@BOOKS_KITOB QORA QASR ASIRASI 2-KITOB

- Ҳеч 1^ачон бу )^а1у1а гап очманг, - деди Сурия кескин оҳанг-
да, - акс ҳодца, улар мени ҳам, сизни ҳам йўқ қилиб юборишади.

- Сен нима бадо, мафияга аъзомисан?
- Қўйинг, буна]^а гапларни...
Хўжайин бу ҳа1у1а бошқа суриштирмади. Яна икки марта
«буюртма» берди, холос. «Буюртма»лар муваффақиятли бажа-
рилгач, ш аҳарда «Тун қўшиғи» қаҳвахонаси хўжайинининг бе-
қиёс қудрати ҳаҳида миш-мишлар тарҳалди. Хўжайин эса бу
гапларга парво килмас, энди Сурияни бошҳа кишиларнинг «бу-
юртма»лари билан таъминлаб турар эди...
Суриянинг хўжайини ҳамоҳҳа олинган заҳоти маъшуқаси-
ни «сотди». Қизиғи шундаки, на ошиқ ва на маъшуқа ёлланма
ҳотил ҳақида терговчи Арслон Ҳакимовга аниқ бир маълумот
бера олмадилар.
Арслон Ҳакимов - зукко терговчи эди. У Сурияни тергов
қилиш чоғида буқдан анчагина олдаш юз берган, ўз оиласи билан
боғлиқ бир воқеани эслаб, юраги шувиллаб кетди. Арслон Абди
билан охирги марта учрашганда ошнасига айтмоқчи бўлган,
лекин айтмаган воқеа ўша эди... Зарифа бир куни спорт машғу-
лотидан кечроқ қайтаётганида хилват хиёбонда безориларга дуч
келади. Уч нафар девдай йигит уни уриб, ҳушсизлантириб, ному-
снга тегмоқчи бўлган пайтда, қайдандир пайдо бўлган бир йигит
уни қутқариб қолади. Йўлтўсарларни уриб, суллайтириб таш-
лайди. Зарифаниуйгача кузатиб қўяди. Кейин Зарифа ўша Соли
исмли йгатпта кўнгил қўйди. Турмушга чиқди. Ўша тунгги воқе-
ани Арслон кеиинроқ, тўй ўтгач эшитган ва терговчига хос зий-
раклик билан аллақандай шубҳаларга борган бўлса ҳам сингли-
сига сездирмаган. Куёв бўлмиш Соли ширкатчилик қилиб юрар,
Арслон у билан кам мулоқот юргизарди. Сабаби: негадир унча
ёқтирмасди. Суриянинг ҳикоясини тинглагач, кўнглида «Наҳот-
ки, бу - ўша бўлса», деган даҳшатли гумон уйғонди. «Илон ёнги-
нангда, х^йнингда ётган-у, сен галварс сезмагансан. Хайф, сен-
дақа изк^варга», деб ўйлади. Кейин яна мулоҳаза қнлди. «Йўғ-е,
бу шунчаки, тасодифий ўхшашлик бўлиши мумкин». Соли шир-
катчи - ўзига тўқ. Унга пул эвазига одам ўддиришнинг нима
кераги бор?» Арслон шубҳасига сал бўлсада аниқлик киритмоқ-
чи бўлиб, Зарифага к^нғироқ қилди. «Куёв билан бир учрашиб,
суҳбатлашмоқчиман. Кечқурун уйларингга ўтаман», деди. За-
рифанинг: «У киши иш билан сафарга кетган. Бпр ҳафтадан бери

50

йўқ», деган жавоби гумонини оширса-оширдики, камайтирма-
ди. «Бўлмаса, айт, келганидан сўнг менга бир учрасин...»

Айни шу гумон билан тўқнаш келган кунларида Сайхондаги
ёнғин воқеаси муносабати билан ўтказилган эксгумация ва так-
рорий экспертиза хулосалари тайёр бўлди. Дала-з^овлида куйиб
кетган жасадлар Зо?(идий ва Афифаники эмас, икки ёш эркакни-
ки, деган хулоса чиқарилди. Энди уларнинг кимлигини ани1д1аш
керак эди.

Арслон «Ҳар қалай Афифа эмас экан», деган ўйдан бсихтиер
хурсанд бўлганини ;^ис этди. «Бечора Субут Сокинни ҳам хур-
санд қилиб қўйиш керакмикан, айтиб?!», деб ўйлади. Бироқ Су-
бутнинг хурсанд бўлишига кўзи етмади. «Тарқалган гапч:ўзлар
уни Афифадан буткул совитган бўлса керак», деб ўйлади. Шу
боис Субутга бу }^ақда гапириш ё гапирмаслик ҳақида дабду-
рустдаи бир қарорга кела олмасди...

- Жасадларнинг шахагаи аниқлаш учун аввало Зоҳидийнинг
соқчилари ва хизматкорларини текшнришимиз керак, - деди у ёр-
дамчисига. Кейин ўзи бироз ўйланиб ўтиргач, барибир Субутни
қидириб, тазфириятга қўнғироқ қилди. Субут жойида экан. Арс-
лон айтди. Субут хабарни хотиржамлик билан эшитди. Арслон
ҳайрон бўлди. Кейин Субуг. «Зоҳидийнинг ҳам тирик,эканианиқ-
ми?» деб сўради. Арслон яна з^айратланди. «Демак, Афифанинг
тирик эканшш у аввалдан билган эканда...», деб ўйлади. Шошиб
тургани учун гапни чўзмади. Эртасига «Чақириб суҳбатлашай-
чи, балким бирон қизиқ гап чиқар», деб ўйлади. Яна таҳририятга
сим қоқаи. Субут йўқ экан. «Бир ҳафтага жавоб олиб кетувди»,
деди бош муҳаррир. Арслон гарчи яна з^айрон бўлган эса-да,
«Қаёққа, нимага кетди?», деб батафсил сўрамади. Зеро, унинг
фикри яна бошқа гумон ва тахминлар оғушига чўкканди...

Субут эса бу пайт қўшни мамлакат ҳудудида, Саъдиевнинг
қуюқ зиёфати устида эди. Келинг, биз хам ана шу тўкин дастур-
хон атрофига борайлик. Улар суз^батига қулоқ тутайлик.

10

Тоғлар бағрида, қуюқ арчазорлар билан қопланган сўлим ва
салқин дарада жойлашган, Шарқона услубдаги муҳташам қарор-
гоҳ. У даранинг адоғида, баландда, яъни чўққига туташиб кет-
ган тоғлар этагида бўлгани боис дара қуйисидаги илон изи

51

йўллар, ўртада шарқираб оқиб стган сой ва узо1уш, пастлик-
дап1 дам олиш уйлари ва дунёга донғи кетган «Медео» жмалаги
кафтда тургандек кўринади.

Саъдиев ва Субут олди очиқ, кенг айвонда, тўкин дастурхон
устида суҳбатлашиб ўтиришибди.

- Яхши, баҳаво жойлар экан, - деди Субут.
- Ҳа, бир тижоратчи биродаримизга тегишли маскан бу, -
деди Саъдиев. - Биз вақтинча ҳордиқ ёзиб турибмиз. Сиз ;^ам
беш-ўн кун дам олиб кетинг, агар вақтингиз бемалол бўлса.
- Раҳмат, афсуски, вақтим зи1фоқ, - деди Субут.
- Майли, сизлар ^али ёшсизлар, ёшликда ишлаш керак. Қа-
риб, мана бизга ўхшаб, соғлик кўтармай (^олган чоғда дам олиб,
даволаниб юриш мумкин.
Субут индамади. У гапни нимадан бошлаш ](ақида ўйлаётган
эди. Саъдиевнинг ўзи унинг мушкулини осон 1{илди.
- Зоҳццнй билан боғлиқ воқеани эшитдим, - деди у. - Ҳайрон-
ман, унга бу «ўйин»нинг нима кераги бор экан?! Ҳамонки, қоч-
моқчи экан тинчгина жуфтакни ростлаб қолав^ха бўларди-ку...
Ўрталикда бир аёлнинг жонини увол 19ШИ6, номини булғаб, спек-
такль қўйишнинг ш ш а кераги бор эди?..
- Зо;^идий нега қочади? Кимдан қочади? - деб сўради Субут
ўзини ҳеч гаддан хабарсиздек кўрсатишга уриниб.
- Унинг қочиш сабабини билмайсизми? Оббо, сиз-ей! Ахир
унинг героин савдоси билан боғлиқ фаолияти тегишли идоралар
томонидан анча пайтдан буён аниқланиб, уни қамоққа олишга
;^озирлик кўришаётган эди-ку. Ўша сиз қамалган кунларда биз
сизни қутқариш учун ҳамма чораларни кўрдик. Дўстларимиз ор-
қали Зоҳидий ва шерикларининг жиноий фаолияти тўғрисндаги
ишончли маълумотларни тегишли идораларга етказдик.
Ўша маълумотларнинг бир қисми ўзингнада з^ам бор эди-ку.
Сиз мақолани ёзиб, жиноятчи тўдани матбуот орқали фош этиш-
га улгурмаганингиздан сўнг, таваккал қилишга мажбур бўддик...
- Демак, менинг қутилиб чиқишимга Зоз^ццийсарфпаган пуппар...
- Бўлмаган гап. V муттаҳам ана шу ёлғон гапи билан содда-
дил хотинингизни йўддан урган. Тўғрироғи, «Эрингни қуп^арга-
ним эвазига ундан воз кечиб, меники бўласан», дея алдаган...
Субут ўйланиб қодои. Демак, Афифа уни, қутқариш учун
ўзини қурбон қилишга рози бўлган. Демак, улар бирга қочиш-
ган. Шундай бўлса, бу одам нега «Бир жувоннинг жонинн увол

52

қилди...» деб антавштн? Саъдиев Афифанинг тирик э к а н т т бил-
майдими? Демак, 1^артани очишга тўғри келади, шекилли...

- Сизда ЗоҳидтЧтп^гтирик экани, қаерга қочгаш! .^^аиша ашгқ
маълумотлар борми? - деб сўрадн у.

Саъдиев кулди.
- Унчалик ;^ам аниқ бўлл1аса-да, ҳар қалай уни араб мамла-
катларидан бирида кўришган.
- У Афифани ҳам олиб кетмаганми? - деб сўради Субут минг
бир истиҳола ва андиша билан.
- Зо^^ццийга ортиқча юкнинг ш ш а керага бор. Афнфани у ўз
гумашталаридаи биригақўшиб ўлдирган ва ёқиб юборгаи.
Субут энди Абди Самадовнинг қўнғироғи ҳақида гапирмаса
бўлмаслигини англади. Чунки масалага ойдинлик киритиш учун
Саъдиев билан очиқча гаплашишдан ўзга чора йўқ эди.
- Я]^инда... Менга бир йигнт к^нғироқ қилиб... Афифа тирик,
деб айтди-ку...
- Бу Зоз^ндийнинг навбатдаги найрангларидан бири бўлиши
му^жнн. Хўш, ким экаи, ўша йигит? Қаердан қўнғироқ қилди?
- Қаерданлигани айтмади. Лекин унинг кимлигини ашш1а-
дим. Ҳамкасбимиз экан. Фотомухбир бўлиб ишлаган. Якинпари
уни «Россияга кетгаш>, дейишаяпти.
- Ўша фотомухбир Зоз^идийнинг одами бўлиши керак. Уму-
ман, Зоҳидий жуда маккор одам. У илоннинг ёғини ялаган. Сизга
қизи!^ бнр во1^еани айтиб бераман. Келгусида ёзадигаи мақола-
ларингизда ишлатасиз. Хуллас, ҳалиги во1^еадан сал аввалроқ,
Зоҳидийнинг хориждаги яқин >^амкорларидан бири менга одам
юбориб, учрашувга таклиф қ»шди. Қ ора денгиз соз^илидаги ша-
ҳарлардан бирида учрашдик. У одам Зоҳидийнинг аблаз^и-
ги, товламачилиги, хиёнаткорлиги ҳақида узоқ гапирди. «Бир
неча ўн миллионлик молларимни гум қилиб юборди. Мени син-
днриб, гадо қилмоқчи», деди. Хуллас, «Уни йўлдаи олиб ташла-
моқчиман, ёрдам беринг», деб айтди. «Қандай қилиб», деб сўра-
дим. «Қотил ёллаб, оттираман», деди у. «Мендан нима ёрдам
керак?» десам, «Сиз ўша ернинг шарт-шароитини яхши биласиз,
йўл-йўриқ кўрсатинг», дейди. Менда шуб;^а туғидци. Бу одамни
Зоз^идийнинг ўзи юборгаи, «Қаии, мендан калтак еб қочган усто-
зим Саъдиев жаноблари менга 1^арши бирон 1^сос чорасини кўра-
яптими ё йўқми, билайин», деган мақсадда, деб ўйладим. Хаё-
лимга шумлик кедци. Оддвда собиқ куёвим Муқимхоновга қўнғи-

53

ро1( |{илдим. «Олдингизга биздан одам боради, ёрдам қилинп>,
дсб. Чунки Даврбек ўғлимизнинг биз кетгач, Зоҳидий билан оғиз-
бурун ўпишиб юрганини билардим. «Қани ўзларинииг сопини
ўзларидан чш^арай-чн», дсдим. Кейин эшитишимча, ўша одам
Му1(имхоновнинг олдига чиндан ;^ам вакил юборган. Зоз^идий-
нинг 1{ачон, қаерда бўлишини суриштирган. Ҳатто... қотил .ҳам
ёллаган. Худдн кинодагига ўхшайдн. Фа1{ат давоми бош1^ача-
роқ. Давомндала-ҳовлн ёнади. Ундан икки жасад топилади. Зо-
)^иднй эса зсон-омон хорижга қочиб кетадн.

- Балким Зо;^идий ўзига суиҳасд тайёрланаётганинн аввал-
дан билиб, ўша қотилни ўлдириб, кейин ҳовлнга ўт қўйиб, қоч-
гандир, изларнн йў1(отиш учун.

- Шундай бўлиши ҳам мумкин. Ёки ўша суиқасд ;^ам аслида
Зо^идийнинг ўзи томонидан ўйлаб топилган ўйин бўлиши з^ам
мумкин. Ҳар }(олда сизга «Афифа тирик», деб !^н ғи роқ 1^илган
одам анча нарсани билади. Ўшани 1^идириб топиш керак. Афи-
фахон тнрик бўлса, сизга ўзи бирон хабар етказмасмиди? Шуни-
си ғалати...

-Ў ш а Самадов менга «Афифанинг илтимоси билан !^ўнғироқ
ҳилаяпман», деб айтди.

- Ундай бўлса, сю хафа бўлманг-ку, улар бирга қочншган.
Зо;^иднй унинг ўзини шундайлигича қўйиб юборишига ишошпи
кийин. Янаям ким билснн?! Лекин ннма бўлгандаям энди сиз ай-
таётган Самадовни топш ш ш из зарур. Зо;^цдийш1нг изшш аниқ-
лаш учун у айтиб берадиган гаплар жуда му;^нм.

- Сизга Зоҳиднйни топишнинг нимага кераги бор? - деди Су-
бут. - Ахир эндн у ;^еч ким эмас-ку! Ўзини ўлдига чиқариб, қоч-
ган бир қочо1^ эмасми? - деб сўрадн Субут. Унинг хаёлндан: «Саъ-
диев энди Зо;^ндийни чиндан ҳам йўлдан олиб ташламоқчими?»
деган фикр ўтди.

- Эҳ, укам-эй, з^аётда шунча кўргуликларни бошдан ўтказган
бўлсангиз ;^ам соддалигингиз 1^олмабди. Зоҳидий менга илгари
бир марта суи1^сд 1^1лган. Эндн у яраланган бўри. Энди яна ;^ам
хавфли. Шу боис мен уш ш г ;^ар бнр қадамидан хабардор бўлиб
турмасам бўлмандн. Мен уни ўлдирмо1^и бўлаётгашш йўқ. Чун-
ки мен таб(1атан у сингари ва:ушш эмасмаи. Айни пайтда ўзимни
асраш учун ундан бохабар бўлиб туришим керак...

Суҳбат кейинро!^ қарорго;^нинг кенг-мўл ҳовлиси бўйлаб
1^илинган сайр чоғнда давом этди. Саъдиев Субутдан Абди Са-

54

мадов ҳақида анш^лаган маълумотларинн батафснл сўради. Су-
бут унга Самадовнинг расмнни ;^ам б^)ди. Саъдиев ёрдамчи йи-
гитлардан бирини чақириб буюрди:

-Ё зи б олинг. Абди Самадов. Фотограф. Мана расми. Моск-
вадаги дўстларимиз билан боғланиб, илтимос қилинг. Топиб, 1^ср-
далигини бизга хабар беришсин!..

Сўнгра су^^бат бошқа бир муҳим мавзуга бурилди. Мавзуни
Субутнинг ўзи очци:

- Энди она ю ртга қайтиб, ишларни 1^олган жойцдан давом
эттирсангиз бўлмайдими? - деди.

- Алла1(ачон давом эттиряпмиз, - дедн кулиб Саъдиев. - Сиз
эшитмабсиз-да?

- Ие, шуна]^ами?-деаи Субут. - Сизнинг борганингазни эшит-
мадик-ку?

-Ў зи м боролмаяпман. Соғлиғим 51хшн эмас. Ж игарим чатоқ.
Бу ё^ушрда ҳали анча даволансам керак. Қизимни юборцим. Ажой-
иб бир қўшма корхона очдик. Электроника со^^асцца. Комш>ктгср,
телевизор, видеомагнитафон ва алламбалолар чш^ради...

- Буни яхши қилибсиз, - деди Субут.
- Ҳа, энди олиб-сотарлик даври ўтди. Эиди ишлаб чш^риш
билан шуғулланиб, мамлакатимиз саноатини ривожлантиришга
}(исса {^шишимиз керак. Дарвоқе, сиз (^пимни танийсиз-а?
-Э ш 1птанм ан. Лекин ;^еч учрашганимиз йўқ.
- С ю у хашю яхши гап эшитмаган бўлишингиз керак. Саба-
би: Даврбек Муқимхоновни тузук йигнт, деб куёв қилган эдим.
Мансабпараст, ишратпараст, порахўр бир кимса бўлиб чиқци,
муттаҳам. Рақибларимиз билан оғиз-бурун ўпишганн етмагани-
дек, қизимни ҳам «суюқоёқ», деб ёмонотлиқ қилди. Аслида...
майли, вақти келиб, ўзингиз эл қатори хулоса чиқарарсиз. Дар-
воқе, қизим снзни орқаворатдан билади. Бояги воқеалардан ҳам
хабардор. Яқинда ўша Сайхондаги дала-;^овли ҳақида бнр гап
айтди. «Асли сизнинг ;^алол пулингиз эвазига бунёд бўлган имо-
ратни булғаб, ёцдириб, вайрон этиб кетишганини ҳазм этолмай-
ман. Уни қайтариб, сотиб олиб, яна обод қиламан», дейди қизим
т)'шмагур. Сиз, албатта, бу гапни кўнглингизга олманг. Ҳавкма
гап... Зоз^идийда. Асли )^ам биз шошилннчда уни ўшанинг одам-
ларига арзон-гаров сотиб юборганмиз...
- Мен тўғри тушуниб турибман, - деди Субут. - Қизингизнинг
Ш1ЯТИ яхши. Аммо ҳовли расмаи Афифанинг номида, гарчанд,

55

аслида холаси - Ш ахина хонимга тегишли бўлса ;^ам. Ҳамонки,
Афнфа з^озир йўқ. Уни қайтариб олиш 191ЙИНбўлса керак. Ҳатто
Ш аҳина хоним рози бўлган тақдирда ;^ам...

