Тўл1рт Нафасов ёрдамида ва бапким Зо;(ццийнинг топшириғи-
га биноан уни жиноят устида гумдон қилган...»
Саъдисв билан ўтказилган ошкора мулоқот чоғида у Му1рш-
хоновнинг ;^ам ушбу во1^еада иштироки борлигига 1Ш10НЧ?^осил
қилганди. Биро1{, негадир диққат-эътиборини Д аврбекка қара-
тишга асло шошилмас ва буни ўзи ҳам тушунмасди. «Нега энди
Му19шхоновга қолганда, интуиция менга панд бераяпти», деб
ҳайрон бўларди.
Чамаси бунинг бир неча сабаблари бор эди. Биринчи сабаб,
шубҳасиз, «Шахсий ғараз таъсирига берилмаслипш керак», дея
мудом ўзига-ўзи уҳтирарди. Иккинчи сабаб, Муқимхонов унга
ну1{ул яхши муомала 1 ^ а р , астойдил ёрдам бериш га уринар ва
ёрдам ;^ам берарди.
Учинчи сабаб, «Давлат идораларида ишлаб ю рган одам ;^ар
ҳолда бу 1{адар тубанлашиб кетмаса керак», деган содда бир
ишонч ;^ам бор эди кўнглида. Бунинг устига ўша кунларда Му-
қимхоновнинг қайинакаси ишдан кетиши, хотини газяан зах.арь
ланиб ўлиши (Субут ^ам кўплар 1^атори бунинг бахтсиз ҳодиса
эканига чиппа-чин ишонганди), хуллас, иши чаппасига кетиши
Субутда инсоний бир ра;(м-шаф1{ат уйғотгацди-
Сирасини айтганда, С^бут аввал бошдано1( Му1{имхоновнинг
Афифа 1(исматидаги ўйнаган мудҳиш ролини ҳам у қадар
бўрттирмас, буни «Ҳал қилувчи ;^олат», деб ҳисобламасди.
«Ҳамонки, Афифа бузуқ, қўшмачи аёлнинг қўлига тушган экан,
уни Му1^шхоиов бўлмаса, бош1^а биттаси 1^ачоцдир хароб 1 ^ а р ,
у 1^ддан-қўлга ўтиб, ўша ишратхонанинг «маликаларидан» бири
бўлиб юраверарди, шу боис унинг бахтсизлигида айнан Муқим-
хоновни айблаш адолатдан эмас», деб ҳисобларди. У Афифа-
нинг бахтсизлигига бош айбдор Шаҳина хоним, деб билар ва
«Бунинг учун у, албатта, дўзах ўтида куйиши керак», деб ;^исоб-
ларди.
Субутнинг Муқимхоновни ўзича «аяб» юришига Арспон узил-
кесил чек ҳўйдц.
- Бу одамнинг «фаолияти» ало^^ида «Иш» сифатида кўрила-
япти. Бу «фаолият» шу цадар «Сер^рфра ва ссрмаҳсулки», ҳушинг
бошингдан учади...
Шуида С^бут биринчи марта беихтиёр «Зо;^ндийнинг «буюрт-
мачиси» ё Муқимхоновнинг ўзи ёки... у биладиган одамлардан
бири», деб ўйлади. Ана шу тахмин таъсирида айрим нарсаларни
100
ани191ашга, суриштиришга киришди. Орадан кўп ўтмай уни бош
муҳаррир ҳузурига чақирди.
- Субутали, ука, мен сизни 51хшнликни билмайдиган, оқибат-
сиз одам, деб ўйламагандим...
Субут кулиб юборди.
- Буни сизга Муқимхонов айтдими? - деб сўради. Бош мухар-
рир қўлларини ёзди.
- Ким айтгани мухим эмас ҳозир. Муҳими шуки, бекорчи
ишлар, таги пуч миш-мишлар билан эмас, жццдий мавзулар, дол-
зарб масалалар билан шуғулланиш лозим. Бизнинг, газетанинг
бош мақсади - шахсни 1^оралаш эмас, уни оқлаш, ҳимоя қилиш.
Бу ҳа1у1а сиз билан гаплаштанмиз-ку...
- Мен1шг мақсадим ҳам шу, - деди Субут кулимсираб. - Мен
Муқимхонов з^а191даги боя сиз айтган миш-мишларга чек қўймоқ-
чиман. У кишини з^имоя қилмоқчиман.
- Муқимхонов сизнинг ?^имоянгизга муҳтож эмас, ука, илти-
мос, қўйинг, шу-у масала билан шуғулланманг.
- Агар бу шунчаки илтимос бўлса, мен уни бажаролмайман.
А гар расмий талаб' бўлса хозироқ ариза ёзиб, ишдан бўшашга
тайсрман. Чунки «Майли, шуғулланмайман», деб стани алда-
м о 1 ^ экасман. Бу шунақа қизиқ мавзуки, ўзини журналист, деб
ҳисоблаган одам учун унга ]^зиқмаслик, ўрганмаслик умрбод
кечирилмас гуноҳ бўлар эди.
- Қизиқ... Тўғри, 1(изик. Лекин хавфли ?{ам. Буниям биларсиз?
- Биламан.
- Қўрқмайсизми?
- Қўрқиб-қўрқиб, шу ергача ксяд1п»г-ку.
- Унда... б>шганингизни қилинг. Лекин бизнинг таз^ририят
номидан эмас...
Субут ўша заз^оти «Ўз ихтиёри билан бўшаш ?^ақида ариза»
берди. Та^узириятдан ч}1қар экан: «Ана энди тўласинча «озод ва
шод» яшайман, Фаризахоним раҳбарлиги остида», деди ўзига-
ўзи маъюс жилмайиб. Шу топда уни кўргаси келди. Гарчанд
биринчи ва охирги висолдан сўнг у «Энди яқинлашмайман»,
дея қарор қилган бўлса-да, кўргиси, суҳбатлашгиси келди.
Умуман Субугбу аслни^зслаган заҳоти у билан кўришишга ички
бир эҳтиёж ҳис этарди. Йўқ, бу жинс майли эмасди. Шунчаки,
Субут унинг олдида ўзини эркин ва енгал ҳис этарди. Бунга са-
баб - Фариза бойвучча бўлипшга қарамасдан қанақадир оддий
101
ва шаффоф эди. У Афифа сингарн оғир ва оғриқли ички бир юк
залворидан қийналмас, содда, ҳатто бир қадар жўн кўринар,
гарчанд бизнес соҳасида анчайин мураккаб, қийин режалар таш-
вишида юрса-да, асли бу режалар ҳам аниқ, шу боис оддий кўри-
нарди. «Тўкис ва беғам ҳаёт кечиргани учун шунақа бўлса ке-
рак, деб ўйлади Субут. Ҳолбуки, пул, молу давлат йиғишни
касб қилганлар ҳаёти ҳам одатда машаққатли бўлади. Фариза
эса пул топиш ҳақида эмас, уни сарфлаш ҳақида ўйлайди. Бу
эса баъзилар айтгани сингари қийин муаммо эмас. Бу - завқли,
ҳузурбахш машғулот...»
Қўнғироқ қилди. «Мен эндн озодман. Энди ноширлик ишла-
рини бошлашимиз мумкин», деб айтди Фаризага. «Ундай бўлса,
ҳужжатларни тайёрлашга киришайлик», деди Фариза. «Аввал
бир кўришиб, маслаҳатлашиб олайлик». «Яна қанча маслаҳат-
лашиш мумкин?» деб сўради Фариза кулиб. «Қанча кўп масла-
ҳатлашсак шунча яхши». «Бўлмаса, келинг». «Йўқ, сиз кслинг».
«Қаерга?» «Менинг муҳташам ижарахона.мга...»
Субут бу таклифи билан «Қани, Фариза менинг туриш-турму-
шимни-кўрсин-чи, қанақа ҳолатга тушаркин? У чиндан ҳам мен
ўйлаганчалик оддийми?» деган саволга жавоб топмоқчи эди.
Фариза келди ва унинг фақирона ҳаётндан ҳайратга тушмади.
Камтарона кулбада бекалик вазифасини бажаришга киришиб,
чой қўйди, енгил нонушта тайёрлади.
Кейин улар иш ҳақида, «Қора қаср»нинг таъмири ҳақида суҳ-
батлашипшн ■
- Бино сиртвдаги қора мармарнн кўчириб олдиртириб, оқиш
рангли сувоқ қилдирганингнз яхшн бўлибди, - деди Фариза ку-
лнб. - Эндн «Қора қаср» эмас, «Оқ қаср», деб аташ мумкнн.
- «Оқ қаср» эмас, «Оқ уй», - деди Субут. - Кўриниши ҳам,
ичн ҳам одднйроқ бўдци. Сизнинг маспаҳатингиз б1шан. Аммо...
Субут «Бу ҳовлининг қонуннй эгаси Афифа-ку, мабодо у
қайтнб келнб, даъво қилса ннма бўладн?» деган гапни айтиш-
дан ўзннн зўрға тийнб қолдн. «Эндн у қайтиб келмайдн. Кел-
ганда ҳам уй талашиб, мен бнлан талашиб, судлашиб юрмаса
керак. Янаям ким биладн. Зоҳнднйлар,!Шаҳина хонимлар уни
шунга кўндиришлари мумкин эмасмн? Бу зам он^м улк замо-
ни бўлса... Майли, агар қайтиб келса-ю, «Ҳовлимни бўшатнб
беринг», деса Субут бўшатнб, тўнннн слкаснга ташлаб чнқнб
кетаверадн...
102
- Нашриёт учун ҳам мўъжазроқ бир бино ахтаришимиз ке-
рак, - деди Ф ариза. - Ҳ уж ж атларни тайёрлаш га 1^ачон кири-
шасиз.
- Ҳозироқ, - деди Субут. - Айрим ҳужжатларнинг намунала-
рини олиб келиб қўйганман. Бирга кўриб чиқиб, маъ1^лласак,
номини келишсак, зрта-индин тайёрлаб, рўйхатдан ўтишга топ-
ширамиз.
- Мен бир ном ўйлаганман, - деди Фариза.
- Қана!^а айтинг-чи?
- «Суфар».
- Яхши ном, - деди Субут. - Лекин унчалик тушунарли эмас.
Худди «Фуар», дегандек. Дарвоҳе, ўша номни ҳам сиз 1^ўйган-
мидишто.
- Ҳа, лекин у фирма беркилиб кетди-ку...
- М айли, гап унда эмас. Ш унчаки ном қулоққа ё1^адиган, ту-
шунарли бўлиши керак. Айтайлик «Садаф». Бу номни «Саъдие-
ва Фариза», ёки «Субут, адабиёт, Фариза», деган маънода з^ам
ёхуд оддийгина Садаф, яъни оппо!^, ноёб денгиз тоши, деб тушу-
ниш мумкин.
- Яхши ўйлабсиз, мен розиман, - деди Ф ариза зав1у1аниб.
Кейин қўшиб к^йди:
- Зўрсиз-да!
Бу ма^д^ов Субутни 1^анчалик илҳомлантириб, қонини жўштир-
масин, ўзини тутишга куч топди. Гапни бир жойга қўйишгач,
хонимни кузатди.
Эртасига эрталаб у даставвал прокуратурага, Арслоннинг
ҳузурига йўл олди. «Тўплаган маълумотларимни ҳаммасини ай-
тиб, Муқимхонов билан боғлиқ жю^атларини аниқлашни унга
з^авола этаман», дея а;у1 қилди. Туни б1шан чук^р, атрофлича
ўйлаб: «Муқимхоновнинг изидан юриш менга тўғри келмайди,
чунки буни ;^еч ким, ;^еч қачон тўғри тушунмайди», деган қарор-
га келганди.
Арслоншшг эшиги ёнида кутиб турган маъюс Муқимхоновга
дуч келгач, тўғри қарорга келганини англади. «Каллам ишлаб-
ди, энди бу одам пачакилашиб юришга арзимайди...»
103
Арслон Ҳакнмов эса бу пайт прокурор ҳузурида йиғилишда
эди. Арслон Сурия исмли аёлни ҳибсга олишдан бошланган жи-
Н05ГГ иши бўйича ам алга ош ирилаётган тергов харакатлари
хақида муфассал ҳисобот берди. \
- Қайта ўтказилган текширишлар натижасида Сайхондаги
Афифа Зокировага тегишли дала-ҳовлидан топилган жасадлар
шаҳардаги «Гаштак» тамаддихонаси со;^иби Соли Мамарасу-
ловга ва унинг к^лида ишлаган «Тайсон» лақабли Норберди
Янгибоевга тепшши бўлиб чиқци. Улар иккаласи ўша куни дала-
^^овлида бўлган Абдуҳалим Зоҳидий ва Афифа Зокировани та-
лаш ва тахминимизча, ўлдириш учун тунги соат бирлар атрофи-
да келишган. Асли улар уч киши бўлишган. Яна бири - М амара-
суловнинг қўл остида ишловчи Тўлқин Нафасов маш1шада қол-
ган. Бироздан сўнг Нафасовнинг ёнига фотомухбир бўлиб иш-
ловчи Абдн Самадов келади. Улар олдиндан Соли Мамарасу-
ловнинг ннятидан хабардор бўлишган ва унинг ўзини ўлдириш-
ни режалаштиришган. Шу тахлит улар Мамарасулов ва «Тай-
сон»нинг ортидан киришиб, уларни отиб ўлдиришган. Сўнгра
Афифани ўзлари билан бирга олиб, чегарадан ўтиб кетишган.
Ғалатиси шундаки, ўша куни Зоҳидий ҳам хорижга жўнаб кет-
ган. Хрзир ҳар учаласига нисбатан хал1^аро қидирув эълон қилин-
ган... Зо;^идий ҳамда М амарасуловнинг қўл остида ишловчи ки-
шилардан аксарияти терговга торт1Шган... Энди мени ушбу жи-
ноят ишини тергов 1^илшцдан озод этиб, уни олиб боришни бош-
қ а К1ш ш га топширишингизни сўрайман.
С абаби- Мамарасулов билан қарицдошлик алоқамиз бор. У
-синглимнинг эри эди. Абди Самадов эса мактабда бирга ўқиган
дўстим...
-И ҳм-м, -деди прокурор қошиш! чимириб, - баъзан шуиақа-
си хам учраб турадн. Ашаддий жиноятчи, рекетчи, ёлланма қотил
ёнгинангда юрадн. Қариндошингга уйланади-ю, сен ;^еч нарсани
ссзмай юраверасан. Уят, Ҳакимов! Ш армакдалик - бу! Бунақа
«обрў» билан прокуратурада бир дақиқа ишлаш мумкин эмас...
- Мен ҳозироқ ариза ёзишга тайёрман, -д ед и Арслон.
- Шошманг, ҳоБлиқманг. Ҳаммасига ойдинлик киритилсин-
чи. Кейин бир гап бўлар.
- Ўтирсам бўладимн? - деб сўради Арслон.
104
- Ҳа... Айтганча... Сиз жуда эийрак тсрговчи эдингиз-ку. На-
;^отки, М амарасулов кусвингиэ, Самадов эса дўстингиз экан,
уларшшгорасидаги хусуматдан хабарингиз бўлмаганми?
- Фақат бир масала бўйича сал-пал хабардор эдим. Лскин
жидций а^^амият бермаганман. Самадов }^ам илгарироқ синглим-
га уйланмоқчи бўлган. Синглим унинг таклифини рад этгач,
ишлагани Россияга кетувди. Ўзи 5П{инда келган. Синглимнинг
Мамарасуловга тскканини ҳам Я1^нда мендан эшитган ва бунга
айтарли кучли а^^амият бермаганди. Шу боис улар орасидаги
хусуматнинг сабаби бу эмас, дсб ўйлайман. Биз }(аммамиз асли
биртуманданмиз. Фа1^ат Мамарасулов бош]^а мактабда ў1^иган.
Ёшлик й^шларимизда мен уни Я1^нндан билмаганман. Э^^тимол,
Самадов билан аввалдан келишмовчилиги бўлгандир. Ёки кей-
инроқ... Чунки Мамарасулов кооператив очиб, бизнес билан шу-
ғуллана бошлагач, анча одамдан 1^арз олиб, бермай юргани-
ни билардим. Кейин тсварагида нотайин одамлар йиғилганди.
Мен синглимнинг унга тегншига 5^ам қарши бўлганман. Биро!^
синглим шунга тсгаман, дсб туриб олган, нима қила олардим.
Кейин ;^ам у билан айтарли борди-келди қилмаганмиз. Дарвоқе,
тергов чоғида анча илгари бўлган, очилмай қолган бир жиноятга
ойдинлик кирмо1у1а. Қ оровул ўлдирилиб, қишлоқ дўкони ўма-
риб кстилганди. Қоровул - Абдн Самадовнинг отаси бўлган.
«Гаштак»нинг қамоққа олинган ходимларидан бирининг айти-
шига қараганда, ўша жиноят ҳам Мамарасулов томонидан уюш-
тирилган. Лекин Самадов буни билганми-йўқми, ҳали бир нарса
дсйиш қийин. Ундан таш қарн, мсн Самадов Мамарасулов ва
шер1птши... Зо;^идийнинг буйруп^ билан ўлдирган бўлиши мум-
кин, деган тахминни ҳам истисно этмайман. Хуллас, ҳаммаси
улар қўлга олингандан сўнг аниқ бўлади...
- Бўпти, - деди прокурор. - Ишни бошқа тсрговчнга - Тснг-
лашевга топшираман. Сиз эса унга заруратга қараб, ёрдам бс-
риб турасиз. Энди ўтиринг!
- Хўп бўлади, - дсди Арслон.
У жойига ўтиргач, анча ўиланди. Солининг Зарифага уйлани-
ши билан боғлиқ яна бир тахминни айтмай тўғри қилдимми-
йўқми, дся иккиланди. Холбуки, Сурия ва Солининг расмини
кўрсатиб, унинг «халоскори» айнан Соли эканлигига ишонч
;^оснл қилгач, Зарифа қандай қилиб, ўшанга тегишга рози бўлга-
нини тушунган, гарчанд Зарифа бу ҳақдаги саволига аниқ жа-
105
воб бермаган эса-да, масаланинг моҳиятини равшан тушунган
эди. Бу шубҳа тахминини яна ҳам анш фоқ қилиш мақсадида За-
рнфанинг Солига текканини-Абдига айтнб, бу гап унга қандай
таъсир қилишини кузатди. «Абди бирон гапни билармикан?» деб
ўйлади. Абди }(еч нарсани сездирмади. Ш унга қарамасдан, Арс-
лон Абдининг Солидан 1^сос олиш учун етарли асоспари бўлган-
у, бир ўзи унга қарши ;^еч нарса қила олмаслигини тушунгач,
Зо;(идай билан алоқага чга^б, Солини унинг одамлари ёрдамида
ўлдирган, деган хулосага келганди. Солининг тўдасидаги Тўл^дш
Нафасов ҳам аслида Зо;^цдийнинг одами бўлган ва Солининг
ниятини Зо;(идийга олиццан етказган, деган тахминга ҳам кел-
ганди.
Дарво1^е, «Соли кимнинг буюртмасшш бажармо1^чи эди?» де-
ган энг му}(им савол ҳали очиқ турибди. Прокурор бу ҳақда сўра-
мади. Фақат янги тайинланган терговчига;
-Зоҳидийнинг қвдирувини кучайтирнш керак, -деди, сўнгра
яна Арспонни турғазиб:
- Муқимхоновни яна сўроқ қнлдингизми? - деб сўради.
- Бугунга ча!(иргандим, - деди Арслон.
