The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by mammadli.orkhan, 2018-12-19 09:42:58

1

1

R. F. İbrahimbəyova
C.C.Tarıverdiyev

Z.C.Müller Tarıverdi

Bakı 2016

Müəlliflər: Rəna İbrahimbəyova
Cəlil Tariverdiyev
Zəhra Müller Tariverdi

Elmi redaktor: Toğrul Əfəndiyev

Dizayn: Pərviz Bağırov

Yığım: Kamran Əlizadə

Foto: Müəlliflərin arxivindən

Bu kitab Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm
Nazirliyinin dəstəyi ilə nəşr edilmişdir.

ISBN XXX XXX XXX XX

2

Redaktordan

Milli sənətimizin çoxəsrlik irsi mövzusu son zamanlar yetərincə gün-
dəmdədir. Bunun başlıca səbəbləri bir tərəfdən çağdaş dönəmdə ona aid
olan nümunələrin interpretasiya imkanlarının və yollarının xeyli artması,
digər tərəfdən isə ayrı-ayrı örnəklərimizin bəşəriyyətin qeyri-maddi mə-
dəni irsi siyahısına salınması və ya namizəd qismində təqdim olunmasıdır.

Respublikamızın axır zamanlarda müxtəlif sahələr (turizm, idman,
çeşidli humanitar və elmi layihələr) üzrə beynəlxalq arenada çox fəal
bir şəkildə çıxış etməsi müəyyən identik məhsulların hazırlanması-
nı və yayılmasını tələb edir. Belə nümunələrin geniş kütlələr tərəfindən
qeyd-şərtsiz olaraq sırf Azərbaycan məhsulu kimi qavranılması zəruri-
dir. Bu baxımdan milli dekorativ-tədbiqi sənətimizin obrazlı-bədii çeşidliyi
tükənməz qaynaqdır.

Eyni zamanda, tarixi torpaqlarımızda əsrlər boyu ərsəyə gətirilən bədii
sənətkarlıq nümunələri Azərbaycan xalqının və onun mədəni irsinin iden-
tifikasiyasını şərtləndirən başlıca amillərdəndir. Bu qəbildən olan örnək-
lər keçmişin mədəni irsi ilə müasirlik arasında sanki canlı körpü quraraq
xalqımızın bəşəriyyətin mədəni müxtəlifliyinə verdiyi töhfənin müəyyən
edilməsi işində istinad nöqtəsi rolunu oynayır.

Bütün göstərilən keyfiyyətlər ənənəvi kəlağayının hazırlanması ilə
bağlı milli sənətimizə də tamamilə xasdır.

Bu kimi meyarların aktuallığına baxmayaraq, son zamanlara qədər
çoxəsrlik ənənələrə malik olan sözügedən sənət milli etnoqrafiya, sənət-
şünaslıq və kulturologiya elmlərinin müstəqil tədqiqat predmeti olma-
mışdır. Konkret məqalə və monoqrafiyalarda həmin mövzu yalnız sənət-
karlıq, ipəkçilik və ya toxuculuq istehsalı çərçivəsində araşdırılıb. Halbuki
kəlağayı bir növ kulturoloji fenomen olmaqla mahiyyət etibarilə ayrılıq-
da götürülmüş hər hansı bir elmin məhdud çərçivələrini aşaraq özünə
kompleks yanaşmanı tələb edir. Bu cür yanaşma isə nəzəri biliklərlə
əməli təcrübənin üzvi vəhdətini gündəmə gətirir.

R.F. İbrahimbəyovanın C.C. Tarıverdiyev və Z. Mülleri Tarıverdiyev-
lə birgə hazırladıqları “Kəlağayı” adlı əsər sözügedən sahədə yaranmış
boşluğu doldurmaq məqsədi daşıyır. Mövzunun əsl fədailəri olan həmin

3

şəxslər öz vəsaitləri hesabına və çeşidli beynəlxalq donor proqramları-
nın dəstəyi ilə Azərbaycanın ənənəvi ipəkçilik mərkəzlərindən biri olmuş
Basqalda kəlağayı istehsalının bütün mərhələlərini bərpa edə bilmişlər.
İstehsalatın praktik bərpası prosesində müəlliflər Azərbaycanın ipəkçilik
tarixi, ornamentlərin mahiyyəti və özəllikləri, onların məzmunu və rəmzi
məqamları, sözügedən sənətin ənənəvi dəyəri, mərasim və adətlər siste-
mindəki rolu barədə dərin araşdırmalar aparmışlar. İstehsalat prosesinin
yalnız etnoqrafik bərpası ilə kifayətlənməyərək, müəlliflər Basqalda inte-
raktiv ipək muzeyi təşkil etmiş, bu sənətin çağdaş moda sənayesinə, su-
venir istehsalına və toxuculuq dizaynına inteqrasiyası məqsədi ilə silsilə
treninq və vorkşoplar keçirmişlər. Onların davamlı fəaliyyəti nətəcəsində
kəlağayı sənətinin hazırlanma ənənələri və simvolikasının UNESCO-nun
bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsi siyahısına daxil edilməsi üçün mü-
raciət hazırlanmış və 2014-cü ildə sözügedən sənət növü həmin siyahıda
rəsmən qeydiyyata alınmışdır.

Məhz bu cür praktik-nəzəri fəaliyyət prosesində müəlliflər çağdaş
dönəmdə əhalinin əksər hissəsində kəlağayı sənəti barədə dəqiq anla-
yışının olmaması ilə qarşılaşmışlar. Bu məhsul barədə konkret anlayışın
olmaması onun ictimai və məzmun funksiyaylarının zəifləməsinə və nə-
ticədə getdikcə məhv olmasına gətirib çıxara bilər. İstehsal ənənələri və
onun ayrı-ayrı mərhələləri isə unudulma təhlukəsi altındadır.

Bütün bunlar belə bir əsərin yazılmasını şərtləndirmişdir.
Tədqiqatda mədəni irsimizin bu unikal elementinin demək olar ki, bü-
tün aspektləri nəzərdən keçirilmişdir. Araşdırma prosesində müəlliflər
Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, etnoqrafiyası və bədii irsinə dair dərin
biliklərə malik olduqlarını aydın şəkildə nümayiş etdirə bilmişlər. Önəmli
bir hal kimi onu da qeyd etmək lazımdır ki, müəlliflər araşdırma prose-
sində bu ənənəvi sənət növünü çağdaş həyata və cəmiyyətimizdə cərəyan
edən proseslərə uyğunlaşdırmaq mövqeyindən nəzərdən keçirmişlər.
Təqdim olunan materialın ən başlıca və danılmaz keyfiyyətləri müəlliflə-
rin istehsalatın bütün mərhələ və prosesləri barədə praktik biliklərə və
təsəvvürə malik olmalarıdır. Onların uzunmüdətli ardıcıl fəaliyyəti nəti-
cəsində olduqca maraqlı və dərin məzmunlu əsəri ərsəyə gəlməsi üçün
təməl rolunu oynamışdır.

4

Müəlliflər kəlağayı istehsalı və bu sənətin öyrənilməsi sahəsində uzun
illər ərzində topladıqları bilik və təcrübəni bu əsərdə əks etdirmişlər. Ona
görə də hesab edirəm ki, belə bir əsərin dərc olunması yalnız mədəni irs
üzrə mütəxəssislərin deyil, həmçinin incəsənət məsələləri ilə maraqla-
nan geniş auditoriyanın diqqətini cəlb edəcək.

