. Хотинига, бинобарин эри бўлган-
ЛИП1 боис унга ;^ам тегишли ҳнсобланмиш «Қора қаср» мудҳиш
бир ванронага айланган. Ажаб?! Ш оҳона }^аёт билан дарбадар
гадолик ораси нақадар яқин. «Ишонмагин молингга, бир кун
қўлдан кетаро...» Бнровнинг ўғрилик моли бировга буюрармн-
ди? Буюрмади. Афифа ҳам-ми? У ҳам бировнннг «моли» эдими?
Йўқ. У ҳақда Субутёмон хаёлларга бора олмайди. Нима бўлган-
да ҳам... Куйиб кетган жасадларнинг иккинчиси чиндан ҳам Зо-
ҳидийми? Ишониш қийин. Субутнинг кўнглида чуқур бир ички
сезги, савқи табиий бор. «Қора қаср»даги ёнғин тасодифий эмас.
Ундаги қазо, аниқроғи қатл ҳам... Бу ерда катта бир сир бор. Шу
сирнинг тагига етиш керак. Бунинг учун Субут ҳаммасини бош-
|^атдан бошлаши керак. Кучи етармикан? Етади!.. Ҳозир эса бнр
муддат дам олиб фикрларини йиғиб, мулоҳаза юритишга холи
жой керак.

Кеча уни кўргани терговчи Арслон Ҳакимов келганди. Ёни-
да 40 ёшлардаги яна бир жиддий қиёфали одам.

- Бу кишн хавфсизлпк идорасидан майор Йўлчиев,-деди тер-
говчи. - Биз снзни хурсанд қилгани келдик. Сизга Ш1сбатан очил-
ган жиноят иши тўхтатилди. Гиёҳвандлик моддасининг асл эга-
лари қўлга тушган. Жиноий гуруҳнинг бошқа аъзоларини аниқ-
лаш мақсадида тергов олиб борилмо^у^а. Улар сизга қилган туҳ-
матлари учун ҳам жавоб беришади.

- Раҳмат, - деди овози титраб Субуг. Хўрлигн келганини яши-
ришга тиришди. Чуқур тин олди.

- Майор Йўлчиевнингсизга бир-икки саволи бор, агар қарши
бўлмасангиз, - деди терговчи. - У киши мазкур воқеанинг сиз
билан боғлиқ айрим жиҳатларига анию1ик киритиб олмоқчи.

- Марҳамат, - деди Субут.

3

М айор ундан Сайхондаги ўта қиммат дала-ҳовли 1^андай
қилиб Афифаники бўлиб қолганлиги ҳақида сўради. Субутҳов-
ли аслида унинг холаси Шаҳина хонимга тегишли бўлганини
айтди.

- Буни биламиз. Дарвоқе, Шаҳина хоним деб аталмиш ўша
аёл жанжал-тўполон билан турли идораларга арз қилиб, Афифа-
нинг жасади қолдию1арини олган ва қишлоғига олиб бориб, дафн
эггирган. Хабарингиз бордир?

- Ҳа, келиб менга айтганди. Лекин розилик бермаганман.
Дарвоқе, у «Ҳовли аслида меники эканлигини тасдиқлаб, ёзиб
берсангиз», дея илтимос з^ам қилди. Бунисига рози бўлдим. Чин-
дан ҳам ҳовли уники эканлигини Афифанинг ўзн айтган. Биз шун-
чаки ижарачи эдик, холос. Гарчанд ўша ҳовлини сотиб олиш учун
Ш аҳина хонимнинг з^ам маблағи етиш ига... одам ишониши
қийин.

- Ҳужжатларга биноан ўша дала-ҳовли илгари «Фуар» фир-
масига тегишли бўлган. Сўнгра фирма томонидан сотилган.
Олди-сотди шартномаларвда Афифахоннинг исм-шарифи акс
этган. Гўёки ҳаммаси қонуннй. Бироқ з^овлининг амалдаги асл
қиймати ;^исоб-китоб қилиб кўрш ганда... чиндан ҳам уни со-
тиб олишмаган. Шунчаки... хотинингизнинг номига ўтказнш-
ган. Айтинг-чи, Афифа Зоҳидий билан илгари танишмиди?
Шундан хабарингиз бўлганми?

- Йўқ . Эз^тимол... Ша?^ина хоним таниш тирган бўлса ҳам...
мен хабар топмагандирман...

- Майлн, демак... Ш аҳина хоним... Зо;^идий... Узр, сизга яна
бнр оғриқли савол бераман... Афифанинг бошқа... пулдор та-
ниш лари... бўлганми?

Савол чиндан ҳам Субутга малол келди.
- Билмадим... Йўқ, бўлмаган, - деди Субут гарчанд миясида
«Муҳимхонов-чи?» деган фикр айланиб турган бўлса-да.

- Хўп, майли, ра^мат, - деди майор. - Менинг бошқа саво-
лим йўқ.

- Менинг )^ам, - деди Арслон Ҳакимов. - Эртага шифохона-
дан чнқиб, бемалол уйга кетаверишингиз мумкин. Мана, пас-
порпшгиз.

- Менинг ҳам сизга бирсаволим бор эди, -деди Субут. - Агар
мумкин бўлса...

- Марҳамат, тортинманг.

4

-Ў ш а... жасадлар Афифа ва Зо^ушийга тегипши экани аниқми?
-Э нди... биласизми, жасадлар куйиб кўмирга, кулга айланиб
кстган... Экспсртизанинг дастлабки хулосаларига кўра шундай,
- деди Арслон Ҳакимов майорга бир қараб олиб. - ДНК таҳлили
асосида иденфикация ^^шинган...
- Майли... Раҳмат, сизга - деяи Субут. - Лскин мен унга... ўзим
ишонч ҳосил қилиш учун... журналист текшируви ўтказаман.
- Ихтиёрингиз, - деди Арслон. - Қонунан бунга... ҳақлисиз,
албатта. Бироқ мен маслаҳат бермаган бўлардим. Сиз оддин соғ-
лигингизни тикланг, 1Ш1га киринг... Текширувни эса мана майор
билан бизга қўйиб беринг.
- Ҳ ар з^олда... баъзи нарсаларга а ш п ^ и к киритишим керак.
Хотинимнинг... ўз ихтиёрига кўра Зоз^идий билан ало1{а боғла-
ганига... ишонмайман. Унинг шаънини оюташим керак.
- Албатта, албатта, - деди майор Йўлчиев Арслонга қараб
бош ирғар экан. - Сиз соғайиб, иш бошлаганингиздан сўнг биз
билан хабарлашиб туринг. Билган, ани^у^аган маълумотларин-
гизни ўртоқлашинг. Ана шунда ;^ақиқатнинг тагига етиш осон
бўлади. Мана бизнингтелефонлар.
- Майли, - деди Субут маъюс жилмайиб...
Бугун уйқудан туриб, чой ичгач, ижарахонага нарсаларини
жойлаштирар экан ўша телефон рақамлар ёзилган қоғозга кўзи
тушди. «Ҳозирча унга эмас, М уқимхоновга қўнғироқ 1^илиш
керак», деб ўйлади. Кўчага чиқиб, автомат телефондан унинг
рақамини терди.
- Э-э, салом, салом, азиз дўстим, - деди Муқимхонов. - Сиз
менинг самимий ҳамдардлигимни 1^абул қилинг. Лекин... энди
фақат ўзингизни ўйланг, дўстим. У фожиани энди... буткул уну-
тиш керак. У бир... бемаъни туш бўлиб қолсин. Увол-савоби...
ўзи билан кетди.
- Тўғри, раҳмат... Мен з^озир... бош қа масала бўйича қўнғи-
ро1^ қилаяпман.
- Хўш, хўш?!
- Прокуратуранинг адолатли ва ;^алол терговчиси Арслон-
жон мени 0191ади. «М утлоқ айбсиз экансиз, энди ёруғ юз билан
ишга чиқинг», деб айтди. Қаерга ишга чиқишни билмай бошим
қотиб ўтирибман.
- Э-э, ишми? Ишни ўйламанг-э! Иш тош иади. Дарвоқе, сиз-
ни ишга жойлаган эдим-ку? Ўша... табиат газетаси қапай эди?

5

Бўлмайди-а? Сиз ҳу1{уқшуноссиз-ку. Ш ош манг-ш ош манг,
«01910ВЧИ» деган янги бир газета очш1ган. Номнни 1^ранг. Ваҳи-
ма. Адвокатларникими, дейсизми, йў|^, мустақил ҳуқу^^шунос-
л ар уюшмаси таъсис этган. Бош мут^аррири з^ам таж рибали
;^у19М1^шунослардан. Ўшанга айтайми? Хўпми? Ҳозиро!^ қўнғи-
роқ 1^иламан. Сиз эртагаёқ бориб учрашинг.

***

Эртасига Субут Сокин «Оқловчи» газетас1шинг махсус мух-
бири сифатқда иш бошлади. Унинг мухаррири Субутни аввоп-
дан оркаворатдан биларкан. Субут з^ам уни танирди. Суд, адлия,
адвокатлик соҳаларида ишлаган анчайин тани^ухи одам. Ҳали
унча кекса эмас. Лекин анчайин эҳтиёткор.

- Эз^тисткорлик қўр1^019шк эмас, - деяи у Субутга йўл-йўриқ
кўрсатиб, вазифаларини тушунтирар экан. - Чигал масалаларда
шахсан мен бнлан маспа^^атлашсангиз, дар қолмайсиз. Маъ^д^лми?

- Маъқул! - дсди Субут. Лекин бнтта илтимос. Мен... маош-
сиз... яъни шартнома асосида ишласам. Яъш{ тайёрлаган, ёзган

"яримга з^ақ тўланса. Бош1^а пайт эркинро!^ бўлсам...
- Майли, - деди муҳаррир. - Бу бизга маъ^дгл.
- Лекин мен сизнинг барча буйруқларинггани сўзсиз бажара-
ман, - дсди Субут.
Унннг ўзини бу қада^р сомеълнк билан тутиши муз^аррирни
(тўшдшяантириб юборди.
- Сго... анча бетобланиб, толиқиб 1^олгансиз. Ш у боис та;ц)и-
рият ишини йўлга қўйгуннмнзга 1^адар бир ой, бир ярим ой дам
олсангиз ҳам бўлади. Буйру]^ни ёзиб, махсус мухбир деган гу-
воз^нома берамиз, маъ1^лмн?
- Маъ^огл, - деди Субут.
Ҳ ар ;(одда Субут ўзи бошлаётган чигал ва қалтис текширув-
д а Му1{имхонов муз^им ўрин эгаллаши, яъни кўп нарсани аниқ-
лашга ёрдам бериши мумкинлигини билар, шу боис «У билан
ало1(ани мустаҳкамлаш зарур», деб )^исобларди.
- Ишга жойлашиб оддим. Ра;^мат, сизга, - деди у ўша куниёқ
15ўнғироқ 1ршиб.
- Арзимайди. Бирор муаммо бўлса қўнғироқ қилинг. Ҳ ар ;^ол-
да биз бегона эмасмиз.
- Албатта, - деди Субут. - Дарво1^е, менга ҳозирча таътил
бч>ншди, бироз даволанишни давом эггиришим керак экан.

6

- Жуда яхши! Қанча ксрак бўлса, шунча даволанинг.
- Агар... Хорижда даволанишга тўғри келса... рухсатнома
олишга...
- Ёрдам берамиз, гап йўқ, - дсяи Даврбек.
- Бўпти. Мен... қўнғиро1( қиламан.
Субут Му1^имхоновнинг шашти пастро!^ эканини сеэди. «Шу
боис гапни калта { ^ и ш о !^ бўляпти», деб ўйлади. Акс ҳолда «Хо-
рижга 1^ачон кетмо1^чисиз, 1^айси мамлакатга», деб сўрамасмнди?
Хорижга бориш фшфи унда бугун туғилди. Ҳамонки, тергов-
чида ёнғиннинг асл сабаби ^ақида тузукроқ бир маълумот йў1^
экан, демак бу - жуда пухта уюштирилган ёнғин. Унинг сирини
Зоҳидийга қарши курашаётган томон - унинг хорижааги соби1{
устози билиши мумкин. Улар Зо;^идийни Субут ёрдамида матбу-
от орқали фош этишнинг удцасиаан чиқолмагач, ана шу қалтис
ва х.ал қилувчи йўлни танлаган бўлишлари мумкин. Ҳар 1 ^ а й
калаванинг бир учи ўша ё^уха. Субут 1{оғоз олиб, унга бир неча
исмларни ёзди: Ша^^ина хоним, Му1{имхонов, унинг муҳожир
қайнотаси ва...
«Яна ким? Яна кимлар?» деб ўйлади у. Бу одамлардан таш-
қари ана шу воқеага боғлиқ яна кимдир, кимлардир борлигини
у ички бир сезги билан з^ис этарди. «Кимлар?»
Шу та^лит унинг эсига терговчи Арслон Ҳакимовнинг сўроқ
«суҳбат» орасида айтган бир гапи тушди.
- Дунё тор, дегзнлари тўғри экан, - деганди ўшанда Арслон
Ҳакимов. - Тасодифми, қонуниятми, қарангки, хотинингиз Афи-
фахон билан бизлар... асли бир туманда туғилган эканмиз. Қўшни
қишло1;да. Кейинро!^ биз ш аҳарга кўчиб келганмиз-да, шунинг
учун мен уни танимаганман. Лекин бир ошнам у )^ақда икки мар-
та гапирганди.
- Нима деб гапирганди?-деб сўради қизиқиб Субут.
- Аввал... анча йил олдин - ўқиш йиллари бир гапирди: биз
томондан Афифа исмхш жудаям чиройли бир қиз ўқишга келган.
Ўшани бир излаб топайлик, деганди чамаси, у 1^изни менга та-
ништирмо1^чи эди. Мен эътибор қилмадим. Кейинроқ 5-6 ой ол-
дин кўр1Ш1иб қолганимизда, Афифа эсингдами? деб сўради. Чун-
ки кўрмаганман-да. Ўша қиз хор бўлибди, афсус, деганди. Де-
мак, у таниган, кейин ;^ам кўрган.
- Ким ўша танишингиз? - деб сўради Субут «Хор бўлибди»,
деган гап малол ботгани учун қуру1фоқ, бепарворо!^ оҳангда...

7

- А-а, бирдарвеш. Суратчи. Фотограф. И сми-А бди. Ғалати-
роқ йигит. Я>91нда шаҳардан кўчиб кстиб 1^олибди. Қаергалигини
;^еч ким билмайди. Илгари бир-икки марта Россзмга бориб ишлаб
келган. Эҳтимол, яна ўша томонларга кетгандир. Қипшо^^ца қари
оиаси бор эди. Бултур ўлди. Бир-икки қариндошлари қолган. Ўзи
сўққабош. Ёлғиз. Сурат ишлаб журналларда чю^ариб юрарди.
Балким... Куни ўтмай қолиб, пул ишлагани кетгандир.

Субут бирдан эслади: «Аҳа, бу ўша», Афифа қис1^а муддат
таҳририятда ишлаган кунларда Субут унинг столида фотоқо-
ғозга ишланган рангли бир ташрифномани кўриб, беихтиёр
эьтибор 1{илганди.

- Кимники бу телефон?-деб сўраганди Афифадан.
- Бир одамники, - деди Афифа. - Қишло1у1ошим экан, мен
илгари танимаганман. Шу атрофда суратчи бўлиб ишларкан.
Тасодифан кўришиб 1(олдим кўчада.
- Тасодифан кўришган ^ар одамнинг телефонини олаверар-
кан-да ки ш и ?-дея жаҳл 1^илганди Субут.
- Хо;у1асангиз, таш лаб юборинг, - деди Афифа ташрифно-
мг!!и утатиб.
- Ҳали ани191ашимиз керак, айтган гапингиз ростми-ёлғон-
ми, - деди Субут ташрифномани чўнтагига солиб. Афифа араз-
лади. Субут ўшанда ташрифномани қайга 1^йганини эслолма-
ди. Ташлаб юборгацои, шекилли. Чунки кейин ўша во1^еани хаё-
лцдан чиҳариб юборган, суратчи ҳақида ҳам умуман ўйлама-
ган, эсламаган. Зеро, Афифа чиндан гўзал бўлгани боис унга
турли эркакларнинг гап отиши, танишишга интилишига кўни-
киб 1(0лган, эътибор 1^нлмасди.
Арспон Ҳакимов билан бўлган суҳбатни ҳам хаёлидан чи-
1(ариб юборганди. «Нима бўпти, бир қишло1у1ан бўлса, шаҳар-
да кўриб қолиб: «Ш ундай гўзал қиз хор бўлибди», деган бўлса...
V ;^ам... Муҳимхоновга ўхшагаи кишилардан бири эканми?» де-
ганди...
Ш у тодда оқ 1^оғозга тикилиб ўтириб, фикри ўзгарди. Ички
сезгиии ёки Афифани яхши билган, унингтақдири ҳақида куйи-
ниб гапирган, ўша одамни, албатта, топиб, қўлини олиб 1^йиш-
га 1пунчаки инсоний бир эз^тиёж з^ис 1{илдими, з^ар қалай, астой-
дил 15ИЗИҚСИНДИ. Қоғозга унинг исмини ;^ам сзди: Абди.
Абди... Бу исмни ёзишга яна бнр сабаб - Субут эртага Афифа-
нинг |ршшоғига бориб, ота-онасидан кўнгил сўраб, ўша номаъ-

8

лум суяклар кўмилган «1^бр»ни змсрат қилиб, дуои ф о п ц а ^^цшб
қайтмоқчи. Бир йўла Абди }(ақида ҳам суриштиради...

Энди биз муҳтарам ў 1 ^ ч и билан биргаликда лирик чски-
ниш |(иламиз. Воқеаларимиз оҳимидан анча орқага 1^айтиб,
Субут астойдил қизиқиб 1{олган ана шу одам ;^аёти ҳақида бир
мунча муфассал сўз юритамиз. Шу аснода у ^а^у^а Субут ксй-
инроқ анш^лаган маълумотлар, Абдининг ўзи сўзлаган ёки кун-
далик дафтарида ёзган мулоҳазаларни кўздан кечириб, бу воқе-
ага нечоғлик ал о 1 ^ о р эканлигини аншушшга уриниб кўрамиз.