- Яхши. Тенглашев билан бирга сўроқ қилинглар. Лекин у
одамни хозирча фақат гувоҳ тарш ^сида чақираётганимиз эсинг-
лардан чш^масин. Тушунарлимн?
- Тушунарли...
Ҳакимов хонаси ёнига келиб, Субут ва Муқимхонов билан
кўришди. Субутга:
- Сиз шу ерда кутиб туринг, - деб, Муқимхоновни Тенгла-
шевнинг хонасига бошлаб кетди. Тезда қантиб келиб, Субутни
хонасига таклиф этди. Су^^бат қис1^а бўлди. Арслон Субут айт-
ган гапларнинг анчасцдан хабардор экан. Билмагаиларини ёзиб
олди. Ра;^мат айтди. «Мен сўроқда қатнашишим керак», деб
кетишга чоғланди.
- Мен энди бу масала билан шуғулланишни тўхтатмоқчи-
ман, - деди Субут ўрнидан турар экан. - Лекин... Абди Самадов
топилса, қайтиб келса, уни ҳимоя қилишга зарурат туғилса, яна
қайта бошдан шуғулланишга тайёрман.
- Раҳмат, - деди Арслои. - Ўзим ҳам имкон қадар унга нис-
батан адолатли тергов ўтказилишига ҳаракат қиламан. Кучим
етмаса, ёрдам керак бўлса, сизга айтаман. Лекин унинг топили-
ши ва қайтиб кслишига кўзим етмай турибди.
106
-Н сга?
- Биз во1{еадаги энг асосий ну1{та- Зоҳидийнинг «буюртмачи-
си» ҳали ҳеч нарса билмаймиз.
- Менимча, бунинг калити М уқимхоиовда.-дедиСубут.
- Ўзим ]^ам шундай фикрдаман. Биро1{ Му^ршхоновдан буни
сўраб, аниқлаш қийин.
- Ҳар ҳолда ҳаракат қилиб кўрарсизлар, - деди Субут ва хаё-
лида «Қачондир бу ишга яна қайтишимга тўғри келади, шекил-
ли?!» деб ўйлади. Арслонга индамади. Ичида, хаелида ўзига ўзи
айтди; «Бас, энди бу ғалваларни йиғиштириб, фойдали машғу-
лот билан шугулланишим керак».
- Мен сизни бош1^а безовта {ршмайман, - деди Арспон. - Бу-
гунги ЙИҒИШ1Шчоғида мен терговдан четлаштириддим. Сабабини
англаб тургандирсиз. Хуллас, Афифа ҳа]^ида сизни мабодо гуво;^
тарш^асида чақиришса-ю, мен бўлмасам, «Ҳакимовга ;^аммаси-
ни ёзиб берганман», деб айтаверинг. Мен делога тикканман.
- Ҳали мени яна тергов қилишадими? - деб сўради Субут эн-
саси қотиб.
- Йўқ-йўқ. Шунчаки, янги терговчи айрим нарсаларга аниқ-
лик кир1ггиш учун суҳбатга чақириши мумкин, холос...
- Майли. Ча^рфса келаверамиз, - деди Субут. Мижэда: «Бу иш
охирига етмагунча қутулиб бўпсан», дегаи надоматпи фикр айланди.
19
Муқимхонов осонликча жон берадиганлар хилидан эмасди.
У сўроқ чоғи ўзини ўта сокин, хотиржам ва ишонч билан тутди.
Зоҳидий ҳақида билгаиларииинг ҳаммасини яширмай айтди.
Ҳатто «У билан дўстона муносабатда бўлганман, бир неча марта
учрашиб, зиёфатини еганман, бироқ ножўя ишларидан мутлақо
бехабар эдим», деди. Унга қилган ёрдамларини ;^ам гапирди.
«Қонун доирасида, албатта», деди. Табиийки, «Олди-берди, сов-
ға-салом»лар ?^ақида лом-мим демади.
- Мабодо, у бузилган контрабанда, гиёҳванд моддалар сав-
досига аралашган бўлса, бу кейинроқ юз берган, - деди у. - Дас-
тлабки пайтларда унинг фирмаси катга миқдордаги экспорт ва
импорт билан шуғулланар, хаммаси қонун доирасида эди. Ме-
нинг ўзим бир неча марта ҳужжатларига қўл қўйиб берганмак
Текшириб кўрган бўлсаларингиз керак.
107
- Текширдик, текширяпмиз, - деди Тенглашев. - Сизниш- рух-
сатларингиз ҳам ҳаммаси қонуний. Бизни аввало у билан
ишдан таш1^ари муносабатларингиз қизиқтиради.
- Шахсий муносабатларми?-деди кулимсираб Муқимхонов.
- Шахсий муносабатни айтдим: икки-уч марта суҳбат ва зиёфат-
дан нарига ўтмаган.
- Сайхондаги дала-ҳовли Афифа Зокировага Зоҳидий томо-
нидан «ҳадя» этилганми? «Шаҳина хоним» лақаби билан маш-
;^ур Ш аҳар Аҳадова исмли аёлнинг айтишича, Зоҳидий дала-
ҳовлини аслида сизга совға қилган. Сиз эса Зокированинг номи-
га расмнйлаштиргансиз.
- Бекор гап. Қип-1^зил туҳмат. Агар мен... Агар менда шу-
нақа имкон туғилган бўлса, нега энди етти ет бегона, эрлик бир
аёлнинг номига расмийлаштирар эканман?
- Зокирова билан аввалдан таниш бўлганингизни инкор эта-
сизми? Бу Ша^^ар Аҳадованинг ёзма кўрсатиает! бор.
- Тўғри, таниш бўлганман. Лекин ростини айтсам, Зо^идий
ҳам таниш эди у билан... Энди сал эслагандай бўлднм. Бир гал у
«Ўша Афифахонни ё^^тириб қолдим, 5п^инро1^ танишмоқчиман,
ўзи қанақа аёл?» деб сўрагандай бўлувди.
- Сиз ннма дегандингнз?
- Мен «У оилали аёл, эри билиб қолса, яхши бўлмаса керак»,
деганман. Кейин нима бўлганидан хабарим йў]^.
- Демак, сиз Зо;^идий барибир }^амАифафа Зокировани йўлоан
ургани, унга дала-ҳовлини туҳфа этганини билвосита тасдиютай-
сиз, шундайми?
- Шундай бўлиши мумкин...
Арслон кириб келди. Тенглашев унга «Савол'борми?» деган
маънода қаради. Арслон тикка турган }(олида савол берди:
- Зоз^идий охирги пайтлар криминал доиралар билан алокага
киришганлигини билмаганмнсиз?
- Мен бу саволга жавоб бердим. Билмаганман.
- Яхши. Унннгсобиқ (^айнотангиз Мирмаҳди Саъдиев билан
душманлашиб 1^олганини, ўшанинг о^^^батида Саъдиев бизнеси-
ни ташлаб, хорижга жўнаб кетганини ҳам билмаганмисиз?
- Билмаганман: улар илгари яхши муносабатда эди.
- Яхши. Зо?(идийнинг яқин ва узоқ хоризқдаги шериклари
ҳақида билармидингиз? Ахир шу соҳага ало1{адор ташкилотда
ишлагансиз-ку!
108
- Бир-икки афғон фирмалари билан олдичхггди 1(и11ганидан
хабарим бор эди. Биро>^ бу анча олдин бўлган. _
-Э н д и очиғини айтинг. Ўша хорижпик ш фиклари ёки... улар-
нинг шу ^)даги вакиллари сизга Зоҳидийнинг ш^>иклик шаргаа-
рини бузаётгани, уни тартибга чз1^1фиб 1^йиш зарурлиги ҳа^д^оа
мурожаат этгаимиди?
- Бундай пайтларда... Судга мурожаат қилинади. Мен... Суд-
да ишламайман-ку...
- Бошқа саволим йўқ, бу иш бўйича, - деди Арслон ва Му-
қимхоновнинг ғолибона кулимсираб турган че^расига қараб
ўзини бу ишга алоқаси бўлмаган бошқа бир саволнн беришдан
тия олмади.
- Узр, бош1{а бир масаладаги бир савол. Бнр ой одцин уйингиз-
да юз берган бахтсиз ҳодиса ^^ақида... Уйларингизда хизматкор-
лик 101лган Лайло Мамат1{осимова билан 1(ачон танишгансиз?
Муқимхоновнинг ранги 01^ариб кетди. Лекин ўзиии тутди.
- У билан шу Манзурахонга уйланганимдаи кейин... У илга-
риаан хизматкор бўлган.
- Яхши. Уни нимага кетказиб юбордингиз?
- Ўзи хоҳлама51пти. Кейин ноқулай. Ёш аёл бўлса...
- Яхши. Ҳозир у қаерда? Манзилини биласизми?
-Қишпо1;ца,холасиникиааяшайаи. Манзипинианш^билмайман-.
- Бўлди, бошқа саволим йўқ, - деди Арслон.
- Сизга рухсат, Даврбек Му1^имхонович, - деди Теиглашев.
- Узр-да, агар яна ўта зарур бўлиб 1^олсангиз, ча^^ирармиз.
- Марҳамат, доим тайсрман, - деди Даврбек хайрлашиб ўрни-
даи турар экан. Таш1^арига чиққаннда кузнинг илиқ з^авоси бўли-
шига карамай, эпгижунжикди. Бутун вужудини сову1{тер босганди.
20
Орадан кунлар, ойлар ўтди. Куз тугаб, қиш келди. «Садаф»
нашрист уйи ўз фаолиятини бошлади. Нашриёт директорлигига
ёш тадбиркор, айни пайтда ўзи ҳам Қутлуғ Қадам тахаллуси
билан яхшн шеърлар ёзувчи Қутлибой Қадамов тайинланди.
Субут унга «Ижодий ишлар бўйича ўринбосар» этиб тайин-
ланди. «Шундай қилсак, маъқул бўлади», деди у Фаризага. Су-
бутнинг мақсади - сал эркинро!^ бўлиб, ижод билан шуғулланиш
эдн. Фариза рози бўлди.
109
ҚутпуғҚадамнинг1(адамичиццан}(ам10гтуғкеш1и. Қиақафур>-
сатда катта-катта буюртмалар топиб, нашриётнинг ишини юриш-
тириб юборди. Туркум дарспиклар, тарихий китоблар, жа;(он ада-
биёти намуналари босидцн. Ёш ижодкорларнинг «Умид куртакла-
ри» номли бир неча китобдан иборат асарлар тўплами нашр этидди.
Қутлибойнингтаклифи билан нашриётнинг ўз босмахонасини очиш-
га кирипшдци. Банкдан катга мицдорда кредит олиниб, хориждан
дастго^ушр, асбоб-ускуналар келтирилу1б, ўрнатишга кир1шшлди.
Субут таъмирни тамомлаб, дала-ҳовлига кўчди. Кўчиш ол-
дидан Фаризахонимга яна бир хархаша қилиб олди: «Юзим чи-
дама)шти, оёғим тортмаяпти», деб. Фариза астойдил хафа бўлгач,
тақцирга тан бериб, кўч-кўронини машинага ортди. Кетаётиб,
ижарахонаси соҳибига ^азиллашди:
- «Қайтиб келадиган эшигингни ^^ттиқ ёпма», деганлар.
М абодо, 1^айти6 келсам, қабул қиласизми?
- Албатта! Шу хона умрбод сизшоси, - деган жавобни эшитиб
сал мулзам бўлди. У ўзича: «Энди қайтиб келмассиз», деган жа-
вобни кутганди. Кулгига олиб, жўнаб кетди.
Аслини олганда, бу иморатда аввалги «Қора қаср»нинг )ф-
миси ;^ам 1^олмаган. У деярли қайта қурилиб, ихчампш а бинога
айланган. Шу боис у анча оддий ва қулай бўлиб қолганди. Ор-
тиқча хоналар олиб ташлангани боис, ҳовли саҳни кеигайган,
ичкарида эса худди Фаризанинг ;^овлисвдаги сингари биринчи
қаватда меҳмонхона ва ошхона. Иккинчи қаватда ётоқхона,
;^аммом ва кутубхона. Ж аъми тўртта хона.
Субут кўчиб кепганининг эртасига ҳатми Қуръон қилиб, 1^ўни-
қўшниларига камгарона дастурхон ёзди. Арслон Ҳошимов кел-
ди. М е^ о н л ар тарқагач, Субутни чеккага тортиб, 190ИҚгап айтди.
- Зоҳвдийни топиб келдик. Яқивда суд бошланади. Сиз ҳам
гувоҳ сифатвда қатнашасиз.
- Абди бвдан Афифа-чи? - сўради Субут.
- Йўқ. Уларнинг ^^озирча дараги йўқ...
- Зоҳвдийни «заказ» қилган одам аниқлавдими? - деб сўра-
ди Субут. - Ё... бу тергов сирими?
- Сир эмас. Ушбу саволга Зоҳидийнинг ўзи ҳам жавоб бе-
ролмади. Унинг тахминига кўра, босқин ва қатл режаси Соли
Мамарасуловдан чиққан. Чунки Мамарасулов героинни Зоҳи-
дийнинг одамларидан кўтара олиб, чакана сотиб юрган. Анча
миқцорда қарзи бўлган.
110
- Му1{имхонов нима бўлди?
- Бу ошнангиз бало экан. Сувдан қуруқ чшуш. Зоҳқций унга
тааллуқли бирор-бир кўрсатма бермадн. Хотинининг ўлими би-
лан боғлиқ воқеада }(ам унга қанақа айб |^йнш нинг иложи
бўлмади. Қайтага у «жабрдийда» сифатцда устимиэдан ариза
ёзган: «Хотиним ўз ажали билан ўлган эмас, уни ўлдириб, катта
миқдордаги пул ва қимматбаҳо буюмлар ўғирлаб кетипган, 1^отил
ва ўғриларни топиш борасида прокуратура ходимлари ҳеч 1^ан-
дай чора кўришмаяпти...» деб.
- Ҳалиги хизматкори нима дейди?
- Хизматкор нима ҳам дерди. У чиндан ҳам воқеа содир
бўлган кечаси - 1^1шло1у1а, холасиникида бўлган... Холасининг
уйи шаҳардан уч юз ча1^ирим нарида. У эрталаб поезд билан кет-
ган. Билети )^ам, уни кўрган одамлар ҳам бор. Алибиси аниқ ва
пухта. Хуллас, чиндан ҳам Манзурахоним ё бахтсиз ҳодиса қур-
бони бўлган, ёки жонига қасд қилган. Чунки акаси ишдан кетга-
нидан сўнг унинг дори-дармон савдоси билан шуғулланувчи фир-
маси текширила бошлаган. Текширувда катта мшуюрдаги ка-
момад аниқланган. Бир неча хорижий ҳамкорлардан кўп миқ-
дорда олинган дори-дармонлар пули қайтарилмаган экан. Дар-
воқе, қизиғи шундаки, Манзурахоннинг фирмаси Зоҳцоийцан ҳам
анча-мунча қарздор бўлган...
- Демак, унинг ўлими ҳам Соли Мамарасуловникига ўхшаш
- тасодифий эмас, - деди Субут. - Ҳатто манбаси, илдизи ҳам
бир бўлиши мумкин. Лекин Зоҳидий пухта одам. У терговда
ҳамма сирғши айтмайди. Ҳеч қачон айтмайди. Сиз хафа бўлманг,
бу одам судда ҳам анчайин енгил жазо билан қутилса, ажаблан-
майман.
Субут кудди. Арслон эса жиддий ўйланиб, унинг гапини тас-
диқлади.
- Сиз ҳақ бўлиб чиқишингиз мумкин. Чунки Зоҳидий фирма-
сининг қамоққа олингаи етакчи раҳбарлари ҳамма айбни ўз зим-
маларига олишиб, хўжайинларини ҳеч гапдаи хабарсиз
қилиб кўрсатишга уринишаяпти. Ўзи эса парвойи-палак. Қа-
ранг-да, ҳатто унга ўша оқшом Сайхондаги дала-ҳовлида бўли-
шини ўзидан бошқа фақат бир киши, яъни Муқимхонов билган-
лиги, бинобарин, босқинчи-қотиллар бу маълумотни ўша одам-
дан олган бўлишлари мумкинлиги ҳақида шаъма қам қилиб
кўрдим. Пинагини ҳам бузмади, занғар!
III
- Ўзи сиз асли терговчи бўлишингиз керак экан, - деди Арс-
лон кулиб. - Ўшанда Шерлок Холмснинг «дсдуктив услуби»га
ўхшаш «интуитив услуб» яратиб, тарихда қолардингиз.
- Ишонма)шсиз-а, - дсди Субут юзига жиддий тус бериб. -
Майли, ишонманг. Лекин мен сизга мана шу во1(еага алоқадор
яна бир башоратимни айтаман. Бу анча кўнгилсиз, қайғули ба-
шорат. Айтайми?
-Лйт1гаг.
- Афифа ҳам тез орада топилади. Фақат мактабдош ўртоғин-
гиз Абди тошишайди. Ҳеч 1^ачон. Ўлиги ҳам, тириги ҳам.
- Нега шунақа деб ўйлайсиз? Нимага асосан?
- Ўзингиз айтаётган «интуитив метод» натижаси бу, - деди
кулимсираб Субут.
- Башоратингиз мени сира .\ам ажаблантираётгани йўқ, -
деди Арслон кутилмаганда. Чункн унда жон бор. Сиз з^ам худди
мендек, А бдининг ?^аёт йўли, саргузаш тлари дан хабардор
бўлгач, шундай хулосага келгансиз. Энди мен ҳам сизга ўзим-
нинг ;^ч кимга айтмаган бир тахм1шимни айтаман. Гарчанд
биз ҳозирча тополмаган бўлсак-да, Зоҳидийнинг «буюртмачи-
си» бор. Соли ҳам, Абди ҳам, унинг буйруғини бажаришган.
Абди аслида... Соли Зоҳидий ва Афифани ўлдирганидан сўнг,
Соли ва шеригини ўлдириши ва уйга ўт қўйиб кетиши керак
бўлган. Фақат бир сабаб туфайли у сал тезроқ ҳаракат қилган.
Яъни Зоҳцдий ва Афифанинг ўлдирилишига йўл қўймай, Соли
билан шеригини отиб, уйга ўт қўйиш билан чекланган. Бу сабаб
- Афифа.
Ундай бўлса... Абди Зоҳидийни нега ўлдирмаган? Бунинг са-
баби нима?
- Бунинг сабаби - пул. К атта пул. Зоз^идий ўз жонини ж^да
катта ми1^ордаги пул эвазига «сотиб олган». Абди Афифани
олиб, хорижга қочишни мўлжаллагани боис, бу «савдо»га рози
бўлган...
- Сиз мендан ҳам зўр экансиз, - деди Субут. - Тан бердим.
Терговчи барибир терговчи-да! Хўш, энди ўша ўзингиз айтаёт-
ган «Асост1й буюртмачи»ни қачон топасю ?
- Насиб этса, топамиз, - дедн Арслон ишонч билан. - Энди
сизнингбояги башоратингиз ҳақида. У башораттўғрн. Лекин сиз
ўйлаганчалик 1^айғули эмас. Балки ундан )^ам баттарроқ. Ме-
нимча, Абдига қўшиб Афифани ?^ам аллақачон йўқ қилишган...
112
- Йўқ-йўқ. Афифа ўлмайди. У тирик. У қайтиб келади, - деди
Субут.
- Илойим, шундай бўлсии...
