@BOOKS_KITOB QORA QASR ASIRASI 2-KITOB

«Худди юшолардагидех сирли ва ваҳимали, илоҳий ва жумбоқли

бўлади, деди у ўз рсжааадан ўзи зав^ушшб. Кинодагидек эмас, худ-

ди афсонавий эртаклардаги сингари бўлади...»

Ростдан }(ам бошланиши шунақа бўлади. Ҳаммаси Зо^^иднй

ишлаб чшд^ан рсжа асосида босқичма-босқич давом этади. Хориж-

лик шериклар номидан Саъдиевдан «Зоз^ндайни йўқ қилиши учун»

ёрдам сўраш, Сурия орқали Соли Мамарасуловнн қотиллик учун

ёллаш (Зо^^цций «1^отилпик»ни Солининг шахсан ўзи амалга оши-

риши лозимпигинишарт191либқўйди.Чунки,шубаҳонадаСолини

гумдон 1(илиб юборишни, 5гьни кучайиб келаётган яна бир ра-

қибдан халос бўлишни мўлжалланган зди), изларни бутунлай йўқо-

тиш учун Сайхондаги дала-ҳошшни сндириб кстиш ва ҳоказо. Дар-

воқе, у Солининг тўдасига аввалдан киритиб цўйган ўз одами

Тўлқин Пўлатовдан Солига қандайоир Абди Самадов деган сурат-

чи йигит қасд қилиб юрганинн билиб, ундан ҳам фойдаланишга аҳд

этди. Тўл19шга: «Ҳаммаси рисоладагқдай ишончли, ҳаёгий чиқи-

ши зарур», дсб тайинлади. Ҳар эҳтимолга 1^арши, ўз одамларнаан

икки кишига дала-;^овлининг хоиаларидан бирига яшириниб пой-

лаб туришни, агар зарураттуғилса, Соли ва шеригига қўшиб, Абди

Самадов билан Тўл1^нни \гм гумдон қилишни топширади. Ҳар

тугул бунга зарурат бўлмади. Абди ва Тўлҳин ўз «вазифаларини»

аъло даражада ижро этипши. Фақат... Абди Солининг бошини

мўлжалга олиб, ўқни унга тскиза олмай, ишни бузиб қўйишига сал

қолди. Яхшиямки, орқадан пусиб кслган йигитлардан бири Соли-

нинг 1^ншарини аниқ мўлжалга олиб, Абдининг <аатоси»ни тузат-

ди. Абди шўрлик буни ссзгани ;^ам йўқ. У «Солини ўдцирдим, Зо;у1-

дийни пул эвазнга аадим», Афифани қутқардим», дсган хаёл билан

кетди. Афифа ҳам ҳсч нарсани ссзмади. Зо)(идий уни Абди ёрдами-

да хорижга чш ^риб юбориш ва ксйин ўша ёқда Абди ва Тўл1ршни

гум цилиб, жувонни қайтариб ўз бағрига олиш ниятиоа эди. Чст

элга боргач, режаси бироз ўзгарди. Тўл^^ш {^айсидир жангари таш-

килотга ёпланиб, изсиз кстди. Абди эса Афифани ташлаб, 1^йлар-

дад1ф саргардон бўлиб юрди. Энг смони - полгадия ташки-

лоти вакили Зо^^идийнинг вагда қилган пулларга қайрилиб з^ам

қарамади. Уни ушлаб, қўлига кишан уриб, юртига қайтариб юбор-

ди.Зоҳидийшундаз^мтушкунликкатушмади. Буёғиҳу^о^дпунос

гумаштаситаклифэтганрежагамосэди.«Эндиюртда бсш -ўнкун

тергов берган киши бўламан-да, сўнгра озодпикка чш ^б , мутла^^о

қонуний тарзда хорижга - Афифанинг ҳузурига жўнайман. Мар-

150

мар денгю соҳилида бирон 1(а^>ни ижарага олиб, бирон йил ай-
шимни сураман», деб ўйлади.

Ва эҳтимол шундай ;^ам бўлар эди агар... бир нарса, бир ?^ол
унга хала1^ит бермаганида. Унга халал берган ва қисматида
машъум рол ўйнаган ўша ҳол, ўша сабаб хусусида эса сўнги
бобдан ] ^ о я 1^1ламю. Ҳозирча Зоз^идий м у в а 1 ^ т тергов ҳисоб-
хонаси (ИВС)даги шоҳона безатилган камерада ширин хаеллар
суриб етатурсин-у, гагаш энгасосий 1(а^фамонимиз Афифахоним-
дан эшитайлик.

28

Афифахоним Истамбул шатфининг Кадикўйи ма>^алласида,
асли келиб чи1^1Ш1и самарқандлик бўлган А^^мад Шер исмли то-
жир КИ1ШШИНГ Ш арқия исмли саксон ёшли бемор онасини пар-
варишлаш билан шуғулланар, бунинг учун еган-ичганидан таш-
қари анчагана маош з^ам оларди. Кампир унга, у кампирга маъ-
цул тушиб, бамисоли она-боладек а;^ил турмуш кечиришарди.
Кампирнинг тожир ўғли асосан Германияда яшар, ҳар ҳафта,
баъзан икки ;^афтада бир жума кунлари бола-чақаси билан ке-
либ, онасидан хабар оларди. Кампир ҳам бошила ўғли билан
Европага кетган экан. Ҳавоси ё^^лай, ўғлига «Ўламан обло, мани
Истамбулга қайтар», деб туриб олибди. Аҳмад Шер онасини
қайтариболиб кел>1б, қаровчиёллаган. Ўша1^аровчи аёл, 1шга-
ри айтиб ўтганимиздек, Афифага таниш бўлиб чи1^ади ва улар
тасодифан учрашиб қолишади. Унинг ёрдамида Афифа ^ам шу
хонадонга 1^аровчиликка ёлланади. Кейинроқ опахони юртга
1^айтиши зарур бўлиб қолгани боис, Афифанинг бирўзииш лай
бошлайди. Кампирга ҳам шуниси маъқул келади.

Аслида ўша машъум тунда, ловиллаб ёнаётган «Қора қаср»-
ни тарк этиб, нога^он таниш бўлиб чию^ан «номаълум халос-
~кор» Абдивойнинг қаватнда хорижга йўл-олган Афифа «Эқди
менинг та^ушрим, истаймани-йў1(ми, шу йигит билан абадий боғ-
ланди», деган хулосага кслган эди. Шу хулоса таъсирида Субут-
га хат ёзиб, ундан «талоғини» сўрашга ҳам жазм этганди. Асли-
ни олганда Афифанинг Субутдан воз кечиши аюпфоғи, Субутнн
ўзцдан воз кечишга кўцдириш ](а 1 ^ а г и 1^арорини анча илгари-
роқ, яъни Суб^тни қутқариш мақсадида Зоҳидийбилан учра-
ш1ш1га рози бўлган куни 1^абул қилганди. Бу ҳа^у^а у Субутга

151

ёзган мактубида ҳам шаъма ила сўз юритганди. Яна ҳам аниқ-
роқ сўзлайишган бўлса, Афифа ҳув ўша, ночор кунларнинг бири-
да Даврбекнинг «Арзимас модций срдам»ини олган, буни Субут-
дан яширган чоғдаёқ «Мсн Субут акамга муносиб эмасман»,
дсган оғир, оғриқли ва ҳақоратли қарорга келганди. Ўша кун-
лар у Даврбекнинг садақаси эвазига модций аҳволини бир қадар
енгиллатган бўлса-да, руҳиятини тамоман барбод этганди. «Мен
Афифа, яъни покиза эмас, мен чиркин ва булғанч бир мавжудот-
ман, деб ўйлар эди у. Мен йўқчиликка, очлик ва юпунликка
чидай олмай, яна Даврбекнинг ҳаром товоғини ялашга тушдим.
Мен худо урган кимса эканман. Мсн Даврбскнинг ифлос қучо-
ғига лойиқифлосвужудимниэндиҳечқачон поклай олмайман.
Менинг ўрним ўшаларнинг - Даврбек, Зоҳидий сингари ҳаром
кимсаларнинг }^аром доирасида. Бас шундай экан, лоақал Су-
бут акамни бу ҳаром доирадан узоқлаштирайин. Ўзимга қўшиб,
уни ;^ам хароб, абгор қилмайин...» дердн у ўзига ўзи.

Яна шу йўсиьшаги ўйлар домнда бўлгани боис, Зоҳиднйнинг
«Субутни қутқариш эвазига ўзинн унга танмаҳрамликка бахши-
да этиш» борасидаги таклифига ҳам рози бўлди. «Фақат шар-
тим шуки, деди Афифа, минбаъд Субутакамга ҳеч к™ , ҳеч қачон
дахл этмасин». «Бунга икки юз фоиз кафолат бера оламан», деди
кеккайиб Зоҳидий. «Худога шукр, қўлимни қайга узатсам, ста-
ди. Мснинг шартим эса шундан иборатки, шу кундан эътиборан
буткул ва тўласинча, менинг ихтиёримда бўласиз». «Мсни ни-
ко;утаб олмоқчимисиз? Ахнр Субут акамдан талоқ олганим йўқ-
ку», деди Афифа. «Ҳозирча жория бўлиб турасиз, яъниким кани-
зим, деди Зоҳидий. Вақти келса, шунга лойиқ ҳурмат қилсангиз,
никоҳга олсак, олармиз...»

...Ўша оқшом Зоҳидий ўзини ғалати тутди. Нукул ҳаяжонла-
нар, кўзлари бир нуқтада турмай олазарак бўлиб жавдирар, ўзи
тўкин дастурхон, қуюқ з и ^ а т устида, Афифанинг қаршисида
ўтирарди-ю, хаёли тамоман бошҳа срда эди. Тун кзпю101ашгач,
кузатнб кслган, ҳар дам хизматга ҳозиру нозир турган қўриқчи-
ларини ҳам қайгадир гум қилди. Ҳайҳотдек кошонада ёлғиз ик-
ковларнқолишди.

Афифа буни «Висол кечаснга ҳеч ким халақитбермаслигини-
истаяпти» қабилида тушуниб, Зоҳидийнинг ҳаяжонини ҳам иш-
рст арафасидаги шаҳват ғалаёни туфайли пайдо бўлган бето-
қатлик, дея изоҳлади.

152

Лекин, у бу борада янглишганини ётоқхонага кирганлари-
дан кейингина англади. Зоҳидий ҳамон ҳаяжонли титроқ оғу-
шида бўлиб, диққати Афифада эмас, ташқарида эди. У «тиқ»
этган товушдан ҳам сакраб ўрнидан турар, Афифага эса: «Жим,
овозингизни чи1^арманг, ўзингизни ухлаганга солиб стинп>, дся
таҳдидли шивирлар эди. «Нимадандир қўрқаяпти бу одам, дсб
ўйлади Афифа. Шунаҳа бўлса... Нега қўриқчиларига- жавоб
бериб юборди?»

