172 ภาพประกอบที่ 107 กล้ามเนื้อไหล่และต้นแขน. ที่มา : เสน่ห์ ธนารัตน์สฤษดิ์. (2525). โครงกระดูกร่างกายมนุษย์. กรุงเทพฯ: บูรพาศิลป์การพิมพ์
173 ภาพประกอบที่ 108 กล้ามเนื้อแขน. ที่มา : อติยศ สรรคบุรานุรักษ์. (2564).
174 กล้ำมเนื้อส่วนปลำยแขน 1. Brachioradialis เป็นกล้ามเนื้อด้านนอกของปลายแขน มีจุดเกาะต้นที่ตอนล่างของ กระดูกแขน ไปเกาะที่ด้านนอกของกระดูกปลายแขนท่อนนอก (Radius) ทำหน้าที่งอ ปลายแขน 2. Flexor carpi radialis เป็นกล้ามเนื้อที่อยู่ด้านหน้าของปลายแขน มีจุดเกาะที่กระดูก ต้นแขนแล้วมาเกาะที่กระดูกฝ่ามือชิ้นที่ 2 และ 3 ทำหน้าที่งอข้อมือและกางมือ 3. Palmaris longus เป็นกล้ามเนื้อที่อยู่ทางด้านหน้าของแขน จุดเกาะต้นเริ่มจาก กระดูกต้นแขนไปยังกระดูกปลายแขน แล้วกลายเป็นเอ็น (Tendon) ไปเกาะที่ฝ่ามือทำหน้าที่งอ ข้อมือ 4. Flexor carpi ulnaris เป็นกล้ามเนื้อที่อยู่ทางด้านหลังของกระดูกปลายแขนท่อนใน (Ulna) ผ่านมาที่ข้อมือ ทำหน้าที่งอข้อมือ 5. Extensor carpi radialis longus เป็นกล้ามเนื้อที่มีจุดเกาะต้นจากกระดูกต้นแขน แล้วไป กาะที่กระดูกฝ่ามือทางด้านหลัง ทำหน้าที่กางและเหยียดข้อมือ 6. Extensor digitorum เป็นกล้ามเนื้อที่มีจุดเกาะต้นจากกระดูกต้นแขน และมีปลาย เป็นเอ็น 4 อัน ไปเกาะยังกระดูกนิ้วมือทั้ง 4 นิ้ว ทำหน้าที่เหยียดนิ้วมือและข้อมือ ภาพประกอบที่ 109 กล้ามเนื้อบริเวณปลายแขน ที่มา: สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539 ). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ. กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์.
175 ภาพประกอบที่ 110 กล้ามเนื้อบริเวณปลายแขนและมือ ที่มา: สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539 ). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ. กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์. กล้ำมเนื้อส่วนมือและนิ้ว กล้ามเนื้อส่วนมือและนิ้วมือ เป็นกล้ามเนื้อขนาดเล็กและสั้น ส่วนมากจะเป็นเอ็นของ กล้ามเนื้อซึ่งติดต่อมาจากแขนท่อนล่าง ทำหน้าที่ช่วยในการงอและเหยียดมือและข้อมือรวมทั้งช่วยให้ นิ้วหัวแม่มือสามารถเคลื่อนไปแตะนิ้วอื่น ๆ ได้จึงเรียกว่า Opposition กล้ามเนื้อในกลุ่มนี้ที่สำคัญ ได้แก่ 1. Thenar eminence เป็นกล้ามเนื้อหัวแม่มือเกาะที่ฝ่ามือ โดยเฉพาะที่ได้ฐานหัวแม่มือ จะเห็นเป็นเนินชัดเจน ทำหน้าที่งอนิ้วหัวแม่มือ 2. Hypothenar eminence เป็นกล้ามเนื้อที่อยู่ใต้นิ้วก้อย มีรอยนูนเด่นชัด ทำหน้าที่งอ นิ้วก้อย 3. Dorsal interosseus เป็นกล้ามเนื้อที่กระดูกฝ่ามือชิ้นที่ 1 และ 2 ผ่านมาเกาะที่นิ้วชี้ ทำหน้าที่กางนิ้วชี้และหมุนหัวแม่มือ 4. Abductor pollicis เกาะอยู่ที่ฐานของนิ้วหัวแม่มือ ทำหน้าที่งอนิ้วหัวแม่มือ
176 ภาพประกอบที่ 111 กล้ามเนื้อส่วนมือ ที่มา: สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539 ). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ. กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์.