- Насиб этса, Афифахон топилади. Унгача сиз унинг эри си-
фатида расман эга ҳисобланасиз-ку. Шунинг учун ўша кичик
ватан хароб бўлиб ётмасин. Сиз розилик берсангиз бас, у ёғини
кизимга ҳавола этамиз. Яхшилаб таъмирлаб, гулдай иморат
қилиб 1^ЯДИ.

- Кейин 1^айтариб олип1га кўзингаз етадими? - деб сўради Су-
бут ҳазиломуз. Саъдиев кулмади. Жиддий гапирди:

- Қайтариб олмасак, сизда 1^олар, сиз бизга бегона эмассиз,
ука. Мен қизимга айтдим. Иложи бўлса, Субутбой укамизни
қўшма корхонага тузукроқ бир ишга таклиф қилгин, деб.

- Мен янги газетада ишлаяпман, - деди Субут.
- Э-э, қизиқмисиз, мухбирлик иши ҳам кетаверади. Қўшма
корхонага маслаҳатчими, тарғиботчими, деб илдириб қўйса,
қўшимча даромад олиб юрасиз-да, ука. Янаям ўзингиз биласиз-
ку. Бу бир таклиф.
- Майли, мен ўйлаб кўрай. Таклифлар ёмон эмасга ўхшайди,
-дедиСубутжилмайиб.
- Мен сизни биринчи марта учрашганнмиэдаёқ зукко, оқибат-
ли йигит эканингизни билиб, қаватимга олишга, ёрдамлашишга
ҳаракат !^ г а н м а н . Буни биласиз-ку,-деди Саъдиев. - Кейин...
- Биламан. Раҳмат т^аммаси учун, - деди Субут.
- Бўлмасам, қолган гапларни қизим билан гаплашасизлар,
энди дам олинг. Ҳеч бўлмаса, бир-икки кун шу ерда қолиб, ҳор-
диқ ёзинг. Хўпми? Мен айтиб 1^йганман. Ҳамма шарт-шароит-
лар муҳайё.
- Раҳмат, - деди Субут ўзи учун ажратилган ётоқхонага йўл
олар экан. - Имкониятга қараймиз...
Аммо у эртасигаёқ посздга чиқиб, ортга қайтиб кетди. Саъди-
ев хайрлашув чоғи: «Самадов топилган заҳотиёқ сизга хабар
берамиз», деди. Сўнгра: сиз бу иш билан шуғулланиб, бекорга
вақт ўтказманг, илтимос, бу ёғини менга қўниб бераверинг, дея
қайта-қайта уқгарди.
- Айтганча, - деди у пнровардида. - Кеча қизим қўнғироқ
қилди. Унинг сизга яна бир қизиқ таклифи бор. Қайтиб бориб,
учрашган пайтингиз айтади. С ю ўша ишлар билан шуғулланинг.
Хўпми?

56

- Хўп, - деди Субут ва йўл бўйи «Яна қана^^а таклиф бўлди?
Бу Саъдиев жанобларининг қизи, Муқимхоновнинг собш^ хоти-
ии зап аломат аёлга ўхшайди-ку», деб ўйлаб кетди. Шу ўйлар
ора-чорасида «Саъдиевнинг одамлари Абди Самадовни топао-
лармикан, ўша фотограф чиндан ҳам Афифа билан биргами,
бирга бўлса, улар қайларда юрган экан?» деган саволларга ҳам
тутилди. Кўнгли ниманидир сезгандек бўлди. Афифа экди Абди-
га кўнгил қўндимикан, деган шубҳага ҳам борди. Акс ;^одаа...

Алқисса, Субутш! қайтиш йўлида қолдириб, бош1^ бирйўлга,
бундан анча йиллар олдин, тахминан мана шу темир излар орқа-
ли тескари томонга 1^илинган бир сафар тафсилотига қайтамиз.
Аввал айтганимиздек, Абдивой Россияга жўнайди. Уёқда кўрган-
кечирганларини имкон қадар кис1^а, лекин муфассал сўзлаб бе-
ришга }(аракат қиламиз.

11

Ҳаёт - тўлқинланиб оқаётган дарёга ўхшар экан. Гоҳ юзага
чш^асан, гоҳ гирдоб қаърига тушиб, пастга шўнғийсан. Тўғри,
пўкак сингари мудом сув бетида қалқиб оқувчилар ҳам бор. Би-
роқ Абди унақалардан эмасди. У эсини таниганидан бери тақдир
зарбаларцдаи пешонаси ғурра бўлиб, суриниб-қоқилиб келар, аини
пайтда: «Меюшгҳам ишларим юришиб қолар»,деганумид билан
яшар эди. Алҳол, онасишшг ҳай-ҳайлашига ҳам қарамай, аччиҳ
устида Россияга жўнаворгач, йўлдаёқ унга омад кулиб боҳкацдек
бўлди. Поездда бир жувон билан ташшши- Ўттиз ёшлардаги мал-
ласоч, малоҳатлн, шўх-шаддод аёл экан. Исми - Наташа. У Аб-
дининг соғлом ва бақувват вужудига ошкора ҳавас ила боқиб:

- Йўл бўлсин, яхши йигит? - деб сўради.
- Бошим оқҳан томонга, - деди Абди. Зеро, у ҳали ҳануз «со-
биҳ» янаям аниқроғи «назарий» отаси билан бўлган даҳанаки
жанг таъсиридап! шаштидаи тушмаган эди.
- Ие, унда... яхши-ку. Мен сени Тольяттига олиб кета қолай.
Автозаводда ишлаб, бир йилга ҳолмай машина оласан, - деди
жувон.
Абди Тольягги шаҳрида «Жигулю> чиқарадиган завод борли-
гини биларди. Гарчанд жувон айтганидек, бир йилда машнна
минишга кўзи етмаётган бўлса-да, «Ишлайсан», деган гапга

қизш^.

57

- Ишга жойлашишга ёрдамлашасизми? - деб сўради Ната-
шадан.

- Албатта, иш ?^ам, )ш1ашга жой ҳам топиб б^>аман, - деди
жувон Абдининг тирсиллаб тургаи йўғон билакларцдан кўз уз-
май. - Ф ақат, меига рўзғордаги ул-бул ишларга 1(арашиб тур-
санг бўлди, сув тапшш, ўтин ёриш дегаидай.

- Майли, - деди Абди. Кейин сўради: - Ўтин нимага керак?
Сизлардаям газ пастми?

Наташа кулди. Кўзини кисди.
- Ўтин }(амиша керак. Ўтин бўлса, печка доим ёнади. Ётади-
ган жойинг иссиҳ ва юмшо1{ бўлади. Сен ;^ойна;(ой ҳали уйлан-
магансан-а?
- Йўқ, - деяи Абди.
- Ҳеч1р|си йўқ. Улгурасан. Бизда қизлар кўп, - деди Наташа
бу гал бир Абдига, бир ўзига қараб. Чамаси аёдда йигитни кўргаи
за?^оти майл уйғонган ва шу мойилликни Абдига тезроқ билдир-
гиси кеямо1(да эди. Вагон тирбацд бўлгаии боис уларнинг су^ба-
ти асосан тамбурда кечар, ўринларига қайтиб, 5фим соатча ўти-
рар-ўтирмас Наташ а: «Юр, чекиб келамиз», деб Абдаши яна там-
бурга бошлар, ҳар иккиси чекмасалар-да, холи жойда бемалол
су^^бат 1 ^ и ш а р д и . Кейин Наташа уни вагон-ресторанга бош-
лаб борди. «Қўрқма, пулини ўзим тўлайман», деди. Ресторанда
анча ичишди. Абди анча шнракайф бўлиб қодди. Аввалига, «Қиз-
лардан кўнглим 1^одди, энди бирортасининг юзига қараманман»,
деб ниғлади. Шуида аёл унинг қўлларини силаб: «Унақа дема,
1^из-жувонларнинг ҳаммаа! бир хил эмас, яхшилари ;^ам кўп, ҳали
биз сеи бнлан шундай зав191и онларни бирга ўтказайликки, ҳаёт
лаззатини ана ўшанда тушунасан», деди. Бу гап Абдига мойдек
ёқиб кетди. Ичнни нимадир 1^ити1у1агандек бўлди. Шу пайтгача
у бирои 1 ^и н и и г 1^лиии тузукроқ ушламаган эди. Қаршисида
эса оппо!^ моми1(дек аёл ўтирар, бунинг устига майл нсгагини
сираям яширмай, унга ме^ф кўрсатиб турарди. Абди бундан да-
диляанди. Аёлга тикидди. Наташанинг тилларанг сочларидан
таралаётган хушбўй ҳид, чуҳурчаси кўриниб турган бўли!^
кўкраклари, ингачка бепн ва й^^он бўксалари >^онини 1^изитди.
- Сиз... яхши экансиз, -д ед и у ;^ансираб.-Ю ринг, тамбурга
чикайлик.

Тамбурда у Наташани у|(увсизлик билан ўзига тортди.
Ў1Ш 01^ бўдди.

Я

- Шошма, азизим, шошилма, уйга етиб олайлнк, - дея ноз-
ланди Наташа.

Шу ла>(задан бошлаб, Абди гўёки бош1^а одамга айлакди.
Ўзини }^ам, бошидан ўтган маъюс хотнраларни з^амунутди. На-
ташанингТольятга чеккасидаги мўъжазгина уйига етиб бор-
гунларича ундан кўз узмади. Етиб борган за^^оти эса аёшш ошю!^
чойшаб тўшаб, устига бир жуфт пар ёстш( ташлаб и^ўйилган сим
каравотга таппа босди...

Наташаси қурғур офатижон нарса экан. «Жоним-жоннм»лаб
Абдининг жонини суғуриб одци. Йнгит шўрлик бир ](афтада хол-
дан тойди. Наташа кулди. «Ҳолинг шуми ҳали, полвоним», дедн.
Сўнгра тухумни чўчқа ёғига қовуриб едирди.

Ҳаммом қиздириб, Абдини роса буғлаб, ювинтирди. Абди
гулдек покланиб, тиннқиб, ;^аммомдан чиқди. Ҳаммом ёнидаги
тоғдай баланд қилиб тернлган ўтинларга, каттакон ёғоч бочка-
даги муздек қудуқ сувига қараб кулди. «Ўтин ёриш, сув ташиш»,
дегани манови экан-да, деб ўйлади.

Бир ой, деганда Абди ишга чиқди. Заводга эмас. Наташа-
нинг амакиваччаси уни жойлаб қўёлмади. Нуқул «Эртага, ин-
динга», деб сарсон қилди. Қарангки, шу ерда ;^ам ўзининг омади
чопди. «Кадрлар бўлими»дан ҳафсаласи пир бўлиб қайтаётган
кунларнинг бири эди. Абди яна Наташаникига боришга истиҳо-
ла қилар, «Қачонгача унга боқимтой бўлиб яшайман», дея икки-
ланар эдн. Бунннг устига кеча Наташанинг кампир онаси ша-
;^ардан катга қизиникидан қайтиб келган, қизига «Хўш, бу па;^-
лавонинг кимнинг ҳисобига яшайди?», деган маънода қочирма
ҳам қилиб улгурганди. Иттифоқо завод яқинидаги «Э^^тиёт қисм-
лар дўкони» дан чиқиб келаётган башанг кийинган бир йигит-
нинг кўзи Абдига тушди.

- Самадов! Адаш! Сенмисан? Қандай шамол учирди? - дея
қичқирди у. Абди синчнклаб қараб, армияда бирга хизмат қил-
ган Андрей Сомойлов, деган йигитни таниди. Уларнинг исми ва
фамилиялари оҳангдош бўлгани бонс бир-бирларини «адаш» деб
юр1пиар, ҳатто анчайин дўстлашиб қам қолишганди.

- Ҳа, менман, - деди Абди танишини топганидан қувониб, -
шаҳрингга меҳмон бўлиб, аниқроғи, иш қидирнб кслдим.

- О ббо, сен-эй! Ш унақами? Зап қипсацда келиб, бу ерда сену
менга боп иш тиқилиб ётибди, - деди кулиб Андрей.

- Ундай бўлса, ёрдамлашарсан, жойлашишга?

59

- Албатта, - деди кулиб Андрей. - «Қандаҳорлик»лар ўзини-
киларни хор 1{илиб қўйишмайди. Қани, кетдик, - деди Андрей
нарироқда турган «Жигули» - 06 автомашинасига ишора қилиб.

- Ўҳ-ҳў, кучайиб кстибсан-у, ошна, - деди Абди. - Ҳали ар-
миядан келганингта қанча бўлди? Ишинг зўрми, дейман?

- Қўявер! Мевасини ейсану боғини сўрамайсан бизнинг
ишда...

Андрсй ҳам шаҳар четидаги пастқам мавзелардан бирида
яшаркан.

- Мен Володя Розановнинг қўлида қўриқчи бўлиб ишлайман.
Розанов машина ва эҳтиёт қисмлар савдоси билан шуғулланув-
чи катта фирманинг раҳбари. Агар рози бўлсанг, сени ҳам қўриқ-
чиликка ишга қабул қилдираман. Мснинг қўл осгимда ишлай-
сан. Ойлиги ёмон эмас...

Розанов Тольятгицаги йирик жиноий тўданинг бошлиғи, Анд-
рей эса унинг қўлидаги жангари гуруҳлардан бирига етакчи экан.

- Фирмамиз фаолиятини кенгайтирмоқца. Шу боис янги кадр-
ларга эҳтиёж туғилди, - деди Андрей. - Сен қуролдошим бўлга-
нинг учун синаб ўтирмай олдим.

Андрей тўда бопшиғи Розановга яқин бўлгани боис энг 191ЙИН
ва зарур ишларни ҳал этишга юборилар, шу боис гуруҳ аъзола-
рининг барчаси доимо ёнида қурол олиб юрарди. Андрсйнинг
акаси милицияда ишлагани учун унинг машинасини деярли ҳеч
ким тўхтатмас, тўхтатган чоғда ҳам ҳужжатини кўрган заҳоти
текширмасдан 1^йиб юборишарди.

Абдининг Тольяттига келган пайти ёз эди. Мана энди куз ўрта-
лаб қолган ҳатто биринчи цор ёқ1{ацци. Октябр.

Худди ўша биринчи қор ёққан куни Розанов тўдаси қуюқ
ўрмонзорда «Дарёортиликлар» деган бошқа, янги чиққан тўда
билан жанг қилиб снгилди. Розанов ҳам, унинг қўриқчи гуруҳла-
ри жумладан, Андрей Самойлов гуруҳи ҳам пистирмага учраб,
автомат ва пулемётларнинг ўқига учди. Йигирма киши ўлди.
Абди ҳам икки жойқдан ўқ еб, ҳушидан кетнб қолган экан. Ярим
ксчада ўзяга келди. Ўрнидан туролмади. Қуймичи ва оёғидан
қон силқиб турар, ҳуши аранг ўзида эди. Судралиб, эмаклаб,
ўрмон четвдаги катта йўлга чюуш. Қўлвдаги тўппончани четга
уло1дирди...

Ш ифохонада ўзига келди. Эртасигаё|{ тсргов бошлавди.
Ш ифохонадан нари-б^>и тузалиб чш дач, қам о1{Хонага тушди...

60

Терговда Абдининг Самойлов гуруҳида фа1^ат ҳайдовчи ва-
зифасини бажарпши, «Отишмаларда ^(аткашмагани, одам ўддир-
магани» маълум бўдди. Уни гаров эвазига озод 1^илишди. Асли-
да унинг 10ггшгаб чикишида Андрейнинг акаси - милиция капи-
тани Валерий Самойлов ёрдам берди. Валсрийнинг ўзи ҳам ўша
воқеадан сўнг милицнядан ҳайдалиб, беш йилга кесилди. У суд-
да мардлик қилди. Абдини кўрсатиб: «Бу йигит укам билаи ар-
мндда бирга хизмат қилгани учун унга ҳайдовчи бўлиб ёллан-
ган. Жиноий ишлардан хабари йўқ эди», деб қатьий туриб олди.
Сўнгра Абдига: «Сен тезроқ бу ердан кет, акс \опд» ўлдириб
юборишади», деб шнпошди. Абди бу гапга унчалик жццдий эъти-
бор бермади. «Ҳаммаси ўлиб кетди-ку, ким ;^ам қасд оларди»,
деб ўйлади. Аммо икки кундан сўнг тунда уйга келиб, Наташа-
нинг отиб кетилганини кўриб, тошдек қотиб (^одди. Йигпади. «Яна
омадсизлик бошлацди», деди. «Гулдай аёл мен учун ўлди», деб
армон қилди. «Энди онасига нима деб жавоб бераман», дея
қўрқди. Хуллас, энди 1{очмаса бўлмасди. Қаёқ|^а бўлса ҳам ке-
тиши керак эди. Абди нарсаларини чала-чулпа йиғиштириб, топ-
ган уч-тўрт танга пулини белига боғлаб йўлга отланди. Ўша
01{Ш0мнинг ўзидаё!^ вокзалга чиқди- Таваккал қилиб, биринчи
учраган Москва поездига билет олди. «Икки-уч кун шаҳарни
томоша қиламан, кейин бир гап бўлар», деб мўлжаллади. Моск-
вага келиб тушган куни бу ерда қандайдир ҳарбий тўнтарилиш
бўлган экан. Кўчаларда танклар... Тумонот одам.

Хайрият эртасигаёқ тўнтарилиш бартараф бўдди. Лекин шахар
ҳамон тахлика ичвда, тартибсиз, кўчалар маст-аласт кишиларга
тўлиб кетган. Кимлардир «Демократия тантанаси»ни ювишар, яна
бировлар «Коммунистик инқилоб» енгилгани учун аламцдан ичи-
шар, хуллас, ит эгасини танимасди. Абди бир амаллаб Козон вокза-
Л1Ш1етнб одди. Поездга билет олиш учун навбатда турганцда фото-
аппарат, епкасига каттакон сумка осган кексароқ 1{ора-сари1( ки-
шига рўпара келди. Гаплари қовушиб, танишиб қолшцди.

- Мен сайёр фотографман, - деди қария. - Сен билан ҳамша-
ҳар эканмиз. Бир купега билет олайлнк, гурунглашиб кетамиз.

Абди «Хўп», деди. Бидсгпш олиб, вагонга чт^пцди. Поезд
юргач, суҳбатлари яна ^ЎР вади. Қариянинг исми Қора, фамшш-
яси Қораев экан. Абди ^^айрон бўлян. Қ « р и кудюс.

- Қизиқ-а? Ўзиям қора, исмиям қора, фамншцсиям 1^ора! Қой-
илмисан? Ана шунақа! У ёғяни сўрасанг, мнллатим ҳам - Қора-

61

чон! Эшитганмлсан? Кавказда шунақа миллат бор. Туркий-му-
сулмон. Аслинн суриштирсанг, қон-1^ардошмиз... Тошкснт зил-
зиласи чоғи тақдир тақозоси билан сизлар томонга борнб қол-
дим. Ўша ёқда уйландим. Фарзанд кўрмадим. Хотиним бултур
ўлди. Ёлгазман...