Кейин ҳаммаси бир зумда юз берди. Тарақ-туруқ, тарсилла-
ган, вишиллаган ўқтовупиари... Ҳушини йўқотган Афифа ўзини
Абди билан бирга машинада кетаётган алфозда кўрди. Абди-
нинг: «Мсн билан бирга кетасюми?» деган саволини у элас-элас
эслади. «Демак, розилик берибман-да?» деб ўйлади у тун қўйни-
да катта йўлда шиддат билан олға борастган машинанинг бир
маромдаги ғувиллашига к^лоқ тутиб. Шу кўйи бир неча соат
йўл юришгач, тоғ этагидаги бир қишлоқка кеяиб, машинадан
тушишди. Арчазорлар оралаб тоғ томон пиёда узоқ юришди.
Афифа ҳолдан тойиб, нафаси қайтиб кетди. Тонг ёришиб, кун
ёйилганда тоғдан ошиб, ўтиб кетишди. Сўнгра бир автобусда
чўлу биёбонлар орқали уч кеча-уч кундуз йўл босишди. Афифа
саҳро, қумликлар, туяларни кўриб, «Узоққа кетаяпмиз, шекил-
ли», деб ўйлади. Кейин яна бир узун юк машинасида йўл юриш-
ди. Ни.-^оят, Туркманистонми, Озарбайжонми қайси бир мамла-
катнинг қай бир қишлоғида дарё кечиб, Эронга ўтивдди. Кейин
Туркия... Бир маҳал Абдининг «Ана энди қутилдик, б ю озод-
миз!» дея қичқира бошлаганини кўриб, Афифа қувонихш^а урин-
ди. У Абдининг қадди-қомати, чезфасига разм солар экан, «Шу
йигит энди менинг эгам бўлар, экан-да?» деб ўйлади. Кейин ўз
саволига ўзи жавоб берди: «Албатта, сен энди уникисан, у сени
Зоҳидийнинг чангалидан қутқарди-ку. У сенинг ;^алоскорннг.
«Қара, қандай кучли, довюрак йигит экан...» Афифа яна Абдига
сер солиб қаради. Лекин негадир юраги қурғур «жиз» этмади.
«Тақцирга тан беришимиз керак, азизим, дея хаёлан юрагига хи-
тоб этди Афифа. Бошқа иложимиз йўқ...» У «Абди энди менинг
розилигимни ҳам сўраб ўтирмай...ўзиники қилиб олади», деб
ишонар ва руҳан шунга тайёр эди. Ҳали Эроннинг Машҳад шаҳ-
рида, бир неча кун мусофирхонада яшаган чоғларидаёқ у Абди-
дан ҳамла кутди. Абди эса Тўлқ1гадан истиҳола этдими, ёки ҳали
кўзлаган манзилига етиб бормагани боис кўнгли тинчланмаган-

153

миди, шстаиали Исга^Дул шаиунга кедршшб, уч хонали бируйни
ижарага опганяаридансўнгТ^^д^нн порттаюктуширувчиликхася-
яаниб, ту ю а ншга кетгач, упар бирннчн марта ёпғт^сапшшн. А6|ди
дем р м и ЙН1И1 бўпишшз 1^ р а»а й , жудаторпгинчоцэкан. Афифани
и й р о я |уаширнб.^исннн6^9штннибсўзбоцшадн.Су1^батпариую1^
чўтидцн- Кў|фп^ Абдргапирци. Афнфани сўчпагани жўнмади «Сид-
нннг саргузаппларннгкшаи хабарим б с ^ , дсдн. «Вой, ^ а ^ о а н би-
лаоо». деб сўрадн Афифа. «Бутун ;^аётингизни биламан, деди Абди.
Мсн м апабш ли к чоғларимдаа^ сязга эътнбор (дшганкан. Бўй егса,
б ордо я гўзал 1ро бўладн, двб ўйпарднм- Ўйпагантадан \ам знеда
бўпнбсиз-д> «Макгабдалигиндза^ эътибор 1(ишш бўпсангиз... нега
гашфмагансиз ўш аяда^ де:6 сўради Афифа. Хаёлцдан эса; «Ўша
чоғпар бу йигит гагац)гаш1да, :^аётнм балки бош1{ачаро1( бўларми-
ди%лгганфнкрўтди.«СизундаанчакичкинаэдингихУцданташ1^-
ари, боипр бир 1 ^ менга хат ёзиб, дюдсатимнн чалғитган. Мея:
«Т ^ю н ки ю бола сеягн изхор эпгнбхатёздими, бас, уяннг му}|(абба-
тпни хавобсяз капдирмасяик пф ак, акс з^апда номардпик бўладю»,
ДЕбўйлаганман. Афсуая,ўшацнзннн1ўзикейинроксўзинингусги-
дан ч ш р ш , боапсага тегиб КС1ДИ. Кейнн мея яна о с н и изпадим. К&-
чнкхан эканман. Бошннгнзоан кўпсаадолар ўтнбди.Эрга тегнбсиз.
^ккин шуяда умндвор бўпиб юрдим. Чунки... Скпагаг Субут
бипантурмушинпос»юнатзканнникўнглнмосзардн.Адашма&«ан.
?оо^нднйбвзвн кўрпшнмодн кейин сизнн тушуцднм->

Йўш^ :^аммаси сиз ўйлагандан бошв^чароқ, - дсди Афифа. -
Ч1!у6 уг ака билан турв^шшмнз омонат эмасди. У кишн мени севар-
ли. Айби -во ч о р лкги Э1ДИ,холос. М ея эсам бнр х и \а тд ан ўзимни
унга лойнк кўрмасднм. Иккинчи томоцдан, 01ГИЛ ва тўкнс ;^ётга
кўннкиб 1(олган эканманми, йў>(чнликка чндай олмадим. Субут
акашшгюзигаос1^1^ўйдим...Зо;^Шийбнлан эса мажбур бўддим.
Субут акани «угкарнш учун. Мея уни 1^1^рри6, ксйин бош олиб
1ктмо1(чиЗ{ДНмуз01фО1д^.Сизнн худоетказди...Эяднбилсам,снз
ҳам кўп |ршвалган экансиэ-да. Ўша сизга бевафолик |ршган қиз
бизиинг мактабда ў 1 р т ^ бўлса, мсн таяисам ксрак. Ким эди? -
Эарифа... Ҳакимова... Домланинг 1рти. Улар кейин ша^арга кучиб
кст ишган. Акасн Арслон - дўстим зди. У прокуратурада ишлай-
ди. Эспадннгизм]^Таннр экансязм!^-Ҳ а, танир экаиман. Зарнфа
опа жудаям кепишган 1{изэди. Уии севиб 501глишмагансиз. Қпзш^.
Нега у сизян аддалн экан? Унга >^р жиз^атдан лонш^сиз-ку? - У
м п т н г самбағаллш ттга чидай олмади. Меиинг кеянб чиюпшш

154

одцнйро1(.Огамн^оровул, онам фаррош бўлган. Ўзим \ам ў|(ншг1

кнрнб, бирон касбнн эгаллай опмаднм.

- Вой, нсга, суратчн-журналист экансю-ку?

- Бубнр-;^авасхорпнк. Аслнха меясуратчн эиасднм_

- Мсннмча снз ;^алнхм Зарифа ооани освар экансвз...

- Нега шуцдай, дсб ўйлаяпсиз?

- Бнлднм-да.

- Бу }^а1(ца гапнрнш эцдн бефойда. Эцди... бнз у бнлан ашад-

дий душманга айпанднк.

- Вой, нега? Нима учун?

-Ўша ўлдирилган нкки кишининг бири унннг эрн Сопн эдн.

- Вой, ўдай, йўғ-е...3арифа опа шуна1(а одамга текканмцдн?

Одамнинг ншонпки кеямайди...

- Начора, з^асгда юз бераднган во§(еаларнннг ҳаммасн

а1(пга снгавдшайлн. Мея \ам... умртш а бировнннгжонигг |;асд

|{нлншим мумкинлнпшн ;(еч 1^чон хаёлнмга кеятнрмаганман.
Лекин нккн марта ... одам ўпднрднм. Ҳамов ўшмга кеяолмай-

ман. Тушларнмга кнради...

А€|дн шуфБ1&де»тури6, кугалмаганда йштабюбордн. Ўкснб-
ўксиб, хўрсияиб-хўрснниб йиғладн. Маъюс, кемтик бопапнгя-

ни, кўрган жафоларинн эспаб Афнфанинг кечмншцдан аламла-

ивб,1(ис11атнннгкажрафгорлип1данэорпани6 йнкпадн.«Сизхам,

мен бахтсвз эканмю, ннма гуно;^ 1(ипган эканмвзкн, та1(днр
боошмнзга шунча савдо солибдн», деб йнғлади. Афнфа унннг

бошнни кўксяга боснб, сочларннн силади. «Йиғламанг, эцди хам-

маси ор1(ада 1(олдн. Эндн тинчгнна турмуш кечнрампз..^» «Свз

меяга тсгасязмн?» деб сўради Абди. «Тегаман. Тегмай нложим

|{анча?» «Субут акадан воз ксчасизмя?>» «Боша^ чорам йўк эцдн.

У кнши тушувар. Кечнрар...» «Бўлмаса уцдан жаво&гагнзнн

олайлнк. Кейин...шаръий халол в^илиб... уйлаяаман снзга.

Хўпми?>»«Хўп»,дсан Афифа вакўксига бош 1(ўйи6, болалаг*а

Ш1{иллаб йиғлаб ўтирган бу алпҳомат ннгитнинг содда'1Нгв,

мардпнгнга 1(ойнл 1{олди. Уцаан шармснз ҳамла кутгаш^ учун

ўз-ўзндан уяддн. «Эркак зотининг ^^аммаси )^ам эшаксяфат эмас.

Д у н ^ мана шунага нмонлн ннгитлар :^ам бор», деб ўнладн ва

Абдшга беяхтяёр Субутга в^носпадн. «Улар бир-бирпарига жуда

ўхшайднлар. Иккисн мард, ^^ю л, тўғрнсўз. Лскин иккися

ночор. Нега шуцдай? Нега яхшн ояамэаршмг ;^аётда 1^лн

калга бўлади? Нсга улар Зо;^нднй сиягарн -бой-бадавпат бўлоп-

155

майдилар. Нега улар Муқимхонов сингари катта мансабларда
ишлолмайдилар?..»

Алқисса, Афифа Субутга йиғлаб хат ёзди. Яна «Талоғимии
берганингизни бирор белги билан маълум қилинг», деди ва жа-
воб кутди. Ж авоб ;^адеганда келавермади. Бу орада... Абди Зо-
;^идий ваъда қилган пулни ололмасдан, бирон тайинли ишга ки-
ролмасдан асабий, одамови бўлиб қодди. Кимларгадир эргашиб,
Покистонга кетди. «Пул топиб келаман, сўнгра ннкоҳ ўқитиб,
одамдай яшаймиз», деди. Ўзи эса ;^амон Афифадан тортинар,
ўзини олиб қочар эди. Афифа туйғун аёл эмасми, сезди. «Кўнгил
қўёлмаяпти», деб ўйлади. Бир хил эркак зоти шунақа бўлади.
Бир қизни севса, бир умр севади. Бошқага сираям кўнгил қўя
олмайди. Абди пхунақа тоифадан. У ҳамон Зарифадан умидвор.
Афифага бўлган туйғуси эса ёшликдаги ҳавас даражасида қол-
ган. «Уйланаман, одамдек яшаймиз», деган гаплари эса... Субут
сингари ра;^м-шафқат туфайли... Йўқ Субут }^ар 1^алай уни се-
варди. Балким ;^амон севар...» Афифа шу топда: «Мен-чи, мен
Субут акамни }^алиям севаманми?» деб сўради ўзидан. Ж авоб
ўрнига кўксидан з^ир^^фО!^ бир фарёд отилиб чиқди. «Ҳа, ҳа, уни
бир умр севаман! У менинг биринчи в а ... охирги муҳаббатим...»
Кейин гўёки ;^айрон бўлиб, яна ўзидан сўради. Нега бунчалик?
Ахир Субут акам мени исловотхонадан қутқарган бўлса. Абди
мени ўлим чангалидан халос қилди-ку, нега Абдини Субут акам-
ни севгандек яхши кўролмаяпман?

Ж авоб шу бўлди: Абди сенинг тани-жонингни қутқарди, хо-
лос. Субут эса кўнглингни озод этган эди. Шу боис сен озод бўлган
кўнглингни унга ўз ихтиёринг билан топширгансан, умрбод...