2

Абди ёлғиз фарзанд зди. Самад букри деган ёши ўтиброқ қол-
ган қоровул ва Гулшаи исмли фаррош хотин бу қишлоққа қачон
келиб қолгани кўпчиликнинг эсидан чи1(иб кетган. Фа1^ат бир
нарса анча-мунча одамнн ;^айратга солган ва мудом таажжуб-
лантириб келарди. Бу - шаҳар ла^^жасида сўзловчи ғоят ёш ва
сулув жувоннинг қари, устига-устак букри одамга теккани эди.
Гулшан фарропшик 1ртса-да, ёш-ялангларнннг тўйларида зим-
дан қилинган имо-ишораларини қа;ф билан қайтарнб ташлагач,
унга ;^еч ким гап отмайдигаи бўлди. «Бу ўша пиёниста, букри
чолга қаттиқ му?^аббат қўйган», деб за^^арханда қиладиган
бўлишди. Самад букри эса қари, букрн бўлгани етмагаидек, Ш1-
ёниста ва одамови ;^ам эди. У деярли ?^еч кимга қўшилмас, тўй-
маъракаларга бирров кириб-чш(иб кетар, бунн «Постга бориш
керак», деб изо;(лар, бекор кунлари эса тўйиб-тўйиб ичар, ичгач
уйида жанжал қилиб, гоз^ хотинини, гоҳ Абдивой исмли беозор
йигитчани аямай урарди. Шуиинг учунми у тенгқурларига унча
ўхшамайдиган, ғалатиро!^ бўлиб ўсди. Ҳамма болалар бедазор-
да тўп тепиб юрса, у молларга ўт юлар, тандирга ғўзапоя йиғар,
таппи ёпар, ишбиланбандбўларди. Кўп ишласа ҳам кучли,тав-
дали эди. Бошида у анча ўйгаи^ароқ бўлган, аммо отасидан икки
марта қагтиқ калтак еганидан кейин, гўё онасидан қайта туғил-
ди. Ф а]^т буюрилган ишни 1{ипадиган, онасининг чизган чизиғи-
дан чи1^майдиган бўлиб қолди. Оиаси бундан бошида суюнди:
«Вой, одобли бўлиб {^олгаи боламдан ўзим айланай», деб эрка-
латди. Абдивой эса буна^^а эркалатишлардан зав1^ ҳис зтмас эди.
«Яна иима иш қилай, эна?», деб буйруқ кутиб турар эди. Эна
шўрлик ўжар ва меҳнатсевар ўғлига иш буюриб чарчаб кетар:

9

«Ҳой, сен ҳам мундай болага ўхшаб кўчага чиқиб ўйнаб кел-
санг-чи», дея жаврар, Абдивой бўлса, кўзини лўқ этиб: «Кўчада
нима қиламан, эна?», дер ва дарвоза томонга қўрқа-писа кўз таш-
лаб қўяр, бу эса «Отам келмаяптими, бекор ўтирганимни кўрма-
яптими?», деган хавотир эди. Чунки отаси бир сафар ёмон урган.
Аямай, шафқатсизларча урган. Абди: «Отажон, раҳм қилинг,
ўлдириб к^ясиз-ку», дея чнш^фганцца ҳам қулоқсолмаган. Қўли-
дан П1у қадар қаттиқ тортган ва улоқтириб юборганки, кейин
билса қўли билагидан чиқиб кетган экан. Боши эса ўшанда де-
ворга қаттиқ ур»шган. Ш у боисданми у жа^ухи тез чиқадиган,
жаҳли чиққанда кўзига ;^еч нарса кўринмай, ёввойилашиб, ваҳ-
шийлапшб кстадиган бўлиб қолди. Кўринишдан юввош, мулой-
им, бироқ жа?у1и қўзиб кетса, ҳеч кимни аямайди. Буни билган
тенгқурлари ундан ҳайиқишиб, четроқ юришади. Бир-иккиси
Абдидан ёмон калтак еган. Бнр гал... Абди отаси Самад букрини
ҳам урмоқчи бўлган. Зўрға ажратиб олишган. Онасини ^^ақорат
қилганди ўшанда отаси. Отаси ёмон одам эмас, ичувчи ва оғзи
шалоқ бўлса хам. Бунга Абди мактабни битириб, ўқишга бор-
моқчи бўлганида яна бир марта ишонди. Абди бошида «Кўнмай-
ди, юбормайди», деб қўрққанди. Ҳайтовур отаси хўмрайнб,
ўйланди-ю, кутилмагаида: «Майли, борсанг ^ р , лек1ш сени пора
бсриб, ўқишга киритишга пулим йўқ», деди.

- Ўзимнинг кучим билан кирамаи, - деди Абди. - Киролма-
сам, дарров орқага қайтаман.

- Қаерга қўнмоқчисан шаҳарда? - деб сўради Самад букри
бир Абдига, бир хотини Гулшанга қараб. Гулшан нимадир де-
моқчи бўлиб о п о жуфтлади-ю, индамади.

- Арслон ўртоғимникига тушаман, - дедн Абди. - Ўзи айтган:
«Шаз^арга ўқишга борсанг, меникида турасан», деб.

Бу гапдан сунг ота-она хотиржам бўлишди. Чунки Арслон
асли шу ерлик Султон Ҳакимов деган ўқитувчининг ўғли эди.
Улар бир неча нил бурун шаҳарга кўчиб кетишган. Абди Арс-
лон билан болаликдан ўртоқ бўлиб, шаз^арга кетганларидан сўнг
}^ам алоқасини узмаганди.

Ўша Арслоннинг синглиси Зарифа етгинчи синфдалигида
Абдига хат ёзган. «Сиз акамнинг ўртоғисиз. Менга ёқасиз. Мен
сиз б1шан ссвишишни истайман», қабилидаги содда бир мак-
туб. Абди унга жавоб ёзмади. Хо\памадими ёки ботинолмади-
ми?..

10

Шундай қилиб, Абдивой Самадов шаҳарга ўқишга жўнади.
Йўдца, автобусда кетастганда: «Арслонларнинг уйини қийнал-
май топармиканман?», деб ўйлади. Сўнгра Арслоннинг синглиси
Зарифани эслади. Ш ирин жилмайиб 1^йди. Сабаби... Аслида...
Абди Зарифадан ҳам кичик, бешинчида ў|^ийдиган бош1{а бир
<91зга ;^авас билан қараб юрар эди. У 190 жуда чиройли эди. «Бўйи
етса... гўзалликда танхо бўлади», деб ўйларди Абди. Сутга чай-
илгандек ош ю қ эди ўша қизалоқ. Ю ввош ва тортинчоқ эди...

Зарифанинг мактуби Абдининг бошнни айлантирди. Зарифа
хатни жуда чиройли 1^илиб ёзган эди. Ш уцдай бўлса ;^ам Абди
дабдурустдан унга ошиқ бўлгани йўқ. Катта бўлайлик-чи, кўра-
миз-да, деб қўйган. Абди совуққон ва мулоҳазали бўлишга ури-
ниб юрарди ўша кезпар. У қизиққонлнгига «касаллик», деб карар
ва «Мен бу касалликдан қутулишим керак», деб ўйларди. Зари-
фа эса шўх эди. Шўхлиги ўзнга )грашарди. Чунки шўхликни одоб
билан 1(иларди. Х ат ёзишга келсак, ўша пайтда кўп 1{излар хат
ёзарди. У з^ам ўшаларга эргашган-да. Ўзи қизиқ, 1^1злар еттинчи
синфдан бирдан бўй етиб қолади. Кўплари ўшанда илк бора йи-
гитларга зимдан разм сола бошлайди...

Зарифа хатига жавоб олмагани учун.анчагача маълул бўлиб
юрди. Буни Абди сезган. Ўзи ҳам Зарифани зимдан кузатар,
кўрмай 1^олган кучи бир азиз нарсасини йўқотгандек бетоцат
бўлар, бироқ юраги ботиниб гап очолмасди унга.

Яна Зарифанинг ўзи дадиллик 1{илди. К ўтаб кетаетганлари-
да Абдининг олдига келиб: «Хайр, Абди ака», деди. «Хайр!»,
деди Абди ҳаяжонланиб. «Йўлингиз тушса, шаҳарга борино>,
деди Зарифа. «Худо хоҳласа, албатта, бораман», деди Абди.

Мана, боряпти. Ш аҳарга етиб келгач, « 1» раҳамли автобус-
га ўтириб, темнрйўл вокзалига борди. «Бекатдан 100 метр юр-
санг - уйимиз», деганди Арслон. Тез топди. Улар энди кечки но-
нуштага ўтиришган экан. Абди шерик бўлди. Арслон суюнди.
Ўртоғини қучоқлади. Арслон ҳуқуқшуносликка топширибди. У
Абдини отасига кўрсатиб: «Бу ҳам ўқишга киришга келган»,
деди. Отаси: «Хўп яхши, қайсига кирмоқчисан?», деб сўради.
Абди «Адабиётга кирсам...» деди. «Хўп, яхшн омадингни бер-
син». Абди: «Институтда бирор танишингиз борми?», - дсб сўра-
ди. «Танишим-ку бор-а, пул сўрайди-да». «Пулнм йўқ эди». «Ун-
дай бўлса, бахтингдан кўрасан-да, ҳамқишлоқ». Абди бироз маъ-
юсланди. Лекин сездирмади. Нигоҳи кимнидир излади.

II

Зарифа кўринмасди. Арслондан сўрашга Абди тортинди.
Арслон ўзи гап орасида айтиб 1(одаи: «Х оразмга мусобақага
кстган. Стол тенниси бўйича мамлакат чемпнонатида қатна-
шаяпти».

«Зўр-ку», деб ўйлади Абди. Зсро, ўзи ҳам споргни севар, унинг
деярли ^^амма тури билан шуғулланган, нияти - ўқипп^ кирса,
бирортасига жиддийроқ киришиб, катта мусоба^^аларга қатна-
шиш эди. Афсус...

Абди ўҳишга киролмади.
Энди биз Абдининг ўқишга кира олмагани сабаби ҳақвдаги
изохимизни кейинги бобларга қолдириб, во1(еамизнинг энг
ижтимоий фаол иштирокчиларидан бири бўлмиш муҳтарам
Д аврбек Му1^имхоиов зц^урига қайтамиз. Ҳ икоямю даги бун-
дай услуб, яъни бир воқеани ярмцдан узиб, иккинчисини улаб
кетаётганимиз сизга эриш тукшса, маъзур тутинг. Ш уццай 1р1л-
сак, қизш(арлиро1( бўлар, деб ўйладик.
Хуллас, энди эски танишимиз, ҳаммамиз учун анчайин қад-
рдон ва ^ м а т л и бўлиб қолгаи Му1(Имхонов жанобларининг
обрўли цдоралардан биридаги ёруғ, кенг, гиламлар тўшалиб,
чиройли жиҳозланғансертелефон хизматхонасига йўл оламиз.
Бу кабинет наҳадар гўзал ва му^ташам бўлмасин, очиғн, кей-
инги пайтлар М у|(имхоновга торлик 1ршиб қолган. Негаки,
катта бир идоранинг катта бир бўлими бошлиғига ўринбосар
бўлса т^амки, «зам»да! «Сам», яъни ўзинг бошлга^ бўлганга нима
етсин?! Дарвоце, Субут Сокин унга қўнғироқ қилгаи куни машқи
пастро191игини сезганини биламиз. Бинобарин «Нега?» деган са-
вол туғилиши табиийдир.

Даврбек Муқимхоновнинг кейинги пайтлар иши унча ўнги-
дан келмаётганди. Шу боис ҳам кайфияти йўқ эди. Кеча проку-
ратурадан 1^ўнғиро1{ 1{илишиб: «Айбга буюрмасангиз, бир келиб-
кетинг. Баъзн нарсалар )^а!р1да бир неча савол берсак», дея таъ-
бини тиррш^ ]{илишди. Борди. Арслон Ҳакимов деган терговчи
экан. Саволлари и л м о ! ^ . Зо^^идий ;^а1(ида, соби1( 1(айнотаси,
Ша}(ина хоиим...

«Ипн^илиб Афифа;(а]{ида;(амсўрамасагўргайди», дебўйла-
ди Даврбек.

12

Хайрият, сўрамади. «Сиз хавотир олманг, бу шунчаки суҳ-
бат», деди Ҳакимов. Бироқ Даврбск хавотирланди. Зоҳидий ва
Афнфанинг фожиасини... Даврбекдан }(ам гумон 1(илишаяпти-
ми? Қацдай жазм этишлари мумкин? Салкам вазир даражасида-
ги одамни сўроқ қилиб ўтирншганини қаранг. Бу т^>говчнлар
жа-а ҳаддидан ошиб кетишаяпти-да. Тошпўлат Аъламович иш-
лаб турганда-ку ботинолмасди-ю...

Тошпўлат акамнинг ишдан кетиб қолгани чатоқ бўлди-да.
Афсус... Қандай дориломон кунлар эди-я. Топшўлат ака ажой-
иб инсон эди... Синглиси Манзурахон семиз ва хунук бўлса з^ам...

Айтганча, унннг 1^йинакаси Тош оға ;^ам бир неча кун ол-
дин ишдан кетди. Афсус...

Даврбек беихтиёр Тошпўлат Аъламовичнинг 1^булига илк
бор кирган кунини, ундан сўнг юз берган воқеаларни эслаб
кетди.

Ҳув ўша... Му^^шхонов Зоз^идий билан «савдо»ни пишитгач,
нккинчи қаватдаги мўъжаз хизматхонасида ўйчан ўтирарди.
Унинг кўнглида икки туйғу тўқнаш иб, жанг {{илмоқда. Бири -
Зо^^идийга Афифанн нечоғлик «1(иммат» нархда пуллагани ва
бунинг эвазига қана^^а «ғалаба»ни 1^лга киритажаги туфайли
қувонч, ширин энтикиш. Иккинчиси - ўзига ишонган, содда,
кўнгилчан, муштипар бир аёдни, қолаверса, кўнглига Я1(ин, су-
юкли кишисини номардларча, шафқатсизларча сотиб юборга-
ни учун афсус ва пушаймон, ачиниш. Биринчи туйғу 1^нчалик
оромбахш бўлса, иккиичиси шунчалик азобли. «Вюқдонингни
сотдинг-а, номард», дея унга ўшқиради ички бир садо. Даврбек
бўш келмайди: «Тараққиёт қурбонлик талаб этади. Битта 15ур-
бонлик билан ер юзида маъсума аёллар камайиб 1{олмайди. Кей-
ин буни асли ўзи қурбонлик, деб аташ ҳам нотўғри. Зоз^идийдек
бадавлат, қудратли одамнинг паноз^и остида бўлиш бахт-ку».

У шунн ўйлаб кулди. Аянчли кулди. Сабаби шу топда ўзини
;^ам худш1 Афифадек Зоз^идийнинг «пано;^и» остида, йўқ, ани1{-
роғи оё^утари остида, деб )^ис қилди. Алам 1(илиб кетди. «Мен...
шундай ^огдратли идорада ишласаму... яна ўша одамнинг пулн-
га муҳтож бўлиб юрсам-а», дея ўкинди.

Худди шу ўй баробарида Даврбекнинг столи устцдаги теле-
фонпарланбири, аншфоғи, аичайин муҳими ва нозиги }^исоблан-
миш - «вертушка» жиринглаб қолди. У шошиб, з^аяжонланиб
гўшакниолди.

□

- Муқнмхонов эшитади, - деяи аскарларга хос жарангдор ва
аниқовозда.

Сим ортидап! овоз унга «фалон жойга» тезда етиб келиши
лозимлигини уқтирди.

- Хўп бўлади, ҳозироқ етиб бораман, - деди Даврбек т^аяжон,
қўрқув ва ;^адикли бир қувонч оғушида. Хаёлидан: «У ерга бе-
ҳуда-бекор чақиришмайди, бир гап бор...» деган фикр кечди.
Ана шу фикр у чақирилган жойга етиб келиб, юқори қаватлар-
дан бирининг «кремлча» алвон гилам-поендоз тўшалган даҳ-
лизидан юриб бораётган чоғида яна ^^ам кучайди. Ю раги ҳап-
риқди. Ҳашаматли қабулхонага кириб, чиройли, юмшоқ ором-
курсида солланиб ўтирган бағоят гўзал котибанинг:

- Сизни кутишаяпти, киринг, - деган ширин мулозаматини
эшитгач, тамоман гангиб қолди. У гўё туш кўрмо1у1а эди...

Узун, кенг, ёруғ, сер;(ашам хонага кириб, соҳибининг сеҳ-
рли овозини эшитгач, мияси тини^у^ашиб, кўзлари чарақлаб
очилди.

- Келинг-келинг, ваалайкум ассалом, қани ўтиринг! Яхши-
яхши! Та-ак, Даврбек Муқимхонов! Ж уда яхши...

Даврбек бу зоти киромини-илгари фақат улкан машварат-
ларда узоқдан кўрган. Лоақал бирор марта ҳам саломлашма-
ган. Сабаби бул муҳтарам инсон мавқеи нақадар улкан бўлса-
да, мудом четроқда камтаргина юрар, тспакал сиймосини \&леб
кўз-кўз 1^илавермас, нуҳул ўзини панага тортарди. А;у1и идора
эса унинг куч-қудрати ҳақида ривояту афсоналар сўзлашарди.
Бу одамнинг исм-шарифи Тошпўлат Аъламович Турсунов эди.

Ана шу одам, яъни муҳташам хонанинг баро1^ қошли, тақир-
бош соҳиби уни оталарча меҳрибонлик бипан кутиб олди ва ҳатго
елкасига қоқиб қўйди:

- Сизга анчадан бери назар ташлаб юрибмиз, - деди у. - Яхши
кадр бўлиб етишаяпсиз. Тўғри, баъзи бир хатоларга ;^ам йўл
қўйдингиз... шахсий турмуш бобида. Бироқ уларни ваҳтида ту-
затганингиз яхши бўдди. Ҳозир бўйдоқсиз-а?