Toğrul Əfəndiyev
Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin

elmi araşdırmalar şöbəsinin müdiri,
Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq
və İncəsənət İstitututunun aparıcı elmi
işçisi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru

5

ÖN SÖZ

Bu kitab kəlağayıya, Azərbaycanda ipəkdən toxunmuş ənənəvi olan qa-
dın baş örtüyünə həsr olunmuşdur. 2014-cü il 24-28 noyabr tarixində Paris
şəhərində keçirilmiş YUNESKO-nun Qeyri-maddi mədəni irs üzrə Hökumət-
lərarası Komitəsinin 9-cu iclasında Azərbaycan kəlağayısı “Kəlağayı sim-
volizmi və ənənəvi sənəti” adı ilə Bəşəriyyətin Qeyri-maddi mədəni irs üzrə
Reprezentativ siyahısına daxil edilmişdir.

Kitabın yazılması ideyası kəlağayının fabrikdə deyil, əllə, kustar üsulla
istehsalının bərpa edilməsi sahəsində görülən işlər prosesində meydana
gəlmişdir. Bu, asan iş deyildi, belə ki, artıq ötən əsrin 90-cı illərində Azərbay-
canda ipəkçilik tam tənəzzülə uğramış, 2001-2002-ci illərdə bərpa işlərinin
başlanğıc anında, artıq kəlağayını axtarmaq lazım idi. Bu zaman kəlağayıların
heç də yaxşı olmayan, sovet ipəkçilik fabriklərində hazırlanmış nümunələri-
ni tapmaq mümkün idi ki, onları da bacarıqlı, zirək ticarətçilər Içəri şəhərin
kiçik dükanlarında qədim, antikvar əşya kimi təqdim edirdilər. Kəlağayıların
rəng çalarlarını və ornament müxtəlifliyini çox az adam xatırlayırdı, habelə
kəlağayının funksiyaları, sosial əhəmiyyəti və istifadə qaydaları tədricən unu-
dulurdu.

Qarşımıza qoyduğumuz ilkin məqsəd bir çox problemlər doğurdu. Həmin
problemlər 2003-cü ilə qədər uğurla həll olundu. Qısa müddət ərzində ba-
rama yetişdirilməsindən hazır məhsulun alınmasına qədər kəlağayının zən-
cirvari istehsalının bütün mərhələləri bərpa edilmişdi. Kəlağayıların hər bir
mərhələdə mahir ustalar tərəfindən əsrlər boyu işlənən üsullarla, həm də
onların istedadlı ulu babalarının istifadə etdikləri alətlər vasitəsilə hazırlan-
masına başlanmışdı.

Bu, çox çətin, mürəkkəb, lakin ruhlandırıcı və cəlbedici bir iş idi. Ona görə
çətin idi ki, kəlağayı istehsalının əsrlər boyu təşəkkül tapmış çoxpilləli siste-
minə daxil olan bütün strukturlar dağıdılmış, spesifik vərdişlərə malik olan
peşəkarlar, kəlağayıçılıqla bağlı olmayan digər sahələrdə pul qazanmağa
məcbur idilər.

Ona görə cəlbedici və ruhlandırıcı iş idi ki, kəlağayıçılıq proseslərinin ma-
hiyyəti ilə dərindən tanış olduqca, naməlum faktlar aşkarlanır, maraqlı tapın-
tılar üzə çıxırdı. Bunlardan başlıcası isə, qayda və adətlər baxımından kəla-

6

ğayının ornamental xəzinəsinə daxil olmuş, azərbaycanlıların məişətində və
sosial həyatında yüzilliklərlə öz yerini və rolunu müəyyən edən məhz müxtəlif
ideyalar idi ki, rəmzi məna kəsb edən ornamentlərlə bəzədilmiş kəlağayılar-
da öz təcəssümünü tapmışdı.

Araşdırmalardan məlum oldu ki, kəlağayı özündə vəhdət təşkil edən
ümumbəşəri mahiyyətə malik milli elementlərdən ibarət bütöv bir aləmi tə-
cəssüm etdirir, əsrlər boyu formalaşmış estetik qanunları ifadə edir və hazır-
lanma, eləcə də istifadə üsullarına dəqiq əməl olunmasını tələb edir.

Bütün bunlar, kəlağayını Azərbaycan mədəniyyətinin müstəsna dərəcədə
nadir, unikal nümunəsi kimi müəyyən edən anlayışlar və metodlar sisteminin
əsas prinsiplərinin konkretləşdirilməsinə imkan yaratdı. Nəhayət, kəlağayı
konsepsiyası işlənib hazırlandı.

Azərbaycan Respublikasının mədəniyyət siyasəti, Azərbaycan prezidenti
İlham Əliyevin və Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın
Azərbaycan mədəni irsinin mühafizəsinə yönəlmiş şəxsi səyləri, kəlağayını
əsl mənada yox olmaqdan qorudu və onun gələcəyinə inam doğurdu.

Biz, çoxillik əməyimizin məhsulu olan bu kitabı, fəhlələrlə, tanınmış us-
talarla, tədqiqatçılarla, alimlərlə söhbətlər əsasında ərsəyə gəlmiş nəticələri
oxucuların mühakiməsinə təqdim edirik. Əgər oxuduğunuz kitab sizi düşün-
məyə və hamıya yaxşı məlum olan baş örtüyü - kəlağayıya hər hansı, bu vaxta
qədər məlum olmayan rakursda yenidən baxmağa vadar edərsə, onda biz
vəzifəmizi yerinə yetirilmiş hesab edə bilərik.

Biz Azərbaycan xalqının çox qədim tətbiqi sənət növü olan kəlağayının in-
kişafına göstərdikləri dəstəyə və qayğıya görə Heydər Əliyev Fonduna, Azər-
baycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə dərin təşəkkürü-
müzü bildiririk.

Bərpa işinin müxtəlif mərhələlərində mümkün olan üsullarla bizə hər cür
yardım etmiş bütün insanları xatırlayarıq və onlara xüsusi ehtiramımızı bil-
diririk.

Kəlağayını həqiqətən sevən və onunla fəxr edən hər kəsə, hədsiz dərəcə-
də minnətdarıq, çünki yalnız belə münasibət kəlağayını yaşada bilər.

Müəlliflər

7

8

KƏLAĞAYI
KONSEPSİYASI

Konsepsiyanın predmeti, Azərbaycanda qadın geyiminin bir ünsürü
olan kəlağayıdır. Konsepsiyanın məqsədi, kəlağayının mədəni feno-
men kimi əhəmiyyətini müəyyən etmək və əsaslandırmaqdır. Bununla
bağlı, həm tarixi baxımdan, həm də müasir mərhələdə, eləcə də gələ-
cəkdə inkişaf kontekstində konsepsiyanın predmeti olan kəlağayının
funksional, texnoloji, struktur və estetik xüsusiyyətlərinin məcmusu
nəzərdən keçirilmiş və müəyyən edilmişdir.