Шу гапларимни «Хотира дафтари» тутиб, ўшанга ёзиб юр-
сам бўларкан, деб ўйлади Афифа. Эртасига эса дўкондан чарм
му1{овали 1^алин бир дафтар сотиб олиб, ушпп- биринчи саҳифа-
сига «Адашган қизнинг армонлари», деб ёзиб 1^йди. Кейин
А^^мад Ш ернинг Ш арқия онасига қараш баробарида узун тун-
лар ухламай «Хотира дафтари»ни ўкинчли саргузаштлари баё-
ни билан тўлғиза борди. Ва э;^тимолки, шу йўсинда у бир неча
дафтарларни тўлғизар, шу кўйи бир қадар маъюс бўлса-да, со-
кин, осойишта ҳаёт кечириб юраверар эди. Агар кунларнинг би-
рида полиция ходимлари келиб олиб кетишмаганида...

- Сиз юртингизда ўтказилаётган бир суд амалиётида гувоз^
тариқасндақатнашмоғингизкерак,-дейипшиунга полиция ма?^-

156

камасида. - Сўнтра эса, мар^амат, яна қайтиб келиб, ишингизни
давом эттиришингиз мумкин...

Демак, Субут акамни яна кўрар эканман-да! Афифанинг ха-
ёлига келган биринчи фикр шу бўдди. Бу фикр қанчалик 1^вонч-
ли, хаяжонли бўлса, иккинчи жиҳатдан, шунчалик ваҳимали,
ҚЎР191НЧЛИэди. «Унга нима дейман? Ю зига қандай қарайман?..»

Мана эцди Афифахоним қувонч ва та}(ликага йўғрилган ушбу
хаёллар ҳуршовида «Боинг-747» самолётида учиб келаверсии-
у, биз Субут Сокиннинг Абдуз^алим Зоҳидий инқирози тасвир-
ланган иншосининг давомига қайтайлик.

29

Муваққат тергов ҳибсхонасида ётган кўйи Зоҳидий ўзининг
«ташюрндаги» с е р 1 ^ р а фаолиятини тўласича тиклади. У мўъжаз-
гина қўл телефони орқали (у пайтлар бунақа телефонлар бизга
ҳали экаигина кириб кела бошлаган эди) ф]фма ;^амда ширкатла-
ри фаолиятини бемалол идора қилар, шу аснода борлиқдаги иқти-
содий ва сиёсий воқеалардан туну кун хабардор эди. Му|дшхо-
новнингфожеалиўлимитўғрисидагихабарни,ҳамушуераа эшкг-
ди. «Чакки иш бўлибди, деди у хабарни келтирган гумашталар-
дан бирига. Ичи бўшроқ бўлса ҳам...»

Ўша кечаси гумашта такрор келганида:
- Муқимхонов тирик экан, - деди. Зоҳидий эътибор қилмади.
- Биз учун... Энди бунинг ат^амияти йўқ, - деди.
-Сизгаўз«садо1атини»ёр19шнамойшпэтган-ку,-деяи гумашта.
- «Садо1^т» дегани, бу - нисбий тушунча, бўтам, - деди гу-
маштага кулимсираб қарар экан. Қанчалик «садоқат» кўрсат-
ган бўлса, шунга яраша «мукофоти»ни олган. Сен биласаими,
мен бнр кинода кўрувдим, бир пайтлар... уруш вақтларида ^^ар
икки томонга, ҳатто уч тарафга хизмат килган жосуслар1бўлиш-
ган. Уларни «Икки ёки уч тарафлама агентлар», деб аташган.
Уч тараф хам унинг сот1^инлигини билган. Лскин хизматидан
фойдаланиб юраверган. Уч тарафнинг з^ар бири «Биз пухтароқ
иш тутиб, рақибларимизга панд бераяпмиз», деб ўйлаган...
Гумашта бу билан хўжайин нима демо1^чи эканини англай ол-
мади. Фақат афсус билан:
- Шундай зўр жойда ишлайдиган одамимиздан воз кечасиз-
м и?-деди. Зо^^идий унга таскин бердн.

157

- Хафа бўлма, ёшлар ўртасидан шундай кадрлар етишиб чи-
қаяпти, уларнннг олдида Муқимхоновга ўхшаганларнинг ўнта-
си х,ам ип эшолмайди.

- Зўрсиз-да, устоз, - деди гумашта. Демак, Муқимхоновнинг
ўрнига аллақачон муносиб номзод топиб қўйган экансиз-да?

- Сен нима деб ўйловдинг, бўталоғим? Мен агар замондан
бир қадам олға юрмасам, Зоҳидий бўлармидим?

- Яшанг!
- Бас, энди, ўзингдан кетма. Мен айтган иш нима бўлди?
- Ҳаммасини ипидан игнасигача аниқладим. Сиз айтган
«қария» - эски ўғри ҳозир водий тарафдаги аҳлоқ тузатиш коло-
нияларидан бирида жазо ўтамо^уха. Сизнинг бу ерда эканлигин-
гиздан хабари йўқ. Аммо...
- Нима, «Аммо»? Гапир тез!
- Аммо «Мени бу ерга ўша одам ти^ушрди. Омон бўлсам бир
кун ;^исоб-китоб қиламан», деб юрар экан.
- Омон бўлмасин! Шунинг чорасини кўр. Ахир колонияларда
ҳам... «Бахтсиз ҳодисалар» ёки ички низо-ю, жанжаллар бўлиб
туради-ку.
- Бу қийин масала, - деди гумашта. - «Қария» шунчаки, од-
дий аристонлардан эмас. Унга қўл кўтарадиган одам зонада то-
пилмайди.
- Бўлмаса, мен сени сўқимга боқиб юрган эканман-да, - деди
Зох.идий қаҳр билан. -З о н а д а бўлмаса, таш қаридан топ! Назо-
ратчилар орасидан қидир! Оғзига сиққанича пул ваъда қил! Гал-
варс! Пул билан ҳал бўлмайдиган иш ҳам бор эканми?
- Ҳал қиламиз, устоз, - деди гумашта ишонч билан - Мен
шунчаки уни бу қадар жиддий рақиб, деб ҳисоблашингизни бил-
магандим. «Ҳисоб-китоб қиламан» дегани - шунчаки пишак
дў^ухан бошқа нарса эмасди. Лекин майли, ҳаммаси айтганин-
гиздек бўлади...
- Тезлаштир!
- Хўп бўлади! Кетсам майлими?
- Йўқ. Шошма. Яна бир нозик иш бор. Эртага эрталаб Ис-
тамбулдан Афифа учиб келади. Уни мен билан учраштириш чо-
расини кўр. Йўл-йўлакай унга Субут Сокин биродаримизнинг
бугунги фаолияти ҳақида батафсил сўзлаб бериш керак. Муҳта-
рама Фариза хоним билан муносабатлари ҳақида ҳам... Сурат-
лар1П1 кўрсатинглар. Хуллас, Афифабону йўлига жонини нисор

158

этмоқчи бўлган одами бугун қанақа қиёфада эканини яхшилаб
билиб, тушуниб олсин. Англадингми?

- Англадим. Ҳаммаси худди айтганингиздай бўлади, устоз.
- Ана энди бор, боравер!..
Зоҳидий Афифа Субутнинг бу срда Саъдиева билан дон
олишиб юрганини билгач, ҳафсаласи пир бўлади, деб ишонар-
ди. «Бу гул атрофини хару хаслардан батамом тозалаш керак,
деб ўйларди у. Муқимхонов абгорбўлди. Абдивой «қотилли-
ги» учун муқаррар саккиз-ўн йил олиб кетади. Субут Сокин
эса аввали унинг ўзи ;^ам М ирмаҳди Саъдиевнинг бойвучча
қизига ўралашиб, Афифадан буткул кўнглини узган бўлиши
керак. Мабодо узмаган бўлса ҳам, энди узиши керак. Хуллас,
Афифанинг атрофи топ-тоза бўлмоғи зарур. Ана шунда у Зо-
ҳидийнинг бағрига биринчи галдаги сингари мажбурлик юза-
сидан эмас, ўз инон-ихтиёри билан келади. Зоҳидий унинг Ис-
тамбулда бир бойникида хизматкорлик қилиб, қийналиб юр-
ганини билатуриб, индамади. «Бурнига сув кириб, азоб-уқубат
чекиб тура-турсин, ана шунда Абду^^алим акасининг қадрига
етадиган бўлади», деди. Ана энди, у бу ёққа келиб, ишонган
тоғи Субутвой бойнинг қизи билан айш этиб юрганини кўргач,
дунёда Зоҳидийдан бошқа гамхўри йўқ эканини тушунади.
«Аёлкишини мажбурлашнинпдоиғи й}^,-дсрдиЗоҳиаий.-Уни
ўз ихтиёри билан забт этмоқ керак. Ана шунда... жаннат лаззат^ши
сурасан... Мен уни уммондаги обод ва гўзал ороллардан бирига
олиб кетаман. Бирон йил ўша ёқда айш сурамиз, деб ўйлади Зохи-
дий. Дарвоқе, Зоҳидий Субут Сокин Сайхондаги дала-ҳовлини
таъмирлаб, яшаётганини эшитди. Кулди. «Ахир, ҳовли1ш биз Су-
бутга эмас, Афифа хонимга тортиқ этганмиз-ку», деди. Сўнфа
пайти келса Афифани ишга солиб, ;^овл1ши Субутдан тортиб олиш
режасинитузди. Бу ишга Шаҳина хонимни ҳамаралаштиришни
ўйлаб қўйди. Мухтасар антгацда, Зоҳидийнинг режасига кўра, у
судда 0101аниб чи191ши, сўнгра Афифани олиб, Канар оролларига
жўнаб кетиши лозим эди. Бироқ қисмат, деганлари шунинг учун-
ки, ҳаётда биз тузган режалар ҳамиша ҳам амалга ошавермайди.
Энг кулпшиси, энг ачинарлиси, аламлиси шундаки, бунга биз мут-
лақо ўйламаган, кутмаган ва аслида ҳам арзимаган бир ҳолат
халақит бсради. Гарчанд бошқалардан фар1ўпи ва ақлли ва пухта
ўлароқ, Зоҳидий ўша х.олатни назардан қочнрмаган эди. Ф ақат у
салгина кечиккан эди, холос...

159

Эртасига унинг з^узурига яъни бир кишилик шо;^она авахта-
хонасига Афифахонимни олиб келишган чоғда, Зоз^идий жаноб-
лари атласу адрас кўрпа-тўшаклар солинган юмшоқ каравот
устида ўлиб ётар эди.

Бутун )^ибсхона миқёсида шов191н-сурон кўтарилди. Ҳибсхо-
на бошлиғи казо-казолари билан бирга бетўхтов етиб келди.

- Ким? Ким кнрган эди, мендан берухсат, - дея ҳайқирди у
назоратчилар бошлиғига.

-Ҳ еч ким,-деди у йиғламсираб. - Ярим тунда ўзлари врач
чақиртиргандилар: «Ухлолмаяпман, уйқу дори берсин», деб.

- Чаюфтиринг, топинг, олиб кслинг, - деди бошлиқ. Лекин бу
сафар овози боягидан анча паст, хотиржам чиқди.

-Тунги навбатчи врач эрталаб кетган. Ҳозир уйига қўнғироқ
Е^илишади. Рухсат этсангиз экспертлар текширишни бошлашса...

- Ҳа, майли, - деди бошлиқ тўласинча бўшашиб. - Тунда
навбатчилик қилган врачни ахтаришнинг фойдаси йўқ. У кеча
меҳнат таътилига ариза ёзганди. Бугун кундузи хорижга учиб
кетган бўлиши керак. Уни энди топиб бўлмайди...