- Худди шундай! -деди Даврбек «Хатоларингизни вақтида
тузатдингиз», деган гапдан иш^омланиб.

- Ж уда яхши. Ҳа1(иҳнй сиёсат арбоби ана шундай жонбоз,
фидокор инсон бўлиши зарур. Хал1^, Ватан хизмати унинг учун
ҳамма нарсадан ю1^ори турмоғи шарт. Ш ахсий ҳ а ё т - иккинчи,
учиичи ўринда бўлиши керак. Дарво1^е, собиқ г^айнотангиздан

14

узо1угашгач... доиралари билан олди-берди қилиб... шаънингиз-
га доғ туширганингиз йўқш1р-а?

- Йўқ-йўқ! - деди Дазрбек шошиб.
- Ҳалнги... Зоҳидий, деган бир корчалон билан муносабати
бор, деб эшитдим-ку?
- Ҳа-а... Бир масала бўйича мурожаат этганди, иш юзасидан.
Ўшанда ташшхганмиз. Лекин яқин ошначилигимиз йўқ.
- Мабодо... бўлган бўлсаям, узиш керак. Тушунарлими? У
одамнинг сизга хала!^ит беришини истамассиз, албатта. Тушу-
нарлими?
- Тушунарли.
- Бош1^а... халақит берадиган жиҳатлар йў1у1ир-а?!
- Йўқ-йўқ!
- Жуда соз. Ҳар ҳолда... Яна текшириб кўришади. Кўзга
(^аранг. Энди-и... мақсадга кўчсак. Сизни ниҳоятда масьулиятли
бир лавозимга тавсия этмо1^чимиз. Нима дейсиз?
- Агар... ишонч билдирсаларингиз... бутун куч-қувватимни
сарфлаб, ишончингизни оқлашга ҳаракат қилардим.
- «Ҳаракат қилардим» эмас, ишончни сўзсиз оқлайман, дей-
иш керак. Тушунарлими? Дарвоқе, «Қаерга, 1^анаҳа лавозим-
га?» деб сўрамадингиз-ку. Аҳамияти йўғ-а? Номи лавозим бўлса,
шопирли машинаси, секретаркаси бўлса басда-а? Ҳе-ҳе! Ш уна-
қами? Майли, ўнғайсизланманг. Ҳозир амалдор қавмининг
шунақа янги бир тоифаси пайдо бўлди. Бугун санъатга, эртага
саноатга, индин тнббиетга раз^барлик қилаверади. Универсал!
Сиз... У тоифадан эмассиз. Сиз яхши мутахассиссиз, масъул идо-
раларда етарли тажриба орттирдингиз.
- Қилган яхшилигингизни бир умр унутмайман, акахон! Отам
|^илмаган яхшиликни 1р1лаяпсиз.
- Унақа деманг. Отангизнинг энг катта яхшилиги сизни бунёд
этгани. Дарвоқе, «У стоз- отангдан улуғ», деган ибора нотўғри.
«Устоз - отангдай улуғ» бўлиши керак. Тушунарлими? Энди сиз-
га жавоб. Орамиэда бўлган гапни ;^еч кимга, ^атто, хотинингиз-
га ;^ам айтманг! Дарвоқе, сизда хотин йўқ-ку! Жудаям яхши! Бо-
ринг-бораверинг! Яхши ишласангиз, хотин ;^ам топилади. Бел-
боқ]^а ёлчимаган бўзчи! Мен айтган гаплар эсингиздан чиқма-
син! Тушунарлими?
Даврбек му;^ташам иморатдан чи1^иб келар экан, уни тавсия
этишмоқчи бўлаётган лавозим чиндан ;^ам катта эканлигини

15

ич-ичидан сезар, қувонар, айни пайтда, «Иш1^илиб текшириб
кўришаётгацда бирор гап ч ш ^ с и н -д а » , деган хавотири з^ам бор
эди. Аслнни олганда, қўрқадиган жойи йўқ. Ф аҳат... «Зо:^идий
билан ошначиликни узинг», деган гап унинг юрагини шувилла-
тар эди. Ахир Зо;^наий билан уни ботлаб турган ришталарни узиш
осон эмас... Бу ришталар унинг... жонига, хону моннга туташ-
ган. Қизш^. Тошпўлат Аъламович ;^еч 1^ана1(а ш аъма ;^ам, имо-
ишэра қилмади-ку. Ёкн... бу одам олмасмикан? Ё )01гн лаво-
зимга жойлашганидан сўнг сўрайдими? Йўҳ-йўқ! Қоидаси бу-
нақа эмас. Олдин ҳақи тўланиши керак-ку. Нега бунақа қилди.
Лоа!^ал гумашталари орқали айттирса бўларди-ку. Айттирма-
ди. Балким... бош1^а гапи бормикан? Ҳа, майли. Даврбек 5шги
ишга ўтиб олаш-чи, бирор... ^^шматбаҳо «ҳадя» топширади. Дар-
воқе, унинг ўзи Зо;(цдийдан буна1^а }^адяларнинг 1^анчасини ол-
ган... «Ҳад5о>, «1^рз», «гуманитар ёрдам» ш аклида узатилган
маблағлар озмунча эмасди-да! Ш унча }^имматлар-у эҳсонлар-
дан сўнг 1(андай 1^илиб Зо;^идийга кетини буриб кетиш мумкин?
Эркакча иш бўлмайди-ку? Унақа қилса... Зо^^идий уни биринчи
мутолип1даё1( сотиб, фош {^шиб юбормайдими? Йўҳ. Зо^идиццан
тирик ажралиш мушкул. Шу боис агар у мутлақо керак бўлмай
қолса... йўҳ 1ршишга тўғри келади. «Одам йўқ - муаммо ҳам
йў19>, деган экан ўтгизинчи йилла^жинг уддабуронларнаан бири...
Йўғ-е, мен нима деяпман ўзи? Наҳотки, шундай со^^иби карам
инсонга қўл кўтаришга жазм этсам. На;^отки, уни... йўлдан олиб
ташлаш ҳақида ўйлашим, шум ниятларга боришим мумкин?
Ахир унга: «Қиёматли ота-бола бўддик», деган-ку! «То тирик
эканман, снз билан бирга бўламан», деб қасамёдлар 1^илган-ку!
Ахир «дипломат» тўла пулни олнш осонми? Эз^тимол... Зо;^цдий
унинг ўша қасамёд ва а^у^у паймонларинн вцдеога олиб, овозини
ёздириб қўйган ҳам бўлиши мумкин...

Боши қотди. «Ҳеч қурса, ҳозирча кўришмай туришим керак»,
деган қарорга келди у охири. «Худонинг ўзи бир томонга бошқа-
рар... Худо бош1^армоги учун ўзингни Худо измига қўйишинг
керак, шайтоннинг измига эмас...»

Ё, Раббим! Бу садо қацдан чиқди? Ичидан. Унинг ичидан го:^-
гоҳ ш уна!^ садолар ч ш ^ б турар, Даврбек буни «Ўз-ўзини таш^-
ид», деб баҳолар ва унчалик эътибор {ршмаоци.

Ишдан уйга келиб, ечиниб ;^ам улгурмагандики, телефон жи-
ринглади. «Уцда дам олишга ;^ам 1^ўйишмайдн»,деб тўнғиллади у.

16

Ҳолбуки... кўнглццан ўтган бояги шум фикрлар иблис алайҳи лаъ-
на қулоғига стиб борган ва у Даврбекни дафъатан туғилган муам-
модан халос этиш учун хатти-з^аракат қилишга киришган эди...

Даврбек гўшакни ^оглоғига тутди-ю, ундаги овозии Э11уп5|,б,на.
фаси ичига, қўлндаги гўшак эса тушиб кстди. Бу - у анчадан б^зи
эшитмаган, ғоет таниш, ?^укмфармо, а й ш пайтда жудаям мулойим
овоз я^ингинадан, гўё шундо^ддша дсвор оргцоан келаётп|ндек эди.

- Эш... эш... эшитаман, - деди Даврбек 1^алтираб. Чунки бу
ОВОЗСО}(ИбИНИНГўзи, тўғридан-тўғри 1^ўнғир01{ 1^1ЛИШИ мумкин-
лигини сира51м ўйламаганди.

- Соғ-омон бормисиз, бўтам?
- Худога шукр, ўзингиздан сўрасак?
- Б и з - яхши! Сиз сўрадингиз, энди насиб этса, яна ҳам яхши
бўлажак.
- Илойим, яхши бўлсин.
- Ш у тилак самимий ва бизга 1^илган изҳори садо1{атларин-
гиз доимийми, бўтам?
- Албатта!
- Ундай бўлса... менинг номимдан бир йигит сиз билан учра-
шади. Ёрдам керак бўлса... берарсиз?..
- Ж оним‘билан^
- Раҳмат бўтам! Насиб этса... дийдор кўришиб қолурмиз...
Бу овоз со;(иби Му|(имхоновнинг ҳозир ;^ижратда юрган собш^
қайнотаси эди.
Даврбек собиқ қайнотасининг «вакил»и нима масала бўйича
мурожаат 1 ^ и ш и мумкинлиги З(а1^а анча бош қотирди. Тах-
минларга берилди. Яқинда у хориж билан иқтисодий алоқалар
|(ўмитаснда илгари бирга ишлашган, ҳозир қайсидир Шар1^ мам-
лакатидаги элчихонада фаолнят юргизаётган эски танишидан
ғалати гап эшитганди. У дабдурустдан:
- Д аврбек, соби1{ падар аруси бузрукворингиз билан муло-
қотлашиб турибсизми?-деб сўради.
- Йў-ўқ, алоқамиз узилиб кетган, - деди Даврбек хавфсираб.
- У одам билан... алоқани узманг, - деди элчихона ходими. -
Ул кас... кў-ўп зоти шарифлар ила яхши муносабатларини тик-
ламо1у1а... Гарчанд >(ижратда юрган бўлсалар ;^ам.
«Демак, қайтиб келиш ^аракатида эканларда бизнинг 1^адр-
дон», деб ўйлади Даврбек. Бироқ унинг 1^андай қилиб 1^айтиб ке-
лиши мумкинлигига ақли етмади. Чунки кетишда орқадаги

А11811«" Мауо1у
вот^йа^!

0 ’гЬек]а1оп М К

кўприкларни тамоман ёндириб кетган-ку. «Эҳтимол, заҳирада
бир иккисини қолдиргандир...»

Учрашув эртасига, хиёбонда бўлди. Вакил иш тугашига >[қин
Даврбекнинг ишхонасига қўнғироқ 1^илди. «Ксчки ноиуштани
|{илиб, хиёбонга, сайр қилгани чи191нп>, деди. Даврбек хнёбонга
кириб борганнда у ;^али келмаган экан. Бир зумда пайдо бўлди.
Даврбек ним1(оронғуда унинг юзини яхши кўздан кечиролма-
ди. Салом-алик қилишиб, ёнма-ён юриб кетишди.

- Бизни аввало жаноби Зоҳидий билан муносабатларингиз
қизиеттфали, - деди вакил. Даврбекнинг энсаси қотди. «Нимага
булар мен билан буна1^а муомала қилишади?», деб ғижинди.
Аммо собиқ қайнотаси ҳа1^ида дипломат йигит айтган гапларни
эспаб, ўзини босди.

- Яхши муносабатдаман, - деди у.
- Учрашиб, су^^батлашиб турасизми?
-Ҳ а.
- Сайхондаги... дала ҳовлини у сизга... совға 1^илганми?
- Йўқ. Унн бир аёлга сотишган.

Губут Сокиннинг хотини Афифахонимга. Шуна1^ами?
- Шуна1^а.
- Ўша Афифахоним билан сиз... яқин муносабатдасиз-а?
Даврбек яна ғижикди. «Булар мени ким, деб ўйлаяпти ўзи-а?
Бор, тошингни тер, деб юборайми ҳозир».
«Вакил» унинг ғазабланганини сезди.
- Даврбек, дўстим. Сиз асабийлашманг. Биз сизни хавфли ха-
толардан асрамоқчимиз, холос. Ахир келажагингиз порлай, деб
турибди. Шундай эмасми? Кечаги учрашув... муқаррар яхши
натижалар беражак.
Даврбекнинг юраги шувиллаб кетди. «Демак, кечаги учра-
шувга буларнинг алоқаси бор экан-да?.. Йўғ-е...»
«Вакил» гўёки унинг фикрларини ўқиётгандек эди.
- Ҳа, ҳа, албатта, яхши ўзгаришлар бўлади ҳаётингизда.
Бунга... биз кафил. Аммо сиз хам ўз томонингиздан айрим шар-
тларни бажаришингиз керак. Бу ҳа^у^а учрашув чоғида ҳам ай-
тилган бўлиши керак? Шундай эмасми?
Д авр^киинг нафаси ичига тушиб кетди. Беихтиёр:
- Ҳа-;^а. Шуна1^а гаплар бўлди, - деяи.
- Демак, бир-биримизни тўғри тушунибмиз. Энаи гапларимга
дш ^ат билан қулоқ солинг. Саволларимга аниц жавоб беринг...

18

Суҳбат анча чўзилди. Даврбек саволларга жавоб берар экан,
собиҳ қайнотаси Зоҳидийни йўқ ^ртмоқчилигини тушунди. «Бу-
лар қотил ёллашмоқчими? Нсга мснга... Ёки булар мсни хабар-
дор 191либ, кейинроқ ҳаммасини менинг бўйнимга қўйиб юбориш-
моқчими? Да^^шатли одамлар. Милиш«1га хабар |ршишимдан
1{ўр19шшайдими? Улар 1(ўрқишмайди. Улар 1^қитишади...>»

Чиндан ҳам «Вакил» унга гоят мулойим о^^ангда пўга^са 191ДДИ
- Зоз^идийдан... бир неча ўн, юз миллионлаб... маблағ ол
гансиз. Уларни қачондир қайтаришга тўғри келиши мумкин
Дунё ҳисобли... Лекин... муаммони осонгина ҳал ҳилиб юбо
риш мумкин. Сиз бизга... Зо^^идий Афифа билан холи учраш а
диган ва1^тни ани1^ айтинг. Я на шундай |(илингки, Зо^идий
нинг ёнида ўша пайт б ирорта ;^ам со1(чи бўлмаслиги керак.
Билиб қўйинг, сир очилса... Сизнинг соғ 1^олишингизга з^еч ким
кафолат бера олмайди.
Даврбек ўртанди. «Бу аблаҳлар мени ким деб ўйлаяпти? Қа-
нақа катта лавозимда ишлашимни била туриб, 1^ўгирчо1{ 1^илиб
ўйнатишмоқчи. Тегишли жойларга хабар 1^илиб... }^аммасининг
расвосини чиқариб ташлайман...»
Йўц. Ундай 1{ила олмади. «Бакил»нинг навбатдаги қўнғиро-
ғи чоғида унга индин, пайшанба ку»ш кеч^орун Зоз(>ший Сайхон-
даги дала ;^овлида Афифа билан учрашажаги ҳақнда маълумот
бериб ]^йди...
...Кейин ;(аммаси силлш^ кечиб, Сайхондаги ёнғиндан сўнг
икки жасад топилгач, Даврбек шаккокларча хурсанд бўлди.
«Бир йўла икки муаммодан қутилдим. Энди ор1(ам тоза бўлди.
Энди тинчгина ўсиб кетавераман», деб ўйлади. Шу орада унга
Тош пўлат А ъламовичнинг ёрдамчиси икки маргга 1^нғиро1^
қилиб, таржимаи }^олига оцд >цгжжатларни одди. «Қнзш^, 1^на1{а
лавозим беришаркан?», деб ўйлади Даврбек. Кейин қўл силтади.
Қана1^а лавозим бўлса :^ам... ишқилиб ю1(ори доираларда айла-
ниб юрса бас-да...
Айни пайтда Даврбек Афифага бир чимдимгина ачиниб
қўйди. «Шундай покиза бир гўзаюга хароб 1р|ддим-а. Бунинг учун
жавоб беришга тўғри келмасмикан?.. Йўқ. Йўқ-йўқ. Мен айбдор
эмасман. Ахир Ша}(1ша хонимникига уни мен олиб кепганим^{ў!^-
ку... Тақдири шуши^а экан-да...»
Даврбек «Афифани ва Зо;^цдийни |^ ш а 1 ^ и б сотганим, яъни
бир йўла икки одамга ёмонлнк {^шганим учун л о а ! ^ бигтагина

19

жазо олсам керагов». ^,сган ва?^имани сира кўнглидан чиқараол-
масди. Бинобарин, шу таҳликали фикрга фаришталар «омин»
деб юбордими ёхуд нияти йўлдош бўлдими, ;^ар қалай эртаси-
гаёқ бир ғалати воқеа юз берди. Дафъатан қараганда бу «жазо»
мукофот шаклида кўринди. Унинг ҳақиқий моҳияти кейинроқ
билинди. Ҳай, майли, ўша во1^санинг баёнини кейинш боблар-
дан бирига қолдирайлик. Чунки ҳозир ваъдамизга биноан «сир-
аи» 190р(рамонимиз - Абдивой шарҳи ҳолини давом этгиришимиз
чёрак.