Субут Арслонни кузатиб, уйга қайтиб киргач, ҳозиргина
бўлган қисқа, айни пайтда жуда ;^ам ғаройиб суҳбат таъсири-
дан қутилолмай, ҳаяжонга тушиб ўтирди. Ўзининг салкам бир
йилдан бери ўтказган суриштируви, машаққатли изланишлари
охир-оқибат мана шунақа: тахмин, фараз ва омонат у|>{цд билан
ниҳояланаётгани унга салгина алам қилаётганди. Арслонга,
унинг совуққонлик билан билдирган мулоҳазаларига яна бир
карра тан бериб, қойил қолиб ўтирар, «Сенинг «интуитив» услу-
бингни икки оғиз гап билан чин-парчин қилиб ташлади-я», деб ўз
устидан кинояли куларди. Кейин жидций тортиб: «Афифа ўлмас-
лиги керак. У ўлмасин. Мен унинг ўлишини истамайман», дея
Яратганга хаёлан илтижо қилди...
Кечқурун ўша қизил машинасини миниб Фариза келди. Суҳ-
батлашиб ўтиришди. «Энди сизга машина олишимиз керак,
йўқса шаҳарга қатнашга қийналасиз»,деди Фариза. «Менга ма-
шина керак эмас, мана сизники бор-ку, шуни бирга миниб юра-
верамиз», деди Субут, ўша бирннчи ва сўнги висолдан сўнг ора-
ларида пайдо бўлган анчайин катта масофани яқинлаштиришга
уриниб. «Хо-о, мен сизга шофёрлик қилиб юраверарканман-да»,
деди Фариза кулиб. Субутнинг назарида ораларидаги бўшлиқни
Фариза ҳам ҳис этар, йўқотишга уринар, бироқ уддасидан чи-
қолмаётгандек эди. Чамаси бу бўшлнқнинг асосий сабаби - бир-
га ишлаётганлари, ундан ҳам кўра, Субутнинг ҳам моддий, ҳам
маънавий жиҳатдан Фаризага бир қадар қарам бўлиб қолганида
эди. «Сиз менга эмас, мен сизга шофёр бўламан», деди Субут.
Кейин ичида «Бу қарамликни бартараф қилмагунимча, мен энди
унинг қўлини ушлашга журъат қилолмасам керак», деб ўйлади.
«Сиз шофёр эмас, раҳбар одамсиз, бунинг устига ижод қилиб,
кетоб ёзишингиз керак», деди Фариза жиддий. Субут суҳбат ма-
ромини яна ҳазил-ҳузулга йўналтирмоқчи, шу баҳонада жувон-
га хушомад қилишнн бошламоқчи бўлди-ю, эплолмади. Фариза:
«Эндп мен бора қолай, кеч бўлди», деди. Шунда Субут юраги
тўлиб: «Бу қанақас}!? Икки бўйдоқ икки уйда ёлғиз: «Сеи унда
зор, мен бунда зор, деганларидек. 1^йинг энди, келақолинг, ёки
мени олиб кетинг!» демоқчи бўлди. Айтолмади. Фаризани куза-
тар экан, нимагадир: «Отангиз яхши юрган эканми? Қўнғироқ-
113
лашдингизми?» деб сўради. «Ҳа, яхши, дсди Фариза. «Нимайди?»
«Йў1^ шуичаки, ўзим, сўраяпман-да», дсди Субут. Ф ариза жўнаб
кстганидан кейин сўнгги саволи боя Арслон билан бўлган суҳбат
таъсирида ихтиёрсиз туғилганини тушунди. «Зозушийнинг «буюр-
тмачиси» ўша одам билиши мумкин», деб ўйлади. Кейин қўл сил-
тади: «Жин урсин, 1^ачонгача миям бу во1^еа билан банд бўлади?
Жонга тегди-ку, энди бас қилнш, ижод билан шуғулланиш керак.
Менга деса, бир-бирларини шпшфиб ейишмайдими, бу Зоҳидий-
лар-у, Му!9шхоновлар. Дарво1{е, Му1^имхонов 1 ^ а й экан?
21
Муқимхонов эса бу пайт хотинидан қолган муҳташам ҳовли-
нинг кенг, ёруғ ва исси^^сина ме?^монхонасида чайқалиб турувчи
италянча оромкурсига ястаниб телевизорда «Ахборот»нинг кеч-
ки сонини томоша қилмо1^а эди. Унинг кўнгли тинч, хотиржам.
Прокуратура терговчнларининг ҳарчанд қилган ҳаракатлари
беҳуда кетди. Унга пичоққа илинадиган бирон бир айб к^йишол-
мади. Баракалло, Лайло! Пухта аёл экан. Қаранг-а, 1{ишло1у1ан
чиққан, етим ўсган, чаласавод бир аёл бутун бошли прокурату-
рани енгди-я. Қойил! Кеча кеч^о^рун келганди. Даврбек туни би-
лан бағрида эркалатиб, яйратиб, обдон шод қилиб, эрталаб яна
ж)'натиб юборди.
- Энди нариги ҳафта келасан, - деди аёлга бир даста пул узатиб.
- Майли, - деди Лайло юввошлик билан.
- Сўраган қўни-қўшниларга «Ярим йиллик меҳнат ҳақп.мни
ололмаяпман, қурумсоқ одам экан», деб айт, хўпми?
- Хўп, - деди яна Лайло ва чексиз бахтиёрлик билан қиш-
лоққа жўнаб кетди...
Даврбекнинг ишхонадаги ишлари ҳам чакки эмас. Янги кел-
ган бошлиққа «Турсуновнинг синглисига уйланиб, ажалимдан
беш кун бурун ўлиб кетишимга сал 1^олди», деб кўз ёши килди.
Кейин овозини пасайтириб: «Эшитгандирсиз, Тошпўлат Аъла-
мовичнинг уйига тунда бостириб киришиб, бир неча ўн М1шли-
ОШ1Ш1тортиб олиб кетишган экан. Ўшалар, мсн йўғимда бизнинг
уйга ҳам кириб, хотинимнинг пули, 1^1мматбаҳо нарсаларини
олиб, ўзини ўлдириб кетишган. Бахтим бор экан, ўша куни хиз-
мат сафарида бўлганман».
Янги бошлиқ раҳмдил экан. Дастлаб:
114
- Кўп нарса олиб кетиш ганми?-деб сўради.
- Э-э, ака, - деди Даврбск бошлиқ ўзидан анча ёш эканига
қарамай, - мен бипмасам. Хотиним билан ётоғимиз ало^ида эди.
Очиғи, номига эр-хотин эдик. Мен эсимни танибманки, чўнта-
гимда майда харажатга етгулик пулдан ташқари бир тийин ҳам
ортиқча маблағ бўлмаган. Ҳатто тайинли бир уй-жой }^ам қил-
^мабман. Агар Турсунов тихирлик қилиб «Синглимнинг ;^овлиси-
дан чиқ», деса қайга боришни ҳам билмайман.
Янги бошлиқТурсунов даврида сал-пал жабр кўрганлардан эка-
шши Даврбек биларди. Шу боис бу гапларни атай айтаётганди.
- Ўйламанг. Турсуновнинг даври ўтди. Энди сизни ҳовлидан
чиқаролмайди. Қонуний эр сифатида биринчи меросхўр- сиз..
- Ишқилиб, Турсунов зуғум қиладиган бўлса, менинг сиздан
бошқа ^(имоячим йўқ, ака, - деди Даврбек.
- Ташвишланманг, биз сизнн хор қилиб қўймаймиз, - дедн
бошлиқ. - Кўнгилни бузмай ишлаб юраверинг. I
- Раҳмат. Минг раҳмат, - деди Даврбек ва... Манзурахон-
нинг ётоқхонасидаги темир сандиқдан чиққан бебаҳо буюмлар-
дан бири - бўйинбоққа тақадиган бриллиант кўзли тўғноғич қути^
сини очиб, бошлиққа узатди.
- Арзимаган совға. Эсдалик учун.
- Э-э, бу қимматбаҳо нарсага ўхшайди-ку. Қўйинг, уят бўла-
ди, - деди бошлиқ.
- Йў-йўқ, қимматбахо эмас. Бултур Парижта борганда икки-
у^ггасини олувдим. Энг яқин дўстларга ҳадя қиламан, деб. Қаранг,
бўшшбоғннгизнингрангигаҳам мосэкан. Кегшнг,тақи6қўяй...
Бошлиқнинг «ҳай-;^ай»лашига қарамай тўғиоғични унннг
бўйинбоғига тақиб, қутисини сголида қоддириб чиқди. Хизматхо-
насига кслар экан кайфияти чоғ бўлди. «Бошлиқ тушмагур ўзини
соддаликка одди. Й ў 1 ^ , бу тўғноғичн1Шг камида ўн-ўн беш минг
доллар туришини менаан ҳам яхш»! билади», деб ўйлади.
Алалхусус, «арзимаган» тўғноғич эртасигаёқ ўз кучини
кўрсатди. Бошлиқ Даврбекни чақириб;
- М ашинангиз анча эскириб қолибди. Анави, янги олган «Эс-
перо»лардан биттасини сизга беришади, мен айтдим,-деди. Кей-
ин қушимча қилиб қўйди: - Ҳозирча миниб туринг. Пайти келса,
«Мерседес» миниш ҳам насиб этар. Айтгандай, шофсрингизни
ҳам алмаштиришади. Янги машинага янги ҳайдовчи бўлгани
маъқул...
115
Даврбек ўша куни янги шофёр бошқарувидага янги «Эспе-
ро»га миниб, уйга аъло кайфиятда қайтди.
- М ашина ё^у^ими, хўжайин, - деб сўради шофёр.
Д аврбек унинггапига эътибор қилмади. Чунки хаёли бош1^а
жойда эди. Ҳозиргина «Эсперо»нинг юмшоқ бағридан чикқан
вужуди яна бир юмшоқ ва қайноқ бағир сари талпинмо^уха эди. У
шос^рга бир даста пул бериб, дўконга юборди.
- Қази-қарта, дудланган гўшт, курка колбасаси, қизил ба-
лиқ, қора икра... Хуллас, яхши нарсалардан ол, - деди. Сўнгра
Лайлога ҳаммомни қиз1ггишни буюрди.
Ювиниб-тараниб, виски ичиб, лаззатли таомлардан тановул
этиб, бадани яйрагач, Лайлони хонимдан мерос қолган бениҳоя
чиройли ётоқхонага олиб кирди. Шошмасдан, ҳафсала билан
ечинтирди. Ниҳоят жувоннинг қорамағиз, бўлиқ ва силлиқ бада-
нини бағрига олар экан бахтиёр хаёлига «Бу ҳам бояги қора «Эс-
перо»га ўхшайди-я», деган фикр келди. Шўх фикридан ўзининг
ҳам завқи келди. «Йўқ, бу «Эсперо» эмас, бу «Мерседес», қора
«Мерседес», деди овоз чиқариб...»
Эртасига, яъни бугун эрталаб Лайлони жўнатгач, янги ҳай-
довчисига ҳар эҳтимолга қарши изоҳ бериб қўйди:
- Шу хизматкор жонга тегди. Нуқул «Холам касал, аммам
ўсал», деб жавоб сўрагани-сўраган. Пиширган овқатиям бема-
за. Ўзиям қоп-қора ит ялоққа ўхшақди. Одамнинг иштаҳаси бўти-
лади. Дарвоқе, ука, қараб юргин-чи, бирон дурустроқ қўли гул,
пазанда аёл бўлса, хизматкорликка олардик...
- Хўп бўлади, - деди ш оф ф . Ва кечқурун ишдан қайтаётган-
ларида бир йўла икки номзодни тавсия этди. Даврбек эътибор-
сизлик билан тинглагандек бўлди-ю, лекин машинадан тушаст-
ганида нигоҳон эсига тушгандек:
- Ҳалиги боя айтган аёлларинг дурустми ўзи? - деб сўради.
- Опкелайми, кўрасизми? - деди шофёр.
- Майли, бир синайлик-чи, аввал биттасини...
- Қачон келсин?
- Бугун келса ҳам майли. Бирон соатлардан сўнг.
- Хўп бўлади!..
Шу топда кўзи телевизорда-ю, қулоғини«динп> қилиб, дар-
воза қўнғироғининг жиринглашини кутиб ўтирибди. Ана, ниҳоят
занг урилди. Даврбек ўрнидан туриб, ҳовлига чиқди. Дарвоза
дарчасини очди. Қаршисида ўттизга ҳам бормаган, анчайин ду-
116
руст кийинган, хушбичим жувон турар эди. «Янга шофёрим бало
экан. Диди чакки эмас», дсб қўйди ичида Даврбек. Айни пайтда
аллақанақа шубҳаларга ;^ам борди. Чунки янги шофёрни ҳали
яхши билмас, унинг т о т ^ н одамидан гумонсирашга з^ам з^ақли
эди-да. «Майли, кимлардар шохида юргаи бўлса, мен баргида
юраман. Кўрайлик-чи, бу ёғи қана«^ бўлар экан?..»
Янги ходима икки кунлик «синов»дан яхши ўтди. Лобар исм-
ли бу асл қўл-осғи ча^у^онлиги, озодалиги-ю, пазандалиги усгига
анчайин саводхон ;^ам экан. Сабаби бир мудцат тнббиёт институ-
тида ў1рпувчи бўлиб ишлабди-ю, ойлигига цаноат қилолмай таш-
лаб кетибди.
- А гар укол-пукол 1^ил]Ш1 керак бўлса ](ам ўзим 1^илавера-
ман, - дсди у. - Тажрибам бор...
Му1ршхонов кулди.
- Ҳозирча укол керак эмас, - деди у жтвоннинг оппо1{ билак-
ларига ошкора иштиёқ билан назар солар экан. - Мен ўзим :^али
истаганча укол қилиш қувватига эгаман... Ҳи-^^и... Д арвоқе,
эрингиз борми? Нима иш 1{илади?
- Бор. Уйаа. Бекор ўтирибди, болага қараб. Заводда инженер
бўлиб ишлаганди. Заводлари банкрот бўлиб, б ер кш тб 1^олди.
- Аз^а, майли, ўтиратурсин-чи, агар... Сиз билан тил топишиб
кетсак, уни ҳам бирор ишга жойлаб 1^ярмиз...
Ш у тахлит учинчи куни Даврбек Лобархоннннг билагцоан уш-
лади. Аёпсапчибтушои-«Нима 191лаяпсиз?Уягни бшгасизми?» деди
астойоил 1(аршшшк кўрсатиб. ДаврбекМу^^шхонов бўш келмади.
«Сизменгаё1р1б1{олдингиз. Иш ингиз;^мтоза,ўзингизҳам... Йўқ,
деманг, хурсанд бўласиз», дсои. Лобархон уни силтаб тапшаб, йиғ-
лаб чшд1б кетди. Қайтиб кепмади. Муҳимхонов аввал бироз аччш^-
лашш. «Қурғур-ей, ўзи кепганди-ю, яна ноз 1дшгани нимаси», деб.
Кейин: «Шу замоцда ҳам шунаҳа аёш1ар бор экан-а?!» деб ҳайрон
|^одаи. Охирида эса хурсацд бўлиб: «Баракалла, мана шуцдай аёл-
ларни ҳурмат 1^илишимиз зарур», деган хулосага кс1ши.
Иккинчи номзод - ўттиз беш ёшлардаги, о1^-сари1{ Хатима
исмли яна бир чиройли жувон кеш^н кунис!^ тихирлик қилиб ўтир-
масдан «синов»ни муваффа1^ият билан енгди. Қайтага ўзи та-
шаббус кўрсатди: «Кабинетда ўтиравериб, бўйнингиз оғриб кет-
гацдир, кешшг, белингизни массаж 1^1либ 1^яй», деб. Унинг ;^азил-
кашлигидан Даврбекнинг завқи келди. Ш оша-пиша ёто1^хонага
кириб, кийимини ечиб, каравотга юз тубан ётар экан:
117
- Бўйин оғриса, бсл уқаланадими?-деб сўради.
Хатима бўш келмади;
- Ҳамма оғршушрнинг идцизи - бедца бўлади, —деяи. Сўнгра
1^шиб қўйди:
- Мен массажчилар ў^^ишини битказганман. Профессионал-
ман. Лекин массажга алоҳида ;^ақ тўлайсиз...
- Яхши, - деди Даврбек секин ёнбошига ўгирилиб, жувон-
нинг бслига !^л узатиб. - Лекин мен сизни массаж қилганим учун
ким ;^ақ тўлайди?!
- Ойлик маошингизга қўшиб, беришсин, қўшимча ипшага-
нингиз учун, - деди Хатима бўлиқ гавдасини каравотга, Давр-
бекнинг ёнбошига ястантирар экан. Муҳимхонов илҳомланиб,
жўшиб кетди. Жувонни бағрига тортди...
Хатима дегани жоннинг азоби экан. Яхши маънода, албатта.
М уқимхонов узлуксиз фароғат оғушида яйраб, уч кунда з^олдан
тойди, беш килоча озиб кетди. Ж ума куни Хатимага;
- Эрта-индин келма, дамингни ол, - деди. Аслида ўзи дам ол-
моқчи эди. Хатима мийғида кулиб:
- Майли, сиз ҳам дам олинг, - деди.
Ш анба куни Лайло келди. Уй ичи ҳарчанд иссиқ бўлишига
қарамай эти жунжикиб ўтирган Даврбек у қадар рўйхушлик
кўрсатмади. Аёл 1^алби сезгир бўлади. Л айло тушунди. Қово-
ғини солди. Тун бўйи чуқур-чуқур «уз^» тортиб чи1ухи. Якшан-
ба куни Даврбекка синовчан назар солиб:
- Ўзи ҳамма жой тоза экан. Мен кетаверай бўлмаса, - деди.
- Ҳа-ҳа, майли-майли, - деди Даврбек. Буццан Лайло оэорланди.
- Энди келмайинми? Бош1^а аёл топдингизми? - деб сўради
қора кўзлари қаҳрдан совуқ ялтираб.
- Э, нима деяпсан, қизиқмисан? - деди Даврбек. - Менинг
вақтим борми, унақа ишларга? Олдимизда шунча улуғвор-улуғ-
вор вазифалар турган чоғда мен 1^анақадир аёллар билан шуғул-
ланиб юраманми? Мен ўзимни, умримни халк, Ватан хизматига
бағишлаган одамман-ку! Билмайсанми, шуни? Просто, сени бу
ерда камроқ кўришсин, деяпман, холос...
- Майли, - деди Лайло. - Мен кетдим бўлмаса.
- Янаги шанба, йўқ, яхшиси ундан кейингисида келақолгин-
а, - деди Даврбек.
Лайло индамади. Совуқ илжайди-да, чиқиб кетди.
I 118
I
22
Абди ҳикоясининг давоми.
«...Қасос туйғуси }^ақида илгари бир китоб ўқигандим. Ўша
китоб Александр Дюманинг «Граф М онто Кристо» романи эди.
Солининг изига тушган кунларимда ўша китобни кутубхонадан
олиб, яна ўқидим. Ўқиганимга пушаймон бўлдим. Чунки бу ки-
тоб юрагимдаги 1^асос алангасини кучайтириш ўрнига кўнглим-
да: «Нима учун қасос олмо1^чиман, ўзи?» деган савол ;^осил
бўлди. Чиндан ҳам нсга қасос олмоқчиман? Ахир мен роман
қаҳрамони Эдмон Дантес сингари умрбод қамо!^ жазосига ҳукм
қилиниб, кимсасиз оролдаги тош қалъага 1^амалганим йўқ-ку.