Экспертлар Зоҳидийнинг мурдасини текшириб, хеч 1^ана1^а
зиён-заҳмат изини-тогашюлмада^

- Юрагининг устида билинар-билинмас игна изи бор, - деди
охири улардан бири. - На^^отки, нақ ю рагига игна санчишган
бўлса? Яна^^ам аниғини ёриб кўргандан сўнг айтишимиз мум-
кин... Алқисса, Абдр^алим Зо^^идийнинг серқирра, серғалва,
айтиш мумкинки, сермаҳсул ҳаёти ва фаолияти шу тари!^ аянч-
ли якун топди. Ҳали айтганимиздек, бунга биргина, атиги бит-
тагина хато сабаб бўлди. Алам қиладиган ери шуки, у шўрлик
хатосшш сезган ва тезроқ тузатиш чорасини кўржшга уринди-
ю, аммо кечикди. Кеча ^узурида бўлган гумаштаси «Қария»
сизнинг бу ерда эканингизни билмайди», деб слғон гапирган
эди. У сабаби, ростини айтишга қўр]дқан, «Устоз теримни ши-
либ олади», деб ҳайиққан «қария»нинг та^ур1дига ўзи айтгани
каби жиддий эътибор 1^илмаган, «У ҳали бирон тадбир кўриш-
га улгурмай жойини соламиз», деб ўйлаб янглишган эди. Ҳол-
буки; Зоҳидийнинг «ичкарига» олиб кирилгани ҳақидаги хабар
ўша куни, ўша соатнинг ўзидаёқ керакли жойларга маълуму
манзур бўлиб улғурган эди.кВа>шунинг^эртасигаёқ,-бу ердан
анча узоқца чўл бағрида қурилаётган алла1^андай улкан имо-
ратнинг ертўласида анчайин тор доирадаги норасмий бир маш-

160

варат бўлганди. Ажабки, етти нклимнинг божи хирожи сингари
беҳисоб молу дунё, беадад сийму зар тўплаган, ҳўлини узатса
Ҳурмузгача еткудек мав1^ега эришган Абдуҳалим Зоҳидийдек
зотнингтавушридунёнингбирчетидаги гадотопмас чўлда, чала
иморатнинг сассиқ ва уфунатли ертўласида ҳал к^шинди.

-Эҳтимол, ундан ҳали фойдаланса бўлар,- деган маънодаги
андиша ҳам билдирилди мубоҳаса жараённда.

- Йўқ, - деди кескин ва ҳукмфармо бир овоз. - Унинг энди
давлатга ҳам, ҳалқ1^а ҳам, бизга ҳам кераги йўқ. Чунки у дав-
латни адааб, аҳолини заҳарлаб юрибди. Бнзга муносабатинн эса
яхши биласизлар. Бундай одамнингэнди яшашга ҳаҳ!^! йўқ!

Бу овозга ҳеч ким эътироз бнддирмади. Тегишли одамлар ор1^-
ли қатл куни, усули ва «ижрочиси» белгиланди. Шўрлик Зоҳидий
гумаштасини чаюфиб, алла^^аердаги алла^^анак^ «]^рия»ни гум-
дон19шишҳа191аатошш{ртО[берибўтирганмаҳали «ижрочинунинг
ҳашаматли авахтахонасига, 1^ўшни 51ккахонада пншиллаб ҳуррак
отиб ётарди. Тунда муҳим вазифани бажарнш лозим бўлгани боис,
у кундуз бемалолро!^ ухлаб олишта {^арор юшгандн. Айнан белги-
ланган ваетда у ўрнидан туриб, камера дарчасидан назоратчини
чаюфиб, мени дўхтирга кўрсатинг, 1(орним оғрияпти, дсяи. Назо-
ратчи зум ўтмай дўхтирни бошлаб кедди. Дўхтир унга дори берди.

- Энди сизлар шу ерда икки даюпса ўтириб турасизлар, - дсяи
у к^ли 1^алтир>аб, кўзи жовдираб турган назоратчининг белидан
калитларш одасиниечиболарэкан.- Мен муҳтарам бир инсон
ҳузурига кириб чш^аман...

Чиндан ҳам у икки да1^1ҳада 1^айтиб келди.
- Сиз, - деди дўхтирга қараб, - келишганимиздек, эрталаб
соат саккизга қолмай жўнаб кетасиз. Сиз эса, - деди у сўнгра
назоратчига ўгирилиб, - жонинппдан умидингиздан бўлса, ҳам-
масини мен айтгандек ( ^ а с и з .
- Эртасига ҳали Зоҳидийнинг ўлими ошкор бўлмай турибоқ,
қўшни камерадаги маҳбус янги штап орқали мамлакатнинг
тамоман тескари, узо!^ вилоятидаги колониялардан б1фига жўна-
тиб юборилди. Назоратчи суриштирув тергов жараёнида ҳам
бошлш{1^ айтган гапини такрорлашоан нарига ўтмади. Ҳибсхо-
на врачи эса шу кетганича иэсиз йўқолнб кетди. Зоҳиднйнинг
ҳана1^ 1 ^ и б ўлдирилгани ани1(панди-ю, ким ўлдиргани сирли-
гнча қолди. Дарво1(е, эксперт йигит бошкдаёқ билдирган фикри
тўғри чшуш: Зоҳидийнинг нақ юрагига игна санчилган экан.

161

30

Абди ҳикоясининг охири:
«Ҳаёт - нақадар гўзал! Яшаш 1^анчалар марою^и! Ҳа, буни
мен, умринингдеярли ярми хўрлик, азоб-уқубатларда ксчган, ҳали
яна анчагина қисми тутқунлиқца ўтажак одам айтаяпман. Ҳозир-
гина суд тугади. Менга тўрт йил бфиш ди. Субут аканинг айтиши-
ча, яқин кунларда авфи умумий зълон юшннса, муддатидан анча
олдин «озодликлка чи1^ар эканман. Аслида муҳими бу эмас. Мен
тўрт йилнинг ҳаммасини ўташга ҳам рози бўлиб ўтирибман. Хаё-
лимда бутўртйилкўзочибюмгунчаўтибкетадигандек. Қамоқ-
данчш^иб, ҳаётимни қайтаданбошлайман. Чинакамзав1^ваилҳ-
ом билан ижод 1^ам ан . Бир-биридан ёруғ, бир-бирицан чиройли
суратлар оламан. Бир пайтлар устозим Қоравой ака фа1^ат порт-
ретлардан иборат суратлар уюштирган, «Замоцдош билан юзма-
юз» деб атаган ўша кўргазмада турли касбдаги, турли одамлар-
нинг қиёфалари акс этганди. Мен эса насиб этса, шундай бир
кўргазма ]^илайки, унда мен учун энг азиз, энг мўътабар бўлган
инсонлар сиймоси жам бўлсин. Азиз онажонимнинг х^в ўша, жур-
налда расми чшр^нида умрида б^финчи бор че;фаси очипиб, «Мен
;^ам шундай кунларни орзу |р1лгандим», дея шодпанган ла;^засини
суратга олгандим. Ўша суратни катта 1 ^ и б , кўргазмамнинг энг
тўрига қўяман. Унинг ёнида эса мен учун қадрдон бўлиб қолган
инсонлар - Қора Қораев, Субут ака, Арслон, Афифа ва албатта,
жафокаш севгилим Зарифанинг сурати... Ҳа, Зарифанинг сура-
ти... Менинг Зарифамнинг сурати бўлади.
Сиз бу гапимгахайрон қолиб, ишотдфамай турган бўлсангизажаб
эмас.Ростнниайтсам,бунгадастпабўзим;^ ишонганим йўк...
Айтганча, айни шу топда кайфиятт< аъло, руҳим баландли-
гининг боиси ҳам айнан Зарифа. Мен уни қайтадан топдим...
Тақдир менга уни қайтариб берди...
Ўз ихтиёрим билан прокуратурага келиб қамоққа олинга-
нимдан сўнг, бир ойча тергов қилишди. Ҳаммасини яширмай
айтдим. Қотилман, лекин, бир аҳмоқни ўлдирдим, шунинг учун
қилган ишимдан пушаймон эмасман, дедим. Бир кунн терговчи
кутилмаганда «Солини сен отмагансан», деб қолди. Ш у орада
Тўлқинни тутиб кеяишганини эпштдим. Унинг айтишича, Тўлқин
ҳаммасини Зоҳидийнингтопшириғи билан қилган экан. У «Соли
М амарасуловни :^ам Абди ака эмас, мен отганман», депти. Ҳай-

162

ратга тушдим. Ахир ўзим Солининг нақ пешонасини мўлжалга
олган эдим-ку. Соли иега мени }^имоя ишмоқчи?..

- Йўқ, сиз теккиза олмагандингиз, уни мен отдим. Ўқ юраги-
га теккан, - деди у юзлаштирув чоғида.

- Йигиттўғри айта)шти. Экспертиза хулосаларида Мамара-
суловга тсгишли жасаднинг бош чаноғида ўқ изи йўқ, - деяи тер-
говчи. - Ўқ кўкрак қафасини тешиб ўтган...

Бу гаддаи хайратга тувддим. Қувонишни ҳам, афсусланишни
ҳам билмадим. «Зо?^идийнингҳам Солида қасди бор экан-да.Унга
нима ёмонпик қилган экан? деб сўрадим терговчидан. «У хам шу
ерда ҳали юзлаштирамиз, ўзидан сўраб оласан», деди терговчи.
Кейин эшитсам, Зо^^идийни камерада ўддиришибди. «Энди Соли-
нинг одамлари қасос олишх-ан бўлса кераю>, деб ўйладим. Ишқи-
либ, мени ^^амўлдириб юборишмасмикан? Қўрқдим. Ҳолбуки, шу
хабарни сал аввалроқ эшитган бўлсайдим, «Ўлдирса, ўлдирар,
ннма,менингорқамдайиғлабқоладиган одамим бормиди?» деган
бўлардим. Ҳозир эса қўр|ушм. Яшагим кедди. Афифа айтганвдек...

Айтганча, Тўлқиндан аввалроқ Афифани тутиб келишганди.
Юзлаштирув чоғида мен; «Унда }^еч қанақа айб йўқ, мен маж-
бурлаб олиб кетганман», дедим. Афифа шунда мардона гап
қилди: «Мени деб ўз айбингизнн оғирлаштирманг». «Менга энди
барибир, ҳаётнинг қизиғи йўк», дедим. «Ундай деманг, сю ҳали
кўп яхшипиклар кўраснз», деди Афифа. Худо унинг дилига со-
лган экан. Буни сал кейинроқ билдим.

Терговчининг муомаласи анча ўзгарди. «Энди гуноҳинг ен-
гиллашади», деди. Уларга Росси51да бўлган воқеаларни ҳам ай-
тиб бергандим. Фақат ўрмондаги, отишма чоғидаги ишимни айт-
мадим. Исботланмаган-ку, деб ўйладим.

«Биз тегишли бўлган материалларни олдик. Сен оюшнган экан-
сан, насиб эггса бу гал ҳам 0191анишинг керак», деди адвокат. «Мени
ким )^ам оқларди, орқамда одамим бўлмаса», дедим. «Ўзингни
гўлликка солма, орқангда Арслон Ҳакимов билан Субут Сокин
чога1б юришибдн-ку», деаи терговчи. Шунда мен ундан: «Арсяои
билан бир учраштиринг», деб илтимос қилдим. «Шошма, вақти
келади. Ҳакимовш шг ўзи ;^ам ссн б»шан учрашмоқчи. Ф ақат ун-
гача айрим нарсаларни аниқлашимиз кераю>, деди терговчи.

Арспон нимани аншу1амо1^1 экан, деб ;^айрон бўлган1им. Кейин
бшкам, у менинг гуно;ушни енпшлаштириш учун қўшимча маълу-
мот тўплаб юрган экан. Буш1(Кейинрок^ учрашган чоғимда аГггди.

163

- Қишлок дўконини талаб, отангни ўлдириб кетган тўдага
з^ам Соли бошчилик {^илгани, кейин сенга икки марта суиқасд
уюштирганини исботловчи далиллар тўпладнм, - деди у.