Амакининг очиқкўнгиллиги Абдига ҳам юқци. Саргузаштла-
рини қисқа қилиб айтиб берди. Ўқишга киролмаганини, армия-
дан қайтиб, яна йиқилгатши, отаси ўлганини, ёлғиз онаси борли-
гини, шу боис иш излаб Тольяттига борганию кўчадаги тасоди-
фий отишмада яраланиб қолганини гапирди. Жиноий гуруҳ тар-
кибида бўлганини, ўзи ҳам одам отганини, табиийки, айтмади.

- Кўп қийналибсан-да, ўғлим. Кўринишдан яхши болага
ўхшайсаи. Майли, йигитнинг бошида қийинчилик бўлади. Уни
мардона снгиш к ^ а к . Лскин Тольяттидан вақтида қайтиб, тўғри
қилибсан. Бу-бўлмайдиган жой. Юртингга бориб, касб эгалла-
шинг керак. Дарвоқе, фотографликка ҳавасинг йўқми? Агар
қизиқсанг, ўргатардим. Мен ўзимам шунча йил ишлаб, тузукроқ
бир шогирд чиқармабман. Сурат олиш ?^ам - яхши касб. Нима
дейсан?

- Билмасам, - дедн Абди. - М актабда сал қизиқиб юрардим.
- Қизиққан бўлсанг, жуда соз. Ҳозирдан эътиборан ўзингни
буюк суратчи Қора Қораевнинг шогирди, деб ^^исоблайвер.
Аитганча, эшитганмисан, Қора Қораев, деган буюк компози-
тор қам ўтган?
- Эшитганман.
- Жуда яхши. Агар қунт билан ўргансанг, сен ҳам Қора Қо-
раев сингари буюк суратчи бўлиб етишасан. Ишлаган суратла-
ринг турли газета-журналларда босилади. Хоқласанг биронта-
сига ишга хам жойлаб қўяман. Х о ;^ м а с а н г мен каби эркин ижод-
кор бўласан. Муҳаррирлар «Бизга сурат беринг», деб ортингдан
эргашиб, ял1шиб юришади. Сен зўр суратлар оласан. Дунё кеза-
сан. Ер юзининг турли жойларида кўргазмалар уюштирасан. Хул-
лас... ҳаммаси ўзингга боғлиқ. Зўр-а?
Абди индамади. Бош ирғади. Ширин хаёлларга берилди...
Ушбу бобнинг мухтасар хулосаси шуки, Абдивой қадрдон
шақарга қайтиб, ғаройиб касб эгаси Қора Қораевга }^амшогирд,
ҳам тутинган ўпш бўлиб, ҳаётини бамисоли қайтадан боцшай-
ди. Зеро, Россия «саёҳати» қисқа бўлса-да, унинг учун бутур умр-
дек туюлар, ўқтнн-ўқтин Наташанинг қайноқ қучоғини, сутга

62

чўмнлгандек оппоқ вужуднни эслаб, ширин хотираларга бери-
лар, го^^цца ўша - ўрмондаги отишма чоғида ўзига автомат ў1^гал-
ган қора чарм камзулли, жиккак йнгитни 1^андай отганини,
тўппонча билан ўттнз-1р1рқ қадам узо^уадги мўлжалга 1^анака
1^илиб теккиза олганини г^айрат ва қўрқув билан эслар: «Мен одам
ўлдирдим-а», дея ўртанар, даҳшатга тушиб, ухлай олмас, ухла-
са сову!^ терга ботнб, уйғониб кетар, сўнгра эса: «Буларнинг з^ам-
масини бир туш каби унутиб юборишим керак, энди чинакам
осуда ва гаштлн ?^аёт бошланяпти», дея ўзини ншонтиришга ури-
нарди. Бу ншонч, бу умид унинг йўлдоши бўлиши ҳам мумкин
эди, агар яна ўша Солига дуч келмаганида. Не афсуски, унинг
болалнкдаги рақиби яна унинг йўлида пайдо бўлди.

Рухсат этсангиз, янгидан бошланган рақобат тафсилотлари-
нн сал орқароққа қолдириб, яна олдинроққа - асосий воқеамю
оқимига қайтайлик.

12

«Туяни шамол учирса, эчкини осмонда кўр», дейишган экан
машойнхлар. Шу боис Даврбек Муқимхонов кейинш кунлар
ўзининг му^^ташам ва салобатли к а б т е т и н и го;^-гохида аччиқ
^азил ила «АН-2» самолётининг учиш майдончасига ўхшата
бошлади. «Қачон учиришар экан? Қаёққа учиришар экан? Шу
учганнм, кейин қайта қеч жойга қўнолмай йўқлик қаърига син-
гиб кетмасмиканман? Эй, она табиат, ўзинг асра!»

Муқимхонов собиқ коммунист бўлгани бонс, яъниу^б^флайт-
лар тугаб бораётган комфирқа аъзолигига ўтишга, унинг худо-
сизлик мафкурасн билан «қуролланишга» улгургани туфайли,
ҳозир кўплар қатори тилда «Алҳамдулиллоҳ, мусулмонмиз», деб
турса-да, ич-ичида Олло;^га ишонмас, «Агар Тангри таъоло мав-
жуд бўлганнда, мени қачонлар вазирлик, лоақал депутатлнк
рутбасига эришпсрнши керак эди», деб ўйлар, бинобарин «Тақ-
дирин қўл билан яратур одам, ғойибдан келажак бахт бир афсо-
на», деган сатрларнн бот-бот такрорлаб, шунга амал қилиб юрар
эди. Минг надоматлар бўлғайким, ана шу: ўзи «Қўл билан яра-
таётган» тақдир қам кейинги пайтлар унча ўхшамай қолаяптн.
Б^шибми-билмайми, ёмон хатоларга йўл қўймоқда. Афифани ум-
ридаги биринчи катта хато, деб ўйлаб юрар, бир кунмас-бир кун
оёғимга тушов бўлади», деб қўрқарди. Хайрияткн, унақа эмас

63

экан. Афифадан бир амаллаб 1дггулдим, деб турганида қайси
гўрданам бу - Манзурахоним ила таниашб, унга манзур бўлиб
қолди-ю, ёмон хатога йўл к^йди. Ахир ўйлаши, мулоҳаза қили-
ши зарур эмасмиди? Турсуновнинг буидай катта лавозимда ан-
чадан бсри ишлаётганини, эрта-инднн бўшаб кстиши мумкинли-
гнни олдиндан кўра билиши лозим эди-ку. М ана энди... у одам
тсргов бераётган экан. Қамалса, тамом. Даврбекнинг ;^ам сафа-
ри қариб, тагнга сув кетади. Эҳ, афсус...

Даврбск бошлиғининг заҳархандалик билан берган «масла-
ҳат»ини мутлақо тўғри тушунди. «Иложи бўлса, Манзурахон-
дан тезроқ ажралиш керак», деган қарорга 1^тъий кепди. Биро!^
кандай қилиб ажраладн, бу азозил кампнрдан. Ҳали нико;у1ан
ўтганларига ]^еч қанча бўлгани йўқ. Ундан таш қари, ҳозир гап
очса, Манзурахон бобиллаб талаб ташлайди-ку...

Даврбек бир-икки кун сабр қидди-ю, барибир чндолмади. Се-
кингина хотинининг қўйнига қўл солди.

- Характерларимиз... унчалик... тўғри келмаган кўринади.
Агар рози бўлсангиз, никоҳни расман бекор қилсагу... аввалги-
дек дўстона учрашиб юрсак...

- Нима?-деди Манзурахон қора кўзларини катта-катта очиб.
- Ҳей, 1^анақа номард эркаксш? Акам бўшаган заҳоти... Эй, сад-
қаи одам кетинг. Билиб 1{ўйинг, мендан энди тирик ажралолмай-
сиз! Гап тамом, вассалом!

Даврбекнинг нафаси ичига тушди. Нима қилмоқ керак? Би-
рон чорасини топмаса бўлмайди. Акс ҳолда манови ишдан ҳам
бўшаб, бир умр бу аёлнинг кенг 1^нотлари остидан чиқолмасдан
умри хорликда ўтиб кетади. «Эй, тангри-табнат, ўзинг мадад бер!»
деб хитоб қилди у шу кеча ётиб ўйлар экан. Ўйлаб-ўйлаб, ўйига
етмади. Ўкинди. Баъзан бу хунук хотин назарнда унга Афифани
хор 1^нлгани учун жазо тариқасида юборилгандек туюлар, шу
боис Даврбек жувонмарг бўлган маъшу1^асини ўқтин-ўқтин эс-
лаб, ачиниб ;^ам 1^ярди. Э}^, Афифа... Афифа... Ш ундай гўзал,
ёш аёл газдан заҳарланиб, ўлиб, ёниб кетди-я... Унинг ўрнига
манови сўлақмон ёнса бўлмасмиди... Тўхта-тўхта! Хаёлига
ғаройнб бир фикр кслди!..

Манзурахоннинг Лайло исмли ёшгина бир етиму есир, кимса-
сиз аёлн бор. Уй йиғнштиради. Овқат пиширади. Кир ювади.
Хунуккина бўлса-ям, бадани нозик. Даврбекни биринчи кун
кўргандаё!^ яхши кўриб 1{олган. Қаттш^ яхши кўрган. Даврбек

(А

бунн сезди. Пайт пойлаб, Манзурахоннинг кўзини шамғалат
қилиб, уни бир-икки марта «бахтиср» этди. Лайло: «Хоним би-
либ қолсалар, мени соғ 1^ўйманди-ку», деб қўр^уш. Йиғлади. Давр-
бек юпатди. «Қўрқма, мен борман, сени хор қилиб қўймайман.
Хонимдан жирканаман, сени эса севиб қолганман», деди. Шу-
шу иккаласи сирдош Лайло Даврбекка жонини нисор этишга
танер...

Даврбекнинг хаёлига Лайлонинг ёрдамидан фойдаданиб,
Манзурахонни газ билан заҳарлаб ўддирсам-чи, деган шум ният
келди. Қўрқиб кетди. Йўғ-е! Мен... Мендай одам қотилликка қўл
ураманми? Ёки Лайлога айтса-чи? Манзурани ўлдир, шунда
}(овли менга қолади. Сен эса шу ерда норасмий бўлса-да, бека-
лик қилиб, айшингни суриб юрасан, менинг му^^аббатимдан баҳ-
раманд бўлиб, деса-чи? Ўҳ! М ана, зўр идея! Аашо Лайло қўрқса,
сотиб қўйса-чи? Ундан Манзурахоним Даврбекни тайин қамат-
тириб юборади. Йўқ! Бу - жиддий масала. Ш ошмаслик керак.
Аввал Лайлонинг кўнглини яна ҳам илитиш зарур...

Лайло ҳовли адоғидаги мўъжаз бир уй - бир даҳлизлик бўлма-
да яшайди. Даврбек учун ҳар тун эшиги очиқ. Хонимни обдон
яйратиб, тошдек қотириб ухлатган кечалар Даврбек қолган-қут-
ган кучини йиғиб, Лайлонинг қучоғига боради. Гарчанд, бундай
имконият икки ҳафтада бир марта туғилиб қолса з^ам, Лайло-
нинг боши осмонга етади.

Даврбек секин ўрнидан туриб, ташқарига чиқди. Тун ярми-
дан оғиб кетган. Сукунат. Бир-бир босиб, ҳовли тўрига юрди.
Эшик очиқ. Ичкарилади. Лайло бир текис нафас олиб, пишил-
лаб ухлаб ётибди. Қўйнига кирди. Иссиқ1рта. Жувон ингран-
ди. Даврбек ярим яланғоч вужудни бағрига тортди. Лайло уй-
ғонди. Араз аралаш нозланд!!:

- Яна... қаймоғингизни хонимга еоириб, бизга айрон олиб кея-
дингизми?

- Йўқ, бу кеча ?^ар тугул чақирмади, мегажин. Ҳамма мез^-
рим, муҳаббатим сеники, жонгинам, - деди. Даврбек бутун ву-
жуди билан ёпишар экан. Шу куйи у Лайлони роса хурсанд қил-
гач, чуқур «уҳ» тортди.

- Агар иложи бўлганда-ку... фақат ўзингни суюб, эркалаб,
ҳар тун ўзингнинг қучоғингга кирардим-а... Лекин бу эски ка-
лишдан қутулишнинг иложини тополмаяпман-да, - дея шивир-
лади.

66

- Ажралиб кетсангиз бўлмайдими? - деди Лайло.
- Ажралиб... Биринчидан, у «Тирик ажралмайман», деяпти.
Кейин ажралгандаям қаёққа борардим, сени ташлаб. Уй-жойим
бўлмаса, баъзан жаҳлим чиқиб кетганда, бўғиб ўлдириб қўя1^ол-
саммикан, деган хаёлларга >^ам бораман...
- Қўйинг-е, - деди Лайло нафаси ичига тушиб. - Одам ўлди-
риш осонми?
-Т ў ғр и айтасан. Бу 1^йин иш. Лекин... Майли, Худонинг ўзи
бир чорасини кўрсатар...
Шу тахлит у кетма-кет уч кеча Лайлонинг қучоғига кириб,
}^ар гал бояги мавзудан гап очди. Охирги марта гап орасида:
- Агар манови... бир касал-пасал бўлиб, ўлиб кетганида-ку...
ҳовли ҳам ўзимизга 1{олар, икковимиз гул ва булбул бўлиб, ро-
ҳат-фароғатда яшар эдик, - деб қўйди. Кейин қўшимча қилди:
- Ўзи сотаётган анови сохта, заҳар-заққум дорилардан би-
рортасини адашиб ичиб қўйганда-ку, иш хамирдан қил суғур-
гандек осон битар, сен билан ҳар кечани мана шунақа, лаззат
оғушида ўтказардик.
Лайло шаъмани тушунди.
- Овқатига дори солиб берайми?-деб сўради.
- Солаоласанми, қўрқмайсанми? - деди ҳадик билан Даврбек.
- Сиз борсиз-ку, - деди Лайло унинг пинжига ёпишиб, - (^қ ат
мен қанақа дори солишни билмайман. Ўзингиз олиб келиб бер-
сангиз...
- Майли, ўйлашиб кўрамиз, - деди Даврбек ва жувонни ас-
тойдил бағрига босиб, янада кучли эҳтирюс билан ялаб-юлқаб
кетди. У Лайлони ўз ниятига шерик қила олганидан бағоят шод
эди. «О, муҳаббат, сен нақадар қудратли кучсан!» дея хитоб
қилди шивирлаб. Кейин аёлнинг қулоғига:
- Аммо бу режамизни кейин эса қилинган ишни ўла-ўлгунча
хеч кимга айтмайман, деб қасам ичишинг керак, - деди.
- Қасам ичаман, - деди Лайло.
- Ҳатто агар сир ошкор бўлиб, сени тутиб, қамоққа олишган
чоғда )^ам мени сотмаслигинг, «Ҳамма ишни ўзим қилганман,
бошҳа ҳеч кимнинг хабари бўлмаган», деб антишинг керак.
- Майли...
- «Майли», эмас. Қасам ич. «Агар сизни сотсам, К^ръони
карим уриб, тил тортмай ўлай», деб.
- Қуръон урсин. Тил тортмай ўлай!

66

- Мана, бу бошқа гап. Энди, мана шу лаҳзадан эътиборан
нккнмиз бир одам бўлдик. Мен сенинг 1^ачон, нима қилишинг
кераклигини тушунтираман.

- Иш1^илиб, кейин мени таш лаб кетмайсизми? - деб сўради
Лайло.

- Агар ановиндан ҳутилсак, у дунёю бу дунё сеникпман,
- деди Д аврбек. Л ай л о з^ам пиши1^ экан: «Қ асам ичинг», -
деди. Д авр бек кўзини ч и рт ю миб, 1^асам нчиб ю борлн. Шу
тарн1^а нкки қасам хўр шум н иятнинг режасини тузиш га ки-
ришдилар.

Орадан кўп ўтмай, кузнннг сал191Н кунларининг бирида Ман-
зурахоним кечаси нохос ўчиб қолган плнтадан чиққан газдан за-
;^арланиб ўлди. Ўша тун Лайло жавоб сўраб қишлоқдаги узоқ
қариндошларидан бириникига кетган, Муқимхонов эса хорнж-
да, хизматсафарида эди. Милиция прокуратура ўтказган текши-
рувлардан ҳеч бир натижа чиқмади: иш ёпилди.

Даврбек сафарнинг ярмини қолдириб, бетўхтов етиб кел-
ди. Дафн маросимида тўн кийиб, бел боғлаб Тошпўлат Турсу-
нов билан ёнма-ён турди. Расм-русумларни меъёрида бажа-
рнб бўлгач, ҳувиллаб қолган ҳовлида ёлғиз яшай бошлади.
Лайло икки-уч кун прокуратурага қатнаб сўроқ бергач, яна
қишлоққа «Бемор холасининг ёнига» кетган, уларнинг хуфя
келишувига биноан аёл шубҳа уйғотмаслик учун уч-тўрт ой
четда юриши керак эди. «Бу орада ҳовлини сотиб ёки алмаш-
тириб юбораман, Лайло изимни ҳам тополмайди», деб ўйлади
Даврбек.

Хотинининг ўлими Даврбекка анови «сур-сур», «бўшат-
бўшат»ларда жон сақлаб қолишга ҳам кўмаклашди. Қайтага
бошшш ши юқори идорага чақириб, аризасини олишди. Унга эса
1шдашмади. Чамаси «Лқиндагина бошига кулфат тушган одам-
га яна зарба бермайлик», дея аяшган бўлса керак. Ҳатто бояги
прокуратурадап! қўпол терговчи Арслон Ҳакимов ҳам жимиб
кетди. Таъзияга келиб, кўнгил сўраган бўлди-ю, қайтиб безовта
қилмади. «Э, хайрият, бу сафар ҳам... Худонинг ўзи асради»,
деди кўнгли анча тинчланди Даврбек. Фақат...

Фақат... собиқ қайнотаси Мирмаҳди Саъдиев яна қўнғироқ
қилиб, олдин таъзия билдиради. Сўнгра эса «Ўшанда биз айтган
одам сизга бориб учраганмцци, унга нўл-йўрт^ кўрсатганмидин-
гиз?», деб сўради. «Ҳа», деди Даврбек юрагини ҳовучлаб. «Нима

61

эди?» «Йўқ, ;^еч нарса, ошнангиз Зоҳндийни хорижда кўр^ппиб-
ди?» деди С^ъдиев. Даврбек оддин қўрқди. «Зоҳидий тирик бўлса,
уни сотиб юборганимни билса, соғ қўнмайди», деб ўйлади. Кей-
нн негадир бирдан тинчланиб, хотиржам тортди. «Шунча бало-
қазолардан омон са^угаган Олло;^ бундан ҳам асрайди», деб ўйла-
ди. Собиҳ қайнотасининг қўнғирога боисини эса унчалик тушун-
мади. «Ўзи қурқяптими, ё мени қўрқитмоқчими? Ҳойнаҳой ўзи
қўрқаётир», деб ўйлади. Даврбек соби!^ хотнни қайтиб келиб,
«Электроника» қўшма корхонаси очгани, телевизор чиқараётга-
нидан, ;^атто Субут Сокин унинг атрофида айланишиб юргани-
дан ҳам хабардор эди.