4

Алҳисса, Абдивой ў|^ишга киролмасдан 1^ишлоғига 1^айтди.
Ҳикоямиз узундан-узоқ ва қуруқ баёндан иборат бўлиб қол-
масин,'Аея ўша - Абдининг ўқишга киролмаслиги билан боғ-
лиҚ сабаб ҳамда ундан кейинги воқеаларни унинг ўз тилидан
тингпасак. Зеро, аслида ;^ам илгари айтганимиздек, Абдининг
шарҳи холи унинг кейинроқ Субутга сўзлаб берган ҳикояси ҳамда
лутфан Т31У1ИМ этган «Кўнгил дафтари»даги ёзувлар асосига
•^грилган.
Демвк, Абдининг ҳикояси қуйидагича: биз уни Субут Со-
кин томонидан киритилган жузъий бадиий ўзгартиришлар, таҳ-
рпр ҳамда қисқартиришлар ила чоп этмоқдамиз.
«...Ўшанда бешинчи синфда ўқирдим. Қўшни қишлоқлик
Соли билан яна ёқалашдик. Бу бола текканга тегиб, тегмаганга
кесак отиб юрар, қишлоқ болаларинпнг аксарияти ундан к^фқар-
ди. Мен шу жиккак, нимжон бола қандай Қ1шиб, ҳаммага ҳукми-
ни ўтказишига ҳайрон эдим. Менга бошда ботинқирамай муо-
, мала қилои. Кейин дадиллавдци. Бир куни икки ўртога билан бир-
галашиб, чўнтагимдаги ўн беш тийинимни тортиб олди. Менга
алам қил)|^. Эртасига уни ёлғиз учратиб, пулимни қайтариб ол-
моқчи бўлдим. Ёқалашиб кетдик. Мсн гавдалироқ эдим. Уни
уриб, бурнини қонатдим. Йиғлаб кетди. «Сени барибир ўлдира-
ман!» деди. Бир пасдан сўнг онасш и бошлаб келди. Мен қочдим.
Онаси орқамдан: «Ҳароми, ўйнашдан бўлган бола», деб қарға-
ди. Мен ўшанда бу гапга унча эътибор қ»шмагандим. Соли би-
лан кейинроқ яна уришдик. У яна калтак еб, қочди. Қоча туриб:
«Сени барибир ўддираман, ҳароми...», деб онасининг гап>ши так-
рорлади. Шунда мен бу гапда қанақадир жцддий маъно борлиги-

20

ни англагандек бўлдим. Келиб онамга айтдим. Онам қарғанди:
«Ўлсин ўша манжалақи», деб қўйди. Мен шу-шу Соли билан ке-
лишмайдиган бўлдим. У бир неча марта уришди. Ҳар гал калтак
ер, ҳар гал; «Сени барибир ўлдираман», дея таҳдид қилар эди.
Қишлоғимиз темир йўлга яқинлиги боис унда турли миллатга
мансуб ишчи оилалари яшар, ичувчилар, безорилар ва бояга
Солининг онасига ўхшаган шаллақи хотинлар керагидан кўра
ҳам кўпроқ эди. Бинобарин, росмана муштлашувлар-у, даҳана-
ки жанжалларга кўникиб қолгандик. Ана шу жанжаллар бароба-
рида тарафлар бир-бирини истаганча сўкиб-уриб, оғзи-бурнини
қонга белаши ;^ам ҳеч кимни қизиқтирмасди. М аҳалламизда
ҳатто қотилликлар ҳам бўлиб турар, мен икки ўрис йигитнинг
кинодан чиқиб муштлашганини ва бири иккинчисининг қорнига
пичоқ урганини ўз кўзим билан кўргандим. Пичоқ еган боланинг
исми Гриша эди. У ўлди. Пичоқ урган Володя Пономарёв 1^ама-
либ кетди... Шуларни билганим учун Соли ҳам бирон пана-паст-
қамда пойлаб, пичоқ урмасин, деб қўрқиб юрдим. Хайрият, кей-
инроқ биз муштлашмай қўйдик. У мендан узо1фоқ юрадиган
бўлди. Кейин Соли кўринмай қолди. Кимдир уни шаҳарга кўчиб
кетган, деди. Яна биров: «Ўғирлик қилиб, қўлга тушибди. Қамоқ-
интернатида ўқиётган эмиш», деди. Кейинроқ орадан йиллар
ўтгач, Солини шаҳарда кўрдим. У қамоқдан чиққанга ўхшамас-
ди. Жуда башанг. Машинада юради. Айтишларича, хусусий ош-
хонаси бор экан. Майли, бу ;^а!у1а кейин... Хуллас, мен Солини
кўп калтаклаганман. Ўзим эса отамдан кўп калтак едим.

...Отам болалигида эшакдан йиқилиб букри бўлиб қолган
экан. Уни «Самад букри» дейишар, мен баъзида «Нега онам
шундай кслишган аёл, букрига эрга теккан?», деган шаккок ўйга
борар эдим. Бу шаккоклнгимнинг яна бир боиси отам букри
бўлгани етмаганидек, кўп ичар ва мастлик кезларида онамии
урарди. Онам гавдали, бақувват бўлишига қарамай, паст бўйли
нимжон, ногирон одамнинг калтагига, ҳақоратига сўзсиз чи-
дар, бу эса менга алам қиларди. Отам мени )^ам еттинчи синф-
гача урди. Кейин кучи етмай қолгач, урмайдиган, аксинча ;^ай-
и1^адиган бўлди.

Бир гал кечқурун мактабдан келсам, у яна ичган ва онамни
калтаклаётган экан. Уриш баробарида у онамни «суюқ», «фоҳи-
ша», деб ?^ақорат қилди. Онам индамай турар, мен эса ўзимни
к^йишга жой тополмасдим. Онамни ажра гиб олиш асносвда отам-

21

ни илки^юқ итариб юборнбман шекилли, у йиқилмб тушди; «Ҳе,
онангни ссни... ;^ароми, ўйнашдан бўлган», деб сўқди. Шунда Соли-
нинг онаси айтган гапни яна хладим. Демак, ўша гап рост экан-да,
деб ўйладим. Ўзн Солини ўша гапнинг алами учун яна иккн марта
тутиб урганман: «Ўша манжалақн онангга айт, келиб кечирим сўра-
магунча оени калтаклайвераман», детанман. Бугун ўша гапни ўз отам-
дан эшитнб ўпфсам-а... Шу топда онамоан сўрайдиган аҳводда эмас-
дим. Шартта бурилиб, кўчага ЧИ1916 кетдим. Уч кун уйга келмад!™.
Мактабда бнрга ўқиб, боксга бирга қатнайдиган дўсгимникида ётиб
юрднм. Онам меш1 мактабда учратиб: «Уйга 1^йт, болам», деди.
«Йўқ», дедим. «Огангдан хафа бўлма, у бир ногирон одам бўлса...»
«Сизни нега з^ақорат {^шади, эмасам?» «Эътибор қилма болам, у
одамдан сен бир умр миннатдор бўл»ш1инг керак...»

Хуллас, онамнинг йиғлаб-сшд-аши боис уйга қайтиб келдим.
Отам билан анча гаплашмай юрдик. Кейинроқ гаплашиб кетди-
гу, бегонасирайдиган бўлдик. Энди мен бу одам асл отам эмас-
лигини ич-ичимдан сезардим. Онамдан қандай қилиб сўрашни
билмай 1^ийналардим. Аламикгаи ишдан олдим. Ўзимни чиниқ-
тиришга, кучли ва билимдон бўлишга азу» этдим. «Қоровул ва
фаррошш1НГ боласи бўлсам ҳам, ўқиб катта мавқеларни эгалла-
шнм керак», дея орзу қилардим. Адабиётга қизиқдим. Кўп китоб
ўқий бошладим. Арслон иккаламиз спорт билан ҳам шуғуллан-
дик. Бўйдор, бақувват бўлиб ўсдим.

Арслон ҳуқуқшунос бўлишга аҳд қилди. Мен эсам адабиёт
ёки тарихга кирмоқчи бўлдим. «Келажакда катта шоир ёки ар-
боб бўлишим керак», дердим ўзимга ўзим. Агар бир кўнгилсиз
)^одиса бўлмаганида ўқишга кириб кетган бўлармидим... Лекин...

Ўқишга кнраолмадим. Ҳужжат тўплаб юрган пайтларимда,
бир куни кеч^^-рун барзангидек уч безори боланинг 1^лига ту-
шиб, ўласи Қ1шиб калтакланднм. Улар пулимни тортиб олиш-
ди. Қайтариб олиш учун >^аракат қилганимда тепкилаб кетнш-
ди. Ҳушимдан кетиб қолдим. Шифохонада ўзимга келдим. Икки
қовурғам, учта тншим синган. Ҳушимни йўқотаётиб, безори-
ларнинг: «Солидан салом! Сенга! Полк ўғли!» деган гапи қуло-
ғимда янграганнни эсладим. Қайси бир рус адибннинг «Полк
ўғли» деган китобини ўгаганман. Бироқ безорилар менга бу гап-
нн бошқа маънода айтишганини сезиб турардим. Ичимдан ьима-
дир узилдп. Дунё кўзимга қоп-қора бўлиб кўринди: «Ҳаммасини
ўлдираман», деб онт ичдим.

22

Ш пфохонада салкам икки ой ётдим. Ўқишларнинг имти)^он-
лари ўтиб кетди. Арслон дўстим юридик институтга кирибди. Ке-
либ кўрди. Ўкинма, оғайни, келаси йил кирасан, деди.

- Безориларни топиб, ҳисоб-китоб қилсам, ёрдам берасан-
ми?-дедим.

- Сен яхшиси, мелисага ариза бер. Ўзлари топиб жазолаша-
ди, - деди Арслон.

- Энди сен билан дўст эмасман. Бош1^а келма, - дедим Арс-
лонга. У кулди.

- Ва1ди келиб тушунасан хато қилаётганингни, - деди.
Мен юзимни тескари бурдим.
Шифохонадан чиқиб қишлоққа қайтдим. «Ватанпарвар» мак-
табига бордим. Машина ҳайдаш, милтиқ отишни обдон ўрган-
дим. Эндиги ниятим - армияга кепш! эди.
Кузги ча1^ирув ҳам ҳадемай стиб келди. Менинг бўйим бир
метру саксон олти сантиметр, этик билан, салкам икки метрга
борарди. Спортга қатнашиб, қадди-қоматимни ҳам зичлагандим.
«Буни десантга ёзинглар», деди ^^арбнй комиссарият вак1ши.
Ёзишди. Десантда хизмат қилдим. Мерганликни ўргандим. Биз-
ни Афғонистонга жўнатишга тайёрлашди. Энг хавфли жойлар-
дан бири - Қандаҳорга ташлашди. Разведкачилар ротасида хиз-
мат қилдим. Хайриятки, биз келганимиздан сўнг кўп ўтмай уруш
тугади. Лекин биз ҳам анча-мунча қон кўришга улгурдик. Авто-
мат, мерган милтиғи, тўппонча, ^^аммасидан бехато отаднган
бўлдим. Янаям ЧИНИ1У1ИМ. Безорилар калтагидан олган жаро>^а-
тим битиб кетди. Лекин кўнглимнинг яраси сира битмас, «Нима
бўлса ҳам Солидан аламимни олишим керак», деган ўй тинчлик
бермасди.
Бир куни... кечаси навбатчилиқдан қайтаётсам, қисмимиз хар-
бий омборида ишловчи Хренов деган прапоршикнинг афғонларга
қурол сотаётганн устидан чиқиб қолдим. Ь^лимда автомат «Ёт
ҳамманг, бўлмаса отаман!» деб қичқирдим. Хренов ялинди. «Зем-
ляк, мана пул, истаганингча ол, лекин буларни қўйвор», деди. Мен
«Пул керак эмас», дедим. «Нима керак?» деб сўради у. «Анови...
«Стечкин» тўппончасидан биттасиниберинг», дедим. «Жуда соз,
мана, нкки қути ўқи, овоз ўчиргичи ҳам бор», деди прапоршик
менга тўппончани узатиб. Мен уларни қўйнб юбордим. Тўппонча
ва ўқларни елнмхалтага солиб, бир харсанг остига кўмдим. Аф-
ғондан қайтиш чоғи кавлаб олдим. Кийимларимга ўраб, сафар-

23

халтага солдим. Хуллас, хизмат тугагач, эсон-омон умга... тўппон-
ча билан қайтдим. «Бу қуролни менга Худонннг ўзи етказди», деб
ўйлардим ўзимча. Чунки ҳали Соли билан яна тўкнаш келишим-
ни, унинг тўдасига якка ўзим бас келолмаслигимни билардим.
Тўппончани қишло»у1а қазноққа бекитиб қўйдим.

Шаҳарга тушиб, Солининг ширкаттузгани, хусусий ошхона-
си борлигани эшитдим. Манзилини қидириб, иш жойини, уйини
билнболдим.

«Холи учратиб гаплашаман, агар яна калтакласа, пешонаси-
дан отаман», деб режа туздим. Пайт пойладим. Лекин вақт ўтиши
билан қасос туйғуси сўнар эканми, ё ботинолмадимми, унга уч-
рашишга кўнглим бормади. Одам ўлдириш осон эмас-да. Армия-
да, урушда бўлса, бошқа гап. Йў1^. Қўлимдан келмади. Тўппон-
чани яна беркитдим. Бир хаёл бутунлай ташлаб юбораймн дарё-
га, деб ўйладим. Йўқ. Керак бўлиши мумкин. Ахир барибир отол-
майман-ку. Ким билсин? Одам баъзида шундай ?^олатга тушади-
ки, етти ухлаб тушига кирмаган ишларни қилиб 1^яди. Чехов
деган ёзувчи айтган эканки, саҳнага осилган милтиқ, бир куни,
албатта, от1шиши керак. М енингтўппончам ҳам... Йўқ. Зарурат
бўлмагани яхши.

Қишлоққа қайтдим. Иш тополмай тентираб юрдим. Шу ора-
да отам Самад букри ўлиб қолди. Тўғрироғи, уни ўддириб, дўкон-
даги молларни ўмариб кетишди. Ўша пайтлар чой, шакар, совун
камёб бўлиб, рўйхат билан бериларди. Бир 1^ишло1^нинг насиба-
сини бир оқшомда гум қилиб кетишибди. Милиция келди. Ма-
шина изларини кўришди. Мени қамаб, сўроқ қилишди. «Ростини
айт, сен шерикларинг билан қилгансан, шу ишни», деб қийнаш-
ди. Калтаклашди. Бўйнимга олмадим. Ҳайронман, кимдан чиқ-
қан бу гумон. Терговчининг айтишича, кимдир имзосиз хат ёзиб-
ди: «Ўгай отасини ўлдирмоқчи бўлиб юрарди», дебди. Ҳар куни
калтаклашар, мен бўйнимга олмасдим.

Қамо1у1ан бир ой деганда чи1у1им. Бўйнимга қўя олишмади.
Лекин майиб қилишди. Яна шафқатсиз бўлиб қолдим. Энди...
шу топда одам ўлдириш керак бўлса - ўлдирардим. Фақат ким-
ни ўлдиришни билмасдим. Хаёлимдан «Бу ишни Соли ва унинг
шериклари қилган бўлса-чи», деган гумон айланар, бироқ буни
исбот қила олмасдим.

Энди онам билан иккимиз ёлғиз қолдик. Онам ҳамон ишлар,
мен эса бекорчихўжа бўлганмм учун унинг юзига қарай олмас-

24

дим. «Она, шаҳарга бориб, иш қидирай», десам, «Мени ёлғиз
ташлаб кетасанми», дерди.

Милиция дўконни босган 1^аро1{чиларни тополмади. Мен
«Соли деган ширкатчини бир текшириб кўришларингизни
сўрайман», деб ариза ёздим. Терговчи устимдан кулди. Солини
таниркан. «Солининг ширкати бор, қишлоқнинг дўконига куни
қолган эмас», деди. Кейин бир воқеа бўлди. Ўша воқеа сабаб
шаҳарга, кейин ундан ҳам узо1фоққа - Россияга кетиб қолдим...»

5

Ана энди ваъдамизга биноан Муқимхоновнииг хизматхона-
сига қайтиб, унинг хомуш хаёяларига ошно бўлишда давом эта-
миз. У кутгаи «жазо» та^у^ирнинг навбатдаги ту;^фаси шаклида
келди. Тафсилоти мана бундай:

Ўша илк учрашув сўнгида «оқсоқол-устоз» Даврбекнинг ел-
касига қўл ташлаб: «Синглим билан дўстлашганиигизни тасоди-
фан эшитиб қолдим. Бу - яхши албатта. Бироқ норасмий тарз-
да... кўришиб юришларингиз яхши эмас. Муносабатларингиз
қонуний бўлгани маъқул, ЗАГСдан ўтиб, никоз^ ўқитинглар, ана
шунда муқаддас урф-одатларимизга з^ам мос ва хос бўлади»,
деди. Даврбек нимадир демоқчи бўлди. Устоз гаш^ртнрмади.
Энди кўнмай илож йўқ эди. Расмиятчиликдан сўнг, салкам 50
ёшли келин бўлмишнинг қатъий талаби ила «Шератои» рестора-
ннда кичикрюқ тўй з^ам ўтказилди. «Оқсоқол-устоз» бирров қат-
нашиб, «икки ёш»га бахтч»одат тилаб кетди. Тўйдан сўнг қисқа
таътил олиниб, «асал ойи»нинг гашти сурилди. Бу гаштнинг қана-
қалигини гапириб ўтирмаймиз. Ф ақат ўша Даврбек «оқсоқол
устоз», яъни Топшўлат Аъламовичга «нимадир» демоқчи бўлга-
ии-ю, гапиролмагани хусусида сўз юритамиз.

Гап шундаки, Даврбек «устоз»нинг синглиси Манзурахон
билан атиги бир марта, ўшандаям хонимнинг ташаббуси билаи
учрашган эдилар. Даврбек бу учрашув шу қадар жиддий тус
олиб кетишини хаёлига ҳам келтирмаган ва шу боис Тош оғага
«Бизнииг муносабатларимиз сиз ўйлаганчалик чуқур кириб кст-
гани йўқ, мен муҳтарама синглингизнинг бели тугул қўлини ҳам
ушлаганим йўқ», демоқчи эди. Зеро, қирқдан ошиб, бениҳоя се-
мириб, тарвақайлаб кетган бу жувоннинг белига Даврбекка
ўхшаган эркакдан иккитасининг ҳам қўли етмас, етганда қам

25

улар бу ишга жазм этишдан олдин ўйлаган бўлур эдилар. Аммо
нарса деёлмади. Деб бўлармиди. Тошпўлат оғанинг «Қа^фи

тошдай қаттиқ, кеки пўлатдай мустаҳкам», деб эшитган. Агар
жа^уш чиқиб, «Чиқ йўқол», деб юборса борми, Муқимхоновнинг
«порлоқ истикболи»га каттакон ну^^та қўйиб юборилади. Хуллас...