Қайтага... Солини ўлдирсам, шунақа ж азога з^атто отувга ҳукм
қилинишим мумкин. Унинг ўғри, бос1(инчи, гиёҳвандфуруш,
қотил эканини, яшашга, бу ҳаётни булғаб юришга йўқ экан-
лигини кимга исботлаб бераман?.. Отамни ўлдирганини, (дар-
воқе, Тўлқин ҳув ўша, қишлоғимшдаги дўконга қилинган ^ужум-
да Соли билан бевос1гга бирга қатнашган Қурол исмли боланинг
букри қоровул Солини таниб қолгани учун гумдон юшишга тўғри
келганди», деган гапини айтгач, бунга ҳеч қандай шуб;^ам қол-
магандек), севган {^изимни зўрлаб, кейин гўёки «халоскор» си-
фатцца уни «қутқариб», адпаб уйланганини (бу ;^ а !^ эса Тўлқин-
нингўзи айтиб берди. Солп бу «услуб»ни бир неча бор қўллаган
ва уни ўзининг ноёб кашфиёти, деб ;^исоблар экан. V Зарифани
яхши кўрмаган. У Зарифашшг акаси 1^онунчи бўлгани боис атай-
лаб шундай 1 ^ г а н . Гумашталарига «Мана, кўриб к^йларинг,
мен қонунни қандай қилиб ўзимга бўйсундиришимни», дея мақ-
таниб юрган), ўзимга икки марта ;^ужум қилиб, жонимга қасд
этганини, агар уни ўлдирмасам, у мени бир кунмас-бир кун, ал-
батта, ўлдиражагини, шу боис уни йўқ 1^илишдан бош1{а чорам
қолмаганини кимга тушунтираман? Битта ишонганим - қонун
ҳимоячиси Арслон бўлса... Ўзи ;^ам синглисининг кўнглига
қараб, Солининг ноғорасига ўйнаб юрибди. Эз^, Арслон...
Ўша куни у мснга дардини ёрмоқчи бўлди-ю, ёролмади. Эшит-
дим. У Соли билан борди-келди 1^илмас экан. Лекин бундан нима
фойда? Соли С1ШГЛИСИНИэзиб, даврини суриб юрибди-ку.
Лрслон ут1нг жиноятларидан хабардор бўлса ;^ам, синглиси-
ни ўйлаб, яшириб, аяб юрган бўлиши мумкин. Қизиқ. Зарифа
наҳотки, шу пайтгача Солининг кимлигини англаб етмаган
119
бўлса? Англаганда нима қилади? Ажралиб кстса бўлади-ку.
1^р қ ад и м и ? Ҳа, қўрқса керак. Э^^тимол, Соли унга ўзини қўй
оғзидан чўп олмаган бегуноҳ қилиб кўрсатар. Сиртдан қараган-
да кўпчилик шундай, деб ўйлайди. Уни «Янги замон одами, ома-
ди юришган тадбиркор, саховатли инсон, деб ҳурмат ҳам қила-
ди. Айтишларича, Соли ўз «Даромадқдан етимхонага, қариялар
уйига хайрия ҳам цилиб турармиш. Ҳатто маҳалласида мачит
қурмоқчи бўлиб юрган зкан». Нақадар да;^шат! Нечоғлик разо-
л а т - бу! Мен уни ўддирсам-у, нобакорлигини исбот қилиб берол-
масам, қамалиб ёки отилиб кетишдан ташқари, абадий тавқи-
лаънатга ҳам қоламан. Эй, ҳаёт, нега бунчалик мураккабсан-а!
Нега ёлғон билан ростни, яхшилик билан қабоҳатни фар1у1аш
бунчалик қийин?..
М айли, ^^ақиқат қачондир ўз ўрнига қарор топар. Солининг
асл башараси очшшб, жазосини олар. Мен қўлимни ифлос бир
кимсанинг қонига булғаб, абгор бўлиб кетишим шартми? Нега
айнан мен? Нега бошқа биров эмас?
Ш у тахлит иккилашпцца давом этдим. Гоҳ-гоҳ қасос 1шггаёқи
ҳуруж !91ларди-ю, бироқ мен ана шу қасос туфайли хеч қанақа
лаззат тополмаслигимни ўйлаб, шаштимдан тушар эди. Эдмон
Дантес сингари қасоскорлар фақат китобда бўл>шш мумкин, х.аёт
эса оддий ва жўн, деб ўйлардим.
Тўлқин келтирган охирги хабарлардан сўнг икк>шанишга
ўрин қолмади. Бу жуда қулай имконият эди. Солини навбатдаги
жиноят устида ўлдириш гуноҳимни сал бўлса-да, енгиллаштири-
шига ишонардим. Лекин Солини ўлдириш осон эмаслигини ;^ам
билардим. Шунинг учун Тўлқин иккаламиз бу ишга жудаям пух-
та тайёргарлик кўршшшиз керак эди. Тўлқин аввалги марта уч-
раган муваффақиятсизлигидан хулоса чиқарган: «Бу сафар хам
ўлдирмасам, ўзим ҳам тирик қолмайман», дерди. Мен эсам:
«Энди лалайиб юришни бас қилишим керак, «Ал-қасосул минал
ҳақ», деган қарорга келдим. Шу сафар омадим келишига, Худо
қўллашига ишонар эдим...
Барибир қўлим қалтиради, десантчи, мерган бўлишимга қара-
май, ишни бузиб қўйишимга сал қолди. Тўппончани Тўлқинга бс-
риб, ўзим амак1шинг қўшоғиз милтиғшга олиб келгандим. Икки
қадам наридаги Солига биринчи ўқни теккиза олмадим. Тўлқин
эпчиллик қилди. Солинингдонмий шеришни, ёлланма қотилни
тўппончадан отиб қулатди. Соли жон ҳолатда орқасига ўгиридди.
120
Менга қараб, кимлигимни ани191амоқчи бўдди. Қўлидаги тўппон-
часига ёпишди. Хайриятки, бу пайт мен ўзимни тутиб олгандим.
Қўшоғизни унинг нақ пешонасига тирадим.
- Ташла, тўппончани! - дедим. Овозимни таниди. Кўзлари
олайиб кетди.
- Сен... Сен... Сенмисан, ошна, ра?^м қил, отма, - деб йиғлаб
юборди. Ўша лаҳзада яна бир иккиландим. Одам отиш кино-
лардаги сингари осон эмас. Айниқса, «Раҳм қил», деб йиғлаб,
ялиниб турган одамни. Шу боис ичимда бир титроқ пайдо бўлди.
Милтиқ ушлаган қўлларим бўшашди.
- Отинг, бўлмаса, отиб ташлайди, - дея ғазаб билан шивирла-
ди Тўлқин. Шунда тилга кирдим:
- Сен раҳм қилганмидинг, ўлдирган одамларингга, - дедим
ним қоронғида Солининг кўзларига тик қарашга уриниб. - Сен...
раҳм қилиш нималигини биласанми ўзи?
- О^инг, ака, отииг, - деди сабри чидамаган Тўлқин овозини
чиқариб. - Бўлмаса...
«Эй, Оллоҳ, ўзинг кечир», деб, тепкини босиб юбордим. Соли
учиб кетди. Миясин1шг қатиғи чиқиб, чалқанча қулаб тушди...
Бу худди тушда рўй бергандек бўлди. Аммо...
Кейинги манзарани кўриб, қўрқинчли тушдан сўиг уйғониб
кетгандек бўлдим. Қаршимда Афифа ўтирар эди...
Биз Соли билан шеригини кенг-мўядаҳгаода қувиб етиб,.ётоқ.-
хонага кирган жойда, шундоққина эшик тагида қулатгандик.
Ётоқхона катга бўлгани боис, тўрда, катга каравот устида ётган
эркакнингёнидаги аёлга дастлаб эътибор қам бермаганман. Аб-
ду?^алимбойнинг (Тўлқин уни шунақа, деб атаган эди) маъшуқа-
ларидан бирортаси бўлса керак-да, деганман. Аслида бир хаёл:
Солини тинчитган зақоти жуфтакни ростлаш ҳақида ўйладим.
Бироқ ўқ овозини эшитиб, сакраб ўрнидан турган Абдуҳалим-
бойни кўргач, унга воқеа моҳиятини тушунтириб кетиш керак,
деб ўйладим. Токи, зарур бўлиб қолганда, у халоскорининг иши
эканини билсин, шу ҳақда гувоҳлик берсин. Тўлқин эса «Гуво;^
қолдирмайлик, буларни ҳам отиб кетиш керак», деб шипшиб ту-
рибди. Шу гап таъсирида шайтон кўнглимга «Буларни қам от-
пш-да, к^лига тўппончани тутқазиб кет, токи кўрган, текширган
одам: «Уй эгаси билан босқинчилар ўртасида отишма бўлган»,
деб ўйласин», деган фикрни солди. Бу - тўғри, қулай фикр эди.
Лекин...
121
Лекин Абду;^алимбой ялиниб-ёлвориш асносида тунчироқни
ёқиб юборгач, ёнцдаги аёлни таниб қолдим. Бу - Афифа эди.
Бнр зум саросимага тушдим. Тўғри, Абдуҳалнмбойни оти-.
шим мумкин эди. Уни ҳам Солига ўхшаганларнинг биттаси-да,
деган хаёлга боргандим. Лекин Афифаии отолмасдим. Уни бой-
нннг тўшагида кўриб, дастлаб ғазабланган, шшинган ва жир-
канган бўлсам-да, аҳволига 1^араб, раҳмим келиб кетди. Ғазаб
;^ам, жирканиш ҳам чекинди. Шу топда у эртаклардаги аждаҳо
чангалидаги гуноҳсиз қизга ўхшар эди...
«Қутқариб, олиб кет уни», деган ўй келди хаёлимга. «У гу-
ноҳснз, у чорасиз. Уни мажбурлашган...»
Ўзи ш^ндагина Афифанингэри қамалганини эшитиб, унинг
йўлини пойлашга уялиб, виждоним чиоамай юрганди. Хрзир буни
шу а^^волда кўриб; «Эрини шулар қаматиб, ўзини мажбурлаб
олиб келишган», деб ўйладим. Ўшанда Афифанинг шу ;^овлида
яшашини билмаганман.
Миям тез ишлай бошлади. «Бойни отиб, Афифани олиб кета-
.ман», деган қарорга келдим. Тўлқинга ўгирилиб: «Бойни от»,
демоқчи бўлдим. У йиғлаб, ялинишга тушди. «Пул бераман, хо-
рижга кетиб, бемалол яшайсизлар», деб турибди. Ўйландим.
Тўлқин: «Қанча берасиз?», деди. Бой: «Ҳар бирингизга юз минг-
дан» деди. Маълум бўлдики, бойнинг пули ёнида эмас. «Банкдан
оласизлар, чек ёзиб бераман», деди. Чекни ёздирдим. «Энди тез-
ро1^ кетинг, анниб қолмасимдан», дедим бойга. Тўлқин «Буниям
отиб, уйга ўт қўйиб кетайлик, чекни олдик-ку», деди. «Шошма,
бу одам ;^али керак бўлади», дедим. Бойни қўйнб юбордим. Бал-
ким хато қилгацдирмаи...
Кейин Кавказ орқали чет элга чиқиб кетдик. Анча вақт Эрон-
да, кейин Туркияда, Покистонда саргардон бўлдик. Хомхаёл
қилган эканмиз. Абду^^алимбой ёзиб берган чек билан пул олол-
мадик. Яхшиямки, илгаридан йиғиб юрган пулларимни олиб кел-
гандим. Шуни кифоя этиб турдик. Тўлқин тайинли пул олиб кел-
маганди. Буиинг устига бирон ишга ;^ам киролмади. Абдуҳалнм-
бойнинг аддови унга жуда ёмон таъсир қилганди.
Тўлқин ўзини қўиишга жой тополмас: «Аблаҳни ўшаноа бекор-
га ўддирмадингиз», деб афсусланарди. Кейин у мужо^^идпикка ёл-
ланиб, Чеченистонга кетди. Биз Афифа билан шу ерда қоддик. Но-
чорлиқдан қийналиб кетдик. Тил билмасдик, ишсизлик... Муайян
вақтдан сўнг яна Туркияга қайтдик. Сабаби аввалги сафар Исгам-
122
булда яшаганимидца бозорда Афифанинг бир таниш аёпини учрат-
гандик. У Кадикўй маҳалласида бир бой одамнинг қари, касал-
вацд онасига 1^ровчи бўлиб ишга жойлашганини акгиб, манзилини
ёзиб б^5ган, Афифага «Истасанг, сени ҳам ишга жойлаб қў51ман»,
деганди. Биз ўша пайт Абдуҳалимбой вагда қилган «Икки юз в«ю-
гшшг умидвда бўлиб, бу таклифга зътибор ^дшмагаццик. Энди, но-
иложлик жондан ўтгач, аёлни излашга тупэдик. Режамиз - агар аёл-
ни топсак, Афифа ишга жойлаша олса, у шу ^зда 1^олиши, мен эсам,
яна Ла^^орга қайтиб кепшшм керак эди. Чунки менга хал1^ро қиди-
рув зълон қилингашши, Истамбул, умуман Туркияда қўлга тушиш
эҳтимоли кучли эканлигини англардим».
Мусофирлик азоб-уқубатлари туфайлими, ёки Афифа бари-
бир менга меҳр қўяолмадими, бир-биримизга ўрганиб, чиқишиб
кета олмадик. У нуг^л эзилар, шшадацдир норозвдек нуқул маъ-
юс эди. Бу эса менинг асабимни қақшатар, ўзимни 1^айга уришни
билмасдим...
Афифани Истамбулда қолдириб, яна Лаҳорга қайтдим. Бир-
икки ой тентираб юрдим. Иш топа олмадим. Иш йўқ. Теварак-
атрофда турли жангари ташквдотларнинг ёлловчилари изғиб
юради. Бир куни биттаси мени хўп авради. «Сени анчадан буён
кузатиб юрибман. Юртингда жиноят қвдиб, қочгансан. Бу ерда
1^ллайдшанх)дамингяўқ. Хвдбилмайсан.Лхшиси, бизнинг уюш-
мага аъзо бўл...» Унинг айтаётган уюшмаси ҳақвда эшитган-
дим. Бу «Уюшма» террорчи ташкилотлар учун худкуш, зомби-
лар, яъни катта пул эвазига тайивданган жойларга бориб, ўзини-
ўзи портлатувчвдарни тайёрлар экан... Тура қочдим. Сўнгги пу-
лимни сарфлаб, яна Истамбулга келдим. Афифа ўша таниш аёл
бвдан бирга ишлаётган экан. Арзимаган маош белгвдашибди.
Ҳамон двдгир, ҳамон маъюс. Унинг кўзига қарашга ботинол-
масдим. Худди: «Ўша куни нега ўлдириб қўяқолмадингиз», дея-
ётгавдек туюларди...
23
Субут бугун ;^ам ишдан кеч қайтди. Кейинги кувдарда з^ар
куни аҳвол шу. Нашриётда иш қизғин. Дарвоқе, Қуглибой Қа-
дамов янги очилган «Ранглар жвдоси» номли матбаачилик қўшма
корхонасига раҳбар этиб тайивдангач, нашриётнинг ;^амма таш-
виши Субутнинг якка ўзига қодди. Буюртмалар кўп. Бунинг ус-
123
тига нашриётнинг ўзи режалаштирган китобларни тезроқ босма-
га топшириш керак. Қиш охирлаб, йилнинг биринчи чораги ҳам
тугай, деб қолди. Шошилмаса бўлмайди. Хуллас, ишга эрта бо-
риб, кеч қайтишга тўғри кела5шти. Я>^инда нашриётга «Нексия»
машинаси харид қилингани унга қўл келиб, мушкулини осон қила-
ётир. Субут ўзи машинани яхши бошқаролмагани учун ҳайдов-
чи олди. Уйда иссиқ-совуғи, ош-овқатидан хабардор бўлиб тура-
диган одам йўқлигини ^^исобга олмаганда, унинг ҳаёти энди ан-
чайин тўкис, сокин кечмоқда эди. Азбаройи ишга берилганидан
бу кемтикни деярли )^ис этмас, салгина зерикиб, қисилган чоғла-
ри боғчага, қизини кўргани борар, тунги ёлғизлик ўрнини эса
ёзув-чизув билан тўлдиришга ?^аракат қиларди. Бир пайтлар,
Афифа билан илк танишувдан сўнг ёзган мақоласини кенгайти-
риб, «Намозшомгул» дегаи каттароқ ҳикоя бошлаб қўйган эди.
Ўшанитугатиб, «Ёш авлод» журналига топширди. Топшириш-
дан одцин икки-уч кун иккиланиб юрди. Сабаби воқеа вақти, жойи
;^амда исмлар ўзгартирилган бўлса-да, унда Афифанинг қисма-
ти акс этганди. Субут дастлаб «Бу асарни ўзим учун ёзаяпман,
;^еч жойда чоп этмайман», деган фикр билан иш бошлаган, наза-
рида унда Афифага бўлган энг нозик, энг самимий туйғуларини
ифодалашни, шу билан қандайдир овунншни мўлжаллаганди.
Ёзиб бўлгач, такрор-такрор ўқиб, чоп этишга қарор қилди.
«Токи, Афифага ўхшаб алданиши мумкин бўлган қизларни сал-
гина бўлса-да, сергак торттирар, ого^^антирар», деб ўйлади.
Журнал муҳаррири ҳикояни ўқиб, ижобий фикр бидцирди. «Бу
- ҳикоя эмас, яхшигина қисса экан», деди. Бетўхтов чоп этди.
Асар абадий доираларда қизғин мунозараларга сабаб бўлди.
Мақтов ва танқидлар қоришиб кетди. Бир танқидчи ҳатто: «Су-
бут Сокин бу асарда ўз кечмишларини ҳам тасвирлаган. Ижод-
кор халқи қизиқ-да, иштоннингбит1ши )^ам одамларга кўрсатиб
ўлдиради», деб ёзибди. Субут бунақа фнкрларга тайёр эди. Хур-
санд ҳам, хафа ҳам бўлгани йўқ... Фариза эса қувонди: «Зўр ёзиб-
сиз. Уни тезроқ китоб қилиб чиқаринг, бестселлер бўлиб кетади»,
деди. Чиндан ;^ам асар юггсбхонларда катта қизиқиш уйғотган-
ди. Сариқ нашрлардан бири бўлган «Учрашув» газетаси уни сон-
дан-сонга боса бошлади. Ҳатто Субутдан рухсат олмай «Муал-
лиф асарнинг давоми устида ишламоқца», деган хабарни ҳам
босиб юбордн. А сл1!н и олганда, асар ўқувчида чиндан ҳам ту-
галланмагандек таассурот қолдирар, у бош қа;^рамон - Сурайё-
124
нинг хорижлик тадбиркор йигитга тегиб, чст злга жўнаб кетиши
билан ниҳоясига етганди. Айиан шу хулоса, айрим тадкиқотчи-
ларнинг эътирозига з^ам сабабчи бўлган, бирининг мақоласи
«Ўзга боғнинг олмаси пгаринми?» деб номланиб, унда муаллиф
Субутни ҳаёт хакш ^тини бузиб кўрсат1Ш1да айблаганди. «Кўриб
гувоз^ бўлиб турибмизки, шоҳона турмуш, афсонавга! бахт из-
лаб, хорижга йўл олганларнинг қанча-қанчаси хору зор бўлиб
қайтиб кслмо1у1а. «Намозшомгул»нинг муҳтарам муаллифи эса
буни «Узоқнинг олмаси ширин», деган фикрга ишонтирмоқчи
бўлади...»