Konsepsiyanın məqsədlərinə nail olmaq üçün qarşıya aşağıdakı və-
zifələr qoyulmuşdur:

1. Kəlağayının digər oxşar məmulatlardan fərqləndirən xüsusiy-
yətlərini aşkar etmək;

2. Kəlağayının tarixi köklərini tapmaq;
3. Kəlağayının istehsal texnologiyasını araşdırmaq;
4. Kəlağayının işarə-simvol xüsusiyyətlərini təhlil etmək;
5. Kəlağayının gələcək inkişafını nəzərdən keçirmək.
Kəlağayıın digər oxşar məmulatlardan fərqləndirən xüsusiyyətləri-
ni aşkar etmək üçün, ilk növbədə onun nə olduğunu müəyyən etmək
lazımdır. Azərbaycanda çox az adam tapılar ki, bunu bilməsin. Lakin,
kəlağayının tam elmi təhlilini mövcud ədəbiyyatda tapmaq mümkün
olmamışdır, halbuki, ipəkçilik1, Azərbaycan incəsənətinin2 müxtəlif
növlərinin, xüsusilə də təsviri sənət, və xalçaçılığın3 təhlilinə həsr edil-
miş məxəzlərdə kəlağayının adının çəkilməsinə rast gəlinir.
Mövcud olan məlumatlardan istifadə edərək, eləcə də əhalinin şi-
fahi sorğusunun cavablarını ümumiləşdirməklə belə bir nəticəyə gəl-
mək olar ki, “kəlağayı” əsrlər boyu Azərbaycanda geniş yayılmış qa-
dın geyiminin ayrılmaz hissəsi olan baş örtüyünün adıdır ki, bu da ən
müxtəlif şəraitlərdə, - xeyirdə, şərdə, təntənəli və adi günlərdə istifadə
edilib.
Bu, xalqın məişətinin xüsusiyyətlərini, dünyaya baxışını, mənəvi və
estetik dəyərlərini özündə cəm eləmiş və, beləliklə də Azərbaycan mə-
dəniyyətinin müstəqil qatı olan Azərbaycan qadının milli geyiminin bir
hissəsidir.
Bunu əsaslandıran dəlil və sübutlar təqdim edilən konsepsiyanın
məğzini təşkil edir.

10

Kəlağayı nədir?

Dünyada qadınların istifadə etdikləri və hazırda da başlarını və ya
bütövlüklə fiqurunu büyürən yaylıq və örtüklər saysız-hesabsızdır.
Azərbaycanda da onların bir neçə növü mövcuddur. Bunlardan örpə-
yi, şalı, çarşabı, çadranı, kəlağayını göstərmək olar. Onları bir-birləri
ilə müqayisə etdikdə bizi maraqlandıran kəlağayının müəyyənləşdiril-
məsi üçün zəruri və kifayyət olan xüsusiyyətlərini aşkar etmək olar
ki, bu da onu digər örtüklərdən fərqləndirməyə imkan verir. Birincisi,
materialdır. Kəlağayı təbii ipəkdən toxunmuş “kəlağayı ipəyi” adlandı-
rılan parçadan hazırlanmalıdır. Bunun üçün 2-3 ipək telindən eşilmiş,
boyanmamış ipək sapdan istifadə olunur. Belə parçanın sıxlığı aşağı
olmalıdır, 28-30 sm. İkincisi, formadır: kəlağayı, bütöv bir parçadan
toxunmuş kvadrat formalı olmalıdır. Daha sonra, ölçüdür: kəlağayı
böyük, 140-160 sm olmalı, lakin qadının bütün fiqurunu örtməməlidir.
Onun törəməsi kəlağayının ¼ hissəsi olan “bölmə”dir. Sonra rəng ça-
larıdır: ənənəyə görə, kəlağayını ya bütövlükdə, yaxud da bütün sahəni
ağ rəngdə saxlayaraq, yalnız haşiyələnmiş hissəsini (haşiyəsini)4 bo-
yayırlar. Daha sonra, naxışlandırmadır: kəlağayının naxışları Azər-
baycanda “basmanaxış”5 adlandırılan müəyyən texniki üslubda yerinə
yetirilməlidir. Eyni üslub dünyada “isti batik” texnikası kimi tanınır.
Kəlağayının yalnız haşiyəsi, yaxud da bütün sahəsi naxışlandırıla bilər.
Nəhayət, istifadəsi – sosial əhəmiyyəti: kəlağayıdan binayi-qədimdən
həm gündəlik həyatda, həm də müstəsna hallarda, toylarda, uşağın
dünyaya gəlməsi, matəmdə, bayramlarda və s. hallarda istifadə edir-
dilər. Hər bir hadisə üçün, bu və ya digər situasiyanın xüsusiyyətinə
və əhəmiyyətinə uyğun olaraq, kəlağayının örtülməsinə dair konkret
göstərişlər mövcud idi. Kəlağayının rəngi, və ya rəng ahəngi, naxışın
növü, şəklin quruluşu, bağlama üslubu, kəlağayı sahibənin yaşı nəzərə
alınardı. Eyni zamanda kəlağayı sosial fərqləri silirdi, varlı qadınların
kəlağayıları yoxsul qadınların kəlağayılarından heç nə ilə seçilmirdi.

Kəlağayının yuxarıda sadalanan xüsusiyyətləri ayrı-ayrılıqda digər
örtüklərə də xasdır. Belə ki, “örpək” də kəlağayı kimi kvadrat şəkilli
olur, lakin onun ölçülərinin normativləri yoxdur. O, kəlağayıdan fərqli

11

olaraq, həm bütöv parçadan, həm də ayrıca ipək parçalardan hazırlana
bilər. “Örpəyin” naxışlandırılmasında “basmanaxış” üslubundan heç
vaxt istifadə edilməmişdir, onu adətən tikmə üsulu ilə ağ və ya rəngli
ipək saplarla, imkanı olanlar üçün isə qızıl və ya gümüşlə (“təkəlduz”)
işlənir ki, bu da kəlağayıdan fərqli olaraq, onu sahibəsininn maddi və-
ziyyətini müəyyən etməyə imkan verir. Həmçinin, kəlağayıdan fərqli
olaraq, örpəyin, adətən ipəkdən toxunmuş 2-4 sıralı torlu (“xanələr”)
“saçağı” olur.

Digər yaylıq, “şal” örpəyə məxsus xüsusiyyətlərin hamısına malik
ola bilər, lakin ən başlıcası isə o, ipəkdən deyil, yundan və yaxud da hər
hansı digər materialdan hazırlanır. Bu dərhal basmanaxış naxışlan-
dırma texnikasının istifadəsinə məhdudiyyət qoyur, çünki basmanaxış
texnikasında olduqca isti (80 dərəcəyə qədər) su işlənir ki, bu da yun
üçün yol verilməzdir.

Örtülməsi İslam dinin hökmlərindən olan “çarşab” və “çadra” üçün
müxtəlif parçalardan, o cümlədən də ipəkdən istifadə oluna bilər, lakin
ipək kəlağayıdan fərqli olaraq bu ipək daha sıx toxunmalıdır. Rusiyada
orta əsrlərdə kanouz və ya “şemaxeyka” kimi tanınmış “qənouz” növlü
ipəyi misal gətirmək olar. Ən başlıcası, qadın gərək başdan ayağa kimi
ona bürünməyi, əllərini və üzünün bir hissəsini örtməyi bacarmalı idi.
Buna görə bu növ örtüyə olan tələblərdən biri forma tələbidir ki, bu da
kvadrat yox, düzbucaqlı və ya trapesiya formasında olmalı, ölçüləri isə
160x200 və ya sahibəsinin böyundan asılı olaraq daha artıq da ola bilər.
Bu örtüklərin rəng çalarları da məhduddur. Onlar qara, ya ağ yaxud da
tünd göy rəngdə olmalı idi.

Kəlağayının tarixindən

Kəlağayının tarixi, Böyük İpək Yolunda şimalla cənub, qərblə şərq
arasında əlaqələndirici hissə olan və əsrlər boyu ipəkçilik ölkəsi kimi
məşhur olan Azərbaycanda ipəkçiliyin inkişaf tarixi ilə sıx bağlıdır. Ta-
rixi faktlar təsdiqləyirlər ki, Azərbaycanda baramaçılıqla təxminən iki
min ildən6 artıqdır məşğul olunur, çox qədim zamanlardan bəri bura-
da barama yetişdirilmiş, onlardan olduqca nazik ipək saplar əyirilmiş

12

ki, bunlardan da gözəl parçalar toxunmuş və əsrarəngiz gözəlliyə ma-
lik nəfis məmulatlar istehsal edilmişdir.