«Асал ойи»дан сўнг Даврбекни бошлиқ ўз ҳузурига чорлаб,
хушхабар айтди.

- Сиэни Тош оға, гўштли ва ҳатто сутли бир раз^барликка
мўлжалламоқда. Қалай, маъқулми?

- Гўшт-сут саноати бош1^армасими? - деб сўради Муқимхо-
нов. - У менга... пасайиш бўлади-ку...

- Ҳар ҳолда, мустақил раҳбар бўласиз. Ёмонми?
-Э , ака, менга мустақил раҳбарлик керак эмас. Менга... кичик-
роқ лавозим бўлса ҳам имкон қадар балавдро^уи, назорат қилувчи
ташкилотда ўтириш маъқул. Мана, сизнинг қанотингиз остидаги
каби. Гўштчуг саноатда гарангим чиқиб кетади: режа деб, мажбу-
рият деб. Ю^^орццан кслган ҳар битта текширувчининг томоғини
мойлаш керак. Унга мен шунча «мой»ни қаердан топаман?
- Гўшт билан сутнинг мойини оласиз-да, дўстим, - деди кулиб
бошлиқ. Кейин Даврбекка тасалли берди: - Майли, барибир чи-
данг. Ундан ҳам яхши вариантлар чш^ади ҳали. Аслини олганда
сизга ишлашнинг нима кераги бор? Манзурахоннинг топгани
умрингизнинг охиригача етади.
Шу Даврбекнинг сабр-косасига томган сўнгги томчи бўлди.
- Ака, - деди у бошлиққа яқинроқ келиб, - агар мен шу Ман-
зурахондан воз кечиб кетсам... аз^волим нима бўлади?
- Расво бўласиз, - деди бошлиқ мутлақо жиддий тусда. -
Ишдан кетишингиз - ойнадаи равшан. Ҳатго... қамалишингиз
ҳам мумкин...
- Қайси айбим учун?
- Айбни истаганча топамиз, ука. Мен сизга «Туясан, айбинг
шуки, бўйнинг эгри», дейман. Қани, туя эмаслигингизни исбот-
лаб кўринг-чи?
- Йўғ-е, унчалик эмасдир, - деди Даврбек, - ахир қонун бор,
адолат бор...
Бошлиқнинг авзои ўзгариб, афти буришиб кетди. Ўрнидан ту-
риб, қўлини пахса қилиб ўшқирди:
- Эй ипирисқи, сен менга қонунни пеш қилма! Тушундинг-
ми? Анови... аёл билан 1^1шган ишларинг, олган пораларинг қай-

26

X

си қонунга, қайси адолатга тўғри келади! А? Айт-чи! Сенинг...
юрган-юришинг... турган-туришинг қип-қизил жиноет-ку! Ис-
тасам з^озир сени турманинг тўрига тиқиб қўяман. Биддингми?
Бор, йўқол, чиқ! Думингни қисиб, айтган ишни бажар! Ҳа, онан-
гни...

Даврбскнинг юраги бамисоли туфлисининг ичига тушиб кет-
ди. Бошлиғининг ғазабланган чоғида нақадар да>^шатлн одам
эканлигини, айтган ишини тап тортмай ^^шишини биларди. Ай-
тишларича, у вилоятда ишлаган чоғи бир одамни уриб ўлдириб
қўйган. Ю қори билан муносабати яхши бўлгани учун бости-бос-
ти қилиб юборишган.

- Кеч... кеч... кечиринг, ака, - дсди Даврбек овози қалтираб.
Аммо бошлиқ унинг бетига қарамади. Қўлини супургига ўхша-
тиб з^аракатлантирди. Бу: «Чиқиб кет», деган эди. Даврбек чи-
қиб кетди. Хонасига келиб, юраги бе^^узур бўлди. Дори ичди.
Ишдан барва]дроқ кетиб, ўралиб ётди. Манзурахон ксчро«^ кел-
ди. «Нима бўлди чавацдозим, бурга тепдими?» деб эркалаб сўра-
ди. Даврбек унинг кўкрагига бошини қўйиб йиғпаб юборди. Бош-
лиқ сўкканини айтди. Нега сўкканини эса, табиийки, гапирмади.
Манзурахон уни юпатди:

- Хафа бўлманг жоним, асалим, - дсди. Сўнгра бошлиқни
қарғаганбўлди:

- Ўлсин, сассиқ така, ўзим қўнғироқ қилиб, адабини бериб
қўяман, - дсди. Кейин юз-кўзларидан ўпиб, бағрида яйратди.
Даврбек чандон яйраб, ҳолдан тойгач, инқиллаб-синқиллаб,
ўзининг ётоқхонасига кириб кетди.

Бир м у\лат мизғиган экан, қўшни хонадан хонимнннг:
- Давржон, чақиргандек бўлдингизми, - деган овози эши-
тилди. Даврбек ғижинди.
- Ўзим ёнингизга бораман, - деди ичида ўзига-ўзи «Душман-
ни ўз уясида янчмоқ керак», д м аламли з^азил қилиб. Унинг мия-
сида ^ я сўраш эсидан чиққан бир савол айланмоқда эди: «Айт-
димикан?»
Айтганча, Манзурахон билан унинг ётоқлари бўлак-бўлак
эди. Хоним: «Иккита семиз одгм бир хонада ётмайлшс ҳавоси
айниб кетади», деб унга алоҳнда ётоқ тузаб берди. Даврбекни-ку
у қадар ссмиз, деб бўлмасди, хоним билан таққослаганда. Бу-
нинг устига ўтган қисқа фурсат мобайнида у салкам ўн кило озиб
кетди. Бунинг асосий сабаби нимада, деб (^расангиз, хоним шу

27

қадар баланд хуррак отарканки, Даврбек тонгта қадар мижжа
1^оқолмай чиқади. Хоним тушмагур тун бўйи ухлатмагани етма-
гандек, эрталаб туриб: «Ичингизда ит ўлганми, нима бало, хона-
ни буна1^а саситиб юборибсиз», дся иддао }^ам қилади. Тағинам
ўзи топағонлик қилди: «Уйда шунча хона бўла туриб, иккимиз
бир хонага ти^^шиб нима қиламиз, келинг, ётоқни ажратайлик»,
деди. Шу таклиф баробарида «Мабодо, Даврбекнинг кўнглига
келмасин», дедими, «Қобуснома»ни ў]^ганмисиз, ўша китобда:
«Эй фарзанд, уйлансанг, хотининг билан ҳар куни бирга ётма-
гин», деб ёзилганини хлатди. Даврбек Манзурахоннинг зукко-
лигини (^{зғин олқишлаб, бўлак хонада 5ш1ашга астойдил рози
бўлди. Қувонди. «Энди сал тинчроқ ва эркинроқ бўламан», деб
ўйлади. Лекин... кошкийди шунақа бўлса.

Даврбек Му1^имхоновнинг аҳволини жа-а бўри чангалига
тушган қўзичо1у1ек, деб таърифласак, инсофдан бўлмасди, ал-
батта. Амалда у т^амишаги касби - профессионал «куёв»лик би-
лан шуғулланар, фа^^ат буниси билан аввалгиларидан анчайин
фаол ва ғайрат-шижоат билан яш ашга тўғри келмо1у1а эди, хо-
лос. Туйғун кўнгилпараст киши учун бу ўлим 1^адар оғир. Ҳар
тугул Даврбек назокату нафосат, деган гапларга у 1^адар эъти-
бор бермас, бўлмай қолган кезларда кўзини «чирт» юмиб, тақ-
дирга тан бериб кетаверадиган йигитлардан. Айни пайтда у ич-
ичида ўзини тақдир эркатойларидан, деб ҳисоблар, бинобарин
)^али бу қийинчиликлар ортидан яна омад келишига қатъий ишо-
нар эди. Шу боис у куёвлик бурчини терлаб-пишиб, адо этиш
асносида }^ар куни келин тарафидан янги бир тара;^ҳум кутар,
ўзи ҳам бот-бот эслатишни асло ёдидан чиқармас эди. Ҳозир ҳам
хоним хонасига келиб, яна шижоат билан ишга киришди ва пи-
ровардида ;^ансираб:

- Айдингизми, ^^рматли акамизга, - деб сўради.
- Айтаман... айтаман, жоним, ^ деди ҳаловатли ла;^залар оғу-
шида кўзларини мастона юмиб, ором олаёп ан Манзурахон.
«Ҳе, ўша аканг б>шан қўшилиб, қўшмозор бўл, қанжик», деди
ичида Даврбек. У ;^озиргина ниҳоясига етган висол жараёнида
чеккан жабру жафоси мукофотини ололмаганидан дарғазаб
бўлди. Ғазабини қандай босишнинг иложини гопа олмай тиши-
ни-тиишга қўйди ва ўзиии яна хонимнинг устига отди. Маҳбуба-
синингтерлаб, бўғриқиб кетган йўғон ва қора бўйнидан ютоқиб
ўпар экан:

28

- Ҳозир... Ҳозиро1( телефон 1^илинг... Кейин хурсақд бўласиз,
-деяи.

- Хо-о, намунча бугун... Ш аштингиз баланд, - дея нозланди
хоним пазушвондек гавдасини каравотдан кўтараолмай.

- Туринг, жоним, туринг, мана телефон, - деди Даврбек. -
Айтингки... «Даврбек ҳозирги бошлиғи билан ишлашолмаяп-
ти, уни ўз ёнингизга олинг...»

- Каллангиз ишлайдими?-деяи хоним хумор кўзларини очиб.
- Куёвини, поччасини... 1{аядай 1{ипиб... ўзининг ёнига олади?
Ахнр гап бўлиб кетади-ку. Акам ҳам жа-а осмонни суяб турган
эмас-ку. Оддий бир хизматчи бўлса... Уни ;^ам ю1^орида суриш-
тирадиган, назорат қиладиган хўжайинлари бор...

- А кангю кадрлар со^^асининг шайхул-машойихи, - деди
Даврбек. - Камтарлик ^рслмай қўя1^олинг. У кишининг ёнида
бўлсам... Зўр бир иш қилардим...

- Нима ]^ а с и з ? - деб сўради 1 ^и қ и б Манзурахон.
- Айтайми? - деди кулиб Даврбек.
- Айтинг, - деди ялинган оҳангда хоним.
- Қулопюгизни тутинг.
Манзурахон қулоғини тутди. Даврбек айтди. Хоним:
- Э-э, 1(ўйинг-е, бўлмайдиган гапни гапирасю -а, - деди.
- Бўлади. Кафолат бераман.
- Ўлманг, мен учун 1^аиа1р11^илиб кафолат берасиз. Менинг
ёшим... ўғил кўрадиган ёшдан ўтди-ку.
- Бераман-да. Сиз ишни ]^илинг, биз ;^ам...
- Майли, - дсди хоним чамаси хаёлида; «Мендан нима кетди,
карнайчидан битта пуф-да», деб ўйлади.
Даврбекка эса шу тодда 1^аниШш биродам айтсаки, «Эй, шов-
воз, сеи умрингда ўғил туғдириб кўрганмисан?» деб.
Хайр, майли, Даврбекники ;^ам бир орзу эди-да. У ўйларди-
ки, «Агар шу полвон хотикдан фарзанд туғилса, муқаррар ўғил
бўлади, ўғил бўлгандаям, Алпомишдек ўғил бўлади», дея. Нима
;^ам дердик. «Орзуга айб йўқ эмиш...»
Во дариғ! Ўша аламли, орзу-умидли о1(шомнинг эртасига
маҳаллий матбуотда «Тошпўлат Аъламович Турсунов қарилик
на(^1(асига чиқиши муиосабати билан вазифасидан озод этил-
ди», деган ^^гс^^а хабар босилди.
Х абарни Даврбек ишга келп1Ч эпгатди. Бопшш^ айтди. Айт-
ганда ҳам эзиб айтди. «Табриклаймаи», деб айтди. Даврбек уми-

29

дпни узмадн. Тош оғадек одамлар бирданига қулаб кетмақди,
ҳали таъсири бор, деб ўйлади. Бошлиғн эса унинг устидан гу-
лишни давом эттирдн.

- Энди М анзурахондан тезроқ ажралннг, акс }(олда «Турсу-
новнинг куёви» деб манови ишдан з^ам кетишннгизга тўғри кспа-
ди. Бошлиқнинг гапи уни бамисоли ўлдириб, кўмиб ташлаган
бўлса, прокуратурага чақирув ва «суҳбат» ш аклидаги сўро1(
«Ўлганнинг устига чиқиб тепган» бўлди.

Ана энди гапнинг индоллосини айтсак, Субут қўнғиро!^ 1р1д-
ган чоғда Даврбек худди ана шу ташвипшар оғушнда эди. Шун-
га қарамасдан у Субутга яхши муомала қилдн. Ёрдам берди.
Сабаби - қўрқди. «Шундан бир кўнгилсиз гап чш^иасин», деб
ўйлади. Қолаверса, у Субутни барибир з^ам «керакли одам», деб
ўйларди.

Дарвоқе, энди Субутёнига қайтамиз...

6

Бу телефон қўнғироғи Субутнинг ўй-хаёлларини, режалари-
ни, .хатто айтиш мумкинки, ^(аётини остин-устун ь ^ и б юборди...

Жума куни эди. Субут та;^ририятдан кечроқ чшуш. У таътил
қилиб, дам олишга улгурмади. Газетаиинг илк сонлари тайёрпа-
на бошлагач, унн чақириб олишди. «Оюювчимнинг дастлабки
сонларини тайёрлаш қийин кечаётганди. Баъзи куилар ярим ке-
чагача ишхонада қолишга тўғри келарди. Ҳ ар тугул бу сон ва1{т-
лироқ тайёр бўлди. Субут янги чиққан, ;^али босмахона бўсғи
анқиб турган газетани қўлтиғига қнсиб, ижарахонасига жўнади.
8-трамвайга чиқиб, яна газета»ш варақлади. Бу сонда унинг «Ин-
сон умид билан тирик» номли мақоласи чиққанди. Бутун бошли
саҳифани эгаллаган ушбу мақолада у ўзининг бошидан кечгаи
воқеалар асосида ҳар қандай шароитда з^ам хақиқат ва адолат
ёлғон ва қабоқатдан устун келажаги қақида фикр юритганди.
М ақолада у ҳуқуқшунослар орасқда ^^алол, виждонли одамлар
кўп эканини, айнан шуларнинг ёрдами билан ўзи оқланиб, оэод-
ликка чиққанини таъкцдпаганди.

- Самимий ёзибсиз, баракалла, - деди уни чақириб бош му-
ҳаррир.

- Менга бевосита ёрдам қилган Арслон Ҳакимовнинг номинн
кўрсатганимизда яна ҳам яхши бўларди...

30

- Майли, хафа бўлманг. Бнттасини кўрсатиб, бошқаснни тш1-
га олмасак... унча чнройли чи|^масди. Шусиз ҳам прокуратура-
дагилар хурсацд бўлишади. Энди... навбатдага ма1^олаьи суд-
дан, кейин адвокатлар ^ётидан... Хуллас, танлаган мавзу йўна-
липшнгиз мутлақо тўғри. Шу кетишда кстсангиз, тез орада но-
ш ш гизни тўла о^утаб, катта обрў 1(030насиз...

- Сизнииг ра^^барлигингиз ва маслаҳатларингиз асоснда, -
деди кул1шсираб Субут.

Трамвай Бештерак майдони бекатига етиб келганда тушиб
|^олди. Нарёғига пиёда кетди. Ма?^аллага етиб келнб, дарвозани
|[01уш- Кулбасига кириб, човгумни газга қўйиб улгурмасндан
хш адои со}^и6ининг ўғли кирди:

- Субут ака, сизни телефонга ча1^иришаяпти.
- Ким экан? - деб ;^айрон бўлди Субут. Чунки у бу ернинг
тепефон ракамини >^еч кимга бермаганди.
- Билмадим. Бир эркак одам.
Субут айвонга ўтиб, телефон гўшагини олди. Овоз худди
жудаям узо1^дан келаетгандек туюлди. Таниш овоз. Лскин бу
овозни 1^ачон эшитганини эслолмади.
- Ассалому алайкум, Субут ака, - деди овоз.
- Ваалайкум ассалом, кечирасиз, ким бу?
- Ю шлигимнинг... )^озирча а;^амияти йўқ. Ва1^ти келса билиб
оларсиз. Мен сизга бир хабарни етказишим керак. Фақат илти-
мосбу }^а1у1а з^озирча ҳеч кимга айтманг. Ш увдай қилсак... Сиз-
га )^ам, бизга з^ам яхши бўлади. Хуллас, Афифа тнрик. У соғ-
саломат. У сюнинг олдингизда ўзини жудаям аибдор, деб ҳис
|дшади. Сизунингёзган хатинн ўқигансиз. Шундай эмасми?
-Ҳ а-.\а, -деди нафаси бўғзига тиқилиб Субут.
- Ўша хатдап! >^амма гаплар рост. Самимин айтилган. Фақат...
-Ў з и ... Ўзи 1{аерда? Ўзн билан гаплашсам бўладими, - деди
Субут овозини ;^овли эгалари эшитиб қолмааш ги учун гўшак-
нн кафт>1 билан бекнтиб.
- Ўзи... Ҳозир сиз билан гапиришолмайои. Фақат сиздан ўти-
ниб сўрайдики, уни тўғри тушунинг. Ва унннг талоғини берннг.
Ғойибона бўлса ;^м .Ч унки у эиди ҳеч 1^ачон... Сизнинг ёнингиз-
га |(айтиб боролмайди. Бунинг сабабларини пайти келиб тушу-
ниб оларсиз. Хўп хайр...
- Ш ош манг, ИЛТ1ШОС... Афифанинг ота-онасн аза очиб ўти-
рнбди-ку... уларга...