177 ภาพประกอบที่ 112 โครงสร้างกล้ามเนื้อส่วนมือ ที่มา: สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539 ). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ. กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์.
178 วิธีกำรวำดภำพกล้ำมเนื้อส่วนหัวไหล่และแขน ภาพประกอบที่ 113 ขั้นตอนการวาดกล้ามเนื้อส่วนหัวไหล่และแขน. ที่มา : อติยศ สรรคบุรานุรักษ์. (2564).
179 ภาพประกอบที่ 114 กล้ามเนื้อไหล่ ที่มา: วิภาวี บริบูรณ์. (2557). กายวิภาคส าหรับนักวาด Anatomy Drawing. กรุงเทพฯ: ไทย ควอลิตี้บุคส์.
180 วิธีกำรฝึกวำดกล้ำมเนื้อมือด้ำนหลัง ภาพประกอบที่ 115 ขั้นตอนการวาดกล้ามเนื้อมือด้านหน้า ที่มา: อติยศ สรรคบุรานุรักษ์, (2564).
181 วิธีกำรฝึกวำดกล้ำมเนื้อมือด้ำนฝ่ำมือ ภาพประกอบที่ 116 ขั้นตอนการวาดกล้ามเนื้อมือด้านฝ่ามือ ที่มา: อติยศ สรรคบุรานุรักษ์. (2564).
182 ค ำถำมท้ำยบท 1. จงอธิบำยระบบกล้ำมเนื้อส่วนหัวไหล่และแขนให้ถูกต้อง 2. ปฏิบัติกำรวำดภำพกล้ำมเนื้อบริเวณส่วนหัวไหล่และแขน
บทที่ 10 กล้ำมเนื้อขำ (Leg Muscles)
184 แผนกำรสอนครั้งที่ 16 หัวข้อ กล้ามเนื้อขาและเท้า ผู้สอน อาจารย์ ดร. อติยศ สรรคบุรานุรักษ์ เวลำ 4 ชั่วโมง วัตถุประสงค์ ครั้งที่ 16 1. เพื่อให้นิสิตมีความเข้าใจเกี่ยวกับกล้ามเนื้อขาและเท้า 2. เพื่อให้นิสิตสามารถฝึกปฏิบัติการวาดภาพกล้ามเนื้อขาและเท้าได้อย่างถูกต้องตามหลักกายวิภาค เนื้อหำ ครั้งที่ 16 1. กล้ามเนื้อขาและเท้า 2. อธิบายและสาธิตการวาดกล้ามเนื้อขาและเท้า กำรจัดประสบกำรณ์กำรเรียนรู้ ครั้งที่ 16 1. การสอนบรรยายเนื้อหาและสาธิต 60 นาที 2. การฝึกปฏิบัติ 120 นาที 3. วิจารณ์ผลงาน 20 นาที 4. ถามตอบข้อสงสัย 40 นาที สื่อกำรสอน ครั้งที่ 16 1. เอกสารประกอบการบรรยาย/คำสอน (Lecture Note) เอกสารประกอบการสอน กายวิภาคและภาพคน (ANATOMY AND HUMAN DRAWING ) 2. หนังสือ ตำรา เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวข้อง 3. มัลติมีเดีย : ภาพนิ่ง วีดิทัศน์(Picture/Video) 4. อินเทอร์เน็ต/เว็บไซต์(Internet/Website) กำรประเมินผล ครั้งที่ 16 1. การสังเกตพฤติกรรมของผู้เรียน 2. ประเมินผลจากกิจกรรมในชั้นเรียน 3. ประเมินผลจากการนำเสนอผลงานและร่วมอภิปรายในชั้นเรียน 4. ประเมินจากแบบฝึกหัด/คำถามท้ายบท