Мен ^айрон 1^олдим.
- Мени деб ўз куёвингни айбламоқчи бўлибсан-да? Зарифа
эшитса нима дейди? Мени-ку, ашаддий душман, деб билса ке-
р ак ,-д ед и м .
- Зарнфанинг ашаддий душмани сен эмас, Соли Мамарасу-
лов,-деди Арслон.
- Йўғ-е... Унга нима жабр {^илган экан? Ахир эри эди-ку?..
- Соли Зарифани ўзи зўрлаб, кейин гўеки бошҳа зўравонлар
чангалцдан қутҳарган ва «Мен сенинг номусингнн ою^айман»,
деб аддаб уйланган. Зарифа буни англаб етганида вақт ўтганди...
- На;^отки?-деяим ^^глоютаримга ишонмай. - Демак, ўшан-
да менга 1^илган совуқ муомаласининг боиси бу ёқда экан-да?
- Ҳа, дўстим. Синглим шўрликнинг бошига, оиламиз бопшга
шунақа кулфат тушганди. Ўшанда у ҳам, кейинрок мен ҳам сен-
га бу ха1^1а очиқ гапиролмасдик. Буни сир са^дташга мажбур
эдик. «Солини Абди ўдцирган экан», деган гапни эшитгач, мен-
га: «Ака, сиздан илтимос Абди акага шу гапни айтинг, токи, За-
рифанинг эрини ўлдирган 1^отилман, деб виждони кийналмасин.
Мен Абди акадан мингдан минг розиман», деди. У яиа ўшанда
{(нлган муомаласи учун сендан узр сўради.
Арслоннинг гапларини тинглаб, ҳаяжонланиб ўпсрарканман,
яиа беихтиёр Афифанингюзлаштирув чоғидаги гапини эсладим:
«Сиз ^^али кўп яхшиликлар кўрасиз...» Воажаб! Афифа чиндан ҳам
башоратчи экан. Бунга яна бир карра ишонч ҳоснл ю тдим. Унинг
хорюқдаги мана бу гатш и хам эсладим. «Мен-ку, энди буткул
сизнинг ихтиёриигиэдаги одамман. Лекин яхши кўрмайсиз-ку,
мени. Кейин пушаймон бўлиб юрмайсизми?» деганди у менинг
«Нико;^ ўқитиб, эр-хотин бўлайлик», деган гашшга жавобан. «Сиз
1^1цан билдингнз менинг севган |доим бўлганини?» деб сўрадим
ундан. «Кўзла^жнгиз айтиб турибди», деди у. Сўнгра .мен унга
Зарифа ^1^ида сўзлаб бердим. «Энди Зарифага душман бўддим»,
дедим ўюгаиб. «У адашган, пайти келиб, сизш« тушунади», деди
Афифа. Кейинроқ тшухир тақозоси билан хайрлашишга тўғри кел-
гацда тасалли бергани-чи? «С ю ўкинманг, ;^али яхш}1 кўрган ода-
мингизни, албатта, топасиз!» Ўшанда мен унинг бу гапига аччик
кулган эдим. Ш у топда эса кўнглим алланечук бўлдн.

164

- Мана эндн Солини ўлдирган мен эмас, бош1^а одам бўлиб

чиқаётганини билгач, нима д^ж ин Зариф а?-деб сўрадим Арс-

лондан. Гарчанд бу саволим нақадар бемаъни эканини сезиб

турган бўлсам ҳам.

Арслон кулди.

- Нима фарқи бор? Муҳими - сен уни ўлдирмоқчи бўлгансан-

ку. Ўдцнра олмаганинг яъни ўқни теккиза олмаганинг эса - ўзинг-

га фойда. ^

- Арслон, дўстим, ростини айт, илтимос, чиндан ҳам теккиза

олмаган эканманми? Ё сизлар мени қутқариш учун Тўлх^инни

;^амма айбни бўйнингга ол, деб мажбурладингларми?

Арслон яна кулдн. Кулганда ҳам бу сафар қаттю фоқ кулди:

- Оббо сен-эй, «Булар атайлаб менинг қа;фамонлигимни

йўқ1^а чиқаришмо1^чи, деб ўйлаб ўтирган бўлма тағин. Ахшо-

лекин юристпруденция тарихида шуна^^а ;^одисалар ;|^ам учраб

туради. Қотилликда гумон остига олинган одам биринчи сўроқ

чоғидаёқ айбига и1фор бўлади. Бунн исботлаш учун астоцдил

тиришади. Ш ўрлик терговчи эса унинг қотилэмаслигини исбот-

лашга уринади. Сен хам шунга ўхшаб, судда: «Йўқ, Солини мен

ўлдирганман», деб туриб олмасанг, гўргайди».

- Йўқ. Унақа қилмоқчи эмасман. Фақат Зарифанннг олдида

ноқулай бўлади-да, энди.

- Буни ўйлаб ҳам ўтирма. Зарифа қайтанга сенинг айбсизли-

гингни билса, хурсанд бўлади.

- Ш унақа деб ўйлайсанми? Арслон, айт-чи...

- Сўра, сўрайвер, уялма! - деди Арслон худди кўнглимга кел-

ган гапни сезгандек.

- Зарифа мен билан кўришишга рози бўлармикан?

- Нима дейсан кўршш1б? Солини ўлдираолмагашснг учун ке-

чирим сўрайсанми?

- Йўқ. Уни қалиям яхши кўришимни айтардим...

- Ие, бу қанақаси, ошла? Аввал Афифа Зокировани хорижга

олиб қочиб, энди бу ёғи қанақа бўлди?

- Афифа билан ака-сингиллигимча қолдик, Арслон. У эрлик

аёл. У билан орамизда ҳеч нарса бўлган эмас. Мен уни на^^с бос-

ган бир одамнинг чангалцдан қутқариб қолдим, холос...

Арслон индамади. Чунки чиндан ^ам шундай эканини билар,

ишонар эди. Айни пайтда у Зарифа билан учраштириш ;^ақида

;^ам ваъда қилмади.

165

- У ҳали бироз ўзига келсин.
- Ҳар ?^олда оен унга айт. Мен ^^аммаоош тушунганимни, уни
ксчирганимни, уни ҳалиям худди аввалгидай яхши кўришимни
айт. Агар шу гашхаримга ишонса, у ;^ам мсни тушунса, кечирса,
қамоқдан чиққунимча кутса, унга уйланаман. Шуни айтиб 1{ўй,
дўстим, илтимос, хўпми?
- Хўп, - деди Арслон...
Зарифа суд бошланган кунн кедди. Мен панжара ортидаман. У
залнинг ўртароғига ўтирди. Мен билан бош ирғаб унсиз саломлаш-
ди. Кўзи кўзимга тушди. Севинчдан юрагим кўкрагимни ёриб чи-
қиб кетадигацдек ;^а51жонландим. Суд ;^ м бир ё ! ^ қолиб кетди.
Икки кўзим унда. Афифа ош м да ўтирибди. У сезди. «Ўшами?» деб
сўради секингина. <0 ^ ўша», дсоим. «Чиройш! экан» деяи Афифа.
«Маиа, келибди-ку». «Тўғри айтган экансиз, Афифа, сиз башорат-
чи экансиз», дедим. Афифа маъюсгина кулиб 1^ўйди.
Шу тарика Зарифа суд охиригача хар куш! кецди. Ҳукм ў1^1Л-
гач, панжара ёнига келди, қўлини узатди. Қўлларини ушладим.
«Хафа бўлманг, тез орада чиҳиб кетасиз, акам айтди», деяи.
«Менинг гапларимни ҳам айтдими?» деб сўрадим. «Ҳа», деди у
ерга қараб. «Кутасизми?» «Кутаман»...
Ана шу дақи!{ада дунёда мендан бахтли одам йўқ эдн, гўё!
Ўзим панжара ортидаман-у, ҳаёт кўзимга гўе гўзал кўриниб кет-
ди. Ҳали авф >^ачон чш^ади, унгача мен қамо1у1а қанча ўтира-
ман, авфга тушаманми-йў^^ми, э^тимол муддатни охнригача
ўташга тўғри келар- бу з^ а !^ ўйламасоим. Аксинча, худди ;^ози-
рок озодпикка чш^адиган одамдек, эцди ҳаётимни қандай бош-
лаш ҳа1{ида телбаларча хаёл сурар, ўзимча бири-бнридан чирой-
ли режалар тузар эдим...
Афифа о^утанди. Зоҳндийнинг нашафуруш гумашталари тур-
ли муддатларга кеснлди. Афифа панжарадан ч ш ^р экан менга:
-Худоомадингизниберсин,-дсди. МенингиккикўзимЗари-
фада эди. Шу боис Афифага нима дейишни билмай бир зум ка-
ловландим. Зарифа зийраклик 191ЛДИ. Менинг, тўғр>фоғи, икки-
ланишимдан Афифа;
- Сиз ;^ам бахтли бўлинг! - деда...»
Мана, азиз ў 1 ^ ч и , Абди ;(икояси ҳам айни нуқтада ўз ннҳо-
ясига етди. Унинг кейингн та^ушрн ) ( а ]^ а батафсил тўхталиб
ўтирмоқчи эмасмиз. Субут Сокин берган мухтасар маълумотга
кўра, Абди орадаи муайян муддат ўтгач, озодликка чтрсан ва

166

ўзи ният қилганвдек суратчи-мухбирлик фаолиятини қайтадан
бошлаган. Зарифа билаи турмуш 1^ришган. Я>{инда фарзанд
к ў р и ш м о !^ . Абди го](-го:^ Субутни кўрганида «Афифа қалай,
51ХШИ юрибдими?» деб сўрар экан. Субут эса бу саволга жавоб
б^юлмай қийналаркан. Ҳайҳот! Нсга? Ахир...

Ана энди сўнги бобни очиб, ана шу саволга биргаликда жа-
воб иэлаб кўрамиз.

31

Афифа панжгфаортиданчю^шшан олдин бир неча лаҳза зал-
га термулнб туриб 1(олди. Чамаси, 1^йси томонга, кимнинг ёнига
боришни билмай бир зум иккипаиарди. Холбуки, суд давомнда у
1^атьий қарорга кеяган, мабодо цамалиб кетмай озод бўладиган
бўлса, нима ^^илажагини аннҳ белгилаб 1(ўйганди. Ш унга қара-
масдан }^ознр иккиланиб 1^олди.

Ш а;^на хоиим о л ди н р о !^ тикка турар ва Афифани (^фас-
дан чиққан заҳоти ўзннинг 1^айно1{ ^о-чоғига босишга шай эди.
Субут эса орцаро1уха. Ўнчан. Унннг суд ҳукмидан хурсандли-
гини}(ам, хомушлигинк ҳ т билн& бўлнасди. Жиддий. Афк-
фанннг ниго}(и ўша томонга тикилган бўлиб, з^арчанд уринма-
син, кўзини ундан узолмасди. Ҳибсда ўтган кунлар давомида;
«Мен энди унга бегонаман» деган сўзларни минг марталаб
такрорлаган эса-да, айнн шу дақи1^аларда бутун вужудн би-
лан унга интилар, «Майли, кўкрагимдан итариб ташласа ҳам,
«Бевафо, енгилтак», деб ха1^оратласа т^ам, унинг енига бора-
ман, тиз чўкаман, «Яна бир марта, сўнгги, энг охирги марта
кечиринг», дея оё!у1арини 1огчо1у1аб йиғлайман, ялиииб-ёлво-
раман», деб турарди. Бунинг учун эса... Субутнннг ўзи томон-
га қараш ини, нигоҳи нигоҳига тў|^наш келиш ини кутар,
«К ўзларига бир 1^арай, биргина 1^арай», дея ил^^ақ бўлиб ту-
рарди. Субут эса уига эмас, унннг ёнидаги номаълум бир ну!^-
тага тикилганича ;^айкалдай қотиб турарди. «Нега, нега у
юзнмга, кўзимга (^арамаяпти?» дея ўртанарди Афифа. Гар-
чанд бунинг сабабини билса-да.