31

- Ҳет кимга дедим-ку! Хайр...
Овоз узидди. Субут бир ла;^за гўшашш ушлаганича лол туриб
|{одди.«Афифанинг тириклигнни ўзим з^ам билардим. Кўнглим
сезгаи эди. Хайршгг ўзим умид қилгандск бўлиб чшуш. Ма1^ола
сарлав^ксини ;^ам бидгацдек 1^ўйган эканман. М енинг со^ибжа-
мол Афифам тирик. Қайда бўлса ҳам, мендан воз кечиб, кимни
танлаган бўлса ;^ам ооғ-омон бўлсин...
Дарвоқе, бу овоз соҳиби... ўшамикин? Ким? Мен уни шу пай-
тгача кўрганманми? Овози танишдек туюлди-ку? Ким у?..»
Хонасига келиб, чой ичишни ҳам унутди. Хотираси қатлари-
ни титкилашга киришди. «Ўша эмасми? Арслон айтган Абди,
деган йигит. Э-э, эсладим. Ахир Арслон гапирган куни ёдимга
тушган эди-ку. Ф отограф йигит. Сураткаш. Афифанинг ;^ам-
қишлоғи. Арслоннинг ошнаси. Лекин... у ҳаё^у^ан гаш фяпти?
Афнфанинг ёниданми? Шундай бўлса 1^андай қилиб, борнб қолдн
унингёнига?»
Ўйлаб ўйига етолмади. Гоҳ 1^увонди: «Ҳар қалай тирик экан-
ку 1^айда бўлса >^ам», деб. Го;^ ўкицди: «Барибир ўрганган кўнгил
ўртанса қўймас экан-да», дея. Кейин ўзини койиди: «Э;^тимол
бунинг мен билмайдиган сабаблари борднр», деб. Ҳ ар ;^олда
С^бут шуни аниқ тушунди: эиди у - озод. Энди у - яна бўйдоқ.
Афифанинг «вакили» ундан «талоқ беринг», деган -илтимос би-
лан, аслида унинг, яьни Субутнинг эр сифатидаги жавобини бер-
ди. Ҳаётда шуна1^аси ;^ам бўлади. Ф ақат эр-хотин қўймайди.
Хотин ;^ам эр1шинг <сталоғи»ни бериши мумкин.
У маъюс жилмайдн. «Ўзн келар ёр-ёр, ўзи кетар ёр-ёр», деган
хиргойи эсига тувдди. «Мен у ш озод зтднму, бнро!^ бахтли қилол-
мадим», деб ўйлади. Чиндан ;^ам Субут бу ;^а1у1а кўп ўйларди.
Афифани кибор давраларга мос-моианд со\ибжамол бойвучча
хоним 1^иёфасцда тасаввур этар, «Мен уни хор {^илаяпман», дея
ўкинарди. Шу топда эса: «Мана энди балким у бахтли бўлар?» -
деб ўйлади. Яна ўйладики: «Ким уни бахтли |(илади? Фотограф-
ми? Зо;(идийми? Яна бош ]^ бировми?»
Айни дамоа Субут Зо}^идий \а м т}фик эканлигини ич-ичндан
ссзиб турар, «Балким... бу ўйиннинг ;^аммасини ўша «биродари
кироми» ўйлаб топгандир», деган фав^о^лодда тахминга бориб,
бу тахминни фикран р и в о ж л а т т ф а бошлагаи эди. Яъни: Зо;^и-
дий бояги сохта «фожиани» ташкнл этади ваёш, чнройли жувон
билан кимсасиз бир оролга қочиб, ўша ерда муайян вақт ;^узур-

32

ҳаловат ила турмуш кечиради. Зеро, унинг дунёнинг турли бур-
чакларидаги офшор, яъни қонун қўли етмайдиган минтақаларда
пули, уй-жойлари бўлиши турган гап...

Субутнинг тахминича, воқеа мана бундай бўлган: Зоҳидий
Субутни қамоқдан чиқариш эвазига Афифанинг «қўли»ш1 сўрай-
ди. Афифанинг мактубидан англашиладики, у ўзини қурбон
қилишга рози бўлади. Фақат... бу ерда яшамаслик шарти билан.
Зоз^идий ўйлаб кўриб, рози бўлади. Чунки Афифа билан шу ерда
яшаб, ёки яшамаса ҳам... хушторлик қилиш хавфли эканини у
билади. Зеро, Афифага... Даврбек Муқимхонов х.ам даъвогар-
ку. Хуллас, Зо}^идий Афифа билан қочишга рози бўлади. Қола-
верса, у барибир қачондир қочиб кетишга тўғри келипгани била-
ди. Чунки гиёҳванд моддалар савдоси билан шуғулланади. Бу
«машғулот» эса ҳар қандай одамни: хо)^ у Зоқидий, хоҳ у Му-
қимхонов бўлсин, муқаррар жарга элтади.

Сирасини айтганда, Субут Муқимхоновнинг собиқ қайно-
таси Мирмаҳди Саъдиевнинг одамларидан олган маълумотлар-
да акс этганнга кўра Зоҳидийнинг героин савдоси бўйича ай-
рим хамкорлари билан ^^исоб-китоб масаласида ғижиллашиб
юрган жиҳатлари ҳам бор. Шу боис Зоҳидийнинг «ҳижрат мух-
лати» ?^ам шу пайтга тўғри келиб қолгандир.

«Қизиқ, Зоҳндий ва Афифанию-тирик эканини Арслон Ҳаки-
мов аниқлаб улгурдимикан? Шунақа бўлса, менга нега айтма-
ди? Қачон айтади? Айтадими? Унинг Зоҳидий билан тили бир
бўлса-чи? Унинг оҳуридан ем еб юрган бўлса-чи? У Субутш! ҳам
Зоҳидийнинг буйруғи билан озод этган бўлиши мумкин-ку? Су-
бут кулди. «М ухтарам бош мух.аррирга манови мақоладан кей-
ин шу гапларни айтиб, «Давомини сал бошқачароқ қилиб ёзиш-
га тўғри келаяпти», деса нима қиларкин? Инфаркт бўлиб қолса
керагов? Йў-ўқ... ^Ьшдан з^ам Арслон виждонли, ҳалол терговчи
бўлиши мумкин. Бировга асоссиз айб қўйиш яхши эмас. Ахир
ўзинг шунинг жабрини тортдинг-ку...»

Субут айни пайтда барча тахминлари бир пулга қиммат бўлиб
чикушш мумкинлигини ҳам тушунарди. «Зоҳидийнннг фақат Афи-
фа учун уйга ўт қўйиб қочшпи - бўлмаган гап. Бу ерда бошқа,
жцддийроқ сабаб бўлйши мумкин, ана шуни аниқлашга уриниб
кўршп керак. Қандай қилиб?Яна... Мирмаҳди Саъдиевдан ёрдам
сўраш лозим. Дарвоқс, ул зот собиқ шогирди ва ашаддий «қадр-
дони» Зоҳ1ВДИйнинг ёниб кетганини эшитиб, байрам қилаётган-

33

дир...» Ҳар ҳолда унинг ёрдамвда ҳа^^осатнинг тагига етиш за-
рур. Бир йўла Афифани ҳам топасан. Топиб... нима дсйсан? Ахир
талоқ талаб этибди-ку. Қизиқ, Абди Самадов нима қилиб юрибди
бу во1^еада? Нега Афифа айнан уни «Вакил ота» қилган? Бунда
қандай сир бор? Ана шуни ҳам анш^таш лозим. Тўғрироғи, ишни
шундан бошлаш керак. Абди Самадов ким? Сурипггириш, ўрга-
ниш керак. У қаерга кетган? Арслон Россиада деб айтди. Демак,
ниманидир билади. Таҳририятлардан ҳам маълумот олиш керак.
Ажабо... Фотограф. Суратчи. Қандай аралашиб юрибди... У ҳам...
Арслон ҳам... Афифа билан ҳамюрт. Ғалати. Дунё нақадар тор...

Тун бўйи ўйлаб чиқци. Эрталаб ҳам. Ишга келганидан кейин
ҳам. Арслон қўнғироқ қилиб табриклади.

- Зўр мақола ёзибсиз. Раҳмат! - деди.
- Сиз ўқидингизми? - деб сўради Субут. - Мен ўзим сизга бир
учрамоқчи эдим.
- Келинг, - деди Арслон.
Борди. Телефон қўнпфоғи ҳа^рзда гагафмади. Абди Самадов-
ни ҳам суҳбат охирида шунчаки, гап орасиаа сўради. Арслон
Абди ҳа1(цаа анча гапирди.
- М актабда бирга ўқиганмиз. Дўст бўлганмиз... У... ҳатто
синглимни яхши кўриб юрарди...
Сўнгра Субут Зоҳидий ҳақида, Саъдиев, Даврбек ҳақида
гапирди. Арслон бу мавзуларда истамайро!; гапирди.
- Ўзи... Аслида бу тергов сири, ҳеч кимга айтишга ҳақ1^м
йўқ, - деяи у кутилмаганда. - Лекин сизга айтаман. Бир... ёллан-
ма {^отилнинг изиоан тушганмиз. Бир аёл ор1^али «буюртма» олар-
кан. Бугун ўша аёлни ушладик. Қотил ҳам тез орада 1^лга туша-
ди. Ўшани би-ир зўр маҳола қиласиз. Жудаям қизиқ, ақлга сиғ-
майдиган ишлар 1^илган...
- Кимларни ўлдирган, ўша қотил, - деб сўради Субут беих-
тиёр «Қора қаср» ёнғинига алоқадор эмасмикан, деб ўйлаб.
- Пулдор бизнесчилардан икки кишини отган. Кейин тахми-
нимизча, хорижга қочган. Қидирув давом этмо^у^а.
Субут ёлланма қотил ёнғинга а л о !^ о р бўлмаса керак, деб
ўйлади. Акс ҳолда Арслон бу ҳ а ! ^ аншдюқ гапирган ёки уму-
ман гапирмаган бўларди.
Арслон юз ифодасидан ёлланма қотил ҳақида Субутга гапир-
ган галцдан пушаймон бўлаётгандек туюлди. Унимадандир ха-
вотирланаётгандек эди.

34

- Яна бир марта раҳмат, - деди у хайрлашаётиб, - мана шу-
нақа ма1(олаларии ў1^игаиингда бекорга япам аётгаиингни з^ис
этасан киши. Келиб туринг, хўпми?

- Албатга, келаман, - деяи Субут.
Кейин у Абди Самадов ;^ақида Арслондан эшитган, ўзи х.ам
та;^ририятлардан, Абдининг тутинган отахони, маш;^ур суратчи
Қора Қораевдаи суриштириб билган маълумотлар мағзини ча-
қишга уринди. Дафъатан ўйлади: бу йигит Саъдиевнинг одами-
ми? Йўк, аии1фоғи - Зоҳидийнинг гумашталаридан бири бўлса
керак. Ёкиуларга умуман ало1^адор эмас, 5гьни Афифан1гаг ода-
ми. Ахируларбир1^ншло1у1анэкан-ку...
Энди нима қилиш керак? Афифа 1^айда бўлса }^ам омон
бўлсин, дея суриштирувни тўхтатиш керакми? Арслон Ҳакимов
хавфсизпик идоралари билан бирга олиб бораётган тергов, қвди-
рув натижалариии кутиши лозим, шеюоши. Қю иқ. Арслон нега
хавотирда? Э;^тимол у ҳам сўнгги дамда, яъни Субутга айтгани-
дан кейин изланаётган 1^отилнивг «Қора 1^ср» ёнғинига ало1^-
дор бўлиши мумкинлиги хусусида ўйлай бошладими?..
«Нима бўлганида ;^ам мен Саъдиев билан алоқа ўрнатиб,
унинр Зо^^идий- бврасидаги «буюртма мақола»си ҳисоботшш
беришим лозим. Гарчанд энди унинг учун мақоланинг зарура-„
ти 1^олмагаи бўлиши ;^ам мумкин. Лекин Зо^^идий тирик юрган
бўлса-чи?..»
Субут яна фав^о^лодда, ақлга сиғмайдиган тахминларга бе-
рилди: «Абди Самадов Афифани ^оггюриш учун Зо;^идийни ўлди-
риб, уйга ўт қўйган, кейин икковлари хорижга қочган...»
Сўнгра яна оову^д^онлик билан мулоҳаза юритишга киришди:
«Саъдиев билан учрашишим керак. Мен уноан қарздорман-ку...»
Худди шу кунлар Саъдиевнинг ўзи хам Субутни суриштириб
юрганини, эрта-индин одам юбориб, учрашувга чорлашини ва
учрашув чоғида кў-ўп меҳрибонлик хамда ғамхўрликлар кўрса-
тиб, яна ;^ашюрлнкка чорлаяжагини у билмасди, албатта. Май-
ли, ;^озирча ;^ар икки томонни бўлажак учрашув иш тиё!^ оғуши-
да қоддириб, боя Арслон қис1(ача тилга олган ва Субутнинг
кўнглида турфа фаразу тахминлар уйғотган ёлланма 1^отил во-
|^еаси ;^э1^11да бирмунча муфассалроқ сўз юритайлик. Зероки,
«Тасодифда қонуният бор», деганларидек, ўша мавзуниш: Арс-.
лон томонццан беихтиёр тилга олишшшҳамда Субутнинг кўнйш-
дан дафъатан ўтиб кетган тахминлар бежиз эмасга ўхшанди.

35

Чунки Арслон Ҳакимов Субут билан хайрлашгач, тергов ҳибс-
хонасига бориб, ўша - ўзи айтган аёлни сўроқ ^^шишга кириш-
ди. Аёлнинг исми Сурия экан. Анча ёш, анча чиройли, анча ма?^-
зун. Афтидан ҳаётда кўп жабру жафолар чеккан.

Сурия соддагина экан. Ҳакимовнинг саволларига муфассал
жавоб қайтариш асносида ўз кечмишлари бобида хам сўз юрит-
ди. Келинг, ўша гапларга қулоқ тутайлик.

7

Сурия шу оқшом смон туш кўрди. Тушида номаълум йигит
унинг кўз ўнгида ёшгина аёлни чақалоғи билан бирга карсил-
латиб отиб ташлаганмиш. «Раҳмат, сенга шунақа ўлжа топиб
берганинг учун», дермнш Сурияга у. Қўрқиб уйғонди. Кечаги
гапларни қайта бошдан эслади. Сурия содда эмас. Ўша номаъ-
лум «халоскор» йигитнинг киллер - ёлланма қотил эканини у
алла!^ачон тушунган. Лекин қўлидан нима ҳам келарди. Бу ту-
зоққа ўзи, ўз ихтиёри билан тушди-ку.

Қизиқ... Ўша машъум тунда «номаълум халоскор» жарликда
қаердан пайдо бўлган эди? Бир ўзи учта йигитга 1^аноай бас келган?
Уларни нега отиб ташлади? Сурияни зўрлаганлари учун холосми? Ё
илгарвдан уларда қасди бўлгану пойлаб келганми? Сурияни қутка-
риши тасодиф бўлганми? Ахир у келиб қолмаганда, ким билсин,
зўравонлар Сурияни ўлдириб кетишлари ҳам мумкин эди-да.

Ўшанда Сурия катта йўл сари йш^илиб-суриниб чопиб борар-
кан, халоскори ҳақида ташвишланиб ўйлаган, «У жасадларни
қаерга яширади, машинани-чи, ишқилиб, қўлга тушиб қолмас-
микан?» дея хавотирланган. Машинани ҳам, жасадларни ҳам
чуқур жарга ташлаб юборгандир-да...

Орадан анча вақт ўтгач, бир куни кўчада худди ўша «Жигу-
ли»га ўхшаш бир машинани кўрди. Рулда ўтирган йигит з^ам
ўша... уни зўрлаганлардан бирига ўхшади. Кўзига ишонмади.
Э, йўғ-е, менга шундай кўринди. Улар ўлгаи-ку, деб ўйлади. Бу-
гунги тушида эса...

Ўша уч йигит «халоскор»нингёнида турншар, тиржайишиб:
- Хўш, қалай, Сурияхон, қалб жароҳатлари битиб кетдн\га?-
деб сўрашармиш.
Кўнгилсиз воқеалар кўпинча тушда аён бўлади, деганлари
тўғри экан. Сурия ишга келиб, шумхабар эшитди. Қақвахона

хўжайини 1^амали6ди. Ю раги шувиллаб кетди. «Ҳалиги ишлар

?^ам очилса... тайин мени ;^ам тортади. Энди ўлдим».

Хавотири бекорга эмас экан. Эртасига уни тфговга ча19ф1Ш1ди.

- Мснинг исм-шарифим - Арслон Ҳакимов, -деди терговчи

ўзини таништириб. - Сизни... Ҳозирча гуво:^ тарш^асида чақир-

тирдик. Бошлиғингиз ўз ра1^ибини 1^отил ёллаб ўлдиргзпликда

ай блан м о!^. Унинг айтишича, ёлланма қотилни сиз топган экан-

сиз. Агар шу гап рост бўлса, сизни гувоҳ эмас, шерик сифатида

айблашимлзга тўғри келади. Лекин очиғини айтсам... бу гапга

сираям ишонгим келмайди. Сиз ёш, чиройли бир жувон...

Сурия индамай сир бой бермай ўтирар, бироқ ич-ичидан тўки-

либ борарди. А гар мабодо терговчи бош даноқ дў1{-пўписа қил-

ганида Сурия сал дадиллашиб, ўзини ҳимоя этган, ?^еч гапдан

хабарим йўқ, деб турган бўларди. Ҳакимов эса аксинча, ишон-

майман, деб турибди. Бу гап Сурияга ғалати таъсир қилди. Худ-

ди гипноз қилингандек ҳис этди ўзини.

- Ўзим ҳам... ишонгим келмайди - деди у дабдурустдаи. -

Лекин ўша цотилни чиндан ҳам мен топганман...

- Қандай қшшб? - ;^айрат билан тикидци терговчи унга. -Бўли-

ши мумкин эмас. Сиз алаҳсираётганингиэйўқмк, мабодо?

Гшшоз давом этмоқда эди. Суриянинг тили бурро бўлиб кетди.

- Ҳа, мен топганман. Тўғрироғи, унинг ўзи... агар бирон ёмон

одамни жазолаш керак бўлса, ёрдам бераман, деганди. Хўжай-

инни рэкетчи-зўравонлар пул талаб қилиб... икки марта калтак-

лашгандан сўнг... айтгандим.