Bu barədə antik məxəzlərdə deyilir7. Azərbaycana gəlmiş Əl-İstəh-
ri, Əl-Muqəddəsi (X) və Marko Polo (XIII) kimi orta əsr səyyahlarının
yol qeydlərində ipək və ondan hazırlanan məhsullar barədə yazılara
rast gəlinir. Övliya Çələbi (XVII) Naxçıvanda8 ipəkdən istifadə edilməsi
barədə qeyd etmiş, yazırdı ki, “Şəkidə, üzümlüklər arasında və bağlar-
da tut ağacları becərilir və tayı-bərabəri olmayan ipək hasil edirlər”
və təkcə Şirvan bölgəsindəki Mahmudabadda “... minlərlə dəvə yükü
ipək” istehsal edilirdi.

Müxtəlif tarixi dövrlərdə, hətta böhranlı onilliklərdə belə, Şamaxı
baramaçılığın mərkəzi olaraq qalırdı. N.N.Şavrovun9 məlumatlarına
əsasən Şirvan öz ipəyi ilə zəngindir, köhnə Şamaxıdan ipək məmulat-
ları böyük miqdarda Dərbəndə gətirlirdi ki, burada da o rəqabətdən
kənar idi. Şuşada 5 baramaçılıq emalatxanası olduğu halda, Şamaxı
qəzasında 107 təsərrüfat var idi ki, bunlardan da 46-sı Şamaxıda, 11-i
Basqalda, 4-ü isə Mücüdə (Basqal yaxınlığındakı kənd), digər kənd-
lərdə isə 45 təsərrüfat mövcud idi. Bunların arasında fərqlənənlər
Basqal və Mücü idi. Basqalda 220-dən artıq qadın baramanın açılma-
sı ilə məşğul olmuş, 700 usta və 100 şagird müstəsna olaraq dərayı,
mov, xasxirmə, cəlişi, namazı, tatınlıq, qanovuz kimi müxtəlif ipək par-
çalarının istehsalı ilə məşğul olmuşlar. Qanovuz növlü parça xüsusilə
Rusiyada məşhur idi ki, o da “şemaxeyka” adlanırdı. Lakin ən geniş
yayılmış parça kəlağayı ipəyi idi.

XVII əsrin 30-cu illərində Şamaxıya gəlmiş Şah I Səfinin yanın-
da Qolştin səfirliyinin üzvü Adam Oleariy, yazırdı ki, “şəhər sakin-
lərinin başlıca məşğuliyyəti ipəyin əyirilməsi, toxuma və ipək sap-
larla və kağızla tikmələrdən ibarətdir”10. XVI-XVII əsrlərin ikinci
yarısından başlayaraq Ordubad və Culfa (Naxçıvan) ipəklə ticarət
edən ən iri mərkəzlər idi ki, buradan da ipək Venesiyaya, Mar-
selə, Amsterdama, İstanbula, Hələbə göndərilirdi. XVII əsrdə Hol-
landiya və İngiltərə kimi nəhəng və inkişaf etmiş dövlətlər Azər-
baycan və Gilan xam ipəyinin ən iri alıcıları idilər ki, bu da həmin
ölkələrin ipəkçilik sənayesi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.11

13

XVIII əsrdə I Pyotr ipək manufakturasını yaratdı. Bu manufaktura
üçün xammalı Şamaxı təchiz edirdi. 1714-cü ildə ipək toxuculuğu işi-
ni müstəqil və əsaslı surətdə öyrənən Milyutin ipəkçilik fabrikini təsis
edir. 1836-cı ildə isə “İpəkçiliyin və ticarət sənayesinin yayılması Cə-
miyyəti” Nuxa12 (hazırda Şəki) yaxınlığında ipəkçilik məktəbini təşkil
edir. Bu dövrdə Şəki, Şamaxını qabaqlayaraq ipəkçiliyin inkişafında
birinci yerə çıxır. Sonra isə Qarabağ və Quba idi.

XIX əsrin 50-ci illərində “Qafqaz” qəzeti yazırdı: “Şamaxı quber-
niyasından Moskvaya və Rusiyanın digər quberniyalarına, hətta xari-
ci ölkələrə belə 29 min pud ipək və ipək məmulatları göndərilirdi13.
Bundan başqa, yerli əhali ipəkdən və müxtəlif ipək geyimlərdən ge-
niş istifadə edir”. Şirvanda (Şamaxıda) olmuş, Rus həvəskar rəssamı,
incəsənətin tədqiqatçısı, İmperator həzrətlərinin sarayının ober-hof-
meysteri, İmperator Rəssamlıq Akademiyasının vitse-prezidenti
Q.Q.Qaqarının rəsmləri əyani şəkildə bunu göstərir. Ə. Sumbatzadə-
nin məlumatlarına əsasən, Şirvanda baramaçılıq müəssisələrinin qə-
dimdən mövcud olmasına baxmayaraq, sayı 650-yə çatan kustar və
manufaktura qalmış, burada ipəyin sarılması heç vaxt sənaye və fab-
rika–zavod istehsalı səviyyəsində olmamışdır. Burada hər yerdə ipək
toxuculuğu və aşılanması ilə məşğul olurdular.14 Bunlar arasında ən
geniş yayılmış məmulat kəlağayı idi.

Kəlağayı Şirvanın (Şamaxı, Basqal, Mücü) şəhər və kəndlərində,
Bakıda (Abşeron), Şəkidə, Gəncədə, Qarabağda, Qubada, Naxçıvanda
(Ordubad), Təbrizdə hazırlanırdı. Bərdə və Gəncə kimi şəhərlər orta
əsrlərdə və daha əvvəl ipək və, əlbəttə kəlağayı ilə ticarətin yayılmış
mərkəzlərindən idi.

İpəkçilik azərbaycanlıların etnik mədəniyyətinə təbii və o qədər də-
rindən kök salmışdır ki, azərbaycanlılar harda yaşasalar belə barama-
çılıqla məşğul olurdular. Hətta başqa ölkələrə köçdükdə belə, onlar
adətən, həm baramdan ipək alınması, həm də müxtəlif ipək məmu-
latların hazırlanması kimi ipək mədəniyyətini yaşadıqları yerlərə gə-
tirmişlər. Eyni zamanda onlar, həm də özlərinin etnik-mədəni məişət
və estetik tələbatlarını təmin edərək möhkəm, yüngül və rəngarəng
ipək parçalar istehsal edirdilər ki, onları da müxtəlif məqsədlər üçün

14

istifadə edirdilər. Onlar arasında mühüm yeri, qadın baş örtüklərinin
əsasıni təşkil edən ipək-kəlağayı tuturdu.

İpək kəlağayılar məişətdə həmişə tələbatlı və əvəzolunmaz idi. Xır-
da, ev emalatxanalarda əllə istehsal olunan kəlağayı, parçanın həm
gözəlliyi, həm də keyfiyyəti ilə fərqlənirdi. Bununla ailənin bütün üzv-
ləri məşğul olurdu və təbii ki, boyama sirləri və naxışlanmanın dilini
bilirdilər ki, bununla da ustalığın zirvələrinə qədər yüksəlirdilər. Təsa-
düfi deyildir ki, Azərbaycanın ipək məmulatları, o cümlədən də təkrar
olunmaz kəlağayılar, fərdi yaradıcılığın bəhrəsi kimi XIX-XX əsrlərdə
keçirilən beynəlxalq sərgilərdə mükafatlar almışlar (..... cədvələ bax).
Bunlar arasında kəlağayıçılar ayrıca vurğulanırdı15. Bu gün də, 100 il
və daha əvvəl hazırlanmış kəlağayılara baxanda, onların harada və kim
tərəfindən hazırlandığını dəqiqliklə demək olar.