Субут «Қора 1^ср» вайронаси ўрнцда м^гьжазро!^илюрат »0ф1Ш1-
га киришган кунлар Ш аҳина билан улар ўргасида бўлиб ўтган-
да;^наки жанг тафсилотини з^ам Афифага Зоз^идийтшг зцтотолу-
но«1 ўша кунги суҳбат чоғқца муфассал айтиб берган эди.

167

- Холангиз қош қўяман деб, кўз чиқардилар, аммо-лекин сиз
^овлини тўласинча қайтариб оласиз, насиб этса. - Бунда сизга
биз ёрдам берамиз... -д еган д и ^^у^о^қшунос.

Афифа айни лаҳзада Субутнинг ўша гагшар таъсирида эка-
нини англаб турар, шунга қарамасдан «Кўзи кўзимга тушса эди»,
дея худога слворарди...

Чиндан ҳам у янглишмаганди. Субут ҳозир худди ўша жир-
канч манзарани хаёлидан бирма-бир ўтказар, «Хўш, эцди, буёғи
қандоқ бўлади?» деган оғир савол оғушида эди...

Асосан ғнйбат ва яна бир қисми ошкора ;^ақоратдан иборат
бўлган ўша «мунозара» Субут Афифадан мактуб олишидан сал
оддинроқ юз берганди. Субут ўша куни гарчанд қийналиб бўлса-
да,«Ш ушаллақихотиннингғийбатларига эътибор бериб ўтира-
манми», дея 1^ўлсилтаб 1^йган бўлса-да, Афифанинг талоқ сўра-
ган хатини ўқигач, азбаройи ансилгани ва охир-оқибат бир чим-
димгина ме)ф, бир оғиз ширин сўз истаб Фаризанинг .ҳузурига
йўл олгани ўша «мубосаҳа»нинг ;^осиласи эди, аслида.

« - Ҳорманг, куёв бола, - деди ўша куни Ша;(ина хоним дар>^-
ол ҳужумга ўтиб, - гулдай қизнинг умрини хазон 191ПИ6 (ўшанда
«ме;^рибон хола» ҳам жиянининг тирик эканини билмасди) энди
меросидан бат^раманд бўлишга жазм айлабсиз-да?»

Субут аввалдан яъни Фариза билан ;^овлини таъмирлаш юза-
сидан гаш<р1ш1ган чоғвдаёқ Ш аҳина хоншошнг даъво қилиб ке-
лишини билар, бунга тайёргарлик кўрганди. Шу боис «Афифа-
ни хазон қилган менми, ё сизми?» деган аччик савол тилини учи-
да турган бўлса-да, қизишмади. Босиютик билан: «Жаҳл қил-
манг, опа, сизни рози қиламан», деди. «Қанақасига рози қилмоқ-
чисиз, ахир :^овли аслида таги-туги билан менга тсгишли-ку»,
деди Ша;(ина хоним янада баландроқцан келиб. Субутнинг бун-
дан ж а;^ и чшухи. Шунда ҳам ҳазиломуз гага^риб: «Қонуиан бу
;^овлида ҳеч қанақанги ҳаққингиз йўқ-ку», деди. Ша.ҳина хоним
заҳархавда кулди: «Ҳо-о, бўлмаса бунинг пулини сиз берганми-
дингиз?» деяи. Субут бўш келмади. «Сиз ҳам бунча пулни берол-
ганингизга кўзим стмайди. Агар мабодо беролган бўлсангиз ҳам
ўша пулларни Афифа ва унга ўхшаган бечораларнинг номус1ШИ
сотиш эвазига ^шшагансиз...» Субут бу гапни гага^риб кейин хато
қилганини тушунди.

Чунки Шаҳинахоним бугапдансўнгтутаб,бобиллабкетди.
Чамаси у энди ҳовлвдан х,ақини айириб ололмаслигини тушун-

168

ганди. Шу боисми ёки аспан бешарм ва бефаросат бўлгани ту-
файлими, ичидаги за1^^мнинг }^аммасини тўкиб солди: « - Ҳа,
тўғри, - деди у - мен Афифанинг номусини сотганман. Бу - ме-
нинг касбим эди. Мен бу шармисорликни ошкора бўйнимга ол-
гандим. Лекин сиз-чи? «Қутқариб олдим, энди унга гард юқтир-
майман», деб кеккайиб, нимага эршцдингиз? Яна бурнингизни
01^пи6, хотинингизни Даврбеку Зоз^идийларнинг қўйнига солиб,
индамай юрдингиз-ку. Бўлмаса билмасмндингиз, бу ҳовлвнинг
осмондан тушмаганини. Билардингиз, албатта! Мана, менга ай-
таяпсиз; «Бунга сизнинг пулингиз етмайди», деб. Демак, жуда
яхши билгансш. Билиб туриб хотинфуру1шшк қилгансиз. Афифа
сизга теккандан сўнг )^амДаврбек билан мунтазам учрашиб юр-
ганини, кейин манови }(овли эвазига Зо^^идийга сотиб юборгани-
ни ҳам билгансиз. Билиб туриб, индамагансиз. Хўш, энди айтинг-
чи, сизнинг мендан {^ерингиз авло? Сиз ^^ам менинг ;^амкасбим,
шеригим эмасмисиз? Шерик бўлгандан сўнг охиригача чцдашин-
гиз, ноинсофлик 19И1маоаан ҳовлининг ақалли 5фим пулини бери-
шингиз керак эди. Майли, ҳамонки, номард экансиз, худога сол-
дим. Илойим, бу ҳовли сизга х.ам буюрмасин!»

Ша;^ина хоним кетгач, Субут бир муддат уят, алам, номус
ўтида 1^оврилиб ўтирди. Сўнгра қўл силтади: «Ш аллақи билан
тенг бўламанми?» деди. «Ҳовлини эса, албатта, таъмирлаб, по-
клаб, яшашим керак, ;^асадгўйлар куйиб ўлсии», дея а \д этди.
Бироқ Афифани эслаб, бўғзига хўрсиниқ кслди. Ичида нимадир
«чирт» этиб, узилгандек бўлди. «Наҳотки, шу гаплар рост бўлса?
Наҳотки, у Му|^имхонов билан яна учрашган?!» деб ўйлади. Шу
чо1(қача у Афифанинг Зо^^идий чангаш1га тушишини қайсидир
маънода тушунишга, кечиришга уриниб юрарди. Ва эҳтимол ке-
чириши }^ам мумкиндек эди. Аммо ўзи илгари Афифага бир неча
марта айтганидек, Муқимхонов билан такроран хушторлик қили-
шини ҳеч 1^ачон кечира олмасди. Бннобар>ш Субут шу қадар си-
қилди, шу қадар аламландики, таърифлаш 1{ийин. Тўйиб ичиб
олгач, хаёлига аввал «Хотин зотининг уруғига ўт тушсин», де-
ган Л01^айд хулоса келди. Яна бироздан сўнг эса: «Бу қавмни
алдаб, ўйнатиб, масхаралаб яш амоқ керак», деган бемаъни ўй
пайдо бўлди. Пировардида ўзини босиб: «Аёлларнинг }^аммаси
бир хил эмас», деди. Бу ўйлардан қайси бири таъсирида Фариза-
Н1ШГвисолига борппш ҳозир эсида йўҳ. Э;^тимол шунчаки, ичим-
лик таъсирида эркаклиги эсига тушиб кетгандир. Йўқса, ўша

»69

куни |р1лгули1аш |{илиб, эрталабгача пушаймон чекиб чик>^аии
иимасиэди?

Кейин эса у ўй-хаёлларини йиғиб, мулоз^аза юритиб: «Ҳам-
масига фалсафий, айни пайтда оддий ва жўн ^ р а ш лозим», де-
ган совуц, жиддий хулосага келди. «Фариза бвлан шериклик
1^илиб пул ишлашим, турмушимни изга тушириб, ижод қилишим
керак», деяи. Афифа ;^а1(ида ҳам сову1^онлик билан сокин муло-
ҳаза юритди. «Унга иддао, ўпка-гина 1^шиб жанжаллашиб юр-
майман. Қонуний ;^ а1 ^ - ма^фини бериб, расман ажрашаман,
кейин у ёғи бир гап бўлар», дея қарор 1^илди. Ўзининг наздида у
аввалги Субут эмасди. «Энди мсн сову^^қон, дийдаси |^ т г и қ
бўлишим, ф а]^ т ишимни, ижодимни ўйлашим керак», дерди у.
Ёлғиз ва тўкис яшаш, шунинг баробарцда бир чимднмпша шон-
шу^фат орттиришни кўнглига туккацди. <Юдамдан нима 1^ола-
ди? Орттирган озгина шу^фапшг!» деган гапни тез-тез такрорлар
эди ўзича...

Шу боисдан ;^ам у ҳозир темир (^афасни тарк этаётган Афи-
фанинг юзига 1^рамас, «Агар қарасам, яна иродасизлик 1(илиб
(^ароримнн, а^димни бузиб қўйишим мумкин», деб ўйларди...

Инчунун, Афифанинг «Кўзларимга бир ниго-'^ таш ласа, бир-
гина кўз тикса эди», деган илинж, ил;^а1{лиги бе^цгда эмасди. Су-
бут уни ;^амон севарди. Гарчанд буни ҳеч қачон ҳеч кимнинг,
}(атто ўз кўнглн, ўз виждони 1^ршисцда тан олмаслиги анш^ бўлса-
да, юрагининг тубида унга нисбатан ўжар, тслбаваш бир фикр
; ^ о н тирик эди.

Афифа ;^ам ички бир сезги билан буни билгани, )^ с этгани
туфайли ундан имдод, тара^дум кутмо^уш эди. Қалбвдаги илинж-
нинг, «Яна бағрини очар», деган умидни кучлантирган яна бир
сабаб - ўша куни Зохидийнннг з^^оп^шуноси Субутнинг Фариза
билан <^он олишиб тургани» ҳа^^цдаги масхараомуз гапи бўлди.
«Ҳу^Отрпунос» бу хабардан Афифа аламланди, Субутдан бут-
кул )^афсадаси пир бўлади, деб кутганди. Афифа эса, аксинча,
10гвониб кетди. « ? ^ р тугул Субут акам ;^ам «гуно^> қилиб юрган
эканлар-ку», деб ўтшади. Гуё бу ўзиш ш гсуно;ртрш ш еигиллата-
дигандек туюлди. Яна ;^ам чу^цфроқ ўйлаб қараса, ўзинннг ай-
тарли гуно)^и йўцдек туюлди. «Зо;^идий мен билан ака-сингилдек
муносабатда бўлди. Ф ақат холамнинг «Даврбек бнлан яна юр-
ган, >(0влини ўша совға қилган», деган гапи ёмон бўлибди. Су-
бут акаси ;^амма гуноҳини кечирса ҳам ана шуни кечнрмаслиги

170

к<умкин. Яна алдаса-чи? «Холам т у ^ ^ т 19111ган», дея (^сам ичса-
чи? Бузилиб кётиш арафасцда турган оила иморатини сашташ
учун охирги марта ёлгон гапирса, минбаъд хиёнат {ршмасликка,
ёлғон ;^ам сўзламасликка қасамёд қилса, Худои Таоло кечирар-
микин? Яна биргина, сўнгги мартагина имкон б^зармикан Пар-
вардигор? Ишонармикан бунга Субут акаси? Ишоитираоларми-
кан Афифа? Уриниб кўриши керак...