- У билан какдай танишгансиз?

Сурия ўзининг зўрланиши билан боғл1п< во1^еани батафсил

айтиб берди. Шуцда терговчи бирдан хомуш тортиб, ўйланиб

колди.

Кейин кулиб юборди:

- Ўша уч йигитни отиб ташлади, дейсизми? - Э, {^ойил. Бир

ўзи-я? Д арвоқе, узр... Сизни зўрлаш дан олдин уриб, ^цгшингиз-

дан кетказишганмиди?

-Ҳ а.

- Ҳушингизга келганингиэда уч зўравон ўқ еб, чўз1шиб ётган-

мцди?

-Ҳ а. ,

- Уларнииг ўқ еганини аниц кўрдашгизия?

Сурия иккилаиди.

37

- Мен ўқ товушидан ҳушимга келдим. Кейин қарасам улар

чўзилиб ётишибди. Бу эса тўппоичани менинг бошимга тираб ту-

рибди. <

- Тушунарли, - деди терговчи. Сизни лақиллатишган. Ўша-

нинг ўзи биринчи бўлиб зўрлаган сизни. Кейин ўзини «халоокор»

қилиб кўрсатган.

Шериклари эса ўзларини ўқ еб, ўлиб ётганга солишган.

- Вой... Ш ошманг-шошманг... Мен кейинроқ... уларнинг

бйрини машина ;^айдаб юрганини кўргандек бўлгандим...

- Ўша за;^оти милицияга мурожаат қилиш керак эди, содда

хоним, - деди терговчи. - сизни қаранг-у. Сиз бўлса уларга

шериклик қилиб юрибсиз...

Сурия йиғлади.

- Энди мени қамайсидаш? - деб сўради.

- Йўқ, - деди терговчи. - Сизни ^озирча вағдтшча ушлаб

турамиз. Чунки ўша «халоскор»ингизни қўлга туширишимиз

керак. Энди айтинг-чи, ушшг қиёфасини аниқ кўрганмисиз?

- Йўқ. Ҳарчанд ;^аракат 1(илдим-у, кўролмадим.

- Бирон бир белгиси эсишиэда қолганми?

- Йўқ. Фақат... «Мен фотографмаи, менга сурат буюртма

бериш- ;^ақида гапиргин)», деб парол ўргатганди. Меи ўшанда

чиндан ;^ам сураткашмикан, деб ўйлаганман.

- Яхши. Яна?

- Бошқа... Ҳеч нарса. У доим сешанба кунлари ^ф пнроқ

қиларди, кейинги икки ;^афтада қилмади.

Сўрияхонимнинг сўроғини шу ерда тўхтатиб турамиз. Бунинг

сабабини англаб тургандирсиз? Сиз Сурвяховнннг «фотограф»

ҳақидаги гапини ўқиган заҳоти Абди Самадовни кўз одднга ксл-

тирган ва «Во;^, ёлланма қотил ўша экан-да», деган хавпга бор-

ган бўлсангиз ажаб эмас. Ш у сабабли ](ам сиздан хулоса ч т ^ -

ришга андак шошипмаспикни иптимос қнвгаа ҳоада, Абди ;у1ко-

ясини давом эттирамиз. Ажабмаски, шу асяода аичагнна савол-

ларга ойдинлик кирса. Арслон Ҳакимов ва Сурияхон ўртасвдаги

мулоқот-сўроқнинг тафсилотинн эса салгина орқага қовдирамиз.

Демак, яна Абдивой билан учрашамиз.

38

8

Абди ўша 01Ш0Мтуни бипан ухлолмай чишш. Онасининг мунг-

ли ?^икояси қуло191ари остида такрор-такрор жаранглар, Абди

кўксига найза санчилгавдек санчиб кстар, «о?^» тортиб юборар,

занжирбанд шер каби ўзини тўрт томонга урар, гоҳ йиғлар, гоз^

кулар, год{ғазаб билан: «Сеними аблах, шошмай тургин, қийма-

1{ийма 1^илмасамми, шу қўлларим билан», дея ич-ичндан ;^ай191-

риб юборар эди.

Ҳаммаси хиргойидан бошланди. Дўкондаги 1^роқчилик, ота-

сининг ўлими туфайли ноҳақ 1^амалиб, ўксиниб чиҳқан Абди бо-

шини кайга уришни билмай юрарди ўша кезлар. Ўқиш ҳақидаги

орзулар :^ам саробга айланган. Нимадир қилиш керак. Лекин

нималигини Абди билмайди...

Бир куни қишлоюшнг отарчи йигитпари Абдини «Микрофон-

'галик қиласан», деб олиб кетишди. Тўйда нима бўлдию Абди:

«Мен з^ам битта ашула айтсам...» деди. «Майли, айт», деди отар-

чилар «уста» сп. Абдя айтди. Ёмон ч ш ^ад и .

сен бола... зўр айтдинг-ку. Қонингда борми, дейма-

нов, - деди «уста». Абди бу гага^ аҳамият бермади. Эртасига

қишлоқ клубида кино кўришаётганда ўрто^^^ари ҳицц киносида-

ги бош қа^^рамонни унга ўхшатишди.

- Қ ара, сенга к^йиб қўйгандек ўхшаркан. Агар сен ҳам ар-

тист бўлсанг, мана шуна^^а киноларда ўйнайсан...

«Чиндан ҳам артист бўлсам-чи», деб ўйлади Абди. Овозим

ҳам бор экан. Рубоб, торчертишни сал-пал биламан. Ш еърлза-

ман...

Дарвоқе ўрни келиб қодди, айтайлик, Абди болаликдан ях-

пгагина хиргойи 1(ил11б юрарди. Ҳ атто онасидан сўроқсиз, бир

икки ой мусш^а тўгарагига <(атнаб «До-ре-ми-фа-соль-ля-си» ни

ҳам ўргаяиб олганди. Онаси билиб қолгач, тиш тарноғи билан

қарши турди. _

- Мени онам, десанг, йиғиштир бу тинғир-тинғирни, болам, -

деди кескин.

- Нега она, ахир... ашула айтсам, тўйларда кўп пул топиб,

сизга олиб келиб берсам... яхши эмасми?

- М ен ССЮ1НГартист бўлишингни истамайман, - деди онаси. -

Сен спорт билан хомаганингча шуғуллан. Полвон йипгг бўлиб

ўс!..

39

Ўшанда у онаси билан тортишиб ўтирмай. спортга ўтиб кет-
ганди. Лекин санъатга, мусиқага ҳавасини ҳам буткул унутма-
ган. Армияда чоғи машқ қилиб, анча қўли келишиб ҳам қолди.
Бир сўз билан айтганда Абди ҳам спортчи, ҳам санъаткор, ҳам
шоир бўлгудек бир серқирра йигитга айланаётганди.

Онаси унинг тўйда ашула айтганини эшитиб, яна ўша ўн йил
олдашги гатш и такрорлади.

- Архистликда бало борми, эркакча иш қилсанг-чи, болам, -
деди ошкора қаҳр билан. Бу гал Абдига астойдил малол келди.

- Оиа, нега унақа дейсиз? Артистлик ҳам эркакча касб-ку.
Ахир нега бунча аристни ёмон кўрасиз-а? Ёки сизнгаг артист қав-
мида бирор қасдингиз борми?..

- Бор! - деди кут1шмаганда онаси. - Қасдим бор.
- Нима? Қанақа қасд? - деб сўради қўрқа-писа Абди.
Онаси бир зум жим қолди. Кейин оғир хўрсиниб, гап бош-
лади.
- Майли, ўғлим, сен катта бўлиб қолдинг. Ҳамма нарсага
аюшнг етади. Энди айтсам бўлар. Бор ҳақиқатш! қачондир били-
шинг керак. Сенинг асл отанг артист бўлган. Мени «Севаман,
сенсиз яшолмайман, сенга уйланаман», деб алдаб, бола бўлгач,
«Бола мендан эмас», деб туҳмат қилиб қочган. Бунинг устига
номардпик қилиб, бошқа бир дўстига қўшмоқчи бўлган. Хуллас
ўша-ўша артист, деса жоним ҳапқумимга келади...
Абди қотиб қолди. Демак, демак, шўрлик онаси шунинг учун
ҳам Самад букрига теккан экан-да?!
- Яхшиям бахтишта Самад оташ" бор экан, - деди онаси унинг
фикрини ўқигандек. - Қорнимда бола билан обрўйимни тўкмай
никоҳлаб олган. Шунинг учун унинг ҳамма инжиқликларига,
уриш-сўкишларига чидаб келдим.
- Ким ўша номард, она, айтинг? - деди ғазаб б1шан. - Ўша-
ни ўлдираман.
Онаси унга ғалати қаради. Бу қарашда ҳайрат ҳам, ғурур ва
қониқиш ҳам ва яна аллақандай туйғулар бор эди.
- Отанг-ку, болам, қўлинг борадими?
- Қанақасига отам бўлади. «Бола меники эмас», деб сизни
бсҳурмат этган, ҳақорат қилиб, камситган бўлса...
- Майли, мен Худога солганман. Сен унга қўл кўтармасли-
гинг керак. Мени бахтсиз қилгани етмагандай, се тш г ҳам ум-
ринг шу нобакор туфайли поймол бўлмас1ш.

40

- У ёғи билан ишингнз бўлмасин. Ф ақат менга унинг номини,
манзилини айгинг.

- Ўзингни бос, болам! Ўзингни бос! Ҳайвон бўлсаям, ўша се-
нинг отанг. Падаркуш бўлма!

- Айтинг, айтаверинг, уни ўлдириб, бекордан-бекор қўлини
булғайдиган, бекорга 1^малиб кетадиган а;(моц йўҳ. Шунчаки
кўзига 1^арамо1(чиман, кўзига! Айтинг!

- Унга бирон зиён-за^^мат етказмайман, деб қасам ич, бо-
лам! Қасам ич!

- Нима деб ичай?
- Онам ўлсин, агар отамга қўл кўтарсам, - деб айт.
- Майли...
- Айт, айт... Онам ўлсин, де.
- Йўқ. Ўзим... Тнл тортмай ўлай, агар сизга берган сўзим-
нинг устидан ч т ^ а с а м . Энди айтинг.
- У ша^^арда вилоят мусиқали драма театрида ишлайди. -
Исми - Камронбек Валиев.
Абди эртасигаёқ театрга йўл олди. Йўлда унинг кўнглидан
қандай туйғулар кечганнни сўзлаб ўтирмаймиз. Дафъатан ту-
ғилган нафрат, онасига берган ваъдасидан сўнг аламли ўкинчга
айланди. Ўкиниш баробарида, томирнпаги қон барибир ўша одам-
ш гагқониэмасми, аллаҳандай <^и1^иш ?^амт1айдобўдди: «Қан-
дай одам экан, менинг отам?» «Артист экан-да. Камрон Валиев,
бунақа артистнн у эшлтмагандн. Унчалик маш^^ур бўлолмапти-
да. Номардлнги учун Худо жазолаган бўлса керак...»
Камрон Валневни топиш қшЪга бўлмадн. Дарвоза ёнида театр
қоровули билан г^арта ўйнаб ўтнрган 1{орамағиз одам ўша экан.
Оғзида носвой. «Ваалейкум ашшалом», деганндан билиндн.
- Сизда бир оғиз гаш ш бор эди. Таш1(арига чиҳайлик, - деди
Абдн. Валиев Го1нагини бузмасдан ўйинни даво.м эггирди.
- Гапиравер, болакай, тўйингга ашулачи керакми? - деди
Абдининг юзига \ам 1^рамасдан. Абди тушуцдики, бу одам
тўйларда оту>ч1шик 1^шшб кун кечиради. Ш унингучун з^ам маш-
бўлолмаган.
- Б о ш ^ жнддий гап. Илгимос, тсзро!^ чиқинг, мен сизни таш-
қарвда кутибтураман,-двди Абди мумкин 1^адар юмшо^ушк билан.
- Ҳознр-;^озир, - деди Валиев. Абди ташқарига чиқиб, шаҳар
марказий истиро^^ат боғи томон юрди. Боғ театр дарвозасининг
шуцдо1(19гаа рўпарасида эди.

41

Валиев беш да^^ю^алардая кейин ч ш ^ кедди- Бу орада Абди
анча |{изнш11б, асабийлаш иб улгургаи эди. Ш у бонс гапини
шартакилик билан бошлади.

- Мен... Сиз бир пайтлар алдаб... ташлаб кстган бнр 1ро-
нинг ўғлиман... Исмим Абди.

Валиев ^(ушёртортди. Қўр|;ди. Афтндан у 1^чондир мана шун-
дай у^фашув бўлишини бнлган ва кутиб юрган. Тайёргарлик ?^ам
кўрган.

-С е н у к а , адашяпсан. Мен :^еч |;ана1и ҳнзниалдаган эмасман.
Абдининг ғазаби 1{ўзндн.
-Ҳ е ч бўлмаса эқди, орадан шунча ва1^ўтгацдан кейин ёлғон
гапирмасангиз бўларди. Мея снзнинг ўғлннгизман-ку. Буни ўзии-
п п яхши билсаигиз керак.
- Йўқ-йўҳ. Такрор айтаман, ука, сен адашаяпсан. Тўғри,
сшшшда шўхликлар бўлган... Лекин Худо менга фарзацд берма-
ли. Ш у боис Я1{ицда учинчи хотиним бнлан )^ам ажралишдим.
Абди дафъатан ўз боласини тан олмагани учун Худо бош1(а
фарзанд бермаган, деб ўйладн. Бахтсиз одам. Бунинг нимаси
билан пачакилашаман. Самад букридан ;^еч 1^анака фарқи йўғ-
у. Йўқ. Самад букрининг бундан фарқи бор. Самад букрининг
бундан ўлиги ҳам ортиқ. Бу - бнр тараша-ку. «Ўғлингизман»,
деганимда з^ам «қилт» этмади-я. Ҳолбуки, ўғли эканимнн ях»пи
билиб, сезиб турибди. Самад б>тсри эса менииг^^а^рошн отам. У -
улуғ, мард, кўркам одам. Эссиз... кадрш ^ етолмадим.
- Келинг, эркакча гаплашайлик... Агар ўлингизни эркак, деб
хисобласангиз, - деди Абди ғижиниб. Шу тодда унинг авзойи-
ни кўргая одам кеча армияни битказиб келган ўн 1ў1дао яшар
йнгит, деб ўйламасди. Ўзи аслцда я^ам Абди ёш ш^ нисбатан анча
катта кўр1гаар, билмаган одам уни йигирма бешларга кприб »^ол-
ган, дея тахмин 1^илиши мумкин эди.
- Эркакча бўлса, майли, эркакча гаплаогамиз, - деди бнроз
аччиғи чи1{1^н Валнев. - Хўш, нимани гаплашамиз?
- Сиз менга ростини айтинг. Онам билан... ораларннгизда
бўлган во1(са...
- Майли, ростини айтсам-айтай. Онангни таииганман. Ашу-
лачи йнпгтпарнинг ошиғи кўп бўлади. Онант'билан ҳам б |ф тўцда
таншпган эдик. Ўзи «Учрашайлик», деб таклиф 1{ндд11. Бнр мар-
тами, нкки мартами учрашганмнз. Бўлган гап шу. Орадан беш-
олти ой ўтгач, дабдурустдан келнб: «Сиздан бола бўлиб қоддн»,

42

деди. Мсн ишоямадим. Ишонолмадим. Тушун, ука, сен 1^аш1
ёшсан. Ва1(ти келиб бнлиб оласан ҳаммаснни. Мсн унга < (Х о:^-
санг, дўхтирга олиб бориб тепш фтираман, агар бола мсндан
экани исботланса, уйланамаю», деганман. Ўзи кўнмади. Араз-
лаб кетиб 1^олди. Ксйин эшитсам, бир кнвалидга тсгнб олибди.
Сен хафа бўлма, сенда айб йўқ. Онанг ёшлигқда сал саддаро!^,
кўнгнлчанро1( бўлган, шскилли...

- Бу нима дсгаииигиз?..
- Мсндан бош1(алар билан ;^ам... учраш ган, шскилли. Чунки
мендан бола бўлнши мумкин эмасди. Мснга дўхтирлар айтган.
Справкам бор. М ана, кейин з^ам бола бўлмади-ку... Хуллас, ука,
сгн отангни боап ^ жойдан изла. Онангга айг, менга бскорга спиш-
масдан, п ш н л а б ўйлаб кўрсин...
Чиндан з^ам бу Самад букрининг харом тукига арзнмай-
д н .С ам ад б у к р и -м а р д . Чинакам эркак у. Мсн бўлсам уни «ога>»
дсйип1га орланиб юрибман...»
- Ўша справка ^^ознр ёнингизда эмасмн? - дсб сўради Абди
ғазабини босиб. Эндн у Валисвдан нафратланмай 1(ўйганди. Бу
кимса унда энди жнрканнш уйғотдн.
- Ннма эди? Уйда турибди. Ксрак бўлса... олнб келиб кўрса-
таман ука. Мен... Мсн ишни пухта 1(иладиган одамман. Справ-
кани кўрсатиш ксрак бўлса, любой жойда кўрсатаман, - д ел и
1шада дадиллаш иб Валисв.
- К етиш та ти1{, ўша справкангни, - деди Абди нопи^он так-
рор 1(уйнлнб кслган ғазаб таъсярида «сенж зфаб. - Эй, ;^айвон!
- Ҳой ука! Оғзингга ҳараб гапиргин!
- 1&ЙИН оғзиш та тш^! Ҳс, ифлос! - деди Абди. - Сени... Сенда-
каларни ўша носвой саситган оғзингдан отиш, кейин... Ксйшг...
Тумшуғннгдан осиш ксрак.
- Дунё бесўров эмас, ука. Ўзннгни бос. Қонун бор. Қоида
бор. А гар гапимга ишонмасанг, қонуннй 1 ш и б судга бер...
-Т у п у р д и м . Сенга ^^ам, 1^онун-1(оцаангга ; ^ . . .
Абди кескин буртлнб йўлига кетди. Йўл-йўлакай «Чицдан ҳам
опам артнст бўлма, дсб тўғри айтган экан», деб ўйлади. Энди
унинг наинки артист, наинки шоир, балки ;^еч ким бўлгиси кел-
масди. Аксинча, ниманцдир бузгиси, ю ернидир вайрон 1(иш1ки,
■ий бир им оратга ўт 1^йгисн кслардн. А гар онасига 1^самсд эт-
маганцда, ;^оз»ф бу одамни сира иккилаимасдан бўғиб ўлдирган
бўларди.