Субут бу гапларни ўқиб, куюнди. «Ахир мен унақа демоқчи
эмасман. Ўша Сурайенинг қайтиб келишини, бу срдаги севган
йигити билан кайтадан топишишини хоҳлайман», деб мақолага
раддия ҳам ёзмоқчи бўлди. Кейин бу фикридан қайтди. «Йўқ,
яхшиси «Намозшомгул»нинг давоминн ёзиш керак, деган хуло-
сага келди. Қолаверса, ўша «Учрашув» газетаси мух,аррири
унинг «Нега мендан сўрамай, давомн ёзишшти», деб юбординг-
лар, деган эътирозига жавобан: «Яхши ниятнинг айби йўқ, Субут
ака, насиб этса, ^ивомини, албатта, ёзасиз ва биз уни «Эксклю-
зив», яъни «Фақат «Учрашув»да босилмоқда, деган рукн остида
чоп этиб, сизга катта миқдорда қалам ҳақи тўлаймиз», деганди.
«Ёзсам ёзақолай, деб ўйлади у, бугун ишдан қайтаётиб. Рос-
танам бу Афифанинг қайтиб келажагига бир умид, орзу бўла
қолсин...»
Машинадан тушиб, дарвоза қулфига калит солар экан, сал
наридан ўзи томон тсз-тез қадам ташлаб келастган шарпага кўзи
тушди. Бўйдор, гавдали йигит. Қоронғуда юзини аниқ кўролма-
ди. Юраги шувиллади. «Ичкарнга кириб, олгунимча шофёрга
жавоб бермай турсам бўларкан», деб ўйлади.
- Ассалому-алайкум, С^бут ака, - деди шарпа яқинлашиб.
Субут дафьатан; «Таниш овоз-ку, қаерда эшитганман?» деб ўйла-
ди. Айни чоғда бу овоз сокин ва хайрихоҳ оҳангда бўлгани боис
кўнгли хотиржам тортди.
- Ваалейкум, келинг, - деяи у дарвоза дарчасини қия очар экан.
- Мумкин бўлса ичкарида гаплашсак... - Мен... Абдиман.
Субут бир зум ҳайрат ва сароснма ичра иккиланиб қолди.
«Қочиб келяптими, нима бало?..» деб ўйлади.
- Хавотирланманг, мен ёмон ниятда келганим йўқ. Ичкарига
кирайлик, илтимос.
125
- Майли, майли, - дсиш беихтиёр Субут ва дарчани ланг очиб,
ичкарига қадам 1^йди. Дарвозахоиа чироғини Мо^мон
дарчани беркитди, Субутга қўл узатди. Субут у билан к^фншар
экан, юзига разм солди. Таҳлика кўрмади. Тилига келган бирин-
чи гапни айтиб юборди;
- Бир ўзингиз-ку?
- Ҳа, бир ўзим келдим. Афифа у ё^уха 1^олди.
- Обкетишга обкетиб, энди кишининг юртига ташлаб кслга-
нингиз шшаси?
- Гап шундаки, мен эртага милициягамн, прокуратурага-
ми бориб таслим бўлмо1{Чиман. Ў йлаб-ўйлаб шундай қарор-
га келдим. Афифа ;^ам шуни маъқуллади. Уни обкелм ага-
нимнинг сабаби ўзи келолмади. Нима деб бораман, Субут
аканинг олдида юзим шувит-ку, деди. Кейин яна ўзим «Уни-
ям қамаб қўйишмасин», деган хаьотирга бордим. Аҳволи
ёмон эмас. И ш лаяпти. А гар бу ерда ^^аммаси яхши бўлса ке-
лар...
-Қ ани, юрингичкарига,-да1и Субутдарчани қулфлаб.Сўнг
Абдини ме^^монхонага олиб кирди. Дастурхон ёзди. Чой дамлаб
кеяди. *
- Ана энди гапнринг, - деди у нонуш та 1{илиб бўлиш гач, -
нега таслим бўлмо1(чисиз? Қанака айбингиз бор? Ш ошилмас-
дан бир бош дан сўзланг. Дарво1^е, изингнздан ҳеч ким пой-
лаб келган эмасми? Сизни халҳаро 1(идирувда деб эшитган-
дим.
- Йўқ, ҳеч ким кузатиб келган эмас. Очиғи, мен уйга Қоравой
амакимникига ҳам бормай, тўғри сизнинг олдингизга келдим.
Сабаби: сиздан маслаз^ат сўрамо1^чиЯанм. Сиз Қ ортвой амаким
билан учрашган чоғингиз: «Ҳа^^ш^атни юзага чт^ариб, Абдини
ою1амо1(чнман», деган экансиз...
- Ҳа, шуна1{а дегандим.
- Ш унинг учун менга йўл-йўриқ кўрсатиб, масла.^^ат берсан-
гиз.
- Майли, масла^атбериш 1{очмас. Аввал з^аммасини бир бош-
дан, батафсил гапириб беринг, - дсон Субут.
- Менинг тарихим жуда узоқ ва зерикарли бўлса керак, май-
лими?-деди Абдн.
- Майли. Ҳеч қаёқ|^а шошаётганимиз йў1(-ку. Ш ундай эмас-
ми? Зохидий ва шерикларинннг гф ои н савдосига оцд жиноят иши
126
судга оширилганига анча бўтши. Ҳадемай суд бопшанса ке-
рак. Ажабмас, ўшасудга \а м сизни гуво)^ сифатида жалб ғршишса.
- Мен эртага Арспоининг олдига борайми?
- Шуцдай қиш^нингиз маъқул. Бу кеча эса шу ерда тунасан-
гиз }^ам майли.
- Йў1{. Мен ҳали Қоравой амакимни кўришим керак. Айт-
ганча, боя айтган д а (^ р и м н и ... Снзга келтириб берсинми, ё...
-У н и ям Арслонга бераверинг. Гарчаид... Сизнинг ички ке-
чинмаларингнз терговни ^рош ^рармикан? Қизиқтирса керак.
Ахир терговчи ?^аминсон. Унинг 1^алби бор. Дарвоқе, Арслон биз
айтаётгаи ишлар бўйича терговдан четлаштирилган. Лекин ўша
ерда, барибир маспаҳати, ёрдамини аямайди.
- Шундайликка шуқдайку-я... Менга бироз но1^лай туюла-
япти. Мен бу ^(овлига охирги марта келганимда, одам отиб, ўт
кўйиб кетгаиман. Ҳозир... Энои... Ўзимни но1^лай )^ис этаяпман.
- Энди айтаётган :^овлвдан асар ;^ м қолмаган. Кўриб туриб-
сиз-ку. Шунингучунўзингизни но1^лайҳисэтманг. Ўшанда эҳти-
мол чиндан }(ам шуна1^а қилиш зарур бўлгацдир.
- Гапиравсрайми, бўлмаса?
- Гапиринг, гапираверинг!
Абди \икоясини бошлади. Гап орасяда у «Қоравой амакини-
кида яшириб 1^ўйган бир дафтарим бор. Айтаман, у киши олиб
^селиб беради, фаромуш 1^илган жойларимни ўшандан ўқиб олар-
сиз», деди...
Маълуминппким, Абдишшг ^упсоясикушялик дафтардан олин-
ган маъпумотлар асосида Субут тасвирлаб берган воқеалар би-
лан биз аввалроқ танишиб улгургашмиз. Шу боис ярим тунгача
чўз1шган бу суҳбатнинг нш^о1киии бао11{шшш билан чекланамиз.
- Менинг билишимча, - деди Субут, - Сизни барибир суд цғши-
шади. Албатта, мен Арслон билан биргаликда сизга берилади-
ган жазош! енгиллаш пфиш учун 1^^лимизяан кслган ёрдамни бе-
рамиз. Дарвоқе, м а р з ^ Соли М амарасулов 1{илган жиноятлар
бўйича алоз^цда тергов олиб борилаётган эди. V энди яна ҳам
чўзилса керак.
- М инг рао^мат, сизга Субут ака, - деди Абди. - Энди менга
рухсат.
- Майли, яхши боринг, - деди Субут гапининг охирида. - Ле-
кин эрталаб ва1(глиро1( туриб кетсангиз ҳам бўларди, алламаҳал
юрмасдан.
127
- Йў>(. Энди... кетаверганим маъқул...
Абди эшик томон юрди. Кейин тўхтади. Ерга >^араб бир зум
ўйланиб турди. Чамаси айтилмаган, тўғрироғи, айтолмаётган
яна бир гапи бор эди.
Субут оезои. «Гапир^шг», деб {^{стамади. Индамай ]^раб тур-
ди. Абди о.хири журъат юихди, шекилли, ўгирнлнб:
- Яна бир гапим бор. Лекин бу гапни Афифа билан масла^ат-
лашмасдан айтаяпман. Сабаби у билан биз яқин муносабатда
бўлганимиз йў1(. У гарчанд сизга «Талоғимни беринп>, деб хат
ёзган бўлса-да, бизлар шунчаки, ака-сингилдек бўлиб юрдик.
Агар шу гапларимга ишонсангиз, агар Афифани кечира олсан-
гиз, уни 1^йтариб олиб келиш и р ак а ти н и 1(илинг. У... Сизни фа-
қат сизни яхши кўрар экан. Меи бунга ишонч }^осил 1^илдим. У
севгисига содш( қолган... Ҳар 1^андай ш ароитда... У Зо^^идинга
ҳам снзни деб, сизни кутқараман, деб розилик берган. Ўша кунн
;^м... У сизга хиёнат юшмаган. Афифа умуман бошқача аёл.
Мен ундай аёлнн умримда кўрмаганман...
Субут ицдамади. Абди ;^ам ундан ўз гапларига дарҳол жавоб
кутмаетган эди. Шу боис ицдамасдан эшикдан чшуш. Субут дар-
воза дарчасини очиб Абдини таш1(арига чш^р^дн. Қўлшш 191СИ6
хайрлашар экан:
-О мадннгизни берсин! - деди.
24
Субут Абдшш кузатгач, тонгга 1^адар мижжа 1^о1^мади. Йипгг-
нингсўнгги галлари 1{уло1(париосгиаа тинимсю жарангпар, Субуг
«На:^отки, на;(откн, шунддй бўлса»,дея бу гахшарга ўзини ишонти-
ролмас, шу билан бнр 1^торда ўша сўзлартаъсирцдан сира кутула
олмасдн. Фа1^т бир нарсага, яьни Афифанинг боошга нимаики сав-
до тупоан бўлса,:^аммасига уни мажбур этишгаш1га у сўзснз 1шю-
нарди. Чункиубилансевшш1б, «9К1^музонтбўлса-да,биргаяшаб,
феьл-атворшш обдон ўрганиб, уни ^ ^ о я с х з , ожнз ва... айни пантда
содда, ншонувчан экаш! )^а!9(да аши^-равшан тасаввур хоаш эт-
ганди. Мудом ўйлардики, ушшг бахтсшлигига энг асосий айбдор
Ша^^ина хоним. Энди ўйлай бошладн: унинг асосий шериш - Му-
1^имхонов ва у 1^чондир шунннг учуи жавоб беражак.
Айнн шу дамда ба;^орн1шг с а л 1 ^ , ғуборли тонгга отаётган
ла;^заларда ҳам у Афифа ?^а1^1даги маъюс хаёпларини М угамхо-
128
нов хусусидап! ана шу сокин ва шафқатсиз ҳукм билан тугатди.
Шуб}^асизки, у бир неча кундан кейин Арслон билан Абди ^^ақида
гаплашиш асносида Даврбек Муқимхоновнинг фожиали вафот
этгани ҳақидаги хабарни эшипшшни ҳали билмайди. Билгач эса:
«Воажаб, ўша куни са;^ар чоғи кўнглим сезган экан-а», дея ҳай-
рат ичра лол туриб қолдн.
- Суд энди яна анча орқага сурилса керак? - деб сўради Субут.
- Аксинча, энди тезлашади, - деди Арслон. -Чунки деярли
ҳамма нарса оидинлашди.
- Абдига енгилроқ жазо берилишига умид қилса бўладими,
ишқилиб, -деб сўради Субут.
- Ҳозирча бир нарса дейишим қийин. Лекин умвд қилиш мум-
кин. Ҳамиша, ;^ар қандай шароитда умидни узмаслик керак.
Дарвоқе, Солининг қамо1у1аги шернклари унинг буйруғи билан
Абдига икки марта суиқасд қилинганини тасдиқлаб туришибди.
Улар: «Соли ўлмаганда, Абдини барибир ўлдирар эди», дейи-
шяпти. Ҳ ар ;^олда Абдинннг гуноҳики сал бўлса-да, енгиллаш-
тирадиган ;^олатлар бор. Лекин нима бўлганда )^ам унинг қасд-
дан одам ўлдирганини оқлаш қийин...
- Ахир ўз жонини асраш мақсадида «Зарурий мудофаа», де-
ган тушунча ҳам мавжуд-ку?
- Келинг, ҳозирча «Эҳтимолар назарияси» билан шуғулла-
ниб ўтирмайлик. Суд ҳаммасини инобатга олади, албатта. Сиз
яхшиси... бизга бир масалада ёрдам беринг.
- Қанақа масала экан?
- Афифа Зокирова судда гувоҳ сифатида қатнашиши керак.
Абди унинг манзилини айтишни хоҳламаяпти. Агар сиз уни ча-
қиртирсангиз, маъқул иш қилган бўлар эдингиз.
- Мен ҳам унинг манзилини билмайман-ку.
- Абди айтмадими сизга?
- Айтмади. Очиғи, мен ўзим сўрамадим. Чунки ўша ла;^зада
бунга тайёр эмасдим.
- Энди тайёрмисиз? У ;^олда сизни Абди билан учраштири-
шим мумкин.
-Э н д и менга ҳам айтмаса керак. Қолаверса, қўйинг, шу иш-
дан мени соқит қилинг, илтимос.
- Хозу1амасангиз, майли, нима ;^ам дердим. Лекин биз уни
Интерпол орқали қидиртираяпмиз. Тез орада топилиб қолса ҳам
ажаб эмас. Лекин сиз барибир судда қатнашасиз. Зоҳидийнинг
129
одамларига 1{ўйилаётган айблар орасида сизга г^ю ин тш^апти-
риб, милшшяга ушлаб бериш ;^олати }^ам бор. Бу } ^ а ]^ аввал
ҳам гаплашгаимиз, сизни ўша елимхалга кептириб бсрган йигит
билан юзлаштиришган.
- Ҳа, юзлаштиришган. Ҳаммасяни ёзиб, қул қўйдириб олиш-
ган. Яна сарсонгарчилик шартмикин?
- Бу гал сарсон бўлмайсиз. Атиги бир нарта судга ксяиб кста-
сиз, холос.
- Унақа бўлса, майли. Ф а1^т сиздан илтимос, Зоҳидий сув-
дан қуруқ чю{иб кетншига йўл қўйманг, хўпми?
- Мен бу соҳада қўлимдан келган ;^амма ишни ^^шаяпман.
Лекин...
- Нима «Лекин»?!,
- Лекин барибир Зоҳидийга енгил жазо берилса керак.
т Пулнинг кучими?
- Йўқ. Ш уичаки... Зо;^идий ўзингиз айтганингиздек жудаям
маккор одам экан. Ўзини муҳофаза қилиш учун ;^амма чорани
кўрган. Героин савдосига зимдан рахбарлик қилган бўлса ;^ам,
бевосита қатнашмаган. Гўёки у бу ишлардан мутлақо бехабар
бўлган.
- ҚўЙ1шг-е, шу гапларга ишониб юртбсизми?
- Мен-ку ишонмайман. Лекин ]^ранг. Афғонистондан сотиб
олннган бир неча вагон майиз Голлацдияга жўнатилаяпти. Ҳам-
маси 1{онуний. Ҳужжатпарга Зоҳцдийнинг ўринбосари кўл қўнган.
Ана шу вагон ичидаи топилган героинни қўлида ишловчи гу-
машталари «Биз қилганмиз, хўжайиннинг бу ишлардан мутла1(о
хабари бўлмаган», деб туришибди. Бундай ;^олатда, масалан сиз,
қандай йўл тутган бўлардинпо?
- Менга героин тутқазган й иппта ;^ам Зоз^идий буйруқ берма-
ган, унинг бу ишдан ;^ам мутла1^о хабари бўлмаган. Шуна1^ами?
- Шуна1^а. Устига устак, Зо;^цдий аксинча: сизни гаров эвази-
га чиқариб олиш учун пул тўлашга рози бўлган. Биласиз-ку!
- Биламан. Бунинг сабабини ўзингиз ;^ам биласиз.
- Ҳа, лекин у сабабни делога қўшиб бўлманди. ГарчанД-.
Афифахон келиб: «Зо^^идий менга... шуна1^а таклиф биддирган-
ди», деб турса бош1^а гап. Лекин сиз буни хо^^амайсиз.
- Кераги йўк. М айли, қўйинг. Ўша Зоз^идийлар... Муқнмхо-
новлар... даврини сурнб юраверсин, - деяи Субут, аламли ки-
ноя билан.
130
- Э-э, дарвоқе, эшитмадингазни, Му^^имхоновни, - деди Арс-
лон.
-Н имабўпп^
- Оҳшом... ўлгаи...
- Нима? Қаяа]{а қилиб? - ишонмай сўради Субут.
- Сизу бизга яхши таниш бўга^н усяуб - ўз уйида, тўғрироғи
марҳум хотини Манзура Турсуноваюпп- з^овписи ётоғвда газдан
за:^арланган. Ёнида... Лайло исмли хизматкор аёл :^ам бўлган.
Ўттан гал, хотини за^^арланиб ўлганда, биз ўша хизматкор аёл-
дан гумон 1^илган эдик. Лекин буни исботлашнинг иложи бўлма-
ганди. Энди худди шу усудда хизматкор Муқимхоновнинг
ўзи ;(ам...
- Яна «Бахтсиз ;^одиса»мй?
- Бу гал шундай, деб ўйлашга }^амма асослар бор. Дарвоза
}^ам, уй эшиклари т^ам ичкаридан ҳулфланган, тамбаланган. Таш-
1^арндан биров киришининг мутло1^о иложи бўлмаган. Дераза-
лар панжарали. Эшиклар темирдан...
Эрталаб шофёр келиб, бир соат кутган. Чи>^авермагач, газ
ҳидини0ези6,милициягаха6ар191лган. Мишшиядарвозаваэишк-
ларш! бузиб очишга мажбур бўлган. Хуллас, 1{исматиинг ўзи ҳукм
чш^арганга ўхшайди...
- Ўтган сафархизматкор аёшш сиз тергов қилганмидингиз?
- Ҳа. Мен сўроқ 1^1лганман. Гумон бор эди. Лекин унга айб
қўйишнинг иложи бўлмади. Аёя бир кун оддин жавоб сўраб кет-
ган... Ўшанда мецда Му1{имхонов сафарга кетишдан оддин мут-
лоқо четдан бошҳа бир одамнн ёшшган, деган тахмин ҳам бор
эди. Виро1{ М уюшхоновни «тузукроқ» сўроқ 1 ^ и ш н и н г иложи
бўлмади. Унинг 1^ерда ишлашини биласиз-ку, шу тахлит бу тах-
минимга жиддий эътибор берилмай 1(олиб кетди.
- Муқим.хонов... ўша аёл билан... бир тўшакда эканми?
-Ҳ а...
- Лекин сиз барибир «Бахтсиз ҳодиса» юз берганига ишонмай
турибсиз-а. Я на 1^ана1^адир гумошшгиз, тглмишшгиз бор. Шун-
дай эмасми?
- Ш уццай бўлгаш! билан... бунинг нима а^^амияти бор?
- А^^амияти шундаки, одамларга ҳа^^и^атни ашпу^аб антиш
керак.
- Ҳаҳиҳатни ашп^шш ва а.шш^са, очи1^ айтиш ҳамиша ҳам
осон кечавермацди, Субут ака, - деди Арслои.
131
- Келинг, лоақал аниқлашга уриниб кўрайлик. Айтиш-айт-
маслик-икю ш чи масала бўла қолсин. Майлими?