«Ҳа, падари бузрукворнингўзлари Зоз^идийнингтирик қолга-
нндан хавотирга тушмо^у^а», деб ўйлади у. Чунки Зоҳидийнинг
ишу^рози Саъдневларнинг яна қайтадан жонланиш учун шароит
яратмоқда эди. Манови гап аниқ бўлгандан сўнг улар ҳам таҳли-
кага тушиб қолишган. «Бу бизнес, дегани - пул учун абадий ку-
раш экан...» Ш уларни ўйлагач, кейин Зоҳидийга 1^ойил қолди.
Яиа қантиб келиб, ё ўша ё^у^ан турнб, Саъдневга 1^арши «жавоб
юриши»ни бошлайди...

Даврбек Зоҳцдийнинг иш9фоз1ши Саъднев уюштирганига асли
шубҳа қилмас, «Бу унинг қасоси», деб ҳисобларди. Энди бўлса,
«Қасос чала бўлибди», деб ўйлади. Тинчлангашшинг асосий сабаб-
ларндан бири ҳам - мабодо Зоҳвдий чиндан тирик бўлса, у Давр-
бекка, яъни даврнинг рамзи бўлган, давлат идорасида ишловчи
амаддорга, яхлит {^шиб айтгачда, давлатга 1^рши бормайди, бал-
ки ўз найзасини абадий ра1^би Саъдиевга 1^арши 1^аратади, деб
шионар эди. Нафсиламбрини айтганда, Саъдиев ва айнш^са Саъди-
еоанинг, яъни собш^ хотинининг яна бизнес осмонида порлай бош-
лагани, бунингустига анави пацаава]^! мухбир йипгг билан илаки-
шиб юрнши Даврбекка жицдаккина алам {^шиб турар эди...

Биз Даврбекнинг худди шу аламш! ну1^тада холи қолдириб,
унннг аламига айбдор бўлганлар ҳузурига йўл оламиз. Қани
кўрайлик-чи, уларнинг хатги-ҳаракати чиндан ҳам Даврбекка
алам 1^иладиган дараж ада эканми ё йўқ.

68

13

Баҳор охнрлаб, ёз бошланаётган кунлар тоғ ;^авосининг ифо-

ри, сайрининг эса гашти боии^ача бўлади. Субут 5ш-яшил майса-

зорлар; қорли чўққи бошигача ўрлаб кетган ғуж-ғу ж арчалар,

наъматаклар ва ўша томондан таралаётган анвойи з^идли шаба-

дага кўксини тутиб, тўйиб-тўйнб нафас олди. «Таш1^арида мана

буна]^а беғам, сокин ва зав1{ли з^аёт )^ам бор экан-э, хайрият»,

деди }^азиломуз оз^ангда ўзига-ўзи. У нинг кайфияти аъло, ру;^и

кўтаринки. Теваракдаги тароватли манзара, ёнидаги гўзал асл-

га қараб,”ш еър ўқигиси- келди.) Гарчанд' ўзн шоир эмас.’Умрида.

шеър ёзмаган. Лекин шу топда зав1^и келди: «Ю ксакда, шамол-

нинг беланчапш а иафис чайқалади бир туп наъматак...»

- Кайфиятингиз кўтарилганидан мамнунман, - деди хоиим.

- Бунга сиз сабабчисиз, - деди Субут.

- Йўғ-е, ростданми?-сўради хоним 1 ^ о н ч билан.

- Ҳа, ростдан, - деди Субут. ,

Чиндан ;^ам шундай эди. Субут бугун эрталаб, хоним билан

учрашувга чиқар экан: «Энди тамоман та^ушр измига буйсуна-

ман, деб пичнрлади. Унинг ҳар қандай синовини тухфа, деб қабул

қиламан...»

Бу фикр - унииг тун бўйи юритган мулоҳазаларининг хуло-

сасн эди. Ни;(07Г у «Куйиб эмас, кулиб 5ш1аш керак бу беш кун-

лик ду^1ёаа^>к де1:аи. а^ш ж кеяди.. Зерр^ «Ҳар,чаш1 чирэнмагин,

та^ухир битигини ўзгартира оямабван. Ш у бонс ;^ар кунингни им-

кон 1^адар гўзал, мазмунли 1(илиб ўтказиш га ;^аракат қил».

Ғоят беж ф им , ҚИП-1913ИПрангли «БМВ» ённда, машинасннинг

рангига мос алвон рангли енгсиз тор куйлак ва оқ шим кийиб,

кўзига қора кўзойнак т а ! ^ турган хоним Субутни узоқдан кўри-

боқ қўл силкиди. «На1^адар ажойиб, деб ўйлади Субут. М ашина

ҳам, со}^ибаси ҳам чиройли».

- Очилиб кетибсиз, - дсди салом-аликдан сўнг у.

- Наҳотки?! - деди хоним. - Ростдан ;^ам шундай бўлса, ра;^-

мат. Сиз эса жнддий ва ўйчансиз. Лекин ростнни айтсам шу ҳолат

:^ам яраш ади сизга...

- Э-э, мени 1^яверинг. Мен дунёнинг жамийки мураккаб муам-

моларини ҳал 1{ипншга бех^да уриниб юрувчи бир Дон Кихотман.

- Беҳудалигини билсангиз, нима қиласиз уриниб?-деди хо-

ним машинага ўтирганларидансўнг. Машинани хоним ^(айдади.

- Энди билдим. Энди уринмайман, - деди Субут }^амон жид-
дий тарзда. - Дарвоқе, машинани жуда усталик билан бошқарар
экансиз...

- Ҳа, болалик чоғларимдан кизик1^аиман. Сиз-чи? Сиз ;^ам
яхши бошқарасизми? Балким ҳайдаб кўрарсиз? Мен сизга так-
лиф }^ам қилмабман...

- Йў-йўқ. Бемалол ҳайдайверинг. Мен унча яхши бошқарол-
майман. Чунки хеч қачон шахсий машинам бўлмаган.

- Оласиз ;^али, насиб этса, - деди хоним. - Сиз боя ўзингиз
айтганингиздек, беҳуда ишларга чалғимай, ўзингиз ҳақингизда
ҳам ўйланг-да.

- Мени ўзи ҳақида ўйламайди, - деб ўйлайсизми? - деб сўради
Субут хонимнинг фикрини аниқроқ билиш учун.

- Сиз ҳақингизда шу пайтгача эшитганим, билганларим асо-
сида шундай хулоса келдим.

-Хўш-хўш, қани, айтинг-чи, мен ҳақимда нималар билар экан-
сиз?

- Сиз бир қизнинг шаънини қутқариш учун ўзингизни хору зор
қилиб юрибсиз. Ўша қиз эса...

- У ҳақда ёмон гапирманг, - дея шартта тўхтатди хонимни
Субут. - Илтимос...

- Йўқ-йўқ. Ёмон гапирмоқчи эмасман. У қиз эса тақдирнинг
ҳукми билан ўша аҳволга тушган, демоқчи эдим. Тақдирни ўзгар-
тириш қийин... М ана, кўрдингиз-ку. У барибир, сизга иасиб эт-
мади.

- Тақдир ҳақида фикримиз бугун жудаям ўхшаш чиқаяпти -
деди Субут. - Гарчанд мен ҳам илгари «Тақдирин қўл билан яра-
тур одам», деб юрганман.

- Мен бошқачароқ айтмоқчи эдим. Бировнинг тақдирини
ўзгартириш қийин. Ўз тақдирингни астойдил ҳаракат қилинса,
лоақал кулфатлардан асраш мумкин. Бунга ҳамиша имкон бор...

- Сиз мен ўйлагандан кўра ҳам зукко, мулоҳазали экансиз, -
деди Субут.

- Қизиқ, - деди хоним. - Демак, с т ҳам мен ҳақимда ўйлаган
экансиз-да! Ақлли, деб ўйладингизми? Яна-чи? Яна... худбин ва
енгилтак жувон, деб ҳам ўйлагандирсиз? Шундай эмасми? Рос-
тиниайтинг.

- Ростини айтсам, сизни чиндан ҳам эркинроқ аёл, деб эшит-
ганман.

70

- Бу - Даврбек тарқатган туҳмат. Аслвда мен дунёга келиб,
аёл сифатнда бахт нималигини дурустроқ тасаввур этмаганман.
Яширмайман. Анча-мунча эркакларни кўрдим. Бири Даврбекка
ўхшаб, отамнинг пули ва имкониятларига 1^изиқ1^ан. Яна бири
қадди-қомати шунчаки келишган жувон, деб қараган... Хуллас,
ҳеч бири менинг кўнглимга, қалбимга йўл ахтармаган. Мен
эсам... агар таъбир жоиз бўлса, кўнгил чўрисиман, гарчи бой-
нинг қизи бўлсам )^ам...
* -Жудаямчиройливаҳикматлиибораайтдингиз«Кўнгилчўри-
си». Лекин маъносини яхши англай олмадим. Агар малол келма-
са, тушунтириб беринг, - деди Субут.

- Маъноси, ҳар ҳолда «Кўнгил нимани истаса, шуни қила-
ди», дегани эмас. Мен ру^^ни, кўнгилни моддиятдан устун 1^яман,
демоқчиман. Билимни, истеъдодни ҳурмат қиламан. Зиёли,
қоб>шиятли одамлар билан су;^батлашишни сқтираман. Шеър-
ни, мусиқани, театрни севаман. Дарвоқе, Даврбек билан ора-
миз бузилиб кетишига ҳам мана шу билан боғлиқ бир воқеа
сабаб бўлган. Эшитгандирсиз?

- Йўқ, эшитмаганман, - деди Субут гарчанд бир пайтлар
хонимни ёш талаба йигитлар билан кўнгилхушлик қилгани ху-
сусидаги миш-м1ш1лар қулоғига чалинган бўлса ҳам.

- Эшитмаган бўлсангиз, ўзим айтиб бера қолай. «Шарша-
ра», деган адабий даврада қатнашишга тўғри келганди бир вақ-
тлар. Ўшанда жудаям истеъдодли бир-нкки ёшлар бгшан таниш-
дим. Дўстлашдим. Бу дўстлик беғараз эди. Мен уларнн бир ука
сифатида уйга талиф этдим. Янги шеърларинн эш»гтдим. Муам-
моларини сўрадим. Китобларини чиқаришга кўмаклашднм. Ичи
қора одамлар эса буни ёмонликка йўйиб, гап тарқатишди. Ўша
болалар ҳозир анча-мунча танилиб қолган шоирлар. Журнал-
ларда, нашриётларда ишлашади. Сирасини айтганда, сиз билан
танишиш истаги ҳам... ижод одами эканингиз туфайли пайдо
бўлган.

- Мен ҳақнмда кимдан эшитдингиз?
- Отам кўп гапирар эдилар. «Қобилиятли йигит. Ўзини-ўзи
хор қилиб юрибди», дердилар.
- Раҳмат, у кишига. Менга ҳар доим ёрдам беришга ;^аракат
қилибкелади.
- У киши яхши одам. Отам бўлгани учун шундай деястганим
йўқ. У бағри кенг, кечиримли киши. Дўстлари қарчанд душман-

71

лнк қилсалар ;^ам кечириб юборади. «Бизиес шунақа, баъзи ш^ии
одам1Шгии ҳам аямасликка тўғри келади. Тушуиишимиз керак»,
дейди. Ўзи ншоииб, >^лла6 юрган одамлар у кишига панд бсриб,
^учердаги^арча-ишларини ташлабкетишга мажбур қилишди. У
- кишт^сч^иридалт^асостопгади.^Сабртртдн. Мана, яқиидате-
гишлн жойлардан рухсат бўлиб, бизнссимизнинг бир қнсмини яна
кўчириб келдик...

«Беш чннор»га етиб келганлари боис суҳбат шу ерда узилди.
Улар машинадан тушиб, ресторан ичига киришди. Тушликка
буюртма берншгач, теварак-атрофни сайр 1^нлганн чи1^ишди...

Субутнинг кайфиятн кўтарилиб, шеър ўқиб юборганини
кўрган хоним «Энди асосий гапга ўтиш пайти етди», деб ўйлади
чоғи оҳнста гап бошладн.

- Ўша кунги телефондагн гапимга сиз жндций эътибор бер-
мадингиз. Медиа бнзнесга ^^ош^шпшни, эҳтимол «Шу ердан ҳам
пул ахтараяпти», деб ўйлаганднрсиз. Аслнда ундай эмас. Худо-
га шукр, бош1^ тармо1у1ар келтираётган фойда етарли. Мен маъ-
навият-маърифат со^асига ;^ам ;^исса қўшиб, маданиятимиз ри-
вожига хизмат 1^илсак, деган ниятдаман.

- Бу яхши ният, - деди Субут. - Гап уни кандай амалга оши-
ришда.

- Мен сиэдан таш1^арн яна бир-иккн киш1шарга маспа;^ат со-
лган эднм. Бнрн «Газста очинп>, яна бири «Телевизион канал
ташкил этинг», дсйди...

- Ҳаммасини қилса бўлади, - деди Субут. - Ҳозир мамлака-
тимизда барча шарт-шароит етарлн. Шу боис хусусий газстаю
телеканаллар ;^ам кўпайиб кстди. Мснимча...

- Сиз ншни битта нашриёт уйи очиб, боя айтганингиз каби ёш
ижодкорларнинг китобларини, умуман, яхши асарларни нашр
этиб, халқ|(а арзон нархда стказиб бсришдан бошлаганингиз
маъ1^л.

Газста, тслевидсние ахборотлари-даврий. Бир кун, икки куи
яшайди. Китоб эса абадий са1^иади. Қўддан-қўлга, авлоддан-
авлодга ўтади...

- Жуда зўр фикр! Демак, сиз эътиборсиз д^арамаган экансиз.
Мен кутган масла;^атларнинг энг 01 ^0 н аси н и айтдингиз. Ўша
нашриёт уйига ўзингиз ра^^барлик ^^шасиз! Хўпми?

- Афсуски, мен ношир эмасман. Одий журналистман, холос.
Қўлимдан келмайди.

72

- Камтарлик қилманг. Қўлингиздан келади. Йў1^, деманг.
Илтимос.

- Сиз учун... бир уриниб кўрсам бўлар. Лекин мени шошир-
май турасиз. Ишларим бор.

- Майли. Лекин жа-а, ор1^ага таш лаб ҳам юбормайлик. Биз-
несчилар: «Вақт - ақчадир, ғофил бўлма, қочадир», дейишган
экан.

- Қойил! - деди Субут кулиб. - Ғарб иборасининг ўзимизда
ундан хам чнройли варианти бор экан-у, билмаган эканмиз.

- Б(13билан дўст бўлсангиз, билмаганингизни билдирамиз, -
деди з^азиломуз хоним. Субут ;^азилга ;^азил шеърий сабр билан
жавоб 1^йтарди.

- «Бнлмаганинг билдирурлар,
Цдирмасдан тўйдирурлар...»
- Йўқ-йўқ, бизники қуруқ гап эмас, - деяи хоннм. Кейин бир-
дан жиддий гап эсига тушди.
- Уйингизнинг таъмири бошланди. Снз \а р қалай тўрт-беш
кунда бир хабардор бўлиб туринг.
- Шартмикан? - деди Субут жнддийлашиб. - Очиғини айт-
сам, мен ўша уйга қайтиб, ортиқ 1^адам қўй-моқчи эмасдим.
- Бидъат гапларни қўйсангиз-чи, - деди хоним. - Одам-
ларнинг ношоиста ишлари учун жой, бинолар айбдорэмас-
ку. Кимдир ўзининг нопок иш лари билан 1^аернидир вайрон
•^илади, кимдир унн ўш анинг нопок изларидан тозалаб обод
қилади. Иморат ҳам одам учун Ватанга ўхшаган. Ахир «Ким-
нингдир нопок қадами тегди», деб Ватандан воз кечиб кетил-
майди-ку...
- Сиз чиндан ^^ам жуда а^^цш қиз экансиз. Менга ё19<б қолдин-
гиз, - деди Субут хаёдига тўсатдан келган фикрни ўйлаб-нетиб
ўтирмасдан тилига чиқариб. Хоним кулиб юборди. Яна ҳазил
қидди;
-Х айрият-э. Ва ню^оят, кеч бўлса ҳам...
- Майли. Иморатни поклаб, тиклаб, асл ;^олига қайтарган-
дан сўнг, унда сиз тай си зм и ?
- Йўқ. Менинг шаҳарда яшайдиган жойим бор. Дала-ҳовли-
да сиз яшаб, ижод қиласиз. Мен эсам сизни кўргани, «Ҳорманп>,
дегани бориб тураман.
- Мен яна бўйнимоа қарз билан сизга қарам бўлиб 1^олар экан-
ман-да?

73

- Субут ака, қўрқманг. Сизни з^еч ким қарам килмоқчи эмас.
Сиз истсъдодли ижодкорсиз. Шунчаки, сизга яшаш, ижод қилиш
учун шароит яратиб бермо1^чиман, холос. Насиб этса, нашриёт
уйини очсак, фойда кўрсак, уни тенг иккига бўламиз. Ярмиси сиз-
ники бўлади. Ана шунда, агар ноқулай туюлаётган бўлса, ^^овли-
нинг пулини улушингиздан ушлаб қоламиз. Қандай, маъқулми?

- Мана бу - чинакам ишбилармон одамнинг гапи бўлди, -
деди Субут. - Қаш1 юринг, энди тушлик қилайлик.

Овқат устида Субут анча ўйчан бўлиб қолди. Негадир маъюс
тортди. Хоним сезди.

- Сиз озроқ шароб ичинг. Енгил тортасиз, - деди у.- Қаранг,
яхши вино экан; «Боғи беҳишт», яъни «Ж аннат боғи».

Субут вино қуйиб ичди.
- Сизга ҳам қуяйми? - деб сўради.
- Вой, мен рулдаман-ку, -д ед и хоним. -Ў з и шуспз ҳам деяр-
ли ичмайман.
- Умуман ичманг. Ичмаганингиз яхши!
- У ичарм иди?-деб сўради хоним. Шу топда Субутнинг хаё-
лидан нималар кечаётганини сезгандек.
- Ҳа, - деди Субут ичида хонимнинг зийраклигига яна бир
марта қойил бўлиб. - Уни ичишга мажбур этишган. У ичиб, ғам-
гин хотираларнн унутишга уринарди.
- Сиз уни қаттиксевармидашгиз? - деб сўради хоним. Оч қорин-
га ичилган шароб таъсири сархуш этдими, ё ўзи шу топда бир
дардиш! тўкпб солгиси келдими, Субут бурро-бурро гапира бош-
лади:
- Ҳа, севардим. Ҳолбуки, биринчи хотинимни ҳам севиб уй-
ланганман. Лекин Афифани ҳам севдим. Бошда бу севгини раҳм-
шафқатга асосланган туйғу, деб ўйладим. Аммо у чиндан ҳам
севса арзигулик эди. У ҳимоясиз, чорасиз бир гулга ўхшар эди. У
бўронларда дўлу ёмғирларда қолган гўзал, бениҳоя гўзал гул
эди. Ростинн айтсам, баъзида унинг собиқ эрингиз Даврбек би-
лан, кейин Зоҳидий билан муносабатлари хусусида ўйлаб, турли
шубҳа-гумонларга ҳам бораман. Боя сиз айтганингиздек, «Шу-
нақа тағу1нрга муносиб эди», дея шафқатсиз ҳукм ҳам чиқариб
юбораман...
- Сиз мени нотўғри тушунибсиз, Субут ака, мен Афифани
шуидай қисматга лойиқ, деганим йўқ. Тақдир ҳақида гапирган-
дим. Тақдир одамни турли синовларга дучор қиларкан. Мана,

74

бизлар ;^ам мусофирликда қанча азоблар кўрдаж. Одамлар «Ки-
шининг пули, сармояси бўлса, ҳар жойда ҳам бахтли 5Ш1айвера-
ди», деб ўйлашади. Бу - нотўғри гап. Одам фа^^ат Ватанида бахт-
ли бўлиши мумкин.