Azərbaycan xanımının kəlağayıda təsviri Azərbaycan folklorunda,
ədəbiyyatında və yaxud təsviri sənətində adi bir haldır. Sovet dövründə
çadraya qoyulmuş qadağa kəlağayıdan yan keçmişdi, lakin kəlağayı-
ların istifadəsi nəzərə çarpacaq dərəcədə azalmışdı. Qadın geyiminin
atributu kimi kəlağayı əsasən kənd yerlərində saxlanılmış, şəhərlər-
də isə ondan tamamilə imtina edilmişdir. Bununla belə, örtülməsini
rahat edən bir sıra əla xüsusiyyətləri və istifadəsinin ənənəviliyi kə-
lağayının həmin dövrdə istehsalının davam etdirilməsinə imkan yara-
dırdı. Demək olar ki, Azərbaycanın hər bir bölgəsində mövcud olan iri
toxuculuq fabriklərində çoxlu miqdarda, lakin, bir qayda olaraq, vahid
şablon və standartlar üzrə istehsal olunurdu. Naxışlanmanın bu və ya
digər variantları, etnik özünəməxsusluğun tarazlanmasına, kəlağa-
yıda milli ünsürlərin üstünlük təşkil etməməsinə ciddi nəzarət edən
sərt ideoloji prinsipləri həyata keçirən bədii şuralarda təsdiqlənirdi.
Beləliklə Pavlovposad güllü naxışlı və buta ilə “Volqa” avtomobilinin və
ya V.İ.Leninin təsvirləri olan kəlağayılar buraxıla bilərdi! Üstəlik, 80-ci
illərdə bir tədqiqatçının sözlərinə görə “Kəmiyyət göstəricilərinə görə
planın yerinə yetirilməsi naminə naxışların sadə kompozisiyalı yaylıq-
lar hazırlanır, iri ölçülü ştamplardan geniş istifadə olunurdu. Kolorit
baxımından rəngarənglik az idi”. Məqalənin müəllifinin fikrincə, bütün
bunlar “ustanı kəlağayının ənənəvi hazırlanma sənətində bir sıra ən

15

yaxşı keyfiyyətlərin inkişaf etdirilməsindən üzaqlaşdırırdı”.16 Bu dövr-
də, ev işləri yoxa çıxdı və bu ənənəvi məşğuliyyətin ailəvi kökləri barədə
söhbət açmaq yaxşı hesab edilmirdi. Hamı fabrikdə çalışırdı və əməyin
məhsulu anonim şəkil aldı. Parçanın keyfiyyəti ildən ilə pisləşirdi və o
dövrün dəbi də onu (kəlağayını) tamamilə inkar edirdi.

Sosializm sistemi dağıldıqdan sonra Azərbaycanda ipəkçilik tam
tənəzzülə uğradı və 90-cı illərdə kəlağayının istehsalı demək olar ki,
dayandırıldı. Beləliklə də, XX əsrin sonunda kəlağayı yox olmağa məh-
kum olmuşdu ki, bu da praktiki olaraq minilliklərlə formalaşmış, ta-
rixən milli mentalitetin əlaməti olan tam səciyyəvi baş örtüyünün ha-
zırlanma və istifadə ənənəsinə son qoyurdu.

Məhz bu zaman ölkə prezidenti Heydər Əliyev, ipəkçilik sahəsinin
inkişaf etdirilməsinin zəruriliyini böyük uzağıgörənliklə qeyd etmişdi,
lakin dəyişmiş iqtisadi şəraiti nəzərə alaraq kiçik müəssisələrin gücü
ilə. Bu fikri əsas kimi qəbul edərək “İnkişaf” Elmi Mərkəzi UNDP-nin
(BMT-nin İnkişaf Proqramı) “Gender inkişafda” layihəsi çərçivəsində
irəli sürülmüş ipək istehsalının bərpa edilməsi və kəlağayı hazırlan-
masına başlamaq təklifini dəstəklədi.

Bu, bir tərəfdən ev təsərrüfatlarının inkişaf etdirilməsi, məşğullu-
ğun təmin edilməsi və əhalinin gəlirlərinin artırılması üçün ən qısa
yol (dünya təcrübəsi bunu göstərir), digər tərəfdən isə qədim mədəni
ənənənin, kəlağayı istehsalının bərpası və inkişafında nəcib, xeyirxah
iş ola bilərdi. Yaponiyanın Azərbayandakı səfirliyinin, İsmayıllı və Şəki
rayonlarının İcra Hakimiyyətlərinin, şəxsi resursların (“JT” Firması)
dəstəyi ilə 2001-2003-cü illərdə buna nail olundu. Kəlağayının hazır-
lanmasının xalq sənətkarlığın bütün texnoloji tələblərə riayət edil-
məklə, eləcə də struktur və estetik xüsusiyyətlərinin saxlanılması şər-
ti ilə kustar istehsalı bərpa edilmişdir. Lakin o, vaxtadək kəlağayı artıq
əsaslı surətdə unudulmuş, nə yaşlı, nə də gənc nəsil müasir geyim
baxımından onu qəbul etmirdi. Üstəlik, bazar, ucuz xarici yaylıqlarla
doldurulurdu ki, bunlar da çevik əcnəbi istehsalçıları tərəfindən milli
ornamentin naxışları ilə bəzədilirdi.

Kəlağayının tamamilə yoxa çıxma təhlükəsi yarandığı bir vəziyyətdə
“İnkişaf” Elmi Mərkəzi “Kəlağayı” informasiya kampaniyası layihəsi-

16

ni işləyib hazırladı ki, o da Avrasiya Fondu,, eləcə də amerikalı entu-
ziastlar Syuzen və Cerri Braun tərəfindən dəstəkləndi. 2004-cü ildə
“Kəlağayı”ya dair kataloq və klip buraxıldı, 2005-ci ildə Azərbaycanın
tarixində ilk dəfə olaraq kəlağayı sərgisi keçirildi. Bu sərgidə nüma-
yiş etdirilən kəlağayılar öz toxucuları ilə məşhur olan Şəkinin İpək
Mərkəzində yaradılmış, sonra isə kəlağayıçılar şəhərciyində, məşhur
Basqalda17 naxışlanmış və boyanmışdır. Onların üzərində həm qədim,
həm də müasir (muasir Azərbaycan rəssamları T.,Ağababayeva,İ.Kos-
tina, İ.Zeynalova, F.Məmmədova və s. tərəfindən təklif edilmiş) naxış-
lar təsvir edilmişdi. Digər sahə isə, rəssam dizayner İlahə Mirnadir
Zeynalova tərəfindən təklif edilmiş “Kəlağayının yeni həyatı”, kəlağayı-
nın örtülməsinin qeyri adi variantlarının işlənib hazırlanması idi.

Bununla yanaşı, Azərbaycanın dekorativ-tətbiqi sənətinin predmeti
olan kəlağayı üzrə elmi-tədqiqat işləri aparılırdı ki, bu prosesdə mə-
lum oldu ki, tətbiqi sənətin toxuculuq və xalçaçılıq sahələrinin inkişa-
fına dair mənbələrdə kələyağı haqqında dağınıq halda informasiyaya
rast gəlməsinə baxmayaraq, bu sahədə elmi-tədqiqat işləri olduqca
azdır. Qadının geyiminin bir hissəsi kimi kəlağayının tərifi (definisiyası)
praktiki olaraq yoxdur. Kəlağayıda istifadə olunan naxışların, onların
quruluşu, mənalarının təhlili də mövcud deyil. Elmi ədəbiyyatla tanış-
lıq, peşəkar kəlağayıçıların nəslləri ilə söhbətlər, hazırda fəaliyyətdə
olan ustaların işləri üzərində müşahidələr kəlağayının həm hazırlan-
masına, həm də istifadəsinə olan şərt və tələbləri müəyyən etməyə
imkan verdi.