Шу хаёлда у шфасдан чш(иб, тўғрига - Субуттомонга юрди.
Секин, ботиш^ирамай юрди. Шу боис Шахина хоним илдам
бориб, ушшг йўлинн тўсди. Бағрига босди. Қўлтиғидав маҳкам
ушлаб, эшик томон сурди. Афифа илха!^ бўлиб, елкаси оша Су-
бутга 1(аради. Субут ҳамон ўрнидан жилмай ;^айкалдек қотиб
турар эди. Афифа унинг нигот^ини тутишга, кўзига кўзини 1{адаш-
га охирги марта уринди. Уддалай олмади. Холасининг стовида
таш ю рига чикиб (^олди.

- Хола, 1^ё1^а олиб бора)шсиз? - деб сўради алам билан.
- Уйга болам, уйга, - дсди хотиржамлик билан холаси. - Унга
илҳа)^ бўлма, фсмдаси ^йўқ. У энди сенга 4^арамайди. У билан
энди бўлмайди. У билан энди бошқа жойда гашташамиз...
Шу тахлит Афифа билаи Субут сўзсиз айрилишди. Орадан
бирон .'^афталар ўтгач, Субутнинг ишхонасига унга авваддан бир-
мунча таниш бўлган бир одам кириб келди. Бу одам - Зо^идий-
нинг ҳу1дгқшуноси эди.
- Мен Афифахон Зокированинг адвокати бўламаи, - деди у.
- Нега энди айнан сиз? - }^айрои бўлиб сўради Субут. - Шу-
наҳа каттакон ша^^арда 6ош!;а адвокат йўқ эканми?
- Бу саволингизга жавоб бермасам, хафа бўлмассиз?
-М айли,кеяинг,эш итаман,-деди Субутсову^р^оиликбилан.
У ҳу10Г1дпуносшгагташрифцдан ма^^садини тушуниб турарди.
- У киши нико;^арингизнн расман бекор !^илиш ;^амда мулк
масаласидаги баъзи муаммоларни бартараф этиш ма1(садида...
- Қана^^а муаммо бор экан мулк масаласида?
- У киши ҳозир сиз яшаб турган ҳовли-жойни харид қилиш
чоғида холаларидан, тўғрироғи, холалари орқали бир неча ки-
шидан анчагина мш ^орда қарз кўтарганлигини яхши билсангиз
керак? Айни куиларда ўша қарз эгалари ўз пуллариви талаб қила-
ётганлари боис Афифахоним бир қадар мушкул а;^волга тушиб
турибдилар. Шу боис у киши, сизнинг розилигингиз билан, ал-
батта, ;(овли-жойнисотувга қўйиш ншгтида...

171

Субут бир зум ўйланиб қолди. Ўйланиш баробарида Шаҳина

хоним Муқимхонов ва Зоҳидийнинг одамлари билан биргала-

шиб, унга қарши кураш бошлаганини, Афифа эса уларнинг но-

ғорасига ўйнастганини англади. «Муҳаббат ва нафрат оралиш

атиги бир қадам», дсганлари ҳақ гап экан-да, деб ўйлади. Нега

ўзи келмади, дсб оғринди. Нима дсб келади, хат ёзиб талоғини

сўраган бўлса. Мулк масаласида зса, у чиндан :^ам холасининг

ихтиёри билан ҳаракат қилишга мажбур. Ўшанда, ховли «сотиб

олинаётган» чоғдаги спектаклда ҳам холаси бош ролни ижро

этган. Қолаверса, Ш аҳина хоним ким? Унинг ўзи ҳам бир

қўғирчоқ-да! Ҳойнаҳой хамма ишнинг бошида яна Муқимхонов

турган бўлса керак. Марказдаги юқори лавозимдан айрилиб қол-

гач, «туҳфаси»ни қайтариб олишга тушган. Бунақа шоввозлар

манфаат ва мавқе учун хотинини совға қилишдан ва зарур пайт-

да берган совғасини қайтариб олишдан ҳам ҳазар қилмайди. Эҳ,

Афифа, Афифа, қандай одамларнинг чангалига тушдинг-а. бе-

чора севгилим. Сени уларнинг чангалидан қутқараман, дедим-у,

лекин уддалай олмадим. Афсус...

- Шунақами? Қизиқ-ку... Афифанингсотиб олган ҳовли-жойи

ёнғиндан сўнг вайронага айлангани, уни тамоман қайтадан қур-

ганимизни у киши биларканларми?

- Албатта, бипади ва сизнинг ҳовлини таъмирлаш чоғида қил-

ган харажатларингизни қоплашга бажонцдил рози. Агар сиз маъ-

қул десангиз аввал, ҳовли-жой сотилиб, ҳар ким ўзига тегишли

улушни олиб бўлгач, кенин никоҳ бекор қилинса... Ана шунда

судга бориб юрмасдан ишни ЗАГСнинг ўзида ҳал этиш мумюш.

Қонун бунга рухсат беради...

- Ҳаммасини ўйлаб, пишитиб. ҳисоб-китоб қилиб қўйибсиз-

да, қойил, - деди Субут аламзада бир кулгу билан.

- Хафа бўлмайсиз-да, энди, бизнинг вазифамиз шу!

- Майли, ундай бўлса мен ҳам ўзимнинг ҳуқуқшунос биро-

дарларим билан бир маслаҳатлашиб олай. Майлими?

- Майли, майли, бемалол! Аммо-лекин вақтни чўзмасак, дей-

ман. Биласиз-ку, қарз ёмон нарса, унинг фоизи болалаб кетади.

Ўзи шундоғам...

- Хотиржам бўлинг, чўзилмацди.

- Қачон келай? ‘

-И н ди н

- Хўп бўлади!..

172

Ҳуқуқшунос кетди. Субут ўйланиб ўтирди. «Ўша ҳовлига

қайтиб 1^адан босмайман, деб айтган эдим-а, Фаризага. Мана

энди булар ҳовлини сотиб, устимиздан кулишади, масхара кили-

шади. Ҳовлини ;^ам ;^ойна;^ой ўзлари сотиб олишса керак. Таъ-

мирга кстган харажатларни давлат нархида ^^исоблаб, арзима-

ган пул беришади... Қойил. Бу риё ва макр а\лига қойил қолмас-

дан иложинг йўқ. Нима қилиш керак? Нима қилишим аниқ-ку.

Валинеъматим ^(исобланмиш Фаризахоним ^^узурига маслах.аТ'

га боришдан бошка нима чора топардим...

Фаризага 1дшғиро1^ (ашиб, масалани тушунтирганда, ун и н г

ўзи бетўхтов етиб келди. Субутнинг ранги 01^ариб, хомуш ўтир-

ганиии кўриб, кулди, далда берди:

- Қўйинг-е, шунгаям хафа бўлиб ўтирибсизми? Ҳовли кетса-

кетар, сад1^аисар! Бош омон бўлсин!

- Менга ҳовлининг кетиши эмас, улар қўлида ўйинчоқ бўлга-

ним, масхараланганим алам 1^илаяпти. Ш унча килган мехнати-

мизга ачинаяпман...

- Ачинманг. Агар жудаям ачинсангиз... Ҳовлини ўзимиз со-

тиб ола 1^оламиз...

- Қандай 1^илиб? - тушушлади Субут.

- Ҳовлини сотувга 1^йишмо1^чи, деяпсиз-ку, ахир. Демак,

кимдир сотиб олади-ку. Ўша «Кимдир» сиз бўласиз-да!

- Ҳа, тушундим,-деди Субут.- Лекин мецда унақа пул йў1^-ку?

- Пулни топамиз.

Субут кулиб юборди. Аччиқ ва аламли кулди. Ўз аҳволидан,

ўз устидан кулди. Энди Фариза тушунмади.

- Нега кулаап, - деб сўради.

- Ш у топда ўзимни худди Афифага 1^иёсладим, - деди Субут.

- У Ша;^ина хоним, Му1{имхоновпар 1^лпда ўйнаб ;^овлилик

бўлган эди. Энди мен...

- Қўйинг-е, шу сентименталлигингиз )^еч 1^олмади-қолмади-

да! Ахир келишганм1п-ку, сизиинг ;^еч кимдан тилингиз >^иси1^

бўлмайди, деб. Қ арз топиб бераман сизга. Қарзни эса ^оггилиш

мумкин-ку. ,

- Ўзи шусиз ;^ам сиздан бир дунё 1^арздор бўлиб 1^олдим.

- Қўйсангиз-чи, 1(ана1^ 1^арз?

-Ҳ о вл и н и н г 1(урилишига кетган пуллар...

-У ларни қайтариб беришаркан, деяпсиз-ку?

- Барибир кетган ҳақиҳий харажатни тўла 1^айтаришмайди.

173

-Тупуринг, буна]^ мацца гапларга. Ордона қолсин, ўша хара-
жатлар ^ам. Энг муҳими, ох>д бўластганингизга қувонмайсизми?

- Нимадан? Кимдан? Афифаданми?
- Йўқ. Елкангизни зиддай босиб юрган хотиралардан.
- Хотиралардан 1угилиб бўлмайди, Фариза. Гарчи, айтгани-
гиздек, ;^аммасидан бир йўла воз кечиш керакмикан? Ҳовлидан
^ам. Сизга ўша берадиган пулини қайтараман. Камини ;^ам узар-
ман...
- Мсн розиман. Лекин ўзингиз «Ме^^натимга ачинаман, ус-
тнмдан кулйшларн алам 1(илади», деяпсиз-у? •
- Кулишса-кулишар...
- Майли. Ўйлаб кўринг, ўзингиз ;^ал қилинг...
Субут Ф ариза кетгач, «Чиндан ;^ам боя айтганимдек қила-
ман», деб ўйлади. Кейин эса маъюсланди. «Яна кўчада қолар-
канман-да, «бсдананннг уйи йў1(...» «Агар нашриётимизнинг
ишлари бундан кегаш ;^м мана шундак ривожланнб бораверса,
ходимларга уй сотиб олиб берншимиз з^ам мумкян, дегацци Фа-
риза бир кунн. Банклар шуна1(а (^илишаркан. Ходим билан шар-
тнома тузиларкан. Уй берипган ходим камида беш йил давомнда
бошқа жойга ишга кетмаслнк мажбуриятини кабул 191ЛИ&, шар-
тномага имзо чекаркан...» Шуна1^а 1 ^ с а бўлар...
Кечк^рун уйга 1^айтиб келгач, фикри ўзгарди. Ўрганиб 1^ол-
ган жойини кўзи ^^шмади. Фаризанинг бир пайтлар айтган гапи-
ни эслади. «Уй ;^ам - кичик бир Ватан. Унга кимнингдир ифлос
қадами тегди, деб ташлаб кетиш ярамацди. Уни тозалаб, поклаб,
обод Қ1ШИШкерак. Пул... Пул топилади. Ҳовлини 1^лдан бериш
керак эмас...» Яна Ф аризага қўнғироқ 1^идди.
- Уйдамисиз, ҳозир етнб бораман, гапим бор,- деди. Фариза
х,айрон бўлди. Ҳув ўша 01рт0мги ташрифдан сўнг неча бор так-
лиф қилганига қарамай, Субут унинг уйига қадам босмаганди.
«Ортиқча гап сўзнинг нима ;^ожати бор», дерди нуқул. Шу боис
улар асосан ишхонада, го:^-гоҳнда эса бирон емакхонада учраши-
шар, муносабатлари ;^ам иш билан боғлга^су^^батлардан нарига
ўтмасди. Буцдан нккиси з^ам бир қадар ҳайратланиб юришса-да,
шуццан ортиғига ё ботинишолмас ёки э;^тиёж сезишмасди. «Эццн,
мабодо биз Я1^инлашадиган бўлсак ҳам бунинг учун йиллар ке-
рак», деб ўйларди Субут. Негалигини эса ўзи :^ам билмасяи. Ча-
маси Фариза ҳам шунга ўхшаш фикрда эди. Алҳол, бугун «Ҳозир
етиб бораман», деганцдан ҳайратланганининг боиси ҳам шу эди...

174

- Мен бояги масалада бошқача бир таклиф билан келдим,-
деди Субут, хоним қуйиб берган чойни хўплаб. - Агар сиз рози
бўлсангиз...