- Биламан, сиз тўғри маънода гапирдингиз, - деди Субут бе-
ихтиёр қўлини хонимнинг оппоқ билагига қўйиб. - Сиз ҳам қий-
инчилик кўрдингиз. Лекин сиз иродали аёлсш. Сизга ҳавасим
келаяпти...

Субут шу гаплар баробарида яна икки бор шароб ичиб, бут-
кул сармаст бўлди. Кейин хонимга қараб:

- Сизга бир гап айтайми? - деди.
- Айтинг, - деди хоним.
-Ф ақат... хафа бўлманг. Мен... Сш ни танишмоқчи, ҳамкорлик
юшмоқчи бўлаетганингизни х.ам... бошда нотўғри тушундим. «Мен-
га якинлашиб, қўлга олмоқчи, ижодкор қавмидан ҳам бир хупггор
тутиб, кўнгилхушлик қилмоқчи», деб ўйладим. Чункн сизни... «Ен-
гилтабиат, эркакпараст аёл», деб айтишган. Энди билсам...
- Қанақа эканман?-деди хоним Субутнинг қайноқ кафти ўтдек
куйдирган билагини оҳиста тортиб олиб.
- Яхши аёл экансиз, - деди Субут. - Энди мени қўлга олсангиз
ҳам, кўнгилхушлик қилиб, Даврбск сингарн ташлаб кетсангиз
хам майли, розиман!
- Вой, анови кишини қаранглар! Маст бўлиб қолдингизми,
нима бало? Ўзингиз гапнрган гапга қарама-қарши гапирасиз-а!
- Йўқ. Маст бўлганим йўқ. Ҳазиллашаяпман, - деди Субут. -
Сизнинг НИЯТ1ШГИЗсамимий эканлигини тушундим. Лекин... Сиз-
га яқин дўст бўлишга ҳам тайёрман, демоқчиман. Ҳатто вақти
келиб, сизга уйланарман ;^ам...
- Қочинг-е, дарвеш экансиз! - деди хоним. - Мастмасман,
дейсизу... гапирган гап л ар тги зн и қаранг. Яхшиси, ол1гаг мано-
ви овқатлардан...
Субут овқатланди. Чой ичдн. Бироз уялиб, жим ўтирди. Ксй-
ин анча ўзига келиб:
- Ю ринг таш қарига, тоза з^авога чиқайлик, - деди. Чиқиб,
яна айлангшши. Субут муздек булоқ сувнга юзини ювди. Хоним
сохта араз билан кулимсираб қаради.
-Ўзингизга келдингизми?-дебсўради.
-Ҳ а ,-д е д и Субут.
- Бўлмаса, қайтам^гз. Кун хам оғиб қолди.

75

- Майли...

Йўлда Субут мудради. Хоним анча жим кетди. Субутнинг

тиниқиб, кўзини очганини кўриб, секин, босиқлик билан га-

пирди;

- Субут ака. Мсн сизга дўстлик таклиф этдим. С ю қабул қил-

дингиз. Энци кўпроқ иш ҳа1(ида ўйлайлик, хўпми?

- Хўп, - деди Субут.

- Менга сизни биринчи оиласи билан ярашмо1(чи, деб айтиш-

ганди. Мен хурсанд бўлгандим. Шу гап ростми?

- Рост, - деди Субут. - Қизимни кўриб, хабар олиб турибман.

- Лекин хотинимга журъатим етмаса керак.

- Хо;^нш бўлса, журъат келади, - деди хоннм. - Иложи бўлса,

ярашинг. Ҳадемай ;^овли битади. Кўчиб кириб, оилангиз билан

маза 1^или6 яшанг...

Субут индамади. Ҳайрон бўлди. «Бу хоним ростдан ҳам

Алло^^ юборган фариштага ўхшайди-ку» - деб ўйлади...

Эртаси куни у ишдан сўнг дала-х.овлцдан хабар олгани бор-

ди. Иш 1^изғин. «Ўн беш, йигирма кунда битказамиз», деди уста-

боши. Қайтиб кетай, деб турганида икки нафар шериги билан

Арслон Ҳакимов келиб 1^олди.

- Э-э, ҳорманглар, - деди у. - Сизни )^ам шу ердан топганнм

яхши бўлди.

- Тинчликми? - деб сўради Субут.

- Баъзи бир янги ҳолатлар чш^иб қолдн...

Ҳакимов шериклари билан ^^овлииинг у томон-бу томонига

ўтиб, баъзи жойларни суратга олди. Кейин Субутни чеккага тор-

тиб, суз^батлашди.

- Янги ҳолатлар пайдо бўлди, шу боис {{айтадан текшираяп-

миз, - деди у. - Зоҳидий ;^ам, Афифа ҳам т ирик. Улар қочишган.

Қидирув эълон қилинган. Ўлганлар эса бош^^алар. Анрнм тах-

мннлар бору ҳозирча айтолмайман...

Арслон кетди. Субут ҳам бироздан сўнг жўнамоқчи бўлиб т^р-

ганди, почтачи келиб қолди.

- Манови хатнн уч-тўрт кундан бери олиб келнб, !шйтиб кета-

ётгандим. Хайрият, ўзингизни учратдим, - деди у. - Хат сизга.

- Қанақа хат экан? - ҳайрон бўлди Субут.

- Юборувчиси ёзилмабди.

Субут хатни олиб очди. Очди-ю, таниш дастхатга кўзи тушиб,

юраги шуввиллаб кетди. ^

76

- Майли, раҳмат, - дсди почтачига жавоб бсриб. - Бнр тани-
шнмиэдан экан.

М актуб Афнфадан эди.
Субут мактубни бирдан )^иёлмади. Буклаб чўнтагига солди.
Сабаби - унинг мазмунини кўнгли сезгандек бўлди. ?6)тиржам
хомушлик б(шан шат^арга жўнаб кстди. Ш у бонс бнз ,\ам ушбу
нома шарҳиш! ксГишроққа қолдириб, Абдивой саргл-заштлари-
нингдавом(1гақайтамиз.

14

Абдн ҳикоясининг давоми. .^

«...Ҳаёт фа1^ат омадсизлик ва кулфатлардан иборат эмас.

Хайрнятки, Тольяттида бир ўлимдан қолгач, Худонинг инояти

билан ажойнб одам билан танишдим.

Ярим туцаа поеэддан тушнб, шаҳарнинг вокзапндан унча узоқ

бўлмаган, сўлим, хушҳаво мавзссига стиб кслдик. Қоравой ама-

ки (мсн уш1 ўзбекчалаб, шунақа, деб ча^^^ра бошладим), Дарвоқе,

у ўзбекчани ;^ам яхши билар, чучук тил билан сўзларди. қават-

ли кўҳна ғиштин иморатнинг биринчи қаватцца уч хонали кварти-

рада тураркан. Ертўладаги кенг-мўл бир ҳужраии суратхона қилиб

олган экан. Аввал ертўлага кириб, ҳужранинг мустаҳкам темир

эшигини шара1{латиб очди. Ф отоаппарат ва сумкасини шу ерга

кўйди. Кейин кичкина жомадончасини «ўтариб, уйга кирдик. Хо-

надош! камтарона, сар1питали. Ҳамма хоналарга чир<^йли сурат-

лар осилган. Иккита сто^рсонада ухлаш учун шароит яратилган

каравот бор. Катта хона - зал экан. Ўртада стол. Телевизор ва

бошқа жиҳозлар. Менга ётоқхоналардан кичикроғини кўрсатиб:

- М ана шу ерда ухлайсан, - деди.

Эрталаб нонуштадан сўнг ташқарига чиқдик. Қоравой ама-

кининг анчайин янги «Жигули» машинаси ҳам бор экаи. Уйдан

сал нарида гаражда тураркан. Гаражни очиб, машинадан ха-

бар олди. М оторини ўт олдириб, текширди. Кўнгли тўдди:

- Соз! - деб қўнди. Кейин сўзида давом этиб:

- Дарвоқе, мен фотодан ташқари овчиликка қизиқаман. Хоб-

би-да! Тоққа чнқиб, каклик, қирғовул овлаб тураман. Сенинг

овга тобинг қалай? Милтиқни яхши отасан, шекилли?

- Ҳа, - дсдим. - М1ШТИҚотишни бизга роса ўргатишган. Айт-

ганча, милтипшгиз қанақа?

77

- Т о з-16, деган эскироқ милтиғим бор. Ертўлада, лаборато-
рияда турибди. Ҳали кўрсатамаи. Овчилик гуво;^иомасини з^ам
олганман. Я1^инда яна битта милтиқтуш иб қол д и ,-д ед и амаки
-кейинпкўзларни шивирлаб,-винтовка! Оптикаси бор. Сен бил-
санг керак? Армияда кўргандирсан?

- Снайпер вннтовкасими? Биламан. Уни са^ушш мумкин эмас-
ку? Ё овчиларга рухсат бсришармикан?

- Йў-ўқ. Рухсат йў1^. Ш унинг учун олиб, яшириб қўнганман.
Аслида сотиб олмоқчи эмасдим. Бнттаси қўймади. Арзон-гаров
бўлсаям олгин, пул зарур, деди. Қиёлмадим. Собиқ ҳарбий. Мен
у билан Афғонистонга сурат олгани борганда танишганман. Сен
;^ам балким уни кўргансан. Ахир Афғонда бўлгансан-ку. Капи-
тан. Ичкиликка берилиб, ўлиб кетди. Яхши одам эди... Ўзим ҳам
ўшанақа вннтовкани киноларда кўриб, роса қизш^^б юрардим.
Бир ;^авас қилдим-да. Лекин пухта қилиб яширганман.

Менинг эсимга яшириб қўйган тўппонча т)'шди. «Амаки ҳам
ўзимиздан экан-ку, нима бало, бу кишининг ҳам бирон одамда
касди борми?» деб ўйладим. «Ўхшатмасдан учратмас».

- Овга мени ;^ам олиб борасизми? - деб сўрадим.
- Албатта. Ҳозирча... аввал сенга сурат олишни ўргатишим
керак. Ов Қ1шиш қочиб кетмайди.
Шундай қилиб, Қоравой акамникида яшаб, сураткашликни
ўрганишга киришдим. Амаки олдинига эскироц бир фотоаппа-
ратни бериб, ўшацда сурат олишга мажбур қилди. «Практика»,
деб аталган бу аппаратда сурат ол1Ш1 анча қнйин, одамдан к^^нт
билан тайёргарлик кўриш, аппаратни аниқ мослаштиришни та-
лаб қилади. Суратга олаётган одам нарсани қайсн нуқтадан ту-
ширишни топмасанг, сурат яхши чиқмайди. «Нуқтасини топа
олмабсан», дейди устоз. «Ракурсни ўрган, ракурсда гап кўп»,
дея қайта-қайта уқтиради.
Аста-секин қўлим келиша бошлади. Уч ойдан сўнг ўзим би-
ринчи марта мустақил равишда сурат тушириб, мустақ1Ш ра-
вишда ишладим. Бу - онамнинг сурати эди. Қоравой амаки шу-
нақа қилишни масла:^ат берди. Онамнинг сурати зўр чиқди, на-
заримда. Хотин-қизлар журналит1нгўртасидаги рангли варағи-
да босилди. Онамга олиб бориб кўрсатдим. Хурсандлипшан роса
йиғлади.
«Ёш литм да мен ҳам расмим газета-журналларда чиқишини
орзу қилганман. Сен мени орзуимга эриштирдинг, барака топ,

78

болам», деди. Қ оравой амаки «Онангни ш аҳарга кўчириб кел,
агар кўнса», деганди. Онам кўнмади. «Мен энди шу ерда ўла-
ман, болам», деди. Онам аспи шаҳарлик бўлган, ўшанда - мен
қорнида пайтимда уйидан бош олиб чш^иб кетиб, қишлоққа ке-
либ қолган. Ш аҳардаги 1^ариндошлари билан ;^ам буткул узили-
шиб кетган, борди-келди қилмасди...

Мен уни қистамадим. «Майли, ана шу ерда 5Ш1анг. Лекин энди
ишламанг. Мен сизни бо1{аман», дедим. У бўлса- «Мени ўйлама
болам, уйланишинг керак, ўшанга бироз маблағ йиғгин», деди.

Онам бениҳоя чидамли, сабр-тоқатли аёл экан. Унинг ирода-
сига қойил қолганман. Ҳув ўшанда... Мен ҳақиқий отамни из-
лаб, ша;^арга отланганимда ва 1^айтиб келганимда, у бир оғиз
«Бордингми, топдингми, нима деди», деб сўрамаган.

Ҳарчанд... у ўша бевафо севгилнсини бир умр севди, бир умр
кутди. Мен ҳар шаҳардан қишлоққа борганимда унинг кўзлари-
да сўзсиз бир савол ифодасини кўрардим. Бу савол ўша одам
билан боғлиқ эди. Ўша одамни эса қайтнб кўрмадим. Эшитма-
днм. Зеро, кўришни ҳам, у ҳа^у^а бирон хабар эш итиш т! ҳам
хоҳламасдим. Бир гал Қоравой амаки «Театр фойесида сурат-
лар кўргазмаси очаман», деб қолди. Мен «Ҳозир театрга ким
ҳам кирарди, яхпшси бош1{а бирон жойда очинп>, деб айнитмо!^-
чи бўлдим. «Йўқ, мен илгари ҳам ўша ерда кўргазма қилган-
ман», деб туриб олди. «Унда мен боролмайман, сизга қарашол-
майман», дедим. «Нега?» деб сўради. Айтишга мажбур бўлдим.
Амаки бироз ўйланнб турди. Кейин: «Бўпти, театрда эмас,
«Ёшлар боғи»нинг кичикроқ зали бор, ўша ерда оча1^оламиз»,
деди. У борган сари менга меҳр қўйиб, боғланиб, фарзандидек
муомала қилар, кўнглимга қарарди. Онамнинг шаҳарга кўчиб
келишга рози бўлмаганидан бироз куйинди. Кейин: «Ҳай, май-
ли, одам ўргангаи жойида яшаши керак», деб қўйди. Бироздан
сўнг: «Мана мен ҳам шу ерга ўрганганман. Йўцса, қачонлар
кетиб қолардим Кавказга», деди.

...Олган суратларим матбуотда тез-тез босиладиган, айрим
нашрлар менга мунтазам буюртма берадиган бўлишди. Анча пул
ишладим. Йиққан маблағимга Қоравой амаки берган қарзнн
қўшиб, «Никон», деган ажойиб япон фотоаппаратини сотиб ол-
дим. Ўша кунлар дунёда мендан бахтли одам йўқ эди.

Ажабки, кулфат ҳам, севинч ҳам қўша-қўша келаркан. Таҳ-
ририятларнинг бирида хаёлимда излаб юрган ўша қизни - Афи-

79

фани учратдим. Бе?^ад гўзал жувон бўлибди. Д арвсш табиатроқ
бир шоирми, эри журналистми экан. Шундай бўлса ҳам, унга
телефонимни ёзиб бердим. Хаёлимда у барибир ижодкор эридан
ажралади ва бир кунмас бир кун менга телсфон қилади, деган
умид бор эди. Афифашшг бошидан кечирган савдоларини ва эри-
нинг аввалги оиласидан ажралиб кетганиии эшитганим учун,
негадир, албатта шундай бўлади, деб ишонардим. «Бизларнинг
Афифа билан 1^исматимиз ўхшаш, шунинг учун у фа1^ат мен би-
лангина бахтли бўлиши мумкин», деб ўйлардим.

Шу ўй таъсирида анча кун Афифа»шнг йўлини пойлаб юрдим.
Бир-икки марта гапирдим. Кўнглимдапши айтдим. У «Қизп1а1и-
сиз, мен эримни яхши кўраман», деди-ю, нигоҳида иккиланаёт-
ганини сеэдим. Му;фвдцин Холиковнинг «Ойгулгинам, барибир,
сен меники бўларсан» деган қўшиғини хиргойи қилиб, угашг йўли-
ни пойлаб юравердим. Лекии ўша кунларда яна бошимга кулфат
тушди.

Сафардан қайтаётган эдим. Окшом оғиб қолган, кўча ким-
сасиз. Кўл бўйидаги дарахтзор ичидан уч кўланка чиқиб, тўсат-
дан ташланишди. Нима гаплигини англаб улгурмадим. Бо-
шимга қаттиқ бир нарса билан уришди. Ҳушимдан кетиб қол-
дим. Тонг салқинида ўзимга келсам, кўл со;^илидаги ўтлар
ичида ётибман. Чап биқиним қаттиқ ачишиб, зўрға нафас ола-
япман. Пайпаслаб кўрсам - қон. Пичоқ уришган. Сумкамни
олиб кетишибди. Ичида фотоаппаратим ва бошқа буюмлар
бор эди.

Судралиб, суриниб ўрнимдан турдим. Биқш имни чангаллаб,
катта кўчага чиқдим. Қани, энди биронта маш1ша тўхтаса. Хай-
рияг, бир ўрис хотии жонимга оро кирди. Йўлга кўндаланг бўлиб,
машина тўхтатдп. «Тез ёрдам» шифохонасига жўнатди.

Бир ой ётиб, тузалиб чиқдим. Қоравой амаки бошимда турди.
Қишлоққа бориб, онамни олиб келмоқчи эди, кўнмадим. «Мени
сафарга кетган, деб хабар қ^шинг. У киши билса, кўтаролмайди.
Тузалиб чиқсам, ўзим бораман...»

Милиция терговчиси бошда ғайрату ихлос билан киривдди-ю,
кейин негадир бўшашиб қолди. Безориларни қидириш ўрнига
нуқул ўзимни сўроқ қилар, «Бировга ёмонлиггагиз йўқмиди?»
каби чучмал саволлар билан жиғимга тегарди.

Арслон келиб кўрди. «Милиц11яга тайинлайман, жцодий изла-
син», деди. Мен унга «Солидан гумоним бор», деган гапни айт-

80

моқчи бўлиб оғиз жуфтласам, ўзи Соли ҳақида мен мутлақо,кут-
маган, хаёлимга ҳам келтирмаган гапни айтиб 1^олди. '

- Зарифани тўй қилдик. Сен узо1у1а эдинг. Эшитмагандирсан
ҳам.