185 หนังสืออ้ำงอิง เคน แอชเวลล์. (2021). แผนที่ร่างกายมนุษย์[the human body atlas]. (พญ.น้ำทิพย์ พันธุ์อนุกูล, ผู้แปล). กรุงเทพฯ: แอร์โรว์ มัลติมีเดีย. จินตนา เวชสวัสดิ์. (2548). กายวิภาคศาสตร์ [Essencial Atlas of Anatomy]. กรุงเทพฯ: สุวีริยาสาส์น. ธวัชชานนท์ สิปปภากุล. (2548). การยศาสตร์และกายวิภาคเชิงกล (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: วาดศิลป์. พารามอน. (2564). กายวิภาคศาสตร์และสรีระวิทยา ฉบับปรับปรุง. (ภุชงค์ เดชอาคม, ผู้แปล) กรุงเทพฯ: นานมีบุ๊คส์พับลิเคชั่น. มิเชล ลอริเชลลา. (2563). กายวิภาคอาทิสต์ [Morpho Anatomy for Artist]. (อรดา ลีลานุช, ผู้แปล). กรุงเทพฯ: ไอดี ออล ดิจิตอลพริ้นท์. ______. (2565). กายวิภาค: การวาดร่างกายมนุษย์ [Morpho Anatomy for Artist Simplified Form]. (อรดา ลีลานุช, ผู้แปล). กรุงเทพฯ: มติชน. วัชรพงศ์ หงส์สุวรรณ. (2556). วาดเส้นแรเงา Anatomy & Figure Drawing (ฉบับปรับปรุงใหม่) (พิมพ์ครั้งที่ 6). กรุงเทพฯ : วาดศิลป์. วิภาวี บริบูรณ์. (2557). กายวิภาคส าหรับนักวาด Anatomy Drawing (พิมพ์ครั้งที่ 1). กรุงเทพฯ: ไทย ควอ ลิตี้บุคส์. สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539 ). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ (พิมพ์ครั้งที่ 1). กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์. เสน่ห์ ธนารัตน์สฤษดิ์. (2525). โครงกระดูกร่างกายมนุษย์. กรุงเทพฯ: บูรพาศิลป์การพิมพ์ _______. (2541 ). วาดภาพคนและกายวิภาค Drawing & Anatomy. กรุงเทพฯ: เฉลิมชัยการพิมพ์. Ambrus, V. (2006). How to Draw the Human Figure. United State: New Line Books. Peck, S. R. (1951). Atlas of Human Anatomy for the Artist. NY: Oxford University Press, Inc. Sadler, T. W. (2009). Langman's Medical Embryology. United State: Lippincott Williams & Wilkins. Sun Tao, Y. N. (2005). Deconstruction of the Human Body: the Art of Human Anatomy (Modeling Basic Textbook Series of Central Academy of Fine Art) (Chinese Edition). Beijing: People's Fine Arts Publishing House. Taber, C. W., & Venes, D. (2005). Taber's cyclopedic medical dictionary. Philadelphia: F.A. Davis.