- Қана1^ таклиф экан?
- Ҳовлини... уларга бермоқчи эмасман. Сиз айтганннгиздек,
уни ўзимиз сотиб оламиз. Ф ақат сизнинг номингизга.
- Нима фарқи бор? Унда барибир сиз яшайсиз-ку?
- Фарқи шуки, пулни сиз берганингиз учун мулк сизнинг но-
мингизда бўлади. Пайти кеш^б, мен сарфланган пулларни тўплаб
берсам, кейин менинг номнмга ўтказиш мумкнн. Ш унаай қил-
сак, адолатли бўлади.
- Оббо, сиз-эй! Адолат учун курашишдан сира чарчамас экан-
сиз-да-а?
- Чарчасам... Ҳаётнинг {^изиғи қолмасди мен учун. Хўш, так-
лиф сизга маъ^о^лми?
-С и зн и м а д е сан ги з- шу.
-Келишдикми?
- Келишдик.
- Мен кетдим бўлмаса!..
Фариза «Ҳой, овқат бор-ку», деганча қодш1. Субут кетди. Кета-
туриб: Овқатни шу иш биткаццан сўнг еймиз. Наа1б этса, ховлннн
|^онунан расмийпаштирганингиздан сўнг ювиб берарао, дсди...
Кейинги воқеалар шндцат билан бошланиб кетди. Ҳовли-жой-
ниФ ариза Саъдиева олмоқчи эканини билгач, Ша^^ина уйга ота-
сининг баҳосини 1^йди. Муайян тортишув ва савдолашувяар-
дан сўнг бир тўхтамга келинди. «Олди-сотди» расмийлаштирил-
ди. Қизиғи - унда Субут з^ам Афифа ҳам қатнашмади. Субут сал
олдинроқ ўша таниш ^уқуқшунос ҳамро;у1игида нотарнал идо-
рага бориб, Афифанинг номига х.овлинингсотилишига «Рози-
лик хати» ёзиб берганди. Афифа эса холасининг номига «Ишонч
|{огози» ёзган экан. Дарво1^е, аввалдан эришилган келишувга
биноан ва Субут ёзган яна бир ишонч 1^оғозига асосан Ф ариза
хоним Субутнинг «Иморатни 1^айта > ^ н ш учун кетган харажат-
ларини» }(овлининг пулидан чегириб қолди. Субут Афифаш! «Ҳар
калай ЗАГСга, ажралув маросимига келса ксрак», деб ўйлаган-
ди. Янглишган экан. Афифа келмади.
Субутнинг ўзи ўша куни саҳарга қадар ухламай тўлғониб чю^-
ди. Ўйлаб ўйига етолмади. Го;^ ўзини койиди, «Мен нима 1{илаяп-
ман, яна хотин қўйиб, субутсиз б»ф кимсага айланиб ҳолмаётир-

175

манми?»деб. Гоҳ ўз гатьшггидан кониюои ҳосил 1^идци. Худци шун-
дай (^илишим, хиёнатни ;^ар 1^ндай ^^олатда, ҳар 1^андай сабаб
бўлган тақдирда ҳам кечирмаслигим керак», деб. Пировардиаа эса
«Юрагимга энг ягаш, энг азиз бўлган одамимдан жудо бўлаяпман»,
дея ўкинди. Ҳатго шунчагадданкейин^^амўшакуни чопибкелиб,
бағримга ўзини отганида, тсскари қараган юзимни ўзига 1^ратиб,
бир о п о :«Кечи^жнг», деганида кечириб юборароим-а, дея надомат
чекди. Бироқ ўзи имдод юшиши кераклигини, Афифа барибир ;^аА1
чорасиз бир ожиза эканинитанолишга ғурури йўл бермади.

«Мен >^амахир унга хиёнат 1^илдим-ку», деб ўйламади. Ўйла-
ган бўлса хам: «Меники хиёнат эмасди, чунки мен Афифа қочиб
кетганидан сўнг шунга мажбур бўлгандим», дея ўзини о^утади.
Мудом кучли, деб ишонгаи савқи табиийси билан шу тоцда, хали-
ҳануз Афифа уцдан имдод кутаётганини, яна «мезфибон» хола-
СИЮ1НГқайноқ исханжасида азоб чекиб, «Субут акам яна келади,
яна қутқариб олади», дея оҳ чекаётганини сезмади, }^ис этмади.
Тўғрироғи, сезишни истамади. Зсро, тўқчилик, тўкис ҳаёт уни
ана шу сезгидаи мосуво этиб қўйганди. .

ФҲДЁ да ҳам иш тез ва силлиқ битди. Яна ;^амма жараёнлар
«Ишонч қоғози» орқали ;^уқуқшунос томонидан амалга оши-
рилди. Ф З Д Ё мудираси ;^ар икки томоига «Нико;^ бекор қилин-
ганлиги тўғрисида»™ гуво;(номани тошиирди.

- Мана, ҳаммаси...яхшиликча ҳал бўлди, - деди ҳуқуқшу-
нос. - Раҳмат сизга!

- Шодман, - деди Субут. - Сизга бир саволим бор... Агар
малол келмаса...

- Марҳамат, сўрайверинг.
^ - Афифа қалай яна ўша... Шаҳина хонимнинг қайноқ қучоғи-
да яшаяптими?...

- Афифахонимдан хавотир олмасангиз ҳам бўлади, - деди
ҳук^қшунос. - Куни кеча шаҳар марказидан бир хонали уй ха-
рид қилди. Бугун нотариусда расмийлаштирамиз. Энди ўқишини
давом эггиради, ишга киради. Хуллас, эркии ва мустақил яшай-
ди. Раҳматлик Абдуҳалим аканинг хотиралари ҳурмати уни энди
хор қилиб қўймаймиз..Чунки ул муҳтарам зот тириклик чоғлари-
да: бу қизимиз ҳаётда кўп машақкат кўрибди, энди бундан буён
қийинчилик кўрмаслиги керак,дегандилар.

- Н ақадар улуғ олийжаноблик, - деди кесатиб Субут.
Ҳуқуқшунос бу кесатиққа нима деб жавоб б^^ишни билмай, бир

176

зум саросималанди. Кейин миясига келиб ҳолган фикрдан яй-
раб, кулимсираб савол берди: - Дарвоқе, сўраганнинг айби йў1^,
дейдилар ўзингиз турар жой масаласини ;^ал қилдингизми? Ё...

Чамасн у Субутдан «Ё Фаризахоним 1(айтариб сотиб олган
муҳташам касрда роҳат-фароғат ичра яшаиша давом зтасизми?»
деган янада ҳа1^оратомуз саволни ҳам бермо1(чи эди. Лекии бо-
тинолмадими, ё Субутни аядими, ҳар 1^алай гапини охиригача
етказмадн.

- Ҳал қиламнз, насиб этса,- деди Субут шоша-пнша унинг
.гапини бўлиб. - Хотиржам бўлинг.

- Худо омадингизни берсин, хайр бўлмаса! - деди ҳуқуқшу-
нос ва чиқиб кетди. Субут ҳам унинг ортқдан ташқарига чиқди.
Ўпкасини тўлдириб нафас олди. Кузиинг или1^, ё>^имли ҳавоси.
Осмон т(ши1^. Машина томон юрди. Ҳайдовчи йигит чақ1^он ту-
шиб, эшикни очди. Субут машинага ўтирди. Ҳайдовчи: «Қаё1{|^
ҳандай?» деб сўради. «Олдинга», деяи ҳазнломуз оҳангда Субут.
Ҳайдовчи иццамасдан машинани елдириб кетди.

Иккинчи |^СМТуП1ДН

177

Адабий-бадиий нашр

ҲАБИБТЕМИРОВ

ҚОРА ҚАСР АСИРАСИ 2

Му)^аррир
Насиба ЮСУПОВА

Бадиий му^^аррир
Баҳриддин БОЗОРОВ

Техник му)^аррир
ЕленаДЕМЧЕНКО

Муса)^ҳиҳ
Дилрабо МИНГБОЕВА

Компютерда са?(ифаловчи
Феруза БОТИГОВА

Босишга 17.1220!0 йла рухсат этидди. Бичими 84х108 1\32.
Босма тобоғи 5,625. Шартли босма тобоғи 9,45.
Адади 1000 нусха. Буюртма № 232.
Ба)(оси келишилган нархда.

«Янги аср ашюди» нашриёт-мат^а марказнда гайёрпанои.
«Ёшлар матбуоти» босмахонасида босилди.

100113. Тошкент, Чилонзор-8, Қатортол кўчаси, 60.

Мурожаат учун телефонлар:
Нашр бўлими - 368-36-89;

Маркетинг бўлими - 128-78-43
факс— 173-00-14; с-та11: уап81а5гау1о<11@ та|1.ги

«ЯНГИ АСР АВЛОДИ» ТАҚДИМ ЭТАДИ:

Ги де Мопассан. “Азизим”. Бичими
84x 108 1/32. 24 б.т. Адади 2000 нусха.
Қатти»; му1^овада.

“Шафқатсиз суратда ҳаҳиқатни сўйлов-
чи қудратли асар” деб аталган ушбу ро-
ман ўз даврида катта шуҳрат қозонгаи.
Роман ўн тўққизинчи аср француз сиёсат-
донларининг ва улар қўлида қўғирчоқ
бўлган журналнстларнинг ҳаёти, сиёсий
найрангбозликларини, фаҳш ва разолат
билан тўлган маънавиятларини аёвсиз су-
ратда очиб ташлайди.

Таржимои: Ибро.\им Ғафуров

Иогаин Волфганг Гёте. “Ёш Вертер-
нинг и-зтироблари”. Бичими 84x108 1/32.
8 б.т. Адади 2000 нусха. Ю мшоқ муқо-
вада.

Севги ҳақидаги бу ҳазин қисса Гёте-
нинг шоҳ асарларидан биридир. Покиза
ҳалбнинг яраланган муҳаббати ҳижрон
дамларнда янада оловланади. Бу изтироб-
лар эса мактуб сифатида баён этилиши
асар услубининг ўзига хослигини таъмин-
лайди.

Таржимон: Янглиш Эгамова

Лҳмад Лутфи Қозончи. «Ўган она».
Бичнмн 84x108 1/32. 8 б.т. Ададн 2000
нусха. Юмшо1( му|^вада.

Ҳам ҳусвда, ҳам илму одобда намуна
бўла одаднган 1(нз Фотнмани ик1си етим
фарзақди билан 1(олгав оддий кишига ўз
ихтиёрн бнаан, ҳатто Я1{ннларинингистак-
ларига 1^ршн ўларо1( турмушга чю;ишга
нима мажбур этди? Инсоанинг яшашдан
муроди не? Хайрдн дуне, саодат сирлари
нимада? Фароғат кошонасн бўлмиш оила
фаровонлигини асосн Н1шаларга боғлиқ?
Китоб ушбу саволларга жавоб тош1шин-
гизда ас1{отади.

Тжржнмон: Йўлдош Эшбек

Ҳусайн Раз(ми Гурпннар. «Жннлар
орасвда в^олган 1{нз». Бнчнмн 84x108 1/
32. 7,5 б.т. Адади 2000 иусха. Юмшо1{
муқовада.

Муҳснва нсмли қизни алдаб, сирли ва
қўрқннчли 1{асрдаяшайдигаи уч аёлга хиз-
мапсоряихха олнб келишади. Қиз б1финчи
тундабқ живлар орасига тушиб цолади.
Ушшг учун нзтиробли ва ваҳимали бир
ҳа&г бошланади. Воқеаларнинг нақадар
ҳаяжонли кечишшга ва ҳайратланарли
якунланишнни ушбу ажойиб китобш! ўқиб
билиб оласиз.

Таржимон: Пошшахои Кенжаева

I ... (
ҚОРА КЛСР

АСИРАСИ