- Ҳа, эшитганим йўқ. Кусв ки м ?-дсб сўрадим.
- Соли, дсган шпркатчи йигит.
- А? - дсдим оғзим ланг очилиб. Бошқа ҳсч нарса дея олма-
дим. Ҳеч қанақа савол ҳам берганим йўқ. Арслон буни ўзича
тушунди. Хайрлашиб кетди.
Мен кейинроқ негадир «Агар Зарифага уйланган бўлса, Соли
унчалик ёмон одам эмас экан-да, ундан шубҳаланишим нотўғ-
ри», деб ўйладим.
Шифохонадан чиққандан кейин, уйда ҳам анча даволандим.
Қоравой амаки гирдикапалак бўлди. Амаки ўзини қўйишга жой
тополмас, «Ким қилди экан, кимнинг сенда қасди бор экан?» деб
ёзғирар, кавказликларга хос қизиққонлик билан «Албатта, то-
пиб, жазосини бериш керак, абла)^арнинг», дерди. Ўзим ҳам
ҳайрон эдим. Ким? Ё... Тольяггидан кел)1шганми? «Розанов тўда-
сининг қолдиғи», деб йўқ қилишмоқчи бўлишганми? Валера Са-
мойлов қамоқда сотиб қўйганми? Йўқ. У ўлса-қам сотмайди^ У
яхши одам...
Ҳаммасидан фотоаппаратимга ачинардим. Амаки юпатди:
«Куйинма, аппарат топилади. Топилмаса, мана менинг «Кэн-
нон» аппаратимни оласан...»
Кейин унинг миясига қизиқ бир фикр келди.
- Э-э, шошма, ахир... китобчаси ўзимизда-ку. Унда рақамла-
ри ёзилган. Аппаратингни топамиз, насиб этса.
Шифохонадан чиққанимдан сўнг эски-туски бозорига қатнаб,
аппаратни сўроқлай бошладик. Газетага эълон бердик. Икки
ой, деганда дараги чиқди. Бир йигит қўнғироқ қилди. «Никон»
аппарати сотилажагини айтди. Келишиб, учрашдик. Ёшгина
олиб-сотар ўсмир экан. Пулини келишгач, мен ундан аппаратни
қачон, қаерда, кимдан олганини сўрадим. «Қўрқма, сенга ҳеч
қанақа даъвоим йўқ, мана сўраётган пулинг, фақат кимдан ол-
ганингни айт», дедим. Унга фотоаппаратнинг китобчасини
кўрсатдим. «Агар айтмасанг, з^озир милгадмга топшираман», деб
пўписа қилдим. У қўрқнб кетди. «Майли ака, айтаман, фақат
мени сотманг», деб ялинди. Аппаратни унга «Гаштак» номли ко-
оператив ошхонада ишловчи йигит сотган экан. «Гаштак» ош-

81

хонаси Солн билан боғлш^ эканини аввадцан билардим. На^^от-
ки, у атанлаб ёки тасодифмикан? Йўц. Тасодиф эмас. Мени ўлдир-
моқчи эмас, мажру}^-майиб қ и л м о ! ^ бўлган ўша уч кўланка
(яна уч киши! Аввал ҳам шуна1^а бўлганди) келиб-келиб « Г а т -
так» ошхонасига боғлиқ бўлиб чи1^иши тасодиф эмас. «Ҳаётда
тасодиф иўқ», деб ёзган бир ёзувчи. Воқеалар ^^аммаа! бир-бири-
га қонуниятларзанжири билан боғланган.

Шу боис «Гаштак»даги фотоаппарат сотган йигитни 1^иди-
риб ўтиришнинг ҳожати йўқ, деб ўйладим. Назаримда ҳаммаси
равшандек эди. Бу ишнинг бошида Солитурган. Солннинг 1^со-
си давом этмоқда. Зарифага уйланиши ;^ам ўша 1^асос занж-ири-
нинг бир ҳалқаси.

Э>^, Соли, Соли. Яна йўлимда пайдо бўлдннг-а? Наҳотки, бо-
лаликда бўлган арзимаган низони бир умр унутолмасанг? На-
ҳотки, одам шу қадар кекчи, шунчалик ичнқора ва қасоскор бўли-
ши мумюш? Ахир мен ўшанда - ўқишга кириш чоги қаттиқ кал-
так еган бўлсам ҳам унутдим, кечирдим-ку... Нахотки, мени }|(ам
қасос йўлига тушишга мажбур зтсанг. Наҳотки, ўша яширган
тўппонча ахийри барибир отилса?.. Сеш1 ўддирмасам бўлмайди,
шекилли?!

Шу хаёлда юрган кунларимда яна бир воқеа бўлди. Омадми,
ё тақш1р мени янги бир синовга дуч қилмоқчи бўддими, хар қалай,
ўша «Гаштак» ресторанцоа ишлайднган, фотоаппаратимни сот-
ган йигит кечки пайт мени қидириб келиб қолди. Маълум бўли-
шича, ҳалиги олибч:отар йигит унга менинг з^амма гапдан ха-
бардорлигимни айтган экан. Чамаси йигнт мени милицияга ха-
бар қилади, қўлидаги далилий ашёни кўрсатиб, қаматпфиб юбо-
ради, деб қўрққан. Йигитнинг исми Тўлқин экан. Салкам ўзим
қатори. Жуссали. Унга яхши муомала қилдим.

- Бугун-эрта милнцняга хабар бермоқчи бўлиб турувдим, -
дедим.

- Ака, кечиринг, мени... Абгор Қ1шиб юборманг. Пичоқни мен
урганим йўқ. Мен фақат очкўзлнк қилнб, фотоаппаратингизни
олиб кетгандим. Аслцда Соли ака: «Пулга-а з^ам, бую мларига
)^ам тегмалариш», деганди. Мен аппаратни олиб, сотиб юборга-
нимни у ;^ам, ўша кунги шериклар ҳам билмайди. Соли аканинг
ўзи билиб қолса ҳам аямайди... Ж он«к2; кечнринг. Қанақа шар-
тингиз бўлса, бажаршпга тайёрман.

- Ш унақами?-дедим мен ушшг кўзига тикилиб.

82

- Ў гал бола гапим. Фа1^ат шу гап орада қолсин. Мен қама-
лкшдан 1 ^ 1 ^ ай м ан . Фақат Соли ака ўлдиртириб юборади.
Ўшацдан 1^қам ан.

- Соли шунақа қўр^ршчлими? - дедим гапнинг ёғига олов се-
шпиучун.

- Ў-ў, сиз у одамни билмайсиз. У пулга одам ўлдиради-ку.
ҚИП-ҲИ31Ш қ о т и л ...

- Демак, а ф очилса, мишшияга тушсанг, қамаласан-а... «Биз-
ларниям сотмасин», деб сениям ўлшфади, шунақами?

- Шунака.
- Сен ўзинг уни ўлдириб 1^яколсанг бўлмайдими? Ўзннг ҳам
1дгп1лардинг. Дунёдаги жиноятчи, абла^^арни лоақал биттага
кам ай п ф ган ^^ам бўлардинг. Савобга қолард1ШГ.
- Уни ўлд1фиб бўларканми? Бу - осон иш эмас. Атрофида
қанча-қанча гумаштаси бор...
- Мен сенга снайпер милтпғини б^заман. Бирон пана жойдан
туриб, отиб ташлайсан, вассалом. Ҳеч ким сезмай қолади. Мил-
тш^ отшпни биласанми?
- Армидда хгомат {^шганман. Лекин снайпер милтиғидан ҳеч
отмаганман. Қўйинг ака, бу - бўлмайдш ^н иш. М е н т г қўлим-
даи кепмайди.
- М айпи, ундай бўлса, ўз»гаг бюгасан. Ф ақат, бу гап ўртамиз-
да қолаш . Сир очилса, сени барибир соғ 1^йшпмайди. Бор, кета-
вер! Сени кечирдим!
Мен ўзим ;^ам таш и^аган-билмаган одамга дабдурустдан
гапирган гаш тд а н ваҳимага тушгандим. Шу боис, Тўлқин-
нпнг тезроқ 1^ораснни ўчириш учун шундай дедим. У орқасига
қарай-қарай чиқиб кетди. Чамаси кечирганимга унчалик ишон-
мади.
Кетди-ю, эртасига ярим тунда оғзи-бурни моматалоқ бўлиб,
яна келди. Энди шашти бош1^ача эди.
- Ўлд^фаман ўшани, ифлосни. Ака, беринг милтиғингизни, -
деди ;^ансираб.
- Ш ошма, ўзингни бос! Нима бўлди, ўзи ?-д еб сўрадаш.
- Мени калтаклади. Ўзиям урди, болаларга айттириб яна ур-
дирди, соғ ж ош ш қольшди, ака, - деб йиғлаб юборди Тўл1^ин.
Мен уцдан «Нега уради?» деб сўрамадим. Сабабининг нима
а.т^чшяти бор. Бирон кори-)(ол бўлгандир. Муҳими, Тўлқ1Ш знди
«Ўладиган ;^ к и з болтадан тоймайди», деган а^^водда эди.

83

- Отасанми? - деб сўрадим. Ўзим ҳам ўша кунги «эҳтиётсиз-
лик», яхши самара берганини сезиб, дадиллашиб ҳолгандим.

- Отаман, - деди шашт билан Тўлқин.
- Бўлмаса гап бундай...
Унга жудаям махфий тарзда режа тузишни буюрдим. «Улар-
га ҳеч нарсани сездирмай, қуллуқ 1^илиб, бошингни эгиб юра-
вер, ишончингни йўқотма. Қулай пайт келгач, бир ҳаракат би-
лан ишини ^ал 1^иламиз...»
Ўзим амакининг милтиғини яширилган жойидан олиб, ёғлаб,
артиб, синовга тайёрладим. Тўлқин «даволаниш» баҳонасида
бир неча кунга жавоб олди. Шат^ар таш1^арисига, хилват жойга
бориб, милтиқни синовдан ўтказдик. Энди қулай пайт келишини
кутиш керак эди. Шундай пайт келди ҳам бироқ... Тўл^рши туш-
магур ё қўр^уш, ё тажрибасизлик 1^илди. Ярим тунда уйига қай-
тиб, дарвозадан кираётган Солига қаршидаги кўп 1{аватли уй-
нинг чорбоғидан ўқ узиб, теккиза олмади. Милтиқни ҳам ташлаб
қочди. Хайрият, уни тутишолмади...
- Майли, сен ҳеч нарса билмагандек хизмат»шгни қушиб юра-
вер, - дедим унга. - Бирор кун омадимиз келиб қолар...
Ўша кунларда бошимга умримдаги энг оғир кулфат тушди.
Онам кутилмагаида оғир касал бўлиб, бир з^афтага шифохона-
да ётди-ю, қазо қндци. Врачлар: «Ж игар касалини ўтказиб юбор-
ган экан, ;^еч шюжини қилолмадик», дейишдн. Қишлоққа элтиб
кўмдик. Қоравой амаки ёнимда турди. Маъракаларни ўтказиб,
ш аҳарга қайтдик. Энди мен буткул ёлғиз, кимсасиз одам эднм.
Ҳаётнинг мутлақо қнзиғи қолмади. Ўша кунлар та^^ририятда
Афифанинг эри қамалгани, унинг ўзи эса аллақандай бой, амал-
дор кимса билан хушторлик қилиб юрганини эшитдим. Ичим
муздек бўлди. На ?^аётда, на му;^аббатда омадим кслмади, деб
йиғладим. Жиннига ўхшаб қолдим. Ҳеч нарсанинг қизиғи йўқ.
Ҳ а тто ўзимни ўлди рсам м и кан, деган хаёлга ;^ам б орди м .
Тўппончамни бекитган жойимдан олиб, фотоаппарат сумкаси-
га солиб юрадиган бўлдим. Чунки қўрқувни ҳам тамоман унут-
гандим. Қўлга тушсам ;^ам, қамалсам ҳам, ўлсам ҳам барибир
эди гўё. Амакининг ю патиш лари кор қилмасди. С урат з^ам ту-
ширмай қўйдим. Девонага ўхш аб, ша;^арда бемақсад даПдиб
юрадиган бўлдим. Хаёлимда «Милиция ушлаб текширса,
тўппончани топса, шартта қочаман, қувиб отиб ўлдиришса з^ам
майли», деган аз^моқона фикр бор эди. Аксига олиб кўчада ме-

т*

лиса тўхтатмас, ҳеч ким «Нима қилиб юрибсан?» деб сўрамас-
ди. Ниҳоят... Ниҳоят...

Ниҳоят шундай б1ф қулай пайт ксдшжи, бу имкониягни қўддан
бериш асло мумкин эмасди.

Тўлқин одатдагидек тунги икки-учларда кедди.
-Э ртага улар катга бир ишга боришмоқчи. Солинингўзи бош-
чилик қиларкан. Лекин одамни кўп олмаскан. Ўзининг энг Я1^ин
ёрдамчиси бор. «Тайсон» деган. Ўша иккалови. Менга «Маши-
на ҳайдайсан», деди.
- Яхши, яна ишончига кирибсан. Лекин қанақа иш экан?
- Бир бой одамни гумдон қилишмоқчи. Ўша одам эртага тун-
да ша;^ар четидаги хуфя чорбоғда хуштор аёли билан холи иш-
рат қиларкан. Ёнида соқчилари ҳам бўлмаскан.
- Ах-а-а, демак, унинг ўзини ҳам ўша ерда ҳал 1^1шиш керак.
- Ҳа! Лекин мен бир ўзим эплолмайман.
- Хотиржам бўл, биргалашамиз, - деб юбордим унга. Кенин
икковлон яна режа тузишга киришдик...
Абдивой билан Тўлқин тузган режа ҳақида муфассал тўхта-
либ ўтирмаймиз. Унинг қай тарзда амалга ошгани ҳақида эса
кенинги боблардан бирцда сўз боради.
Энди эса асосий воқеалар о1^имига қайтиб, Субутнинг Афи-
фадан олган мактуби мазмуни ва 1^аҳрамонимиз ушбу хатни
ўқигандан сўнг кандай а^^волга туш гани, яна янги бир хатога
йўл қўигани, бундан аввалига маълум бўлгани, кейин эса ўзи-
га: «Нодон эски хатоларни такрорлармиш , доно эса янги ха-
толарга йўл қўярмиш», дея тасалли берганн хусусида ҳикоя
қиламиз.

15

Субут кечқурун ижарахонасига қайтнб келиб, енгнл нонушта
Қ1шгач, чўнтапш аги хатни олиб, қўрқа-писа кўз югуртирди. Бу
қўрқувнинг боиси нимадалигини ич-ичидан англаб турарди-ю,
мияснда аниқ-равшан ифодалаб, тасаввур этолмасди...

«Муҳтарш Субутжон ака! Ассалом!
Билмадим. ҳаққим бормиди, бу хатни ёзишга, бўлиб ўтган
шунча гаплардан кейин. Билмадим... Лекин барибир ёздим.
Ўйлайманки, тўгри тушунарсиз. Бир қошиқ қонимдан кечар-
сиз...

85

Аввалги хатимда ёзганимдек. сизга яна хиёнат қилгатшдан,

шунга мажбур бўлганимдан сўнг, .уаётдан кетмоқчи эдим. Ле-

кин иима қилай, бунинг уддасидан чиқолмадим. Бир сабаб билан

тирик қолдим. Бошда бундан пуишймон эдим. Лекин ўзимдан

ҳам бахтсиз, ўзимдан ҳам хору оввора бўлган бир одамга дуч

келдим. Уўша тун мени қутқарганди. Кейин эсамен уни қутқар-

масам бўлмаслигини тушундим. Биз - икки бахтсиз одам, тақ-

дир-қисматимизнинг қаттиқ нонини биргалашиб ейишга, мусо-

фирлик, қочоқлик машаққатини бирга тортишга қарор қилдик.

Гарчанд, на унинг, на менинг айбим билмадим нимада?Ҳар ҳолда

мени, бизни қидиришаяпти. Шу боис хатни манзилсиз ва қисқа

қилиб ёздим Айбга буюрманг. Аввалги хатимдаёқ сизни ўзим-

дан озод, деб, ўз1шни сизга .ҳақсиз} деб ҳисоб.чаб, бунинг учун

сиздан ризолик сўраган эдим. Уч марта «талоқ». деб айтсангиз

ва расман ажралиб, ўзингизни озод, деб ;умс этсангиз, кўнглим

тинч бўлади. Мендан хавотир олманг. Бихчар узоқда, .хатарсиз

жой.чардамиз. Эҳтимол энди хеч қачон қайта олмасмиз, тугитб

ўсган жойларга. Сиз менданранжи.манг. Илтимос. Ўткинчибир

воқеа, деб ҳисобласангиз ҳам майли, мен билан кечирган кун-

парни. Мени дебгамга ботманг. Мен эсам, сизни ҳеч қачонунут-

майман. Зеро, сиздан бир умр миннатдорман.

Хайр. Омон бўлинг. Ҳурмат билан: Афифа».

Хатни ў1^иб бўлганндан кейин ;^ам юрагцоаги арима-

ди. Сабабини ;^ам и зо\лай билмади. Нима эди бу?

Афифани умрбод иўқстиб {^йишдан 1(ўр|^анмидн? Ундай

деса, куни кеча унинг ўлганига деярли ишониб юрганди-ку.

Ўшандаям 1 ^ қ м а г а н д н . Энди эса к;ўр1^аяпти. Ғалати ;^олат.

Кечагина, Афифанинг тирик экани ;^ақидаги хабарни эшитга-

нида, у билан энди ҳеч қачон учрашмаслигини англаганида ;^ам

йўқ эди бу 1^рқув. Энди 1^айдан пайдо бўлди? Қўр^огвми бу? Ё

бошка бир туйғуми? Алам ва ўкинчми? Нимадан аламланиб,

нимадан ўкинади? Афифага сарф этган в а 1 ^ , асаби, у туфанли

чеккан жафоларигами? Нима жафо к^фди? Афифанинг айби ни-

мада? Ахир у чиндан >^ам Субутни қутқариш учун қурбон қил-

мадими ўзини?

~ Қизю^. М актубида «Бахтсиз одам», деб кимни назарда тут-

ган? Абдини-да, албагга. Ёки Зо;^цдийдан )^ар 1^ана1^а макр,

ла-найранг кутса бўлади. Афифа ўша наиранглар 1^рбоними,

ёки... унга шерикми? Ишқилиб, шуна1^а бўлиб чи1^масин-да...

86

Субутнииг юраги сш^шди. Аро1^ ичди. Сал енгил тортди. Яна
ичди. Ундаи ](ам енгиллашди. Яиа ичди... Энди кайфи ошди.
«Икки дунё бир қадам, жаҳонни сув босса тўпиғимга чиш ай-
ди», деяи ўзига-ўзи.

Афифани унутмоқчи бўлди. «Ухласам эсимдан чиҳади», деб
ўйлади соддалик билан. Ухлаб, ухлолмади. Эртасига ишхона-
д а ;^ам толи1^иб, сиқилиб ўтнрди. Кечга я^нн кизини кўргани
боғчага борди. Қизи 10гвоннб, бўйнндан қучо1у1ади. «Хотиним-
га ра^^мат», деб ўйлади Субут. «Қизимни мендан бездирмаган.
Ёмонламагаи. Ақлли аёл-да...» Сал енгил тортди. «Фаризахон
айтганидек, хотиним билан ярашсам-чи», деб ўйлади. Қизи:
«Ана, аяжоним келяптилар!» дсди ^^«ш^ириб. Субут 1^р1у1и. Са-
ломлашишди. Субут уларни бекатгача кузатди. Тайинли бир
гап айтолмади. Хайрлашишди. Қизига: «Яна келаман», деди.
Хотинига х а хеч нарса деяолмади. «Йўқ, энди ярашолмайман»,
деб ўйлади. «Нега? Нега ярашолмайман», деб сўради ўзидан.
«Чуики асли }^ам уриш маганман», деб жавоб бердн ғамгин ку-
лимсираб.

Ижарахонасига келди. Уйга сиғмади. Нима қилишни бил-
мади. Ёзмокчи бўлди. Нима ёзишнн билмади. «Афифага жавоб
ёзайми?» деди. Нима деб ёзади? Қайга жўнатади? Ичидан бир
хўрсини]^ келди. Аламландн. Аччи^уханди. 3 , бор-э, деб ётиб
ухламоқчи бўлди.'Ухлолмади.'Ичгиси келди. Ароқ йўқ. Кеча
ичиб тугатган. Дўконга чиқиб келиш ёқмади. «Ўзимнн нима
биланднр овутишим керак. Акс ;^олда... савдойн бўлиб қола-
м а н ...»