2006-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham
Heydər oğlu Əliyev, kiçik müəssisələrin buraxdıqları məhsular üzrə
Şamaxıda keçirilən sərgini ziyarət etmişdi. “İnkişaf” EM, “CahangirT”
Firmasının, Basqaldakı və Şəkidəki İpək Mərkəzlərinin nümayəndəsi
kimi C. Tariverdiyev nümayiş etdirilən kəlağayı barədə danışmış və gö-
rülmüş işləri əks etdirən ”Bəsləsən ipək olar”18 adlı kitabı Prezidentə
təqdim etmişdir. Həyata keçirilən fəaliyyətə Prezident tərəfindən ve-
rilmiş müsbət qiymət hamını ruhlandırdı və tədqiqat işinin daha da
dərindən aparılmasına və kəlağayı istehsalının inkişaf etdirilməsinə
zəmin yaratdı.

17

Səkkiz ildən sonra Azərbaycan kəlağayısı “Kəlağayı simvolizmi və
ənənəvi sənəti” adı ilə Bəşəriyyətin Qeyri-maddi mədəni irs uzrə Reprezen-
tativ siyahısına daxil edilmişdir (YUNESKO, Paris, 2014-cü il 24-28 noyabr).

Kəlağayının hazırlanması

Kəlağayı hazırlanması mürəkkəb, çox zəhmət tələb edən və olduq-
ca spesifik bir prosesdir.

Bu proses dörd tamamilə fərqli fəaliyyət növlərindən ibarətdir. Bi-
rincisi, ipək parçanın hazırlanması, toxunmasıdır. İkincisi, ştampların
- qəliblərin hazırlanmasıdır. Üçüncüsü, parçanın səthinə naxışların
vurulması – basma və nəhayət dördüncüsü, boyamadır. Bu fəaliyyət-
lərin hər biri də öz növbəsində müxtəlif işlərdən ibarətdir. Misal üçün,
özülün yığılması üzrə hazırlıq işlərini nəzərdə tutan toxumadır ki, bu-
nunla da ənənəvi olaraq “tərrahlar”, sonra isə məhz toxuma ilə “toxu-
cular” məşğul olurdular. Ştampların (qəliblərin) hazırlanması, taxta
qəliblər üçün müəyyən ağac növlərinin dəqiqliklə seçilməsini, sonra
onun üzərində oymanın yerinə yetirilməsini, metal qəliblər üçün isə
metalı əymək məharəti və naxışın böyük dəqiqliklə təsvir edilməsini
tələb edir. Basma, naxışın parçanın səthinə vurlması (basılması) üçün
usta (“qəlibçi”, “tavakeş”) a) “yağ” (rezerv) adlanan xüsusi məhlul ha-
zırlamalı, b) onu müəyyən temperaturadək qızdırmalı, c) qəlibi yağa
batırmalı, d) qəlibi parçanın üstünə qoyaraq yüngülcə onu basmalıdır.
Boyama kəlağayınin hazırlanması prosesinin ən mühüm hissəsidir ki,
bu zaman ştamplanmış parça boya ilə dolu qaba (“küp”ə) salınmalı, bir
müddət orada saxlanılmalı və, ustanın fikrində tutduğundan asılı ola-
raq bir neçə dəfə təkrarlanmalı idi. Boya təbii ola bilər, bu halda onu
bişirmək lazımdır, bunun üçün isə müəyyən ağac növlərinin budaqla-
rını və ya onların qabıqlarını doğramaq, xirdalamaq və yalnız bundan
sonra onları qaynatmaq lazımdır. Həmçinin süni və ya təbii boyalarla
birlikdə boyalardan da istifadə etmək olar. Bu işlərlə “boyaqçı” məş-
ğul olur ki, o da kəlağayı hazırlanması prosesinin ən mərkəzi şəxs idi.
Fitri istedada malik ustalar sadalanan bütün fəaliyyət növlərini təkba-
şına da yerinə yetirə bilirdilər. Lakin bu nadir hal idi. Bu gün, Basqal-

18

N S E N
ı “
l (
O a
x
n ça
o Ağdan Ağdan Mixəyi
K AğadbaAıznğadmabnağıAbZıambağQıırmızı çəhrayı yaşıl ispYiraəlyxı
X Ağqdıramnızı Heyratı
Çəhrayı MYaşıl
T i
ğ x
osizisiya) ySaaşrılıdan ə
Kəlağayı
İ ADuvaQğaırbmı ızQıl ırZmaımzıbaZğeıAytğunA,uyğa, şçSəılahrrıa(vyəı ya narıncı) QırmNaızrıınQcırım, aızğı, ağ, yaşıl
şl Narıncı
a ızaıQ,rıırnnamcrııı,znı,acığ,n,aarğaı,bnı,acıb,yı,aaçşğıəl,,hrççaəəyıhhrraayyıı
Metall,taxta Mıxeyi Mıxeyi Narıncı

L Yemişanı Zambağı Ağ, qondurma (çəhrayı) ilə ı
xı Soldurma AğA, qğo,nqdounrmduar(mnaarın(qcaı,rqaa)rail)əilə
Nyoaxusodğuavnəı naxış üzrə mbağı
a Metall QızSıloıldüuArzbrıməaüaYzrağüşəızlrnaüəağzrxaınəğşaaxğınşnaaxıxışş ıl
Qızılı Narıncı A
ğ
Mıxeyi

Mıxeyi Qara

n Qara Qırmızı ğ
Çəhrayı
ta Qırmızı Abı Yaşıl Zambağı Zambağı
x Ağzqıəzılmıin
Asğolzdəumrinma
r Çəhrayı Abı Yaşıl in

Ə ə ta , l Ş
n
l a t e M
ə
z iü
ll
Y

İ

19

Ağzəabı
Ağzəymaişnıl

İ
L
Ornamentin quruluşu (komposizisiya) YAl
İşlənmiş qəliblərin materialı
Kəlağayıların ənənəvi adı ea
Kəlağayının rəngi t
Naxışların rəngi

20

e

H M zaAmğbzaəğmı in
Yaaşbııldan
a

l

ış

a

x Z
Ya
t Qırmı
Mixəyi
na Qırqmaırzaıdan Abı
Qara
ax

ə

t

r

,

z

l

ü İspirəkli
soldurma Soldurma
l

i

a

n

t

əmi Çəhrayıdan Abı Çəhra
abı
Me Yeddirənğ Qırmızı,
Qırm
Z

) i
y
K Yeddirənğ ə
” Qızimspızirıəlık

l

a

İ
a

q
Kölgəli

T
B

aR

ts

Kəlağayların növləri

da Qədir Şəfiyev, Abbasəli Talıbov, Şamaxıda Rafiq Əsgərov, Şəkidə
Əmiraslan və Rəşad Şamilovlar dədə-babadan belə irsi ustalardandır.