186 บทที่ 10 กล้ำมเนื้อขำ กล้ำมเนื้อส่วนสะโพกและขำ (Muscle of the lower limb) กล้ามเนื้อขาประกอบด้วยกล้ามเนื้อโครงร่างทั้งหมดตั้งแต่สะโพกลง ไปจนถึงเท้า ในทางกายวิภาค ศาสตร์มนุษย์ ขาเป็นส่วนหนึ่งของรยางค์ล่าง ที่อยู่ระหว่างเข่าและข้อเท้า (ส่วนที่อยู่เหนือขึ้นไปจนถึงสะโพก จะเรียกว่า ต้นขา) กล้ำมเนื้อส่วนสะโพกรวมถึงก้นกบ มีกล้ามเนื้อที่สําคัญ ดังนี้ 1. Gluteus maximus เป็นกล้ามเนื้อที่ใหญ่และหนาที่สุดของส่วน สะโพก แผ่หุ้ม Ischial tuberosity มีจุดเกาะที่ Ilium และ Sacrum ของกระดูกเชิงกราน และไปเกาะที่ด้านข้างของกระดูกต้นขา ทําหน้าที่เหยียดและกางต้นขา หมุนต้นขาไปทางด้าน ข้าง และยังทําหน้าที่กลับกัน คือยึดตัวให้ตั้งตรงบนส่วน ขา 2. Gluteus medius อยู่ใต้กล้ามเนื้อ Gluteus maximus เกาะจากกระดูก lium ไปที่ Greater trochanter ของกระดูกต้นขา ทําหน้าที่กางต้นขาและหมุนขาเข้าด้านใน 3. Gluteus minimus เป็นกล้ามเนื้อที่อยู่ใต้ Gluteus medias เกาะจากกระดูก lium ไปยัง Trochanter ของกระดูกต้นขา ทําหน้าที่กางต้นขา 4. Tensor fasciae latae เป็นกล้ามเนื้อทางด้านข้างของสะโพก มีจุดเกาะต้นอยู่ที่ส่วนหน้าของ liac crest ทําหน้าที่กางและหมุนขาเข้าด้านใน กล้ำมเนื้อส่วนโคนขำ แบ่งออกเป็น 3 กลุ่มตามตําแหน่งหน้าที่ และประสาทที่มาเลี้ยง ด้านหลังของต้นขาเรียกว่า Flexor Surface เป็นที่อยู่ของกล้ามเนื้อ กลุ่มเอ็นหลังต้นขาด้านล่าง กล้ามเนื้อต้นขาอีกกลุ่มหนึ่ง คือ กล้ามเนื้อกลุ่ม ดึงรั้ง และยังมีกล้ามเนื้อที่อยู่ทางด้านหน้าของต้นขาอีกกลุ่มเรียกว่า กล้ามเนื้อกลุ่มด้านหน้า กลุ่มเอ็นหลังต้นขาด้านล่าง (Hamstring group) เป็นกล้ามเนื้อ ด้านหลังของต้นขา ประกอบด้วย 1. Semitendinosus เกาะจากกระดูก Ischium ไปยังด้านในของกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ (Tibia) ทําหน้าที่เหยียดต้นขาและงอเข่า 2. Semimembranosus เกาะจากกระดูก Ischium ไปยังด้านในของกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ ทําหน้าที่เช่นเดียวกันกับ Semitendinosus 3. Biceps femeris เกาะจากกระดูก Ischium และกระดูกต้นขา ไปยังส่วนหัวของกระดูกปลายขา ท่อนเล็ก (Fibula) ทําหน้าที่เหยียดต้นขาและงอเข่า
187 กลุ่มด้านหน้าของต้นขา (Anterior group) เป็นกล้ามเนื้อกลุ่มที่ทําหน้าที่เกี่ยวกับการเหยียดและงอ ขามีดังนี้ 1. Rectus femoris Rectus femoris เป็นกล้ามเนื้อชินใหญ่อยู่ทางด้านหน้าของโคนขา เกาะจาก กระดก llium ไปยังกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ ทําหน้าที่เหยียดปลายขาและงอต้นขา 2. Vastus lateralis เกาะจากกระดูกต้นขาไปยังกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ ทําหน้าที่เหยียดปลายขา 3. Vastus medialis เกาะจากกระดูกต้นขาไปยังกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ ทําหน้าที่เหยียดปลายขา 4. Satorius มีลักษณะยาวแบนพาดเฉียงบนโคนขา เกาะจากด้านหน้าบนของ liac spine ไปยังส่วนบนของกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ ทําหน้าที่งอต้นขาและปลายขา กลุ่มที่ดึงรั้ง (Adductor group) ทําหน้าที่หมุนต้นขางอปลายขาและหมุนต้นขาออกด้านนอกมีดังนี้ 1. Adductor magnus 2. Adductor brevis 3. Adductor longus 4. Gracilis 5. Obturator extemus 6. Pectineus กล้ำมเนื้อส่วนปลำยขำ แบ่งออกเป็น 3 กลุ่ม ดังนี้ 1. กลุ่มด้านหน้าของปลายขา (Anterior compartment) เป็นกลุ่มกล้ามเนื้อที่อยู่ทาง ปลายขา เกาะจากส่วนบนของกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ และกระดูกปลายขาท่อนเล็กไปที่ข้อเท้าและนิ้วเท้า ทําหน้าที่ร่วมกันงอหลังเท้าเหยียดนิ้วเท้า และหันฝ่าเท้าเข้าทางด้านใน มีดังนี้ Tibialis anterior Extensor digitorum longus Peroneus longus Peroneus longus Extensor hallucis longus 2. กลุ่มด้านข้างของปลายขา (Lateral compartment) เป็นกลุ่มกล้ามเนื้อที่อยู่ทางด้าน ข้างของปลายขา มีดังนี้ Peroneus longus ทําหน้าที่ดึงเท้าออกด้านนอก Peroneus brevis ทําหน้าที่งอฝ่าเท้าและดึงเท้าออกด้านนอก 3. กลุ่มด้านหลังของปลายขา (Posterior compartment) ประกอบด้วย Gastrochemius เป็นกล้ามเนื้อน่อง ทําหน้าที่งอฝ่าเท้าและปลายขา เช่น ในขณะที่เดิน วิ่ง และอื่นๆ Pantalis เป็นกล้ามเนื้อชิ้นเล็กเรียว ยาวประมาณ 10 เซนติเมตร อยู่ระหว่าง Gastrocnemius กับ Soleus
188 Soleus เป็นกล้ามเนื้อใหญ่ รูปร่างคล้ายปลา อยู่ใน Gastrocnemius ทําหน้าที่งอ ฝ่าเท้า Popliteus เป็นกล้ามเนื้อสั้น ๆ อยู่ตรงข้อพับ ทําหน้าที่หมุนต้นขาออกด้านข้าง Flexor hallucis longus ทําหน้าที่งอหัวนิ้วแม่เท้าในขณะเดิน Flexor digitorum longus ทําหน้าที่งอข้อนิ้วเท้าทั้ง 4 ในขณะเดินยกเว้นนิ้วหัวแม่เท้า Tibialis posterior เป็นกล้ามเนื้อที่อยู่ในลึกสุด ทําหน้าที่งอฝ่าเท้า ภาพประกอบที่ 117 กล้ามเนื้อขา ที่มา: วิภาวี บริบูรณ์. (2557). กายวิภาคส าหรับนักวาด Anatomy Drawing. กรุงเทพฯ: ไทย ควอลิตี้บุคส์.
189 กล้ำมเนื้อส่วนสะโพกและก้นกบ Gluteus maximus เป็นกล้ามเนื้อมัดใหญ่ และหน้าที่สุดของส่วนสะโพก มีจุดเกาะที่ Ilium และ Sacrum ของกระดูกเชิงกราน แล้วไปเกาะยังกระดูกต้นขา ทำหน้าที่เหยียดขา กางต้นขา หมุนต้นขา ไปทางด้านข้าง Tensor fasciae latae เป็นกล้ามเนื้อทางด้านข้างของสะโพก เกาะอยู่ที่ส่วนหน้าของกระดูกเชิงกราน ทำหน้าที่กางและหมุนขาเข้าด้านใน กล้ำมเนื้อส่วนโคนขำ กล้ามเนื้อส่วนนี้แบ่งออกเป็น 3 กลุ่ม ด้านหลังของต้นขา เรียกว่า Flexor surface กล้ามเนื้อกลุ่มเอ็นหลังต้นขาด้านล่าง เรียกว่า Hamstring group กล้ามเนื้อกลุ่มดึงข้อ เรียกว่า Adductor group