Ҳовлига чикиб, телефон ёнига борди. Фариза хонимга қўнғи-
роқ қилди. Уйда экан.

- Сизни кўргим... би-нр дардлашгим келаяпти, - деди Субут.
- Кеч бўлмадими?-деди Фариза испцола қилгандек.
- Энди етти бўлди. Дарвоқе, қорним қам оч.
- Ундай бўлса, келақолинг уйга, - деди Фариза. Манзилиш!
айтди.
<Юлимлар ша^арчаси»да мўъжазгина бўлса-да, дид билан
қурилган ;(овлида яшаркан. Биринчи қаватида меқмонхона ва
унга туташ ошхона. Иккинчи қаватда иккита хона, қаммом.
Хоналариинг бири - кутубхона, иккинчиси ётоқхона.
- Ғоят камтарона, лекин жудаям чиройли! Қаранг-а, атиги уч
хона. Болаларингиз қаерда туришади, - деб сўргди Субут.

87

-Ўғилларимнинг иккаласи ҳам отам билан. Хорижда. Отам
бу ёқ1^а қайтиб келишга шошилмаётганининг боиси ҳам шу.
У ларни сал оёқ1^а турғизиб, ўқиш га ж ойлаб, кейин ўйлаб
кўрмоқчи. Дарвоқе, сизнинг ҳам қизингиз бор-а?

- Ҳа...
Болалар ;^а1^идаги гапга шу билан нуқта қўйилди. Сабаби
Субутнинг хаёлида ҳозир буткул бошқача фикрлар айланмоқ-
да эди. «Онасини эмсин, бўйдоқлик жонга тегди. Бугун Фариза
хонимнинг кўнглини овлайман», деб аҳд қилди келаётиб. Уят,
андиша, испш ола - ?(аммаси 1{айгадир чекинди. «Мен ҳам тирик
жонман, эркак сифатида табиий э;^тиежларим бор. Худонинг ўзи
кечирар», деб ўйлади яна у.
Хоним уй кийимида яна ҳам очилиб кетганди. Эгнида қизил
халат. Сочларини елкасига ёйиб ташлаган. «Қизил рангни яхши
кўраркан», деб ўйлади Субут. «Бунақа аёллар эҳтиросли бўла-
ди».
- Қорнингизни 04 дегандингиз. Мен пишха буюрдим. Ҳозир
олиб келишади, - деди хоним. Субут саволдан фойдаланиб, мақ-
садга ўтди:
- Афандининг хотини айтганидек, ҳуснингизга қорнимни
тўйдирсам ҳам бўларди.
Фаризахоним ҳазилга ҳазил билан жавоб қайтарди:
- Ҳали шуна1^а ёмон мақсадда келдингизми? Мен сиз билан
шеърият, тасвирий санъат ҳақида суҳбатлашамиз, деб ўтирса-
му...
Шу пайтдарвоза кўнғироғи чал1шди. Буюрилган пшдини олиб
келишибди. Фаризахоним ошхонада дастурхон тузади, иккита
қадаз^га «1001 кеча» номли вино к^йди...
Хуллас, ўша 01^шомни Субут Фаршахонимнинг ётоғида ўтказ-
ди. Хоним аввалига астойдил қаршилик кўрсатди. Унга меҳмон-
хонадан жой солди. Субут ярим соатча ме?^монхонада ;^ансираб
ётгач, иккинчи 1^аватга чиқиб, хонимнинг ётоқхонаси эшигини
тақиллатди. Хоним яна нозланди. Эшикни очмай: «Мен сизни
тан дўсти эмас, жон дўсти, қалб дўсти, деганман-ку», дея зорлан-
ди. Субут: «Бир ўзим зерикяпман, сизга қўлимни }^ам теккизмай-
ман, шунчаки суҳбатлашиб... ўтирамиз», деган кулгили гапни
айтди. Хоним эшикни очиб, уни ичкарига киритди. Хонанинг
қоронғулиги Субутга журъат бағишлади. Хонимни маз^кам бағ-
рига босди. «Бадан дегани ҳам шунчалик нафис ва хушбўй бўла-

Д1ШИ?!» деб ўйлади у боши айлакиб. Хоним Субутнинг бу 1^адар
дадиллнк қилишинн кутмаган шекилли, ?^айрат ва саросимада
лол турар, бунақа журъат ўзига қаердан келганига Субутнинг
ўзн ҳам ҳанрон бнр тарзда зўр бериб, лаблари билан жувоннинг
дудо1(парини изларди...

Кейнн улар анча гаплаш нб ётишди. Саз^арга Я1^ин хоним ух-
лаб қолди. Субут мнжжа 1^оқмади. Яна Афифа, хотинн кўз олди-
га келди. «Нима қилиб 1^йдим?» деб ўйлади. Ахир... хотиним
билан ярашишнм керак эмасмиди? Шундай Қ1шсам тўғри бўлар-
ди-ку. У-чи? У нима дерди? Синган пиёлани чегалаш мумкин.
Лекнн синган кўнгилни ямаш мумкинми? Ҳаётимиз илгаридек
бўлишига кафолат борми? «Илгаридек», дегани нима ўзи? Қай-
нона-чи? У киши гўёки хатосини тушунган, қизини бахтсиз қил-
ганндан пушаймон эмншлар. Бироқ... Яхшиси бўйдоқ юргани
дуруст эмасми, Фаризахоним билан «дўстона» муносабатда
бўлиб. Шунпси тўғри эмасмн? Ахир (^пидан хабар олиб, ёрдам-
лашиб турибди-ку?..

Субут ўнлаб караса, Ф ариза хош ш билан <адўстлашнб» ю р1Ш1-
нинг ҳам уятли, х.ақоратли жи;^атлари бор экан. «Нима, мен ну-
қул М уқимхоновнингсарқитинн еб, кун кўришим керакми?» де-
ган ўжар ва ёввойи фнкр келди миясига бир мах,ал. Бу фикрн1шг
қайдан пайдо бўлганини ўзи ҳам тушунмади. «Нима бу? Менинг
мудраб ётган ориятимми? Сарқит, дегани нима ўзи? Буни инсон-
га, айниқса, Афифадек, Фаризадек моқитобон, гулбадан аёллар-
га нисбатан ишлатиш мумкиими? Субут Фаризанинг боягина
о)^иста шпвирлаб гапирган гапларини кулимсираб эслади. «Мени
чиндан ҳам ёқтириб қолдингизми?» деб сўради у. «Ҳа», деди Су-
бут. «Бу - шунчаки эқтирос хуружи эмасмикан, ишқилиб?» « ^ т и -
рос бўлса-чи, эҳтнрос ёмон нарсами?» «Йўқ, эҳтирос яхши. Ле-
кин баъзан эҳтиросдан сўнг пушаймон қилади одам». «Йўқ. Мен
пушаймон қилмайман...»

М ана, энди эса пушаймон қилиб ўтирибди. «Сарқит», дея
хақоратомуз фнкр юр>ггмоқда. «Йўқ. Ф ариза яхши асл экан.
Гўзал ва ақлли. Гўзаллиги Афифачалик бўлмаса ;^ам содда гап-
лари ўхшаб кетади. Қизиқ содда ва ақлли. Шунақа бўлиши мум-
КИН.МИ?Ақлли ва эҳтиросли. Эҳтирос ичра Субутни «Жонгинам»,
деди. Субут эриб кетдн. Анчадан буён ширин гап эшитмагани
учунми? Афифа ?^ам эх.тиросяи эди. Лекин угашг эҳтиросида қана-
қаднр миннатдорчилик, қарздорлик қисси бордек эди. Фариза-

89

нинг эса Субутдан ҳеч қана^^а 1^арзн ҳам, тили қисиқ жойи ҳам
йўқ. Қайтага аксинча. Субут ундан қарздор-ку. Фариза буни сез-
дирган эмас. Мунис, мушфи!^ бир аёл сингари унга ўз ихтисрини
нозлана-нозлана, уяла-ума топширди. «Қацдай бўларкин, уят
эмасми? Гуноҳ бўлмайдими?» деб сўради. «Нимаси гуноҳ, сиз
боши очи1( аёлсиз, мен бўйдоқ эркакман-ку. Ёки ннкоҳннгизга
олинг, демоқчимисиз?» деб сўради Субут. Шу пихдан кейин ҳам
Ф ариза содда ва ақлли жавоб 1^айтарди. «Йўқ, унақа деетганим
йўқ. Сизга бундай талаб қўйиш хаёлимга ҳам келган эмас. Чун-
ки сиз билан бирга бўлиш ҳа1^ида ўйламагандим. Ўзингиз ҳоли-
жонимга қўймадингиз-ку...» «Чиндан ҳам тан дўсти эмас, жон
дўсти бўлиб қола олармидингиз?» «Албатта. Нима, сиз мени...
зимдан хуфя тузоқ қўйиб, ўзини солиҳа қилиб кўрсатаяпти, деб
ўйладингизми?» «Йўқ. Сиз чиндан ҳам беғараз дўстлик таклиф
этдингиз. Аммо мен иродасизлик қилдим. Кечиринп>.

Кейин Фариза яна бир ақлли гап айтди. «Балким, оиланппга
қайтганингиз маъқулроқдир, - деди. - Ишонинг, агар шундай
қилсангиз қам, мен сизга яқин, содиқ дўст бўлиб қолавераман».
«Нега», деди Субут. «Сиз билан турмуш қурсак бўлмайдими?»
«Йўқ», деди Фариза. «Мен энди... турмуш қурмасликка қарор
қилганман». Субут қам ўйлаб ўтирмасдан: «Унақада мен ;^ам
энди турмуш қурмайман», деб юборди...

Сўнгра улар ташкил этилажак нашриёт уйи қақида суҳбатга ки-
Р1Ш1ЮЦДИ. Субут айни шу тоцда «Чиндан ;^ам нош^флик билан шу-
ғуллансам бўлади-ку», деган қарорга келиб турарди. Чунки хоюии
бу }^ақаа ҳаяжонланиб, тўлқинланиб гапирди: «Бирга ишласак, хўп
ажойиб ишлар қиламиз, ўзингиз хам китоблар ёзасиз, уларни қам
босиб чиқарамиз...» Субут «Яна бир ҳафгагина иноамай туринг, кей-
ин тўласинча сизнинг ихтиёрингизда бўламан», деди. Бироз ўйланиб
ётгач, яна ўша мавзуга қайтди. Аниқлаштирмоқчи бўлди.

- Сиз мени чиндан ҳам тенг шерик қилиб олмоқчимисиз? - деб
сўради у Фариза хонимнинг момиқдек билакларини силаб.

- Ишқилиб фақат шунга қаноат қиласизми? - деб сўради хо-
ним ;^азил аралаш . Субут жнддий гапирди.

- Мен баъзи бировларга ўхшаб: «Хўш-хўш», десангиз чори-
ғим билан тўрга чиқиб кетадиганлардан эмасман. Ишонинг.
Боя... Сизга уйланишим ҳам мумкинлиги қақидаги гапни бошқа
маънода айгдим. Ниятим холис, алдамчи эмасман, демоқчи эдим.
Яна бир сабаби Афифадан хат олдим. У талоқ сўрабди.

90

- Соғ-саломат эканми, ишқилиб? - деб сўради Фариза. Чама-
си у Афифанинг тирик эканини аввалдан билган.

-Ҳ а...
- Талоғини беринг. Эркини бўғманг, эркинлик замоннда... бах-
тини топиб кетсин. Сиз ;^ам...
- Кеча хотиним билан ?(ам учрашдим. Сизнинг масла;^атнн-
гизяан сўнг. Аммо тушундимки, энди у билан ҳам қайтадан 5шюл-
мас эканман.
- Қалбингиз, виждонингиз буюрган ишни 1^илинг.
- Қалбим: «Сен ;^ам озод ва шод 5Ш1а», деб буюраяпти.
-У н д а озод ва шод яшанг. Ишланг, пул топинг. Дунёни саё-
ҳат 1^илинг. М ана мен эҳ-?^е, 1^анча жойларни айланиб келдим.
Хоним ўзининг хориж сафарлари ҳа^^ида ҳикоя ҳилиш баро-
барида ухлаб қолди. Субут эса пушаймон қилиб тонг оттирди.
«Фариза билан бизнес 1^илиш керак. Лекин у билан дон олишиб
юриш ярашмайди, энди бу уйга бошқа келмаслигим керак», деяи
у ўрнидан туриб ювингани ҳаммомга борар экан. - Бизнесни
шахсий муносабатларга аралаштириш яхши эмас...»
Лл1^сса, Субутни ма«а шу тазарру оғушида қолдириб, ҳико-
ямиз бошидан буён туғилаётган кўпдан-кўп саволларга жавоб
берувчисирливо1{еа баёнига киришамиз.
Ҳа, айтганча, эртасига Субут ишга бирров кнргач, «Гаштак»
ресторанига, ундан чиҳиб, фотограф Қора Қораевнинг уйига,
яна аллақайларга борди. Хуллас, кун бўйи суриштирув билан
машғул бўлди. Тушдан сўнг ишхонасига 1^айтиб келганида, уни
терговчи Арслон Ҳакимов излаётганини айтишди. Субут Арслон
билан қўнғиро1у1ашгач, шошиб, прокуратурага кстди. Майли,
бу ҳақда кеЛин.

16

Тун. Юзига ниқоб кийган икки шарпа муҳташам иморат дар-
возасишшг 19глфларини ясама калетлар билан бир^ш-кетин ша-
қирлатиб очишди. Кенин қулфламасдан, оҳиста бекитиб, ичка-
рига йўналишди. Бу эса уларнинг ортидан писиб изма-из пойлаб
келаётган яна икки нш^обли сояга қўл кедди. Бсш да1^н1{а ўтар-
ўтмас улар ҳам ичкарига кириб кетишди. Аввалги икковлон бу
орада ҳовлидаги темир эшикни ҳам очиб, уй ичкарисига кириб
олишган, боягидай қилиб, бу эшикни ҳам очиҳ қолдиришгани

91

сабаби «Қайтиб чиқиш осон бўлади», деб ўйлашганди. Кейинги
икки киши бир муддат дарвозахонада писиб туришди. Одцин-
гиларнинг да;(лиздан ўтиб, иккинчи қаватга элтувчи зинадаи
кўтарилганига ишонч ҳосил қилишгач, уларнинг изидан ичка-
рига, сўнгра юқорига интилишди. Орадан нари борса, ўн дақиқа
ўтди. Ю қоридаги хоналардан бирида «гупп-гупп» этган овоз,
-кейин кимнингдир: «И;^, единг-ку, аблаҳ», дегантовуш и, сўнгра
аел кишининг чинқириб юборгани, ундан сўнг ўрта ёшлардаги
эркак кишининг дўриллаган овозда: «А? Ким? Ҳой, ким бор?
Мусулмонлар ёрдам беринглар, ўғри босди?» деган бақириғи
эшитилди. Шунда ниқоблилардан бирн пастроқ, лекин ҳукм-
рон овозда; «Жим! Нафасингни чиқарма! Бўлмаса ўлдираман!»
деди. Бу орқадан келганларнинг бири эди. Улар олдин келган-
ларнинг икковини }^ам қанш аридан отиб қулатишган, қулаган-
лар шундоққина остонада қонга беланиб чўзилиб ётишарди.
Инграган аёл ва ёрдам сўраб бақирган эркак эса сал нарида

кенг-мўл икки кишилик каравотда дағ-дағ Т1праб туришар эди.

Эркак боя бақираётган чоғида ихтиёрснз бнр ҳаракат билан
каравотнннг бош томонидаги мўъжаз тунчироқни ёқиб юбор-
ган, шу боис, анчайин дид б1шан безатилган чиройли ётоқхона-
да ҳозиргина содир бўлган мудҳиш манзара кўзга яққол ташла-
ниб турарди. Каравотдаги эркак буни кўрди. Ўзини тез қўлга
олди. Эшик ёнида турган ниқобли икки кишига қараб, жон
ҳолатда ялинишга тушди.

- Жон укалар, илтимос, ўлдирманглар! Молу дунё керак бўлса
олинглар. Қанча пул керак бўлса бераман. Илтимос! Ф ақат
ўлдирманглар! Мен... Мени... Менинг пулим кўп... Мени Зоҳи-
дий дейишади! Эшитган чиқарсизлар? Қанча пул керак бўлса
бераман...

Ниқоблушарнинг олдинроқдаги гавдалиси каравотга яқнн-
роқ келди. Индамади.Эркакка, сўнгра ёнидага жувонга тикил-
ди. Боягина к^рқувдан чинқириб юборган аёл ички кийимда, ус-
тига чойшаб ўраб юзини қўллари билан тўсиб ўтирар, чамаси у
тақдирга тан берган, нима бўлса-бўлди, деб ўтирар эди.

- Биз сю ни ўлдиргани келганим(13йўқ, - деди ниқобдор киши.
- Сизни ўлдиришга келганлар мана булар.

Шуцдай деб, у орқада турган иккинчи ниқоблига >шюра шшди.
Иккинчи ниқобли ерда чўзилиб ётганларни юз томонига ағда-
риб, ниқобларини олиб ташлади.

92

-Т ани дин ги зм и ?-деб сўради б и рш чи ни1^обли Зохидицдан.
- Қоронғуда унча к5пим илмайро!^ турибди, - дади овози қал-
тираб Зоҳидий: - Ким экан бу... нокас.
- «Гаштак» рссторанининг хўжайини Соливойни билсангиз
керак?
- Солиними? Солини биламан. Унга кўп яхшилнк ^ршганман.
Ёрдам кўрсатганман. Қарз бсрганман... Вой аблаҳ-эй! Бу ўшами?
-Ҳ а! Б у - Соли. Сизни ўядиршш^ шахсан ўзи «ташрифбуюр-
ди». Асяи у майда-чуйда қотиллнкларни гумашталарига буюра-
ди. Сизни эса юқори <о^урмат»га лойиқ кўриб, ўзи келди. Ана
қўлидаги тўшюнчасини кўрдашгизми?
Зоҳидий бу гапларни эшитиб, маъносини маълум даражада
англаб турган бўлса-да, ҳозир уни остонада суллайиб ўлиб ётган
Солидан кўра, қаршисида ниқобини ечмай турган, ўзини <осалос-
корман», деб айтаётган йигит 1^изи1д'врар эди. Ш у боис:
- Сиз-чи? Сиз кимсиз, ука? Мени... Бизни... Шунчалик ўлим-
дан қутқардингиз... Бир умр миннатдорман. Бутун бойлигнм...
Сизга садақа. Лйтинг, кимсиз?
- Бунинг аҳамизгги йўқ. Мен бир савобталаб одамман... Са-
воб учун бугун одам ўлдирдим...
Худдн шу гап каравотда суратдек қотиб ўтирган жувонни
қизиқтирди. Беихтиёр қўлинн юзидан олиб, йигиттомонга қара-
ди. Йигит хам унга кўз қирини ташлаб турган экан, шекилли
жувонни таниб қолди.
- Сиз... Сиз... Афифа эмасмисиз?-деб сўради ҳайратли овозда.
Жувон ҳайрат ичра қотди. Ўғрилик устида қўлга тушган бо-
ладек иложснз мўлтиради. Шушшг баробарида йигитни овози-
дан танншга урнндн. Эплолмадн.
- Ҳа, мен Афнфаман, - деди тушкунлик билан.
Ушбу савол-жавобни эшитган Зоқкдий яна даҳшатга тушди.
Йнпггни Афифанинг яқинроқ танишларидан, деб ўйлади.
«Энди тайин ўлдиради», деган хаёлга борди. Шундай деб
ўйлашга унинг бошқа асоси ҳам етарли эди. Боя ниқобли йигит
«Савоб учун одам ўлдирдим», деганида у беихтиёр остонада гн-
лам устида чўзилиб ётган икковлонга диққат билан қараб, икко-
вининг ҳам бўйнидан қон оқаётганини аниқ кўрди. «Ортиқча гу-
воҳнинг нима кераги бор, буларга», деб ўйлади. Пул, каттароқ
пул ваъда қилиш керак. Нима бўлса ҳам жонни асраб қолнш
зарур...»