Boyama yerinə yetirilən yer (“küpxana”) hələ qədimdən xüsusi,
bəlkə də müqəddəs yer hesab edilirdi. Basqal sakinlərinin dediklərinə
görə, onların əcdadları inanırdılar ki, boyaqçı Allaha yaxın şəxsdir, ona
böyük vergi verilib və o, bir çox sirlərə yiyələnib, hər şeyi bacarır. Buna
görə də boyaqçıya nəzir düşür, ona nəzir verməklə hər bir adam Allah-
dan öz problemlərinin həllini diləyə bilərdi. Həmçinin boyaların, misal
üçün mavi, qırmızı qızılı-oxralı rənglərin şəfaverici xüsusiyyətə malik
olmalarına inanırdılar.

Kəlağayının hazırlanmasının texnoloji imkanlarını və istifadəsinin
mədəni-tarixi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onları aşağıdakı növlərə
bölmək olar.

Kəlağayının hazırlanma mərhələləri19

1. Dəzgahdan çıxarılan ipək parça termik işlənmədən keçir, xüsusi
məhlulda qaynadılır

2. Qaynadılmış parça qurudulur
3. Yağ (rezerv) hazırlanır
4. Kəlağayının növünə uyğun olaraq usta, qəliblər seçir
5. Qurudulmuş parçaya naxış vurulur
6. Məmulat boyaxanaya daxil olur, burada boya ilə dolu çənə salınır
7. Məmulat həyətin açıq hissəsinə köçürülür və burada rəng xüsusi

məhlullarda bərkidilir
8. Yağı yüyüb çıxarmaq üçün məmulat isti məhlula salınır
9. Məmulat qurudulur
10. Məmulat dəqiq, müəyyən olunmuş şəkildə bükülür
11. Məmulat məngənəyə qoyulur.

Əgər məmulat çoxrəngli olmalıdırsa, 7-ci mərhələdən sonra o, yeni-
dən emalatxanaya qaytarılır, burada onun üzərinə yeni naxış vurulur və
sonra yenidən boyaxanaya qaytarılır. Bu, bir neçə dəfə təkrar oluna bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, ipək parçanın naxışlanmasının və boyan-
masının sadalanan mərhələləri Azərbaycanın ənənəvi xalq sənəti

21

kimi kəlağayının hazırlanmasında “basmanaxış” texnologiyasını
müəyyən edir. Bu tətbiqi isti batik texnikasıdır ki, rəssamlar və evdə
hazırlanan, son vaxtlar populyar olan bədii isti batik üslubundan
fərqlidir.

Kəlağayının naxışlanmasının xüsusiyyətləri

Məlum olduğu kimi, naxış mədəni markerdir (əlamətdir)20, yəni,
naxışa baxıb onun kimə (hansı mədəniyyətə) məxsus olduğunu, nəyə
həsr olunduğunu və nə vaxt hazırlandığını kifayət qədər inamla müəy-
yən etmək olar.

Bu səbəbdən, kəlağayının bütün Azərbaycanda geniş yayılmasını
nəzərə alaraq, bölgələrdə naxışlara üstünlük verilməsini, rəng ahəng-
liyi və kombinasiyasını müəyyən etmək olar.

Kəlağayının ornamental kompozisiyaları çoxəsrlik tarixə malik
naxışlardan ibarətdir21 Kompozisiyalar, konsentrik, eləcə də örpəyin
(yaylığın) bütün perimetri boyu haşiyədən – köbədən ibarət ola bilər.
Köbəli, misal üçün, “ağzamin” və yaxud “soğanı” kəlağayı silsilələri ilk
baxışdan sadədir, lakin “basmanaxış” boyama texnoligiyasını nəzərə
alaraq onların hazırlanması çox vaxt, son dərəcə səliqəlik və böyük
həcmdə material (yağ) tələb edir. Konsentrik kompozisiyalar (“xonça-
lı”) səxavətlə, lakin müəyyən qanunlara ciddi riayət edərək naxışlanır.
Bu naxışlarda xalqın əsrlər boyu formalaşmış Dünya, Kainat, İnsan və
İnsanın Dünyadakı yeri haqqında təssəvürləri öz əksini tapır.

Konsentrik kompozisiyanın ornamental motivlərində nəbati və
həndəsi naxışların, müxtəlif işarə və rəmzlərin, bütün elementlərin ta-
razlaşdırılmış ahəngi diqqəti cəlb edir. Bu cür kompozisiya, Şirvanda,
xüsusilə də Basqalda hazırlanmış kəlağayılara xasdır, elə buna görə
də onlar “Basqal” adlandırılır. “Şamaxı rayonunda kəlağayılara bütün
səthə naxışlar vurulursa, Şəki, Kirovabad22 və Qarabağ bölgələrində
daha çox naxışlı köbə ilə yaylıqlar hazırlanır” – deyə N.S.Əsgərova yaz-
mışdır23 Azərbaycanın gözəlliyinin vurğunu olan Səttar Bəhlulzadənin
“Kəlağayi ilə natürmort” adlı rəsm əsərində məhz “Basqal” kəlağayısı
təsvir edilmişdir.

22

Haşiyəli (köbəli) kəlağayılarda zəmini daha çox (“pirqəlib”) və ya bir
qədər az (“seyrək”) iri olmayan elementlərlə naxışlanmış kombinasi-
yalar da ola bilər. Bu növ kəlağayılar Gəncə və Ordubad bölgələri üçün
səciyyəvidir.

Hal-hazırda 130-dan çox qəlib əhalidən satın alınmış, ədəbi məxəz-
lər və şifahi təsvirlər əsasında yenidən hasil edilmişdir ki, onlardan
hər birinin öz adı vardır, misal üçün “şah”, “şah-buta”. Onlar arasında
“şah – həyat şəcərəsi”, “şah-güllü” və s. ağac qəliblər də var. Qəliblər
ölçüləri və hazırlanma üsulu ilə fərqlənirlər. Onları, armud və ya qoz
ağacları kimi bərk ağac növlərindən oyma üsulu ilə kəsirlər. Digərləri
isə sanki ulduz bürcləridir. Bu, butalardır ki, ölçücə kiçik olsa da həm-
çinin ağacdan oyulmuşdur. Onlardan “bala buta”, “küsülü buta”, “gül-
lü buta”, “hirsli buta”, “cüt buta”, “hamilə buta”, “sevgili buta”, “badam
buta” və s göstərmək olar. Qəliblər, həmçinin metaldan da hazırlana
bilər ki, bu da naxışı kalliqrafik aydın edirdi. “Göbək”lər alanan qəliblər
müstəqil qrupu təşkil edir. Onlardan adətən mərkəzi dairəvi (xonçalı)
kompozisiyada istifadə edilir və onları yalnız ağacdan hazırlayırdılar.
Haşiyələrdə istifadə edilən qəliblərin daha bir qrupu qıraq haşiyə qə-
libləri idi. Onlardan ən məşhurları “dik haşiyə”, “nar gülü”, “cır nar”,
“günəş”, və başqalarını göstərmək olar. “ağ zamin” kəlağayı üçün
metal qəliblərdən istifadə edilirdi, misal üçün, “xarı bülbül”, “aypara”,
“meynə”, və s.24 “Bəzəkli kəlağayı ustası Əzim Əsgərov”25 adlı yazıda
göstərildiyi kimi, “aldan çıxartma” (boş sahələri dolduran xirda gül-
lər), “gülabzən” (qızılgül suyu üçün bardaq), “pullu qəlib”, “şiş papaq”,
“ceyran göz haşiyə”, “çəp gül haşiyə” qeyd edilimişdir26. Müxtəlif qə-
liblər arasında “heyva gülü”, “pişik ayağı”, “yarpaq”, eləcə də müxtəlif
ölçülü nöqtələr vurmaq üçün qəliblər mövcuddur.