190 ภาพประกอบที่ 118 กล้ามเนื้อสะโพกและกล้ามเนื้อโคนขา ที่มา: เสน่ห์ ธนารัตน์สฤษดิ์. (2541). วาดภาพคนและกายวิภาค Drawing & Anatomy. กรุงเทพฯ: เฉลิมชัยการพิมพ์. กล้ำมเนื้อกลุ่มด้ำนหน้ำของต้นขำ Biceps femorisเป็นกล้ามเนื้อในกล้ามเนื้อกลุ่มเอ็นหลังต้นขาด้านล่าง จุดเกาะเริ่มจาก กระดูก Ischium และกระดูกต้นขาไปยังส่วนหัวของกระดูกปลายขาท่อนเล็ก (Fibula) ทำหน้าที่ เหยียดต้นขาและงอเข่า Rectus femoris เป็นกล้ามเนื้อมัดใหญ่อยู่ทางด้านหน้าของต้นขา จุดเกาะเริ่มจากกระดูก llium ไปยังกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ (Tibia) ทำหน้าที่งอต้นขาและเหยียดปลายขา
191 Satorius เป็นกล้ามเนื้อในกลุ่มด้านหน้าของต้นขา มีลักษณะยาวแบนพาดเฉียงบนโคนขา จุดเกาะเริ่มจาก Iliac spine ไปยังส่วนบนของกระดูกปลายขาท่อนใหญ่ (Tibia) ทำหน้าที่งอต้นขา และปลายขา ภาพประกอบที่ 119 กล้ามเนื้อต้นขา (ด้านหน้า) ที่มา: เสน่ห์ ธนารัตน์สฤษดิ์. (2541). วาดภาพคนและกายวิภาค Drawing & Anatomy. กรุงเทพฯ: เฉลิมชัยการพิมพ์.
192 ภาพประกอบที่ 120 กล้ามเนื้อขาด้านหลัง ที่มา: วิภาวี บริบูรณ์. (2557). กายวิภาคส าหรับนักวาด Anatomy Drawing. กรุงเทพฯ: ไทย ควอลิตี้บุคส์.
193 กล้ำมเนื้อส่วนปลำยขำ กล้ามเนื้อส่วนปลายขาแบ่งออกเป็น 3 กลุ่ม คือ กลุ่มด้านหน้าของปลายขา(Anterior compartment) กลุ่มด้านข้างของปลายขา (Lateral compartment) และกลุ่มด้านหลังของ ปลายขา (Posterior compartment) กล้ามเนื้อส่วนปลายขาที่สำคัญ ได้แก่ Tibialis anticus เป็นกล้ามเนื้อในกลุ่มด้านหน้าของปลายขา เกาะจากด้านข้างของกระดูก ปลายขาท่อนใหญ่ (Tibia) และจากผังผืด ซึ่งยึดระหว่างกระดูกปลายขาท่อนใหญ่และท่อนเล็ก และ เกาะที่กระดูกฝ่าเท้าทำหน้าที่กระดกข้อเท้า และบิดข้อเท้าเข้าด้านใน Gastrocnemius เป็นกล้ามเนื้อในกลุ่มด้านหลังของปลายขา เป็นกล้ามเนื้อน่องเกาะจาก ส่วนปลายของกระดูกต้นขาทั้งสองด้าน ส่วนปลายกลายเป็นเอ็นเกาะที่กระดูกส้นเท้า (Achillis tendon) ทำหน้าที่งอหลังเท้า เหยียดนิ้วเท้า ถีบฝ่าเท้าลงและช่วยงอเข่าด้วย Soleus เป็นกล้ามเนื้อใหญ่ รูปร่างคล้ายปลาอยู่ใน Gastrocnemius ทำหน้าที่งอฝ่าเท้า ภาพประกอบที่ 121 กล้ามเนื้อส่วนปลายขา ที่มา: สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539 ). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ. กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์.
194 ภาพประกอบที่ 122 กล้ามเนื้อส่วนปลายขา ที่มา: สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ. กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์.
195 ภาพประกอบที่ 123 กล้ามเนื้อต้นขาและปลายขาด้านหน้า ที่มา: สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ. กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์.