- Майли. Лекин қандай қилиб?
- Сиз менга ўша Лайло исмли аёлнинг сўроқномасини ва
умуман у ҳақда билган, аниқлаган нарсаларингизни сўзлаб бе-
ринг. Кейин мен сизга ҳақиқат қанақалигини айтай.
Арслон беихтиёр кулиб юборди:
- «Сиз менга ернинг таянч нуқтасини топиб беринг, мен уни
тескари ағдариб бераман», - деган экан бир афанди олим.
- Ўша олим афанди эмас, жиддий ва буюк Арасту бўлган.
- Майли, жаноб «Арасту», ишдан сўнг бирга бир пиёла чой
ичамиз. Ўшанда гаплашайлик. Хўпми?
-Х ўп.
- Нечада бўшайсиз?
- Саккиз, саккиз яримларда.
- Жуда соз. Соат тўққизда прокуратура яганидаги «Зараф-
шон» тамаддихонасида учрашамиз. Келишдикми?
- Келишдик.
Кечки нонушта устидаги суҳбат асносида Арслон деярли
бирон янги гап айтгани йўқ. Ф ақат «Муқимхонов яна бўйдоқ
бўлиб олгач, кейинги пайтлар бир нсча бор хизматкор алмаш-
тирган, сўнгра яна ўша эски хизматкорни чйқирган, чунки у
билан илгаридан яқин муносабатда бўлган», деган гапи Су-
бутни ўйлантирди. «Калаванинг учи мана шу ерда», деб ўйла-
диу.
- Хўш, энди ҳақиқатни айтииг, - деди охирида Арслон.
- Уни сизга ёзиб бераман. Ўқиб баҳолайсиз, деди Субут.
- Э-э, бунақа демайсизми? Сиз менннг вақтимни олнб, аса-
рингизга факт йиғаётган экансиз-да. Сгони қаранг-у, бадтшй асар-
га ёзавермайсизми, тахмин-таваккал қнлиб.
- Йўқ, бу асар тахмин таваккал эмас, ҳақконий асар бўлади,
-д ед и Субут ишонч билан.
- Ҳазиллаоддим, Субут ака, биламан. О п фақат ростини ёза-
сиз. Очиғи «Намозшомгул»1гагизни ўқиб, мардлипшгизга қоЙ1Ш
қолдим. Ўзингизни ҳам аямагансиз.
- Бу воқеа ҳам «Намозшомгул»нинг давош1га К1фади.
-У ндай бўлса, қизнқ нарса чиқади. Аммо-лектш муболағани
ҳаддан ошириб юборманг, Муқимхонов масаласида. Х,арнечук
давлат вдораларида ишлаган одам.
132
- Тўғри айтасиз. Давлат идорасида ишлаган одам. Виждон-
ли, з^алол, элпарвар бўлиши ксрак. Шу боис масъул идорага ишга
олиш аётганда минг битта чиғири1у1ан, элакдан ўтказишади.
Бироқ афсуски, барибир... Муқимхоновга ўхшаган одамлар бир-
да-ярим кириб қолади. Бас шундай экан, гуруч ичидап! курмак-
ларни фош этиб, улар з^ақидаги бор гапни бўямай, яширмай ай-
тишимиз зарур. Токи элу халқ та^ушри учун масъул бўлган мўъта-
бар идораларда бундай каслар такрор-такрор пайдо бўлмаош.
- Майли-ку... Лекин Муқимхонов сизни ишга жойлаб қўйга-
ни яхши эсимда...
- Мен, Арслонжон, шаккок одам эмасман. Қолаверса, шахсан
ўзим, Муқимхоновдан айтарли бир ёмонлик кўрганим йўқ. Ак-
синча, сиз айтгандек, мени бир неча марта ишга жойлаштирган.
Лекин барибир ҳам биз виждон кўзига тик қарашимиз, ;^аром би-
лан ҳалолни фар^утай олишимиз керак. Қолаверса, улуғ бир адиб
айтгани каби Муқимхонов сингари одамларнинг ёмон, ҳаром
йўллардан юриши - бу уларнинг (^ж иаси, бахтсизлиги. Ана шу
фожиани ҳаққоний кўрсатсанг, бошқаларга сабоқ бўлади.
- Мантиқ кучли. Ҳеч қандай эътирозга ўрин йўқ, - дсди Арс-
лон.
Улар ярим туида хайрлашишди.
Субут уйга келиб, яна тонгга цадар кўз юмолмади. Мияснда
боя Арслон унга, у Арслонга айтган гаплар, Муқимхоновнинг
ўлими б1шан боғлиқ воқеанинг Субуг тахмин қилиб, қоғозга ту-
ширмоқчи бўлаётган изоҳи...
Янп1 кун якшанба эди. Шу боис озроқ ухлаб, соат тўққиздан
ошганда турди. Ювиниб, енгил нонушта қилгач, ёзишга ўтирди.
Алқисса, навбатдаги бобни инсоний бир ачиниш, афсус ва
надомат ила қадрдонимиз Даврбек Муқимхоновнинг аянчли қис-
матига бахшида этамиз. Бунда Субут Сокин қаламидан фойда-
ланамиз. Албатта, эслатамизки, Субут ёзгаи воқеада ҳаёт
хақиқати ва бадиий тўқима уйғунлашган. Шу боис воқеанинг
тахмин, фараз ҳамда бадиий тасаввур асосига қурилган, ишо-
ниш қийин бўлган ўринларн хам борлиги шубҳасиз. Бунинг учун
Субутни маъзур тутамиз. Зеро, Муқимхонов фожеасшшнг асл
манзараси, маъно-моҳиятини аниқ ифодалашнинг энди сира қам
иложн йўқ. Фожиа иштирокчиларининг ҳар иккиси ҳалок бўлган.
133
25
Лайло кутилмаганда кеяиб қолди. Ш анба куни эди. Даврбек
Хатимага «Тушликни тайёрлаб кейин кетарсан», деяи. Лайло бу
}^афта келмаслиги керак эди... •
Лекин у тонг саҳарда келди. Аксига олиб ;^ар сафар дарвоза
қўнғироғини босадагин одам бу гал калити билан очиб, ётоқ-
хонага тикка бостириб кирди.
Даврбек билан Хатима пар^о^ тўшақда деярли кийимсю ачом-
ланшб ётишарди. Ҳали қуёш кўтарилмагани боис қоронғи эди.
Лайло ётоқхона чироғини ёқиб юборди. Хатима «Вой, ўлай», деб
салчиб турди. Даврбек ширин уйқуда экан, уйгониб кетди. Дафъ-
атан \еч нарсага тушунман беихтиёр бақириб юборди:
- Нима? Нима бўлди? Ким кирди? Ўғри босдими? Ушла, ўғри-
ни!..
- Мен ўғри эмас, - дедн хотиржам, лекин ғаэабли товушда
Лайло. - Сизлар... Ўғри...
Даврбек ўзига келди. Ўрнидан туриб, ицдамай тескари қараб
кийиици.
- Қўрқма, кийиниб ол, бу ўзимизн^шг одам, - деди Хатимага.
Ўзи кийиниб бўлгач, Лайлонинг ёнига келиб, билагндан ушлаб
ғ^ўшни хонага олиб чиқди.
- Юр, ^(овлига чиқайлик... Тушунтир>аман...
Лайло уни силтаб ташлади. Секин, лекин цазу) билан;
- Ёлғончи, бетагаш одам экансиз, бевафо! -деди.
- Сен... Сен мени айблашга нима хаққ1шг бор? Кимсан ўзи? -
деяи Даврбек «Қўрққан олдин мушт кўтарар» қабилида.
- Ҳали шунацами, - деди Лайло унинг кўзига тик қараб. Энди
мен ;^ақа1з, кераксиз бўлиб қолдимми? М анзура опамни ўлди-
риш, уйига эгалик қил1Ш1зурур бўлганда »«н керакли эдим. Энди
кераксиз бў;н1бман-да? Майли. Майли, мен кетдим. Эцди нима
қилишни ўзим биламан.
Даврбек қўрқиб кетди.
- Шошма, Лайло, ўзингни бос, азизам. Мен қизишиб кетдим.
Тушун, ахир тўсатдан ухлаб ётган жойингга бостириб к>фишса,
одам шошиб қолар экан... Мен сенга ]|(аммасини тушунтираман.
Бу аёл Москвада партия мактабцда бирга ўқиган курсдошим.
Шах^)имизга м е^^он бўлиб келган экан. Ўн йиддан бери кЎриш-
магандим. Мастлик билан бир бўлиб қолди-да... У бугун, шу
134
бугуно!^ жўнаб кетади. Ҳозир кегади. Кейин гаплашайпик, хўпми?
Лайло индамадн. Ҳовлига чи1{иб, эшик ёнидаги курсига ўти-
риб йиғлаб юборди. Даврбек унинг елкасини силади. Бу орада
Хатима кийиниб, ичкарндан мўралади. Даврбск унга дарвозани
кўрсатиб, «Чиқиб кет» дея ишора қилди. Хатнма чию1б кетди.
Даврбек дарвозани ичкаридан қулфлаб, Лайлонн белцдан қучоқ-
лаб ичкарига бошлади. Лайло ҳарчанд қаршюшк қилмасин, Дав-
рбск уни қучоқлаб, ўш1б ялинарди:
- Жоним, азизам, бир марта кечир! Умримда бирннчи марта
шунақа бўхшб қоддн. Кўп ичган эканман. Ичкарига кириб ётиб
қолсам, ўзи ечиниб хонамга кирибди. Худо ҳаққи, бирга ётган
бўлсам хам унга қўлимни тсккизганнм йўқ. Ўзинг яхши биласан-
ку. Кўп ичсам, бўлмай қоламан. Ундан ташқари мен... яхши
кўрмаган аёл билан ёта олмайман, бунням бнлардинг-ку...
Шу гаплар баробарида у Лайлони бошқа хонага, ўзининг
аввалги ётоғига олиб кирдн. Елкасини силаб, ўпиб, ялаб-юлқаб,
ечннтиришга тушди. «Ҳозир яхшнлаб кўнглини олсам, кўрма-
гацпай бўлиб кетади», деб ўйлади. Лайло уни кейингв иккн кун
мобайнида кўрмаган, шу боис соғиннб, ичикиб келган эди. У
кейинги пайтлар Даврбек ундан ўзинн олиб қочаётганлигининг
сабабини «Кўнгидцагидай зркалатиб, яйратолмаяпман, деб нзоҳ-
лаган, шу сафар аввалги пайтлардапшек хамма жойини уқалаб,
бнр роқат қилдираман». деган нштиёқн бор эди.
Бояги кўнгилсиз манзара унинг ғазабини қўзғаган, қатто ўша
тонгда қар иккаловини ҳам тўшакда ўлдириб ташлашга тайёр
эса-да, нштиёқн сўнмаган эди. Зеро, айтишларнча, ғазаб айрим
кншиларда ҳирс ғалаёнини янада к}’чайтирар эмиш... Ш у боис у
Даврбекнинг ^^ракатларига аввал енгилпюа қаршилик кўрсат-
ган бўлдн-ю, кейин жингалак сочларидан тортиб, бошннн дирнл-
лаган яланғоч кўкраклари устига босиб йиғлади. Даврбек Лай-
лони буткул ечинтириб, каравот устига ётқизди. Унинг устига
энгашар экан, юраги шувиллаб кетди. Ичи муздек, қони совуқ,
шашти паст эди. Ҳарчацд уринмасин, ҳарчанд Лайлош! ялаб-
кшқамасин ўзида унга нисбатан майл уйғотолмаётганинн сезди.
Сезиш баробарида қўрқди. Қўрқиш туфайли иштиёқи буткул
сўниб, аёлнинг қучоғидага вужудини совуқ, шнлимшиқ тср бос-
ди. Лайло бошда буни сезмади. Ўз қиссиёти, ўз шавқи бндан ов-
вора бўлиб, Даврбекнинг сочларини тортқилади. Бўйнидан,
кўкракларццан ўпди. Бироқ бир неча сониядан сўнп
135
- Э-э қўйинг-е, - деб ўрнидан турнб кетди.
- Салгина толиққанман. Бу - ишнинг кўплиги, кеча меъёри-
дан ортиқ ичганим туфайли. Бироқ шошма, ҳозир ўзимга кела-
ман, - деди у чалқанча ётиб, жунжикаётган яланғоч бадани усти-
га кўрпани тортиб. Лекин у ҳадеганда «ўзига» келмади. Бундан
асабийлашди. Тушликдан сўнг ётиб ухламоқчи, асабини тинч-
лантириб, ҳаётда унга биринчи марта панд берган энг асосий,
энг муҳим «қуроли»ни жангга шайламоқчи бўлди. Ухлолмади.
Баттар асабийлашди. Кечгача нима қиларини билмай юрди; ба-
дантарбия билан шуғулланди. Ҳаммомнинг буғхонасига кириб,
танасини обдон қиздирди. «Наҳотки, белимнинг қувватини бу-
тунлай сарфлаб қўйган бўлсам», дсган шубх.а, қўрқинчли ўй
кўксига қадалиб турар, шу боис қоронғи тушгани сари Даврбек
ҳам ваҳимага тушар, «Агар уринишим беҳуда кетса, Лайлонинг
кўнглини хушлай олмасам,чатоқ бўлади», деб ўйларди у.
Энг ажабланарлиси, энг кулгили ва энг алам қиладиган жи-
ҳати шунда эдики, у боягина тўшападан туриб кетган Хатима-
нингоппоқ, лорсиллаган гавдасини кўз ўнгига келтирган заҳоти
қони қизиб, иштиёқи алангалана бошлар, аммо Лайлонинг қўли-
ни ушлаши биланоқ қони совиб, шашти тушиб кетарди. Ногаҳон
«Падарлаънат Хатима, иссиқ-совуқ қилиб кетганми, нима бало»
деб ўйлади. Чиндан ҳам шунақага ўхшарди. Лайло ҳам энди
бунн яққол ҳис қилди. Обдон кўз ёши қилди. «Суюқ аёллар билан
юравериб, касал бўлиб қолдингизми?» деб сўради ачиниш би-
лан. «Йўқ, отдайман. Бугун шунчаки... бўлмайроқтурибди», деяи
Даврбек. «Бояги аёл бнлан ростдан ҳам ётганинп13йўқми?» деб
сўради Лайло. «Ётганим йўқ», деди Даврбек. «Агар, ётган
бўлсам, тил тортмай ўлай, деб қасам ичинг-чи», деди Лайло.
Даврбек илгари бунақа пайтларда бунақа қасамларнинг бир,
икки чепагини тап тортмай ичиб юборар ва бундай <очки қасам»-
лар унга чивин чаққанчалик ҳам зарар етказмасди. Негадир бу
гал қўрқди. Қасам ичмади. «Сен мени севасан-ку, қасам ичма-
сам ҳам ишонишинг керак», деди. «Демак, ётгансиз. Ўша аёлни
яхши кўриб қолгансиз. Шунинг учун мени кўнглингиз тортмаяп-
ти», деяи Лайло. Кейин билағонлнк билан қўшимча қилди: «Одам
кўнгли тортмаган киши билан ётолмайди. Мен шунинг учун би-
ринчи эримникидан қочиб кетганман. «Яхши кўрмаган одам би-
лан яшашдан кўра ўлган яхши», деганман. Шунинг учун сиз ҳам
ўзингизни қийнаманг, агар мени кўнглингаз тортмаётган бўлса,
136
мен хафа бўпмайман. Росппш айтав^зинг. Агар кет десангиз,
т а 1 ^ р г а тан бериб, кетавераман», деди.
Даврбек аёпнинг кўзларига қаради. «Самимий гапираётирми,
ёки маккорпик 1^а5ттими?» деб ўйлади. Лайлонинг кўзларида
чуқур бир }^а^)ат, мунг кўрди. «Ростдан ;^ам тақцирга тан берган-
га ўхшанди. Лекин бирданига айтмаспик керак», деб ўйлади.
- Биласанми, Лайло, азизам, кюнсени чиндан 5ШПИкўраман.
Уйланишга з^амтайёрман. Лекин одамларда шубз^а, ортга^ча гапчў)
туғилмаслиги учун яна з^еч бўлмагацда беш-олти ой сабр [дцшшга
тўғри кепади. С а п ^ «Ҳар з^фта келаве^шагин», дегашшнинг саба-
би^амшу.РОзибўлсанг,;^озирёгибухлайлик.Эртагаякшанба. Маза
Қ1шиб б>фга дам оламиз. Иншш зрталаб туриб, кетсанг... Ҳаммага
жойига тушгач, ўзнм бориб сени олиб кепаман. Маъ1дглми?
Лайло индамади. «Манлн» ҳам «Йўи^» ҳам демади. У ҳамма-
сини тушунгандн. Чиқиб кетди. Ўзининг ҳовли этагидаги ҳужра-
сига бориб ётди. Эрталаб ва1^ли туриб, нонушта тайёрлади.
Рўзғор юмушларини индамайгина бажарнб юрди.
Даврбек Лайлонинг сукутини <физолик аломати», деб ту-
шунди. Шу боис анча осошшгга ухлаб, бир !^адар тингашб турди.
Тушлнкдан сўнг чиқиб, бозорлик қилиб кеддн. «Бу оқшом обдои
хурсанд қняаман-да, ксйнн хайрлашаман. Уч-тўрт ой ўтгач, со-
виб, кўннкиб кетади. Бошқа бирон иш топса, бутунлай унутиб
юборади. Ахир ўзиям кўриб турибди-ку, иқим суймаётганини»,
деб ўйлади.
Кечқурунга ош қилншдн. Даврбск кечагидақа «мағлубият-
га» учрамаслик учун тўйиб коньяк ичди. Устидан таниш дўхтир
ёзиб берган ҳапдор1шардан ютди. Ҳайрнят, бу сафар қуроли
пацд бермади, найзаси синмади. Лайпо ҳам анча ичганди. Ўзи-
нн ҳиссиэдек кўрсатишга, туйғуларию! ошкор зтмасликка ҳар-
чаид уринаётган бўлса-да, Даврбек ушгаг роҳатланаётганггаи
сезди. «Қалай, яхшими?» деб сўради. Лайло яна шшамади. Чу-
қур уҳ тортди. Бир пасоан сўт~. «Наҳотки, бу охирги висол оқшо-
м и ш о бўлса?» деб сўради. «Даврбск ака, акажон, илтимос, мени
ташлаб кетманг, мен снзга керак бўлса, жонимн}! ҳам бсраман»,
деб йиғлаб, ялинди. Даврбек эса яна кечаги гапни такрорлади.
«Вақт келса, албатта, бирга бўламиз», деди. Лайло зса Даврбек
бугун у б1шан ўзини мажбурлаб, ичюшик, дори ёрдамнда қўшил-
ган(ши кўрди. Шу боис у «вақт» эндн ҳеч қачон келмаслигини
яққол англаб турарди.
137
- Майли, эвдв ётиб ухланг, эртага шпга боршшшгиз керак, -
дедн у Даврбсиса.
- Ссн ҳам ёт, 6арва1{т туриб кетасан-ку, - деди Даврбек.
- Ҳа, эиди ухлайлик, - дсди Л айло чиро1рт1 ўчирар экан. -
Мен ўзимнииг хонамга бориб ёта қолай. Майлнки?