43

Беш-ўн кун каловланиб юргач, таваккал деб жисмоний тар-
бия институтига ;цпкжат топширди. Киролмади. Бу орада За-
рифа бнлан икки марта учрашиб, кўнглинн бнлмо1{чи бўлди.
Абдинннг «саргузаштжларидан хабардор бўлса керак, Зарифа
унга рўйхушлик бермади.

- Сизни акамдек ҳурмат қиламан. Лекин мен бошҳа бнр йи-
гнтга ваъда берганман. Хафа бўлманг...

Абдн «Ахнр мени севгандинг, хат ;^ам ёзгандинг-ку», демо!^-
чи бўлди, дея олмади. Д егақда ;^ам Зарифа «У болаликдаги бир
;^авас бўлган-да», дерди. Аслида сабаби бош1^а. Зарифа уни ўзига
тенг кўрмаяпти. Зарифа кибрли бўлибди. Акаси Арслон - кам-
тар, оддий йигит. Лекин Зарифа... Майли, нима ?(амдерди?! «Суй-
маганга суйкалма», деган. Бу борада зўравонлик кетмайди. Қола-
верса, у дўсти Арслоннинг синглнсига зўравонлик 1р010лмайди.
Ахир «Сизни акамдек ҳурмат қиламан», деяпти-ку...

Ёз охирида Россияга бориб, мардикорчилшс !^ипиб юрадиган
йигитларга 1^шилиб, Самарага жўнаб кетди. Кетиш олдидан
Арслонни қидириб, ;ут{у1д11унослик инсгитутига борди. «Кетяп-
ман», деди. Зарифа билан ораларида бўпган гашш унга очиқ айт-
ди.

- Сен ундан хафа бўлма, Абди, - дсди Арслон синглнсининг
ёнини олиб. - У шундай бир ^олатга тушган, «р^сқаси... Бунинг
сабаби бор. Вақти келганида айтаман. Ҳозирча...

Абди «Ғ1има гап, нима сабаб?» деб сўрш ади. Шусиз ;^ам унинг
ичи бўм-бўш, кўнгли қоп-қора эди...

Шу тахлит Абди Россияга кетди. У ерда кўп оғир савдоларни
бошидан ўтказди. Жиноятчилар тўдасига аралапши, қамоққа
тушди... Буларнингх.аммаси ҳал^ида кейинги бобларда унингўзи-
дан эшитамиз. Ҳозир эса ваъдамизга биноан Арслон Ҳакимов ва
Сурияхон мулоқотн асосида ойдинлашган во1^еалар баёнига қай-
тайлик.

Ш аҳарнинг қуюқ дарахтзорлардан иборат чекка ва хнлват
мавзеси. «Тақдир та^^озоси» деган ғалати ном бнлан аталмнш
пастқамгина қа;^вахона. С оаттуиги 22 дан ошган. Европача ру-
сумда безатилган залда майин мусиқа янграб турнбдн. Одам гав-
жум. Чеккадаги алоҳида бўлмалардан бнрвда ёлғнз ўтнрнб, та-

44

мадди {^шаёттан ўттиз ёшлардаги 1^орамағиз, узун бўйли, сочла-
ри калта 1(ирқилган аёл ёнига {^р^дхардаги малларанг бир одам
келиб ўтирди. Бош ирғаб салом берди. Чўнтагидан «Оливер
Твист» сигаретасини ч т ^ р и б тутатди. Аёл унинг юзига бепарво
назар ташлаб, саломига 1^ру1{191на жавоб берди. Кейин:

- Бу жой банд, мен ўртоқларимни кута5шман, - деди.
- Ўртоқларингиз мен орқали салом йўллашди, - деди малла
одам. Чамаси бу - пароль эди.
Аёл хотиржам тортиб:
- Саломат бўлишсин, - деб 1^йди ва малланинг юзига савол
назари билан қаради.
- Бир ҳурматли кишининг оилавий суратига буюртма бермоқ-
чи эдик.
- Биз оилавий суратларга буюртма олмаймиз.
- Йў1^-йў1{! Оилавий эмас. Ш унчаки, бир эркак ва бир аёл.
Улар эр-хотин эмас. Хушторлар.
- Хотинларнинг суратларини ҳам ишламаймиз, - деди аа:
малланииг стол устида ётган «Оливер Твист» сигаретаси қути-
сидан бир дона сигарет олиб, айлантириб, томоша қидди. Кейин
тутатмасдан эзғилаб, кулдонга ташлади.
- Бу - истисно тариқасида. Аёл суратига эркакникидан уч
баравар кўп ҳақ тўлаймиз. Кейин у аёл... Хуллас, йўқ, деманг.
- Мен гаплашиб кўришим керак, - деди аёл иккиланиб.
- Агар келишсак... Мен хизмат ^ақининг ярмисини ҳозироқ
бериб кетмо1^чи эдим. Эллик минг доллар ҳазилакам пул эмас...
- Ҳар бирига эллик мингдан, - деди аёл.
- Яхши, - деди малла одам ўйлаб ўтирмасдан. Ярми ;^озир,
ярми буюртма бажарилгандан сўнг.
- Келиш дик. Пулни стол устига, 1{ўл артгичнинг тасига
қўйинг. Буюртма бажарилгач, пулнинг қол^ан 1^исмини хориж-
га биз айтган ;^исоб ра1^амига таш лаб берасиз. Огот^лантириб
уўяй. А ;^ бузиладиган ёки биз томонга, из йўцотиш ма1{садида
тазушд цилинадигаи бўлса - масалани матбуот оркали ошкор
1^ит1б ю б о р ам т .
-Х отирж ам бўлинг. Биз номардлардан эмасмиз. Малла одам
1^оғозга ўралган пулни аёл айтган тарзда қўл артгич тапитр бе-
юггди.
- Ғао1, манзил ва суратни олиш мумкин бўлган вақтлар кўрса-
тилган 1{оғоз }^ам пулнинг орасцда...

45

- Яхши. Хайр, - деди аёл малладан кўзини узиб, тсварак-ат-

рофни шошмасдан кузатди. Малла туриб кеттач, оғиз артган

киши бўлиб, қоғозга ўроғлик пулни чақ1{онлик билан сумкаси-

га солди. Таш1^арига чиқди. Уриниброқ 1^олган «Жигули» маши-

'насига ўтириб, шаҳарнингнариги четига - кунчиқар томонига

жўнаб кетди.

Ярим соатдан сўнг аёл «Тун қўшиғи» номли яна бир қаҳвахо-

на олдида тўхтади. Бир неча сониядан сўнг тун қўйнидан чиқиб

келган ўттиз-ўтгиз беш ёшли бир йигит аёл ўтирган машинанинг

орқа эшигини очиб, бош су1;ди.

- Қалай? - деб сўради.

- Ҳаммаси жойида, - деди аёл қоғоз ўрамини йигитга узатар

экан.

- Ҳаққингни олдннгми?- деб сўради йигит.

- Ҳа, олдим. Ҳар галгидек. Ўн фоиз. Лекин бу сафар бошқа-

чаро!^. Буюртмада икки киши, аёли бор...

- Мен сенга айтганман-ку, аёлларга буюртма олма, деб!

- Пули икки баравар! Кейин ўша аёл арзиркан сурапши иш-

лашга. ,

- Бўпти. Давоми... ^

- Қўнғироқ 1 ^ар сан , буюртма тайёр бўлгач, келишамиз.

-Бўпти.

Йигит шундай деди-да, эшикни тарақлатиб ёпиб, яна тун

қўйнига сингиб кетди. Аёл ҳар галгидек бу сафар ҳам йигит-

нинг башарасини аниқ кўриш ва эслаб қолишга тиришди. Аммо

яна бунинг уддасидан чи1^олмади. «Ю зи борми бунинг ўзи?»,

деб ўйлади. Кейин; «Э, менга нима фарқи бор», деб қўл силта-

ди. Ҳолбуки...

Ҳолбуки, 32 ёшли Сурия исмли бу аёл нуқул тун !^йнидан

чиқиб, тун 1 ^ н и га яширинувчи ана шу сирли, 1^рқинчли бу йи-

гитни Я1^ицдан танишни, у билан суз^батлашишни, дардпашишни

жуда-жуда истар ва бунинг анчайин узундан-узоқ тас^илотга эга

муб;^ам ва даҳш атли бир сабаби бор эди...

Бу во1^еага бир неча йиллар бўлган. Сурия ўшанда мана шу -

«Тун цўшиғи» 1^аҳвахонасида официант бўлиб ишлар эди. Са-

ҳарга яқин ишни тугатиб, уйга қайтиш учун кўчага чи1ухи. Дуч

келган биринчи машинага қўл кўтарди.

«Жигули»да уч йигит. Иккиси олдинда, бири ор1^ада. Сурия

уларни маст, деб ўйлади. «Йўқ, бормайман, кетаверинглар»,

• 46

деди. Йягитлар: «Қўрқманг, яхши қиз, айтган жойингизга эл-
тиб қўямиз, ўтиринг», деб қисташди. Сурия таваккал қилиб, ма-
шинага минди. «Ж игули» у айтган томонга эмас, ша^^ар чети-
даги жарлик сари бораётганини кўриб, адашганини тушунди.
«Қиз боламан, етимман, ра;^м 1^илинглар, 1^ари онам бор», деб
ялинди. Й и ги тлар 1^улоқ солиш мади. Т ўқай зор ичида уни
зўрлашди. Сурия ҳушидан кетиб қодои. Бир маз^ал 1^рсиллаган
овоздан ўзига келиб кўзини очди. Очди-ю, даҳшатдан 1^тиб
қолди. Тепасида бир кўланка унга тўшюнча тираб турарди. Жон
ҳолатда ингранди:

- Игггимос, ўлдирмаиг!
Кўланка уни қўлидан тортиб турғазди.
- Кийиниб ол, - деди тескари қараб.
Сурия кийиниш асносида теварагига қараб, 1^ичқириб юбора-
ёзди. Ҳалиги уч йигит уч жойда қонга беланиб, чўзилиб ётарди.
Афтидан, бояги кўланка уларни отган ва Сурияни ҳам ўшаларга
шерик, деб ўйлаган. Беҳуш бўлгани учун аяган.
- Нима бўлди? - деб сўради у ёз ;^авоси бўлишига қарамай
совуқ қотиб, тишлари тақиллаб.
- Буни аввал сендан сўраш керак, - деди йигит. Шунда Су-
рия ўзига келиб, йиғлаб юборди.
- Улар мени... зўрлашди...
- Шунинг учун мен уларни жазоладим, - деди йигит. - Агар
уларга қўшилиб ўлиб кетишни истамасанг, бу воқеани ҳеч қачон,
ҳеч кимга айтма. Тушундингми?
- Тушундим, - деди Сурия.
- Хайр, - деди йигит. - Ша^^аргача ўзинг бир амаллаб етиб
оларсан. Тонг ёришиб қолди.
- Сиз менинг халоскоримсиз. Ақалли кимлигингизни айтиб
кетинг, - деди Сурия.
- Ҳожати йўқ, - деди йигит.
- Бўлмаса... менинг телефонимни олинг, ҳар э^^тимолга қар-
ши, - деди Сурия. - Телефон қиларсиз.
- Майли, - деди йигит ва у узатган ташрифномани чўнтаги-
га солиб, бурилиб кетди. Сурия унинг че;^расини қоронғида
илғаб ололмай қодди.
Шу-шу Сурия халоскор йигитни учратмади. Уни ўқтин-ўқпш
эслар, «Ўшанда у қаердан пайдо бўлган, нега барвақтроқ кел-
маган, эҳтимол унинг бояги йигитларда"қасди бўлгандир?!» деб

47

ўйлар, уни ўзича соғинар, бир учрашсам, еякасига бош^^ўйсам,
деб орзуланар ҳам эди.

Кунлардан бир куни Сурия тумов бўлиб, ишга бормай, уйида
ётган эди. Телефон жиринглади. Гўшакни олган Суриянинг юра-
ги ҳаприқиб кетди. Ўша йигитнинг овози эди.

- Бугун саҳар ишдан қайтаётганингда бекатда телсфон-авто-
мат ёнида кутиб тур...

Сурия «Хўп» дейишга ҳам улгурмай овоз ўчди. Сурия уч-
раш увни го;^ қувониб, гоҳ аразл и ҳаяж он ичра алам ланиб,
бетоқат кутди. Бироқ учрашув яна совуқ, ёқимсиз кечди. Су-
риядаги бояги 1^увонч ва ҳаяж он ўрнини яна қўр<^ув эгалла-
ди. Алам қиладигани йигит қоронғи бўлсаям нуқул аланг-
лаб, тескари қараб гапирар, шу боис Сурия унинг юзини кўрол-
масди.

- Агар кимдир сени, ё яқин дўстларингни хафа 1^илса айт, жа-
зосини бераман... Текинга эмас, албатта...

- Сизни қандай топаман, - деяи Сурия бироз ўйланиб тургач.
- Ҳар ҳафта белгиланган вақтда қўнғироқ қиламан. Сен уйда
пайтингда. Маъқулми? Сен қайси кунлар уйда бўласан?
- Сешанба, пайшанба кунлари.
- Яхши. Демак, тушундинг-а?
- Ҳа, - деди Сурия гарчацд тайинли бир нарсани тушунмаган
бўлса ^^ам. Йигит хайрлашиб ғойиб бўлди. Сурия эртасига ишга
чиқиб, 1^аҳвахона хўжайини кимлардир томонидан қаттиқ кал-
такланиб кетилганини эшитди. У бир ^афтадан сўнг ишга чиқ-
кач, ;(ол сўрагани кирди-ю, хўжайииининг 1{орайган қово^^^ари-
ни кўриб, беихтиёр йигитнинг гапини эслади. Хўжайинига азба-
ройи раҳми келди. У Сурияга яхши ҳақ тўлар, гоҳнда ҳимматига
1^араб, совға-салом ҳам қилиб турар эди. Қис1^аси, ўрталарида
анчайин Я1{ин муносабат шаклланганди. Ш у тарш^а, ачиниш ас-
носнда меҳри ийди.
- Ўша ғанимларингизни жазолайдиган бир одам бор, - деди
паст овозда.
- Ким экан? - деди хўжайин бепарво оҳангда.
- Бир одам. Ҳақини тўласангиз... тинчитади, - деди Сурия ва
кўрсаткич бармоғини тўппончага ўхшатиб, чеккасига тираб
кўрсатди. Хўжайиннинг кўзи хонасидан чиққудай бўдди.
- Э-э, калланг борми? Нима деяпсан? Унақа одамларни яқин-
лаштирма! Миянгдан чиқариб ташла! Тушунарлими?..

Сурия индамай чшу^б кетди. Хўжайин икки ҳафтадан сўнг яна
калтакланиб, шифохонада бир ой ётиб чиққач, ўзи Сурияни ча-
кириб, бояги мавзуда шивирлаб гап очди:

- Ҳалиги «жазоловчи» ҳалиям борми? - деб сўради. Сурия
бош ирғади.

- Айт, ўшанга, бир юшоиш жазолаш керак. Ҳаққини бераман...
Йигит одатдагидек сешанба куни телефон қилди. Сурия «бу-
юртма»дан гап очди. Йигит гапини кесди.
-Т елеф он да буна1^а гаплар айтилмайди. Эртага ишдан қай-
тар чоғинг учрашамиз.
- Мен машина олганман. «Жигули», - деди Сурия.
- Биламан. Бекатдан нарироқда, чеккада машинани тўхта-
тиб, кутиб тур.
- Хўп бўлади!..
Машинанинг орқа эшиги худди бугунги сингари тўсатдан
041цши. Йигит катгакон кўзойнак та>9^ани учун юзи деярли кўрии-
мас. қоронғида Сурия фа^^ат унинг мўйлови борлигини илғади.
«Балким ясамадир>», деб ўйлади.
- Мен фотографман. Портрет ишлатмоқчи бўлсаларинг, ки-
чик бир расмни маизили ха1^идаги маълумот билан қўшиб тайёр-
лаб беришларинг керак. Хизмат ҳақи йигирма м>шг. Ўни олдин.
Ўии кейин. Ш арт маък^л бўлса, эртага шу ерда учрашамиз.
Йигит эшикни ёпиб кетди. Эртасига келиб, Суриядан қоғоз
ўрамини олар экан, яна бир марта ого;у1антирди.
- Мен .^а^^шда бирон кишига, бирон маълумот берсанг... Соғ
1^ймайман. Буюртмани фа1^ат ишончли одамлардан олиш ке-
рак. Сенга хизмат хақидан ўн фоиз тўлайман. Розимисан?
-Розиман.
Шу тахлит Сурия ва нотаниш қасоскор йигит шериклипшаги
муд^^иш ш иркат қарор топди. Ўшанда хўжайиннинг «буюртма-
си» бажарилгач, Суриянииг қаҳвахонадаги мавқеи кескин ошиб
кетди. Эиди у оддий офиш«ант эмас, зал мудираси бўлди, маоши,
бошли!^ бошка «хизматлари» эвазига тўлайдиган мукофот миқ-
дори ;^ам кўпайди. Хўжайин уни аввалгидан ;^ам яхши кўрар ва
шу билан бирга ундан ўлгудай қўр1^арди. Ш у боис уига шил1шм-
лик қилмай к^йди. Бир гал Сурия ўзи ҳиммат қилганида, охиста
бағрига босар экан, авайлаб сўради:
- Жонпм, айт-чи, ўша танишларинг кимлар? Мен ҳам таниш-
сам бўладими?

49