93

- Э-э, ана таниш ?^ам экансизлар, - дея тилёғламаликка ўтди
у. - Афифахон билан бизлар ҳаммасини шаръий, исломий килиб,
сўнгра 1^овушганмиз. Яна... кўнглингизга бошқа гап келмасин...

- Қаг !01у1аги эри-чи?-деди кутилмаганда ниқобдор. Бу гап-
дан Зоҳидий яна ҳам қаттиқ қўрқди.

- У кишининг олдидан ўтилган. Мана, Афифахон ўзи айт-
син... Субутжон укамиз бу кишининг тало1у1арини берганлар.
Айтинг, Афифа, нега индамайсиз?

Афифа йиғлаб юборди. Яна к^ллари билан юзини бекитди.
- Эҳ, сизни қаранг-у! Демак, қамо^ухаги эрининг розилигини
олибсиз-да... Ҳе, ўша... Ўзи асли... Солига сизни бекорга «заказ»
қилишмаган экан-да, - деди ниқобдор қаҳр б1шан. Зоҳидий иш-
тонига сияр даражада қўрқиб, талвасага тушди.
- Жон ука! Тўғри тушунинг. Мен ҳаммасини... одамгарчи-
ликка тўғрилаганман. Худо ҳаққи! Субутжонни қамоқдан чиқа-
ришга беш миллион сарфладим. Афифахон ҳам ўзи рози бўлган.
Мана, ўзидан сўранг.
- Йўқ. Ишонмайман. Ўзи айтса ҳам ишонмайман. Сснлар
пулнинг кучи б1шан ҳаммани оёқости қ1шм0қчи бўласанлар. Ас-
лида бир-бирингни гўштингни еб семириб юрасанлар. Эҳ, афсус,
Солига халақит берганим нотўғри бўлибди. Энди унинг вазифа-
сини ўзим бажаришга тўғри келади.
Йигит шундай деб, орқадаги йигитга имо қилди. Йигит
қўлқопли қўли билан Солининг ёнвда стган тўппончани олиб,
Зоҳидийга тўғрилади. Зоҳидий жон ҳолатда каравотдан ўзини
ерга ташлаб, ниқобдорнинг оёқлари остига йиқ^шди.
- Жон ука, ўргилиб кетай ука, жонимни увол қилманг, нима
шартиншз бўлса бажарай. Қанча пул керак бўлса берай... Мана,
Афифахонни ҳам олинг, Худо ҳаққи ҳали қўл текизганим йўқ.
Лекин эридан ажралгани рост. Боши очиқ. Олинг, сизга бағиш-
ладим. Афифажон, айтинг, жон қизим. Ўлдирмасин, айти-и-и-нг!
-Ў ле, бу кунингдан, номард, жон керак бўлса остингдаги хо-
ТИН1ШГНИҳам аяб ўтирмайсан!— деди тўппонча ўқталиб турган
иккинчи ниқобдор. Биринчи ниқобдор унга койигандек қараб
қўйди. «Жим», деган маънода ишора қилди. Зоҳидийнинг жон
талвасасида, ўйлаб-нетиб ўтирмай айтган сўнги гапи уни қизнқ-
тириб қолганди.
- Хўп, майли, демак, агар ўлдирмай, жонингизни сақлаб қол-
сак, бизга Афифахонни туҳфа қилар экансиз-да? Яна-чи?

94

-Я на... Яна пул бераман истаганингшча. Бирон четдаалатга ке-
тиб, маза ^^шиб )Ш1айсизлар... Менинг хорижоа банкларда пулларим
бор... Чек ёзиб бераман. Бориб, бемалол олиб, ишлайверасизлар...

- Майли, - деди нш^обдор. - Қани ёзинг чекни! Қанча бермоқ-
чисиз ўзи?

- Қанча десангиз...
- Мен айримларга ўхшаб бировнинг пулини тортиб олишга
ўрганмаганман. Қани, ўзингиз ҳиммат ^ухлиб, бир нарса ёзинг-чи...
- Мен ҳозир,-деди Зоҳидий ўрнидаи туриб эгнига чиройли
халатни кийди. Сўнгра каравотнинг оёқ томонидаги кийим ил-
гич шкаф ёнига бориб, ундан костюмини олди. Костюмнинг
қўйин чўнтагидан чек дафтарчасини, ручка ва кўзойнак олди.
Қўли қалтираб, кўзойнакни тақди. Кейин чек дафтарчасини тун-
чироқёнидап! тумбочкага қўйиб, варақлади. Керакли варақни
топиб, бешта рақамли сон ёзди. Имзо чекди. Йигитга узатди.
Йигит чек варақасини чироқ ёруғига тутиб кўрди. Рақамни
кўриб қониқди, шекилли, чўнтагига солди. Кейин Афифага
қараб, сўради:
- Хўш, Афифахон, нима қиддик, биз б»шан кетасизми?
Афифа ҳамон йиғлаб ўтирарди. Жавоб бермади.
- Ҳар қандай ҳолатда ҳам энди бу уйда қолишингиз мумкии
эмас. Ё қамаласиз, ёки Солининг одамлари барибир соғ қўйиш-
майди. Дарвоқе, жаноб Зоҳидий, бу гап сизга ҳам тегишли. Сиз-
ни Солига «заказ» қилганлар кимлигини биласизми?
- Ҳозир, шу топда тахмин қилиб, тушунгандай бўлиб туриб-
ман, - деди Зоҳидий.
-Туш унган бўлсангиз, чорангизни кўрарсиз. Ҳозир эса кинн-
ниб, тезроқ бу ердан чиқиб кетинг. Лекин билиб қўй«шг, бир мард-
лик Қ1ШДИК. Сиз ҳам мардлик қилинг. Бизларни қидириб, суриш-
тириб юрманг. Сиз бизни, биз сизни кўрганнмиз йўқ. Давай,
жўнанг, тезроқ.
Зоҳидий шиддат билан кийина бошлади. Ниқобдор йигит
энди Афифага юзланди.
С ю ;^ам Афифахон, туринг, кийишшг. Ҳоз1ф икк1шаш1б, йиғи-
сиғи қилиб ўтирадиган пайт эмас. Бизлар чиқиб турамиз. Беш
минутдан сўнгсизни ҳовлида кутамиз...
Афифа беш дақиқага ҳам қолмай кийиниб чиқди. Бу пайт Зо-
ҳидий ҳовлидан чиқиб кетганди. Ниқобдор Афифани олиб кўча-
га чиқди. Шериги ичкарида қолди.

95

- Юраверинг, - деди йигит Афифага кўча адоғини қўли билан
кўрсати б,- Муюл1пцца «Жигулн» машинаси турибди. Ўшанинг
ёнига бориб кутиб туринг.

Афифа юриб кетди. Муюлишга етиб, машина ёнида кутиб
турди. Ўн дақиқалар ўтгач, ниқобдор йнгит етиб келди. Маши-
наю* очиб, Афифани орқа ўриндиққа ўтказди. Сўнгра ўзи рулга
ўтириб, машинани юргизди. Афифанинг миясидан «Шеригини
;^ам ўддириб келдими?» деган гумон ўтди. Ниқобдор йигит унинг
фикрини ўқигандек, изоҳ берди:

- Шеригим изларни йўқотиб, орқадан етиб боради. Дарвоқе,
бу муҳташам кошонанинг ба^фидан ўтишга тўғри келади энди.
Хафа бўлмайсиз-да, - деди. Афифа унинг нима демоқчи бўлга-
нини тушунмади. Унинг хаёли энди мутлақо бошқа фикр билан
банд эди. Бироз юриб, катта иўлга чиққанларидан сўнг сўради:

- Мени қаерга олиб кетмоқчисиз? Кимлигингизни ҳам бил-
майман...

- Ҳа-я, дарвоқе, - деди йигит ва машина ичидаги чироқни
ёқиб, юз>шаги ниқобни олиб, орқага ўгирилди. - Энди билдингиз-
ми кимлигиьога?

- Вой, - деб юборди Афифа қайрат билан. - Сиз... ўшами?
- Ҳа, - деди йипгг. - Эашгиздакш, «Сиз билан барибир б^фга
бўлишимиз керак», дегандим.
- Эсяадим, - деди Афифа чуқур хўрсиниб. Бу^ўрсиниқда қан-
дай маъно борлигини Абди англай олмади...
Тонг саҳарда Абди, Афифа ва Тўлк1Ш биргаликда чегара-
нинг дарёга туташ қисмини кесиб, қайиқца қўшни давлатга ўтиб
кетишди. Худди ўша куни кундуз соат 14.00 да Тошкент-Лондон
йўналиши бўйлаб учувчи самолётга соқол-мўйловли, кўзига
кўзойнак таққан эллик ёшлардаги бир одам ўтирди. Бу одам -
Абдуҳалим Зоҳидий эди.

17

Субут Сокин ўзининг нисбатан қисқа, лекин анчашш галвали
мухбирлик фаолияти давомида «Журналист текширув»ларини
кўп ўтказган. Маълумот ва ахборотларни кимдан, қандай қилиб
олиш, қай йўсинда та^пил этиш, қанақа хулоса чиқар»ш1нинг
ҳадисини эгаллаган. Шу боис шифохонадан чиқаётганида Арс-
лон Ҳакимовнинг «Суриштирув билан шуғулланиб, бекорга вақт

96

ўтказманг, бу ёғини бизга қўйиб бч^инг», деган масяаҳатига амал
1^1либ, жа-а, уичалик боши билан шўнғимагаи бўлса-да, йўл-йўла-
кай анча-мунча иарсаларни аниқлашга улгурди. Абди Самадов,
Соли М амарасулов, Зоҳкдий ва ню^оят ўзининг «эски 1^адрдони»
Даврбек Муқимхонов катта бир жииоятлар силсиласининг бўғин-
лари эканига тўла ишонч ҳосил қилди. У милиция, прокуратура
терговчиларидан фарқли ўлароқ ҳеч кимни сўроққа тутмас, бал-
ки аксинча, бирон нарса )^ақида маълумот олмоқчи бўлгаи ода-
мига ўзи қизиқарли }^икоя сўзлар, шунинг баробарида ўша одам-
иинг 10глфи Д1ШИочилиб, Субутга керакли гапларни айтиб қўйга-
нини сезмай қоларди.

Табиатан пишиқ-пухта, кавказликларга хос ўжар феълли
Қора Қораев бошда у билан гаплашишни умуман истамагацди.
Субут унга Абдини роса ма^д^ди: - Мен у т^ақда деярли ҳамма
нарсани биламан. Бундай жасур, шерюрак йипгглар ҳаётда кам
учрайди, - деди у. - Адолат ва ҳа^^ш^т учун ўз жонини гаровга
қўйиб, бутун бир мафия гуруҳига 1^арши курашга бел боғлаган
экан. Мен у ҳа^у^а бир ҳақ1^оиий асар ёзишни режалаштирдим.
Ма1^садим - уни ҳимоя юшиш. Токи, милшшя ва прокуратурада-
гилар ;^ам бош1^а барча оддий одамлар ҳам унинг курашн мо^и-
ятини тушунсин. Унинг билиб-билмай 1{1шган гуно}у1арини кечи-
ришга ўзида журъат-жасорат топа олсин...

Ш у чо1^1{ача жим, хўмрайиб ўтирган қариянинг чеҳрасида
хайрихо;^ик аломати зоҳир бўлди.

- Уни мажбур этишган, - деди беихтиёр. - Уни хўрлашган,
таҳқирлашган, жонига қасд ^дигашган. Агар унингўрнида... Сизу
мен бўлганда ?^ам шундай қилиш дан ўзга чора топа олмаган
бўлардик.

- Тўғри, - деди Субут. - Ҳаёт синовлари баъзида табнатаи
юмшо!^, кўнгилчан одамни ваҳшийлаштириб юборади. Баъзқда
сени ўлдирмаслнклари учуи сен ўлдиришингга тўғри келади.
Аншдюқ айтадиган бўлсам: ё ўлдиришинг, ё ўлишинг керак.
Қайси бирини танлашни эса лаҳзалар мобайнида ҳал этиш ло-
зим. Бундай пайтда ҳар ким ҳам энг тўғри, энг мақбул йўлни
танлашга улгурмайди... Айтинг-чи, Абди суратни яхши оларми-
ди? Унда янглишмасам туғма қобилият бўлган.

- О-о! У - талант! - деди зав!^ билан Қораев. - Мен уиақа
зеҳни ўткир кишиларни кам учратганман. Очиғини айтадиган
бўлсам, у мен ўн йиллар давомнда ўрганган нарсаларни бир-

97

икки кунда ўрганиб олган. Ракурс танлаш, образ яратншда унга
тенг келадиган одам йўқ. У - тугма мастер!

Қораев Абднни анча ма1^тади. Гап орасида унинг мерганли-
гини ;^ам тилга олдн.

- Кўзиям ўткир-да! Бир ўқ билан чумчуқнинг қулоғига сирға
тақиб қўяди.

- У армияда снайпер бўлган, шекилли? - деб сўради Субут.
- ДҲБда хизмат 1 ^ г а н . Десантчи ҳужумкор бригадада. У
бўлинмада хизмат қилганлар отишни }^ам, найза санчиш, пичо1{
уриш, хуллас, ;^ар6ий-жанговар санъатни пухта эгаллаган бўла-
ди. Лекин Абди мутлақ унақа шафқатсиз эмас. У гоҳо {{изишар-
ди-ю, кейин кечириб юбораверарди.
- Кучли одамлар кечиримли бўлишади, - деди Субут.
- Кучли бўлгани билан бўлар-бўлмасга таваккал ҳам қила-
вермайди у, - деди Қораев. - У жуда эҳтиёткор, етти ўлчаб, бир
кесадиган йигит. Ш унинг учун... унинг одам ўлдирганига ишо-
ниш 1^ийин. М асалан, мен, очиғи, ишонмайман.
- Мен ҳам, - деди Субут. - Уни... чув туширишмокчи, яъни
бировнинг жиноятини унинг бўйнига 1{ўйишмоқчи бўлишаст-
гандир, эҳтимол...
- Ҳа, худди шундай бўлиши керак.
- Ана шуни исботлаш учун эса мен Абди ҳа1^ида иложи бори-
ча янада кўпро1{ нарса билишим, ;^атто имкон бўлса, у билан
учрашиб, гаплашишим керак.
- Бушюига, мен ёрдам беролмайман. У менга ҳеч нарса демаган.
Фақат бир куни анча одцин: «Амаки, агар мабодо зарурат туғилиб,
мен анча муддат узоқ жойларга кетиб қолсам, ёки қамалсам, она.м-
нинг 1^брцдан хабар олиб туринг, ҳайит чоғлари», деганди.
- Ҳар қалай мабодо телефон қилиб қолса, менинг гапларим-
ни айтиш ёдингиздан чиқмасин, - деди Субут. К е ш т қўшимча
қилди; - Дарвоқе, у менга яқинда қўнғироқ қилганди...
- Унда шу гапларни нега ўзингиз айтмадашгиз? Ишқилнб, соғ-
омон эканми?
- Биз жуда қисқа гаплашдик. У менга бир одамнинг қарз га-
пини етказди, холос. Афтидан, улар узоқда. Лекин яна телефон
қилиши мумкин.
- Қилса... айтаман, дўстим, албатта, айтаман. Аммо-лекин
сиз чиндан ҳам ҳақиқатнинг тагига етиб, уни оқлаб берсангиз,
бир умрлик савобга қолардннгиз...

98

- Ҳозирча бунга ваъда бсролмайман-у, лекин ;^аракат қила-
м ан,-деяиСубут.

У ларнинг суҳбати анчагача чўзилди. Су;(бат орасида Су-
бут Абди туширган кўплаб суратларни, шу жумладан унинг
ўзи акс этган расмларни кўздан кечирди. Улар воситасида
Абдининг ички дунёсини, салгина бўлса-да, англашга урин-
ди...

Ш у тарш^а Субут Қораевдан Абдининг пичо1(ланиши билан
боғлш^ айрим тафсипотпарни билиб одди. Фотоашгаратнинг йў1(о-
лиши ва тошшиши воқеасида 1^атнашган олибч»тар йигит билан
учрашув эса >шада кўп нарсага ойдинлик киритди. Субут уни
эски-туски бозоридан қийналмай топди. Абдининг Тўлқин На-
фасов билан 1^андай танишганини, Тўл1^ин «Гаштак»да, Соли-
нинг қўлида ишлаганини билиб олгач, де5ф ли ҳаммасини тупхун-
ди. Энди у Абди ва Соли Мамарасулов ўртасидаги зиддият ҳам-
да бу зиддиятнинг ечими хусусида етарлича тасаввурга эга эди.
Сўнгги савол: Мамарасулов Зоҳидийни ўлдириш учун кимдан
буюртма олган? Ана шуни аншу^аш зарур эди. Бу эса осон эмас-
ди. Буни аниқлаш учун фа1^ат интуиция, ёки унча-мунча одамлар
билан су;^бат ва ҳатто Арслон Ҳакимовдан олган маълумотлар
ҳам кифоя {^илмасди. Буни ани^^^аш-учун 1^ана1{адир қалтис та-
ваккал зарур эди.

Субут Саъдиев билан суҳбатдаги «Зоҳидий ўзига-ўзи «суи-
қасд уюштириш» оркали терговга чап бермоқчи бўлган», деган
фав^^^лодда 1^изиқ тахминга, негадир ишонмасди. Чунки Зоҳи-
дийни бу даражада нозик ва мураккаб ўйинлар уюштиришга
1^одир, деб ҳисобламасди.

«Унга тасодиф ёрдам берган, аниқроғи, шундан қилишга
мажбур этган», деб ўйларди у. Гарчанд Зо^^идийнинг ҳув бир
пайтлар - бундан узоқ йиллар илгари, ўзига бошлиқ бўлган бир
савдо амалдорит< ўлдириб, сувдан қуруқ чю^иб кетганлиги тўғри-
сидаги ривоятнамо во1^еани эшитиб, «Ҳ ар 1(алай, Зоҳидий ҳам,
снайпердан кам эмас экан», дея тан олган бўлса-да, унииг бу
қадар устамонлик кўрсатишига ишонолмасди. У ҳатто Соли Ма-
марасулов ҳам аслида Зоҳидийнинг «таъсир доирасндагго> одам
бўлганини аниқлагандан сўнг ҳам ишонмади.

«М амарасулов сингари очкўз ва сотқин кимсалар Зоз^идийни
бир чақага сотиб юборишга 1^одир, деб ўйлади у. Бинобарин, ким-
дир катта пул эвазига «буюртма» берган. Абди Самадов эса...

99