- Майли, - деиш Даврбек ва ичкилик }^аноа дори кучи билан
|(илинган зўраки ишрат туфайли азбаройи толш{1{ани бо1ютез уЙ1{-
уга кетди. Лайло ухламади. Боши 1^ттиқ оғрир, юраги ^дкилар,
нима 1{илишиии бюшай, ҳужрасида у ёқдан-бу ё^р^а юрар, го;^ ку-
лар, го^ йиғлар, го;^оғир ну^двга тикилганича қотиб ўгириб 1^олар,
кейии ного^^он ўрнидан туриб ;^овлига чиҳар, Даврбск ётган хоиа-
га кирар, угашг ({аттиқ ухлаётганини кўриб, қайтиб чиқнб кстар,
)^ужрасига борар, яна Даврбскнинг ётоғига келиб, 1{Сфонғудаушшг
юзига термулиб-термулиб, 1^айти6 чшр^б кстарди.
Б ирм а;^ун и м а1^аёгган и ни ўзн ;^би лм ай ош хон ага кир-
ди. Кичик ошхона Даврбск ухлаётган ётоврсонанинг рўпарасцда
жпйпаптгян зди. Шўрлик Манзурахонтабиатанхўранбўлганибоис,
«Тушха очнҳиб 1 ^ с а м , ух>|р(а чого1б юрмайии», деб шуиа!^ қил-
ган. «Ов1рт тсзроқ исисин», деган маҳсадда игальянча кучли газ
шштася {^ўйоирган. Лайло ўшаиинг ёнига кецди. Плитаиииг ;^амма
мурувватлариии бураб, газни очди. Духовканииг эшикчасини
очди. Сўшра ошхона ва стоғрюна эшнкларини ланг очиб, да^ухюга
чш^адвпш эшнкни зич бскитди. Икки-уч да^ри^ каловланиб тур-
гач, ёго1(ховага кирди. Ечинди. Даврбекнингёнига кириб ётди. Уни
ма^^кам 1{учо1(ла6одди. Даврбек у Й 1 ^ф аб ; «Кецдингми!?»деб сўра-
дв. «Ҳа, кецдим, бутуилай кеццим», дсди шив1флаб Лайло. Кўп
ўтмай газ ҳиди элитиб, иккаласи \а м ҳушдан кетш ш ш -
Ш у ўринда соддадил ў |^ ч и м : «Эцди Му1(имхонов қазо цил-
ди, шекипли», дея ўйлаётган бўлса ажаб эмас. Бнз ^ м шундай
фякрда эдик. Лекин...
Эрта билан уни ишга олиб кетиш учун келгаи шофёр йигит
бир соатча кутгач, дарвоза қўнғироғини устма-усг босади. Ж а-
воб бўлмагач, ;^айратланади. Ичкаридан чш^астган 1^ланса ^ид
кўнглига шу6](а солади. Дар^^ол милицияга, «Тез ёрдам»га ха-
бар беради. Милишм ходимпари стиб келишиб,девордан ошиб,
ичкарига киришади. Кирипшди-ю... Даврбекни з^овлида, шун-
до1д|{ива уй эшигцдан чик1^н жойда чўзилиб сгган ;^олатда кўри-
шади. Лайло эса ичкарида ёто1^онадагн кароват устида п ф и -
шиб |{олган дои. Дасглаб милиция ходимлари \а р икюкини ўлган,
138
деб хулоса |р1лишади. Чунки иккаласининг }^ам юраги уришдав
тўхтаганди. Одатдагидек, сал кечрок келган «Тез срдам>» суиъий
нафас олдириб, т]^и д ан -тў ғр и юрагига укол 1^илиб, тирилти-
ришга уринишади. Рсаннмаши машинасига солиб, «Шошилинч
тиббнй ёрдам маркази»га олиб кетишади.
Ш у куниё1{ ш аҳарда «М укимхонов хизматкор асл билан
тўшакда газдан заҳарланиб ўлибди», деган миш-миш тар|(алди.
Аслида эса... Лайло ўлган-у, Даврбек тирик қолганди. У «кли-
ник ўлим» ;^олатида бўлган. «Тез ёрдам» экспертизага олиб ке-
таётгаи пайтда милиция ахборотномасига ^ам «ўлди», деган ха-
бар бериб юборилган. Му1(имхоновнинг «клиник ўлим» ;^олати-
да экани экспертизага олиб борилган пайтда аён бўлган. Кечга
Я19Шу тирилтирилган. У ўн беш кунга 1^олмай тузалиб чю^ади.
Ч и ю ^ за^^оти уни юқорига ч а !^ и ш и 6 , қайсндир бир вилолта,
|^йсқдир бир раҳбарга ўрннбосар 1{или6 жўнатиб юборишади.
- Му<(имхонов тирик экан, - дейди са;^арда 1(ўнғиро1( 1{илиб
Арслон. - Узр. Сизнн аддабман.
- Мен унннг ўлганига ишоимаган эдим, - дейди Субут.
26
Одатдааксариягафгузашгасарпагнингбнринчиёкисўнггябоби:
- Ўриингиздан туринг суд келаяпги! - деб бошланади. Чунки
бу - во1^еага алланечук ва;^ималилик, сирлилик бағншлайдн.
Субут Сокин ;^ам шаҳар судинннг мажлисхонасига кирнб бо-
рар экан хаёлига «Намозшомгул» асарининг иккинчн 1(нсмини
худди шу сўзлар бнлан якунлайман», деган фикрда эди. Лекин
суд котиби эълон 1 ^ г а н мана бу хабар унинг фикрнни ўзгартн*
рибюборди.
- Кўрилаётган жиноят ишқда янгн >^олатлар паДдо бўлганли-
гн сабабли суд мажписи кечиктирилади!..
Ушбу жиноят ишининг ипццан игнасигача хабардор бўлган Су-
бут униа 1^ана1^ «Янги ;(олатлар» пайдо бўлиши мумкишшпши
тахминан билади. Бннобарин хаёш1га келган фикрдан ;^аяжонла-
ннб кетдн. «Демак, уни олнб келишган. Ёкн ўзи кедднмЯ?.. Ҳар1{а-
лай у шу ерда... Агар чицдан ҳам янглишмаётган бўлсам, бу^ун
эрта М01Ихам яна ча^рпжшса, у билан юзпашпфишса к^ак...»
Субут Афнфани иазарда тутаётган эди. Ҳўв ўша у бахор
оқшоми Абди билан тасодифнй учрашув ва муфассал оғрш(ли
139
суҳбатдан сўнг «Имкони бўлса, Афифа судга кслганн, ;^амма нар-
санн аних^шптириб, ўринсиз саволу тахминларга чек 1^1гаш1 маъ-
қул», деб ўйлар эди. Арслон кейинрок уни укшдвор хам юшди.
«Излашяпти. Я1ШН орада топиб, олиб келишади», деб. Лекин бу
орада суд бошланиши ^^а^^ша хабар тоцди. «Демак, топишолмап-
ти», деб ўйлади. Субут Арслон орқали тергов чоғида Абди Сама-
довнинг гуно;^ини енгиллатишга ёрдам бериши мумкин бўлган
кўпдан кўп ;^олатлар очипганидан хабардор эди. Ҳатто Зо^идий
ҳам Абдига хориждаги банкдан пул олиш учун сохта чек сзиб бе-
риб, алдаган бўлса-да, юзлаштириш чоғида ўша номардлигини
ювишга ҳаракат >(илган; «Абди Самадов ўша тунда Соли Мама-
расуловни ўдцирмоқчи эмасди. Солини жиноет усгцда қўлга олиб,
милишмга топширмоқчи эди. Лекин Соли унга ташланиб, ўддир-
моқчи бўлгани боис ўзини ҳимоя Қ1шиш учун отишга мажбур
бўлди», деб гувоҳлик берди. Пихини ёрган бу одамнинг айёрлиги-
га Абди ҳам қойип қолган. Чунки «Солини ушлаб, милицияга топ-
ширмоқчи эдим», деган гап унинг етти ухлаб тушига кирмаган,
сираям хаёлига келмаган эди. «Бундан буёғига шуна1^а, деб тур,
ука, деди Зоҳидий. Шундай деб турсанг, иншоолло қутулиб кета-
сан. Менинг сенга ёрдамим шу бўлсин...» «Бу ёрдамингиз учун
раҳмату лекии барибир ўшанда номардпик қилдингиз», деган
Абди. Зоҳ(ший кулган. «Э-э, ука, хафа бўлма, бу пул қурғур одам-
нинг жигаридаи ясалган, уни гоҳцца сўнгги нафасишда, ҳатто тук-
1^ан болангга ҳам раво кўролмайсан», дебди. Кейин у Арспонга
қараб: «Бировнинг пули бировга ҳеч қачон вафо қилманди, буни
укамиз Даврбек Му1^имхоновнинг !р{сматидан ҳам билса бўла-
ди», деган. «Бу билан у «Муқимхоновни катта ишларга мен пул
сарфлаб кўтарган эдим», демоқчи», дея изоҳлади Арслон. Сўнгра
Субут учун ғоят қизиқарпи бўлган бошқа гапни ҳам айтди. «Мен
ундан: «Унақа бўлса нега фалон пул турадиган данғншшма ҳов-
ли-жойни кўзингизни чирт юмиб, Муқимхоновга ҳадя этиб юбор-
дингиз», деб сўрадим. Шуцда у ғалати гаппарни айтди. Мен... Му-
қимхоновга сарфлаган пулларимнинг доимо бир сўми икки сўм
бўлиб қайтишига ҳаракат қилганман ва шунга эришганман ҳам.
Ҳовли-жой эса. У аввало меникимасди, бировнинг шошилинчда
арзон-гаров сотиб кетишга мажбур бўлган мулки эди. Унинг мо1-
га насиб қилмаспигини билардим... Қолаверса, мен яна шуни би-
ламанки, асл мол-мулк барибир бир кунмас бир кун ўзининг
ҳақт^ий эгасига қайтади...»
140
«У тўғри айтибди, деди кулиб Субут. Ҳовли чиндан ҳам эга-
сига қайтди». Арслон тушунмади: «Қанақа қилиб, ахир унда.
сиз яшаяпсиз-ку?» «Мен 1^арзга турибман. Агар вақти келиб кар
зни узолмасам, 1^айтариб бсришга тўғри келади». «Бекор айтиб
сю , деди Арслон. Ҳовли 1^онунан Афифа Зокированинг номида
Унинг розилигисиз ҳеч ким қайтариб ололмаиди». «Афифа йўқ
ку?» «Келади, обкеламиз. Эртами-кечми...» «Дарвоқе, баш орат
ларимиз эсингиздами?» «Ҳозир башорат ҳақида эмас, бугунги
аниқ гаплар ҳақида гаплашайлик...»
Мана, энди Субут ўйладики, Арслон айтганидек, Афнфани
ош1б келишган в а ... насиб этса, бу Абдининг оютанишида муҳим
рол ўйнаши керак. Кеиин ҳайрон бўлди. Нега у Афифадан кўра
Абдини кўпроқ ўйлаяпти? Тўғрироғи, нега Афифа унинг учуи
қанақадир иккинчи даражали одам бўлиб туюлаяпти? Ундан
кўнгли қолдими? Бунинг сабаби нима? Туиов куни Ш аҳина хо-
ним аччиқ устида айтиб кетган гапларми? «А-аҳ, дея қўл силтади
Субут. Ўша манжалақинингўзи нима-ю, гапи нима? Ш аҳина де-
ганлари пул учун одам сотиб, имону номус сотиб юрган фо-
сиқа бир махлук-да... Қўй, шу наҳс босган кимсанинг гапини
ҳам, ўзини ҳам ўйлаб ўтирма...»
Субут ўзини бошқа фикрлар билан чалғит1Ш1га ургаии. Давр-
бек Муқимхонов ҳаётидаги «кескин бурилиш» хусусвда Арслои
б1шан гапиришган гаплар(ши эслади.
- Қаранг-а, - деди ҳайрат билан Арслон. - Ёнвда ётган аёл
таррақцек қотиб, ўлиб қолган-у, бу одам яна тирик...Клгшик ўлим
ҳолатида бўлатуриб, яна тегирмондаи бутун чиққанини айтинг!
- Муқимхоновга ўхшаганлар осонликча жон бермайди, - деди
Субут. - Агар улар сал нарсага ўлаверса, ҳаёпшнг қизши крлади-
ми? Дарвоқе, сш лар уни яна тергов қилишлариншз керак эмасла»?
Бирҳовлинингўзқда аввал хотиш!, кеЙ1ш хизматкори айнан бир
Х1Шусулда ўлдирилди-ю, бу соҳиби каромат нуқул тирик қолади.
- Текш}ф1ш1ди. Газни хизматкор аёл очпш. Чамаси у ўзгаад ҳам
Муқимхоновни ҳам ўдд1фмоқчи бўлган. Сабаби ҳам аен. Муқим-
хонов ўша хизматкор аёл б|шан хушторлик қилиб юрган. Кейинги
пайтда эса ундан безор бўлиб, ишдан бўшатмок™ бўлган экан...
Иш ёпидди. Мукимхонов узоқ бир туманга «бадарға» этиб юборил-
ди. Шу билан ушшг сиёсат осмопвдап! парвози ўз ниҳоясига етди.
- Яна бнр куи оқ от миниб, ғолибона қайтиб келмасмикаи,
ишқилиб?-деди Субут.
141
- Келмайди. Энди узо^у^ашиб кетди.
Яна беихтиёр Афифани ўйлади Субут. Уни ҳам энди ўз ?^аёти-
дан, ўз хаёлидан узоқлаштириши керак эмасми? Бас, етар энди.
Оврупача айтганда, жентлменлик, романтика, мусулмончасига
>-савобталабликнинг з^ам чек-чегараси бордир... «Муҳаббат-чи?
М уҳаббатнинг ҳам ўлчами, меъёри борми? Ахир сен уни севар-
динг-ку! Севарднм эмас, ҳалиям севаман. Ўша ожиз ва ҳимоясиз
Афифани з^амон ссваман. Бугунги Афифани эса... Бугунги Афи-
фадан эса қанчалик оғир бўлмасин, воз кечишга тўғри келади.
Зсро, у йўқ. У ўзи ўша ёнғинли тунда менинг ;^аётимни тарк эт-
ган...»
Сўнгра у Зоҳидий тўғрисида ўйлаб кетди. «Бу маккор одам
;^ам э;^тимол, яна сувдан қуруқ чиқиб кетади. Терговга ҳам, суд-
га з^ам чап беради. Нима бўлганда }^ам мен бу одамнинг қийлу
қоли ^^ақида ёзишим, унда аницлаган ва тахмин этганларимни
жамлаб, бу ёвуз кимсанинг ася башарасини тасвирлашим ке-
рак...»
Кечқурун уйга 1^айтиб келгач, ёзгани ўтирди. Дастлаб, аввал
қо])алаганларини яна бир 1^р кўздан кечириб чиқци. Сўнгра Зо-
.'(идийнинг тсрговдаги маккорона ҳаракатлари ҳақида Арслон-
дан эпштган гапларни мушоз^ададан ўтказди. Нш^оят ярнм тун-
лаёэишга киришди.
«Аслида }^аммаси оддий, ҳаётдаги сингари жўн кечган эди»,
деб бошлади «Қора қаср» ёнғини тўғрисидаги энг сўнгги тафси-
лотлар баёнини Сўвут. Бошлашга бошлаб 1^ўйди-ю, сира юргиза
олмади. «Ахир ўз^м^ам шундай бўлган бўлиши мумкин», деб
неча маротаба фара:} 1^илганман-ку, дея ўйлар ва ўзининг бетак-
рор иитуиция, 10«ваи з^офиза з^ақидаги ма1^нчо191ик билан сур-
ган хаёлларидан уялганидан ўзини 1 ^ г а н и жой тополмасди.
27
Чиндан з^ам аслида }^аммаси оддий ва жиддий тарзда рўй бер-
гаиэди.
- Сизга «дело» очилган, - деаш Зоз^ндийнинг ҳуқуқий идора-
лардан бирида анчайин ю]^ори лавозинда ншловчи «емхўрла-
рилдан бири, «Қора 1^ср» воқеасндан атиги уч кун олдин хилват
манзилдаги учрашув чоғида.
- Хабарим бор. Ани1ф01( гапир!
142
- Эртага к е ч 1 ^ у н прокурор сизни қамо1^1^а олиш ҳа1(идаги
санкци51га қўл қ5^ и ш и мумкин...
- Мен сенга ани1ф01{ гапир, дедим, ;^ой тўнка, қанақа одам-
сан! «Мумкин»ми е қўл уўяю т м !
- Бу гал... Қўл қўяди. Мен «дело» билан танишиб чюуцш.
Шусиз ҳам ўзи уч марта рад этганди...
- Яна рад этсин, боши оғриб, касал бўлиб, ишга келмасин.
Иш1^илиб, қўл қўймасин! Шунинг иложини топ.
- Энди сираям иложи йўк. Лекин мен гаплашганман кўп бе-
ришмайди. Бир йил ўтирасиз, холос. «У ёқ»да ҳам шарт-шароит
таш1^аридагидан ёмон бўлмайди.
- Ўйлаб гапираяпсанми? Мен турмада ўтираманми? Мен-а?
Сенга берган шунча маблағ, шунча ҳаражат ҳавога учиб кетиб-
ди-да, демак. Қўлингдан келмас экан, айтмайсанми ваьдцда, мен
ўзим ҳал қилардим ўша прокурорингни... Изсиз йўқотиб юбор-
ган бўлардим.
- Ҳалим ака илтимос, ўзингизни босинг. Ҳозир у даврлар ўтиб
кетди. Бирини йўқотсангиз, бошкаси имзо чекади. Қолаверса,
прокурорга тажовуз қилиш - бу давлатга тажовуз қилиш, деган
маънони билдиради. Унақада масала жудаям мураккаблашиб
кетади...
- Э-э, а!у1 ўргатма менга! Жа-а, а^уганг кўпайиб кетган бўлса,
нима чора кўрипгмумкин^шуннайтГБошни қотирмасдан...
- Бир чора бор; оддий, ишончли синалган усул...
- Қочишми? Успгози аввал Мирма^у^и Саъдиевнинг ёнларига-
ми? «Мен ҳам эдим сенингдек, сен ҳам бўлибсан менингдек»,
дея миршу^б кулмайдими?
- Кулиши мумкин, албатта. Лекин вақтдан ютамиз. Оралиқ-
да <<дело»нингорқаси совийди. Бир-икки комбинаш и қилиб, асо-
сий ^ужжатларни қайтадан ясаш, айбни бош1^алар зиммасига
кўпроқ ағдариш имкони вужудга келади. Ш у орада сиз «Ўз их-
тиёрингиз билан айбингизга и1фор бўлиб» келган та^ушрингидда
ҳам 0191аниишнгизга, знгкамида «авфи умумий»га тушиб, озод
этилишингизга кафолат беришим мумкин...
Зоҳидийнинг чехраси сал очилди.
- Шунақами?.. - деб сўради. Ўйланди.
- Яна бир йўли бор, - деди Зот^идийнинг садо1^тли мулозими. -
Ф ақат бу йўл... Сал 1^алтис ва нозик. Агар... Жирканмасангиз...
- Айт, айтавер, 1^ана1^а йўл экан?
143
- С т н и «ўлди»га чиқариш. Яъни «ўл11шшгнз»ни инсцениров-
ка қилиш. Агар шундай қшшнса... Иш тез ёпилади. Хал1^ро қнди-
рув, интсрпол, деган маш-машаларга ;^ам ўрин {^олмаиди...
- Кейин «тир1шиб» келиш қийин бўлмайдими?
- Сираям. «Криминалистика хатоси» туфайли бошқа одам-
нинг жасади сизники, деб хулосаланган. Янглишгани учун бир-
икки киши жазоланади. Сизнинг ишингиз эса яна ҳам енгилроқ
кўчади. Чунки орали^уха... Сизнинг чет элга ўз ихтиёрингиз би-
лан қочмаганингиз, балким... Мафияга қарши курашганингиз
туфайли ж онш гизга қасд қилганлари <о^ижрат зтиш»га мажбур
бўлганингиз ани1у1ашиб қолади...