196 ภาพประกอบที่ 124 กล้ามเนื้อต้นขาและปลายขาด้านหลัง ที่มา: สมคิด อินท์นุพัฒน์. (2539). กายวิภาค (Anatomy) ส าหรับผู้ศึกษาศิลปะ. กรุงเทพฯ: โอ.เอส. พริ้นติ้ง เฮ้าส์.
197 กล้ำมเนื้อส่วนเท้ำ เป็นกล้ามเนื้อที่เกาะคล้ายบริเวณมีข้อมือแตกต่างกันตรงที่เป็นกล้ามเนื้อที่ควบคุมส้นเท้า ระหว่างการเดิน กล้ามเนื้อส่วนเท้าที่สำคัญ มีดังนี้ Flexor hallucis longus เกาะจากด้านหลังของกระดูกช่วงล่าง ส่วนปลายเป็นเอ็นเกาะที่ กระดูกหัวแม่เท้า ท่อนปลายทำหน้าที่งอปลายนิ้วหัวแม่เท้า ทำหน้าที่กระดกข้อเท้าลง และบิดเท้าเข้า ด้านใน Extensor digitorum brevis เป็นกล้ามเนื้อด้านหลังเท้า ตรงปลายเป็นเอ็นไปเกาะที่นิ้วเท้า ทั้ง 4 ยกเว้นนิ้วหัวแม่เท้า ทำหน้าที่เหยียดข้อของนิ้วเท้าทั้ง 4 Adductor hallucis เป็นกล้ามเนื้อที่อยู่ลึกสุด ทำหน้าที่เหยียดหัวแม่เท้า Flexor digitorum brevis เป็นกล้ามเนื้อบริเวณอุ้งเท้า ทำหน้าที่ช่วยในการเคลื่อนไหว เป็น กล้ามเนื้อที่ควบคุมการเคลื่อนไหวของเท้าเวลาเดิน ภาพประกอบที่ 125 กล้ามเนื้อส่วนเท้า ที่มา: อติยศ สรรคบุรานุรักษ์, (2564). กล้ามเนื้อส่วนเท้า.
198 กำรวำดภำพกล้ำมเนื้อขำและเท้ำ ภาพประกอบที่ 126 กล้ามเนื้อขา ที่มา: วิภาวี บริบูรณ์. (2557). กายวิภาคส าหรับนักวาด Anatomy Drawing. กรุงเทพฯ: ไทย ควอลิตี้บุคส์.
199 ภาพประกอบที่ 127 กล้ามเนื้อขาชั้นใน ชั้นนอก และเอ็นเท้าบางส่วน ที่มา: วิภาวี บริบูรณ์. (2557). กายวิภาคส าหรับนักวาด Anatomy Drawing. กรุงเทพฯ: ไทย ควอลิตี้บุคส์.
200 วิธีกำรวำดกล้ำมเนื้อขำ ภาพประกอบที่ 128 ขั้นตอนการวาดกล้ามเนื้อขา ที่มา: อติยศ สรรคบุรานุรักษ์. (2564).
201 ภาพประกอบที่ 129 กล้ามเนื้อขาลักษณะต่างๆ ที่มา: อติยศ สรรคบุรานุรักษ์. (2564).
202 วิธีกำรวำดกล้ำมเนื้อส่วนเท้ำ ภาพประกอบที่ 130 ขั้นตอนการวาดกล้ามเนื้อเท้า ที่มา: อติยศ สรรคบุรานุรักษ์, (2564).
203 ค ำถำมท้ำยบท 1. จงอธิบำยระบบกล้ำมเนื้อของขำและเท้ำให้ถูกต้อง 2. ฝึกปฏิบัติกำรวำดภำพกล้ำมเนื้อขำและเท้ำ
ภำคผนวก ก รวมภำพตัวอย่ำงกำรฝึกปฏิบัติกำรวำดภำพ กำยวิภำคมนุษย์ โดย อำจำรย์ดร.อติยศ สรรคบุรำนุรักษ์
205 รวมภำพตัวอย่ำงกำรฝึกปฏิบัติกำรวำดภำพกำยวิภำคมนุษย์ โดย อำจำรย์ ดร.อติยศ สรรคบุรำนุรักษ์
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220