- Мана бу - қизиқ гап экан. Қани батафсилроқ гапир-чи!
Мулозим дастурхондаги «Чинзано» шаробидан сипқариб,
хушбўй «Гавана» сигарасидан тутатгач, илҳом ва шавқ ила ўзи-
нинг мукаммал «ҳарб-зарб режаси»ни баён зтишга киришди...
Зо^^идий режани гоҳ ^шжайиб, гоҳ жиддий тортиб, гоҳ қа^^р-
ли кўзларини номаълум бир нуқтага тиккан куйи индамай эшит-
ди. Хаслидан кўп нарсалар ўтди. Дафъатан, «Шу режа, шу
ҳақоратомуз ўйиннинг менга кераги борми?» деб обдон ўйлади.
Чиндан ;^ам қамаш адиган бўлса, қамаш ар. Зоз^идий учун «ич-
кари» ;^ам бегона жой эмас-ку... Қамоқхона бошлиғи з^ам яхши
одам. Бир пайтлар, ҳали Зоз^идий у қадар катта имкониятларга
эга бўлмаган, оддий дўкончи бўлиб юрган пайтлар бу одам ҳам
ёш эди. Ёш бўлишига қарамай қамоқхона бошлиғининг ўрин-
босари эди. Зоҳидийнинг дўконидан савдо қилибтурарди. Ўша
кезлар Зо^идий у билан яқицдан танишди. Икковлари Каттакўл
ёқасида қамоқхонага қарашли дам олиш масканида қанча-қан-
ча қўйларни сўйишиб, неча-неча «оқбелу оқбаданлар»ни қий-
ратишган. Кейин ўринбосарликдан бошлиқликка кўтарилгач
ҳам ул зот Зоҳидийнинг дастурхонидан узоқлашган эмас. Бас,
шундай экан, мабодо «ўтириш»га тўғри келадиган бўлса...
Ш арт-шароит, маданияту маишатдан ғам емаса ҳам бўлади.
Лекин...
- Қамоқхонанинг бизююг измимизга бўйсунмайдиган айрим
ўз қоида-қонунлари ҳам бор, - деганди ўша одам суҳбатлари-
нинг бирида. - Бинобарин, мен у ердаги ҳаётни юз фоиз назорат
этаяпман, деб айта олмайман...
«Ана шуниси чатоқ», деб ўйлади Зоҳидий. Унинг «ичкари»да
ҳам душманлари етарли эди. Айниқса, ўтган йил бошида юз бер-
144
ган арзимас бир во1^еа туфайли у «ичкари»дан бирмунча хаво-
тирланарэди...
Ўшанда унинг ҳузурига одми кийинган ўрта ёшлардаги бир
одам келди. Зо?^идий унинг афтини ҳам тузукроқ эслаб қол а^
олмаган. Фақат кексалигини назарда тутиб унга ўзича «қария»
деб лақаб қўйганди.
- Саломат бормисиз, Абду^^алимбои ука, - деб анчайин ҳази-
ломуз, бир қадар нописандроқ муомала қилди «қария». Кейин-
роқ, з^афсаласини пир қилиб чиқариб юборгач, Зоҳидии уни:
«Чўнтаккесарлиқдан нафаҳага чиққан текинхўрлардан биттаси
бўлса керак-да», деб ўйлади.
- Сиз сўраганингиздан бери яхшиман, - деди Зоҳидий энсаси
қотиб.
- Юрибсюми, ширкатчилик денгизида ғаввосдек сузиб, - деди
«қария» янаям безбетлик билан.
- Мақсадга кўчинг-э, акамулло, - деди Зоҳидий гапни калта
қилишучун.
-М ақсад - оддий, - деди «қария». - Сизни савоб ишга даъват
этмоқ.
- Хўш-хўш, қана1^а савоб экан, - деди Зоҳидий масхараомуз
оҳангда. - Сиз кўринишингиздан масжиддан кепган одамга ўхша-
майсиз-ку? Со*;олч:аллангиз ҳам йўқ...
- С авоб дегани... фа^^ат масжидга хайрия қилиш эмас, - деди
«қария» энди жиддий ва таҳликали оҳангда. Қолаверса, сизга
маслаҳат шуки, ҳарондан топган пулларингиздан масжидга
эҳсон қилиб овора бўлиб юрманг. Савоби тегмайди. Масжидга
ҳалол пул хайрия қилиш керак...
Зоҳидийнинг ғазаби қўзиб, чакка томирлари ўйнаб кетди.
Бир хаёли югурдакларини чақириб, улар ёрдамида бу маҳма-
дона безбетни (зеро, анчайин қурч гавдали бу касга ёлғиз ўзи-
нинг кучи етмаслиги табиий эди) уриб, тепкилаб, кўчага чиқа-
риб ташламоқчи бўлди. Ш айтонга ҳай берди: Ҳар нечук, у
«қария»нинг қайси тоифа вакили экани ҳақида олдиндан муай-
ян маълумотга эга эди. Ва эҳтимолки, бундан беш йил аввал
келганида «қария»ни бошқача иззат-икром билан қарши олган
бўларди. Сирасини айтганда, Зоҳидий ҳали оддий савдо ходи-
ми - Абдуҳалим Зоҳидов бўлиб юрган кезларда у тоифанинг ■
нисбатан оғир бўлмаган «шарт»ларини ҳам бажариб юрган.
Аммо энди замон ўзгарди. «Ичкари»нинг Зоҳидий сингари «меҳ-
145
натсиз даромад» кўрувчилар устидан зимдан юргизувчи
ронлиги бар;^ам топа бошлади. «Таш1{ари»нинг ўзида эркнн,
бехавотир турмуш кечириш учун шароит вужудга кслди. Ми-
лиция, прокуратура, хуллас, қонуний ;^укм юргизувчи таш ки-
лотлардаги керакли одамлар билан тил тошшга олсанг бас, «нар-
ё1у1агилар»нинг зуғумидан 1^р1^асанг ?(ам бўлади. Бунинг ус-
тига кейннги пайтлар умрида бир марта қамалгаи бўлса ^ам
ўзини «Қонундаги ўғри» дсб атовчи янги бир тоифа ҳам пайдо
бўлдики, улар: «Биз жиноят оламига буткул бархам берамиз,
шавкатли қонун ҳимоячилари билан ;^амкорликда», деган ош-
кора шиор остида «фаолият» кўрсатмо1(далар. Шуиа1(алардан
биттаси бор, Абдусоли Мамарасулов деган. Зо;(идий билан
олди-берди қилиб туради. Пихини ёрган бола. Прокуратура тср-
говчисининг синглисига уйланган. Ҳеч ким муш угиня «пипгп»
дея олмайди. Дарвоқе бояги режани мабодо амалга оширишга
тўғри келса, уни ишлатиш мумкии.
Хуллас, Зохидий «ичкари»да азоб чосаёттанларга ёроам жам-
ғармаси учун пул талаб қилиб кслган «гария>»ни урмав-сўкмай,
хатто-бир^оғизо^ақорат >(ам ғ^ишк^ай^, {Ш^яғгда маданий^тарэда
ҳайдаб чиқариб юборди.
- Акамулло, хафа бўлмайсиз, - деди у ош кора масхара вршнб,
Сизнинг «жамғармангиз»га бир мири бера олмайман. Ахир
ўзингиз тушунинг: қайси бир жамғармага б ^ а й ? Ҳали
қўллаш, ҳали санъатни, ;^али маданиятни, ;^али спорпш |дгвват-
лаш жамғармаси, деб келишади. Энди бир ками... 1шо1у1аги
ж1юоятчиларни қўллаш қолувди... Мен 1{онунга сўэсиз бўйсунув-
чи одамман. Мар;^амат <окамғармангиз»ни 1^онун бўйича рўйхат-
дан ўтказиб, расмий идоралар рухсати билан «Илтимоснома»
ёзиб келинг, банкдаги пулдан қонуннй ^дшибўтказиб берай...
Қария жа}(ли чш^^анини сезднрмадн. Аксинча кудци. З о ;^ -
дийга раҳми келгандай кулди.
- Майли, нима ҳам дердим. Зоримиз бор-у, зўримиз йўқ...
Ҳозирча, - деди у ўрнидан туриб, этагини 1^о1(ар экан. - Лекин...
Сиз хато қилаяпсиз. Бизнииг қавм им ю га тегишли ҳалол ;^а1(ни
беришингиз керак эди. Акс ҳолда бир кунмас-бир кун уни ситиб
олишади.
«Қария» чамаси «Бўғзингдан ситиб олишадн», д е м о 1 ^ эди.
Чала қилиб айтди. Зоҳилий бунга эътибор қилиб ўтирмади. Яна
масхаралади.
146
-Ҳ о зи р ч а «Зўрингиз йў1^ экан, зўрннгнз бўлганда, келарсиз,
отам», - дсди-
-У н д а кеч бўлади-да,-деди «1^рия» кулиб. Ўшанда снзнинг
эорингнз, о;^-нолангизга ҳеч кнм 1^лоқ солмайди-да!
- Бўпти, ана ўшанда кўравсрамиз, - деди Зоҳидий. «Қария»
яна ўжарпик, ма;^мадоналнкни давом этгиравергач, Зоҳидийнинг
имоси ила уни тапп^рига ул01^ри1цди.
«Сенинг онангни кўрсатаман, ;^алн», деди «1{ария» кетатуриб.
Зо;(ИДий илгари ҳам онадан сўкинишларни кўп эшитган. Биноба-
рин, у 1{адар аҳамият бермайдиган бўлиб қолган. Бнроқ шу гал-
гиснни у ҳазм 191лолмади.
- Айтларннг, уйиданми, 1^нцданм и гиёҳванд модда топиб,
уч-тўрт йилга кеснб юбориш син,-дея амр этдн у гумашталари-
га. Орадан бир ҳафта ўтгач, «қария»нинг «Гиёҳванд моддалар-
ни са191аш билан пдуғуллангани боис» ҳибсга олинганини эшит-
ди. «У С 1^ги (^авмларига сўзлаб берсин, менинг куч-қудратим
ҳа1^ида», дея яниб 1^ўйди, ўзича...
Мана бугун орадан шунча ва!^ ўтиб, «Чиндан ҳам ўшанда
хато 1рц1ган эканман», дея ўйлади, кутилмаганда -Зоҳ^ишн. «Ахир
эҳтиёткор эдим-ку? Ҳар бир нарсани, ҳар битта мапда-чуйдани
ҳам ҳисобга олиб юрардим-ку? Ҳеч 1^чон янглиш.масдим-ку?..»
Кейин кўнглига келган оний қўрқув ҳиссш^и. беҳуда афсус
надоматни енгиш учун ҳуқуҳшунос гумаштаси айтган «режа»
устцоа кўпроқ бош ҳотнришга кирншди.
«Йўц. Осонликча таслим бўлиш ярашмайди менга. Ш арман-
далик - бу. Нима эмиш: «Абдуҳалим Зоҳидий жаноблари мил-
лион-мишгаон пули бўлатуриб, прокуратурага ўз оёғи билан
кириб келибди, ҳурбонликка сўйиладиган 1{ўчқор мисоли...»
Йўқ, буюхцлси кетмайди, ҳочиш керак. «Қочмоқ ҳам бир ҳунар»,
демишлар машойихлар. Лекин 1^очганда ҳам чиройли қочиш ке-
рак. Мирмаҳди Саъдиев т н га р и шшдир-пис цюшб, ими-жнмида
эмас. Ш ов-шувли 1^очиш керак...»
Ш у тобда Абдуҳалим Зоҳндий жаноблари лоп этиб, ўзиш1 анча
йиллардан бери ўйлантириб келадиган бир муаммо, ани1фоғи,
ўзиш1нгтепбаваш. 1^ўп1р кўнглндаги азалий орзуси ҳа1^1да ўйлаб
кетдн. Бу шон-шуҳрат орзуси, буюклик иштиёҳи эди. Одатда
«Кун кўрмаган кун кўрса, кундуз куни чироқ ёҳиб ўтиради», де-
ганларцос1с, йўҳсиддан ч и ҳ |^ баъзи бойлар ҳарчанд мол-давла-
ти кўпаймаснн, кўзиш!, ани1фОғи, кўнглини тўйдира олмайди.
147
Қўша-қўша иморат 10риб, машина усгига машина, хотин устига
хотин олиб, ўйнаш устига ўйнаш тутади. Кейин ҳокимият сари юриш
бошлайди. Депутатликка давлат цдорасидаги юқори мансабларга
иштшади. Бунинг учун пулни аямайди. Буларнинг ҳаммаси бир мақ-
садга - ном чш^ариш, шузфат қозонишга қаратилган бўлади. Хул-
лас, таги паст нокаснинг аксарияти пули кўпайгач, шуҳрат кстидан
•Огвади. Зоҳидий эса... Зо^^идий жаноблари бопп^чаро!^ эди. У эси-
Ш1 таниган кундан бошлабоҳ, машҳур бўлшп исгаги билан ёниб
юрар эди. Ўрта мактабнингеттннчисинфини битирибоқ, дўкончи-
лик қилган Абдуҳалимбой уззу-кун пештахта ортида ўтириб, ши-
рин хаёлларга берилар эди. Ўша ширин хаёллар қанотвда у... Уруш-
да қах^ммошшк кўрсатиб, халок бўлиш, ёки шашка бўйича жаҳон
чемпионлигига эришиш, ҳатто, иложи бўлса, фазога учиш хусуси-
да ўйлар ва бу ҳақца одамларнинг, айниқса, 19шшоқаошларининг
;^айрат ва ;^овлшшш билан гапиришларини кўз олдиги кслтирар
эди. Кейинроқ у шон-шу)узат 1^озониш учун одамга ноёб исгеъдод
ёки худо берган бир фавқулодда .хусусиятзарур бўлшпини тушуниб
етди. Бироқ тан олишни истамади. «Ҳеч 191си йўқ, ҳамма нарса
*аби.„ шон-шуҳратни ҳам сотиб олиш мумкин», деди ўжарлик би-
лан. Орадан йиллар ўтаб, пули беҳисобу бешумора кўпайгач ҳам,
афсуски, ҳарчацц уринмасин, эл аро машҳур бўла олмади. Сабаби,
ширкатчилик ;^аракати бошланган йилларда унга ўхшаган ча^д^он-
лар кўп эди. Бири 1^ўйиб, бири олиб, пешқадамликни Зоҳвдийга бе-
ришмасди. Уларнинг миқёси кенгро1шиди-ей. Ҳар қалай ўшалар
спортга, маданияту санъатга ^^омюшикни зиммаларига олиб, маш-
ҳур бўлиб кетшцди. Давлат вдоралари ҳам, аҳош! ҳам буни эъти-
роф этишарди. Зоҳидий эса салгина қурумсоқлик қилгани боис
ҳомийлар сафиоан жой ололмай қодди.
Хуллас, Зоҳидий ҳарчанд уринмасин, мамлакат миқёсвда та-
нилиш, кимсан «Абдуҳалимбой, лоа1^ал Абдуҳалимбойвачча»,
дея ном қозонишнинг уддасвдан чика олмади. Бир неча заводла-
ри, дўкон ва ошхоналари, сартарошхона-ю, х.аммомлари бўли-
шига ]^арамай, хамон шунчаки, Абдуҳалим Зо^^идийлш-ича қол-
ди. На қўша-қўша ҳовлвдар, на «Мерседес» ва «Жипп»лар, на
девқомат тан соқчвдар-у, профессор унвовди шахсий дўхтир-у,
собиқ прокурордан чш ^ан хусусий адвокатларга эгалик унинг
шон-шузфатини таъмивдай олмади. Алам қвдадиган жиҳати
шунда эдики, унинг ҳамма нарсаси бор. Ф ақат бир нарсаси, эл
аро шрцзати йўқ эди, холос. «Ш уҳрат 1^озонишимга рақобатчи-
148
ларим йўл бермаяпти», деб ўйлаб, улардан бир нечасини йўлдан
олиб ;^ам ташлади. Лскин нафи бўлмади. Зоҳидий ношшвофли-
гича қолди. Бунга монелик қилувчи яна бир сабаб - Зоз^цдийнинг
мумсиклиги эди. Ўз фаолиятини оддий дўкончиликдан бошла-
ган, асосий сарм ояаш и гугурт, туз, совун каби кундалик э;^тиёж
моллари устига нарх 1^ўйиб сотиб, чақалаб тўплагани боис Абду-
^^алимбой табиатан очкўз, хасис эди. Ўшанда нафаҳадаги ўғри -
«қария»га у жонига теккан жамғармалар ^а1^1да ёлғон гапир-
ганди. Аслида у маданият, спорт ва бош1^а соҳаларга бир сўм
;^ам хайрия қилмасди. Амалдор қавмидан орттирган у кахон и -
Даврбек Му1^мхонов, ҳуқуқ идораларига «суқиб» қўйган гу-
машталарига килган ҳаражатларини ҳам у мудом ортиғи, яъни
фойдаси билан 1^айтариб олишга }^аракат қиларди. Яъни, бу Зо-
ҳидий дсганлари тўғри тадбиркорлиги-ю, б<эз устига, қўштирноқ
ичидаги «тадбиркорлиги» орқали топган пулига 1{аноат қилмас-
дан, мансаб «сотиб олиш» савдосида ҳам ғоят устамонлик ила
жаллоблик, маданий қилиб айтганда, «воситачилик» билан шу-
ғулланарди. Хуллас, қўл урган ҳар бир ишдан фойда кўришга
одатланган, кўрган даромадни эса етти жойидан туфлаб тугар
эди. «Пулни асраб-авайлаб ишлатмоқ, яъни ҳурмат қилмоқ дар-
кор», деб фалсафа сўқар эди у шогирдлари, фарзандлари давра-
сида. - Ана шунда пул ҳам сизни ;(урмат қилади...»
Зоҳидий фақат бир нарсага - аёллар билан айш-ишратта пулни
аямасди... «Агар мен ўз фаолиятимда бирон-бир хатога йўл «^яди-
ган бўлсам, у шубҳасиз, аёллар билан боғлиқ хато бўлади», деб
қўярди баъзида ўзига-ўзи. Айни пайтда мудом чиройли аёл учун
ўзгаш тондан ташлахш^ тай ф эди. Эҳтимол, айнан шу боисдан ҳам
у ҳаётда ғоят жцданй муаммо - қамалиш хавфи вужудга келган
айни да191қаларда }^ам«мо;^итабон Афифахон» билан бўлажак «ви-
сол оқшоми»ни бекор юшмади. «У билан яхшилаб «сут^бат» қур-
гач, жуфтакни ростлаймиз», дсди у. Бўлажак висол ва қочиш билан
боғлиқ ҳар томонлама пухта «режа»ни эса шахсан ўзи ишлаб чиқ-
ди. Бу режа боя, >цто^қшунос айтган режалардан фар^уш ўлароқ,
Зоз^идийнинг саргузаштсеварлик ва шон-шуҳр>ат бобидаги хаёлла-
рини хам рўёбга чиқариши керак эди. Зоҳидий режасининг заиф
жиҳати - унинг «қлигини» аел билан топиб олиниши эди. Аммо у
«.майли, бу овоза тсз тарқалишига срдам беради», дсб ўйлади. Кей-
»шроқ - унинг тирик экани маълум бўлгач, ортиқча гап-сўзлар ўз-
ўзидан босилиб кетади. Ҳозирча эса воқеа қизиқ бўлиши зарур.
149
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
@BOOKS_KITOB QORA QASR ASIRASI 2-KITOB
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search