Basqalda yerləşən “Kəlağayı” İpək Mərkəzində kəlağayı hazırlan-
ması ilə yanaşı, həm də tədqiqat işləri aparılır ki, bunun da əsasında
“Kəlağayı” muzeyi təşkil edilmişdir27. Belə muzey Azərbaycanda və
postsovet məkanında yeganə muzeydir. Muzeyin eksponatları ara-
sında ən mühüm yeri qəlib-formalar tutur ki, onlar da əhalidən satın
alınmışdı. Onlardan bəzilərinin 200-300 il yaşları var. Onlar müxtəlif
qazıntı səviyyələrində Basqalın müxtəlif yerlərində tapılmışdır. Eyni

23

zamanda muzeydə ayrı-ayrı detallardan yığılmış taxta ipək toxucu
dəzgahı nümayiş etdirilir. Qəliblər kimi, onun da bəzi hissələrinin yü-
zilliklərlə ölçülən tarixi var.

Kəlağayı naxışlarının mənaları: məcazlar və bənzəmələr

Kəlağayının hər bir elementi və elementlərinin kompozisiyaları
konkret əhəmiyyəti və məna çalarları ilə zəngindir. Kəlağayının naxış
semantikası varlığın universal ideyalarını təcəssüm edir və rənglə bir-
likdə ünsiyyət üçün emosional cəhətdən dolğun fəza yaradır. Qəlib-
lərdə təsbit edilmiş naxışlar mədəni icma nümayəndələri tərəfindən
asanlıqla oxuna bilən kodlardır.

Yuxarıda sadalanan xüsusiyyətlərə görə azərbaycanlılar arasında
kəlağayı simvolik məna almışdır. Bu sadəcə yaylıq deyil, çox böyük
estetik-etik mənaya malik və icmanın hər bir üzvünə nəticə etibarı
ilə mədəni normalar məkanında düzgün istiqamət tapmasına yardım
edən mədəniyyət ünsürüdür.

Kəlağayının rəngləri və naxışları ünsiyyət zamanı müəyyən əh-
val-ruhiyyənin yaranmasına kömək edir. Misal üçün, qəribə arabesk
şəkilli xaşiyə ilə qırmızı kəlağayı, qayınana və qayınata tərəfindən gə-
linə bağışlanan vacib hədiyyələrdən idi və məhz həmin kəlağayını gəlin
toyda örtməli idi, qonaqlar isə bəyin çiyninə müxtəlif rəngli kəlağayılar
salardılar28. Onların ilk övladı ilkini, məhz bu kəlağayıya bürünməli idi.
Gənc ana isə 40 gün ərzində onu belinə sarımalı idi. Köhnə sakinlərin
dediklərinə görə bu da qədd-qaməti saxlamaqdan ötrü idi. Adi günlər-
də, evdən eşiyə çıxarkən və ya qonaq qəbul edərkən qadınlar başları-
na mülayim, sakit rəngli, “soğanı”, “soldurma”, “qəhvəyi” və s. rəngli
kəlağayılar örtərdilər. Asketik haşiyəli qara kəlağayı qəmgin hadisə-
nin əhval-ruhiyyəsini ifadə edir, parlaq rənglərlə bolluca naxışlanmış
kəlağayı isə sevinc və şadlıq hissləri doğururdu. Qədim Azərbaycan
adətinə görə qadın, döyüşən kişilər arasına kəlağayısını atdıqda qan
tökülməsini dayandıra bilər, qız-gəlin isə razılığını bildirmək məqsə-
dilə, ona evlənmək təklifi etmiş gənc oğlana öz kəlağayısını verərmiş.

Kəlağayı üzərində istifadə olunan naxış və kompozisiyalar xalça

24

üzərindəkilərdən fərqlənir, lakin özlərinin təkrarolunmazlığı ilə ya-
naşı, universal xüsusiyyətlərə malikdir və eyni əbədi mövzunu ifadə
edir. Bu, maralın, balıqların, quşların mücərrədləşdirilmiş, stilizasi-

Müxtəlif elementlər

1. Kəlağayının qırağı
2. Qıraq haşiyə
3. Mədaxil-ara haşiyə
4. Xonçaətrafı naxış
5. Xonça
6. Xonçanın 1/4 hissəsi

Müxtəlif elementlər “Basqal” (Şirvan)
kəlağayılarının struktur quruluşu

ya edilmiş obrazları, bitki ünsürləridir. Həm alovun dilinə bənzər zərif
“buta”, həm də Yer üzündə hər bir canlıya həyat verən gizli və ya za-
hiri enerjinin, günəşin rəmzi olan məgrur qamətli tovuz quşudur. Bu,
həm ruhun əbədiliyi və aramsızlığının rəmzi olan kəlağayının kənarları
boyu sarmaşan stilizasiya edilmiş çiçəklərin, budaqların və qıçaların
birbirlərinə hörülmüş ünsürləri olan “islimi”, inkişaf, birlik və ölməz-
lik, əbədilik rəmzi olan həyat şəcərəsi “kartaş”dır.

Naxışların və onların kompozisiyalarının mənaları qəliblərin adla-
rından bilinir. Onların hamısı kəlağayının stilistikasına müxtəlif cür,
bəzən ciddi qaydalara uyğun, eyni zamanda da ustanın (“tavakeş”in)
əhval-ruhiyyəsindən və emosional vəziyyətindən asılı olaraq daxil
edilir. Belə ki, konsentrik qrupa aid edilən “Basqal” naxışlı kəlağayı-
ların kompozisiyası ustalar tərəfindən Kainatın mərkəzi kimi dünya-
nın mənzərəsi və insan varlığı haqqında təsəvvür kimi izah edilir. Bu
təsəvvürlərdə insanın (“şah”, “şah-buta”) ən yaxşı mühafizəsi dağların
(“dik” haşiyə) olduğuna inam, həmçinin bu dünyada fiziki son olduğu

25

halda, həyat hətta daha dolğun, rəngarəng və müxtəlif çeşiddə ali, ülvi,
bir dünyada davam edir. Çox güman ki, buna görə də bu kəlağayılar
çoxrənglidir və onların hazırlanmasında müxtəlif qəliblərdən istifadə
olunur. Bu növ kəlağayıların şah əsəri olan “yeddirəng” kəlağayısıdır.
Bu cür kəlağayılar bolluca naxışlanmış və kəlağayı üzərinə çəkilən hər
bir ünsür yeddi rəngdən birinə, qırmızı, göy, sarı, yaşıl, ağ, çəhrayı və
tünd qəhvəyi rəglərə və ya onların çalarlarına boyanır.

Maraqlıdır ki, naxışlı kəlağayıda görünən dünyanın mənzərəsi, qə-
dim arxeoloji mədəniyyətlərdə təsbit olunmuş bürünc və keramika
məmulatlarındakı obrazlarla həmahəngdir.Təəccüblüdür ki, bü gün
də Basqal ustaları öz qəliblərini həmin obrazlara uyğun adlandırırlar.
Misal üçün, kəlağayının mərkəzinə basılan naxışın qəlibi “göbək” ad-
lanır. Özü özlüyündə dairənin 1/4 təşkil edən bu qəlib konsentrik kom-
pozisiyada eyni tərəfli xaç əmələ gətirir və dünyanın mərkəzi kimi dərk
edilir, onun ətrafındakı dairə və yaxud kvadrat isə Kainatla əlaqələn-
dirilir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, konkret arxeoloji mədəniyyətlərdə
“dairənin və ya kvadratın içərisinə yerləşdirilmiş xaçvari rəmzi işarə
dünyanın mərkəzi və ya “kosmik göbək” haqqında şamani görüşləri
əks etdirir.29

Kəlağayının bükülməsində də ciddi qaydaya tabe edilmiş prosedur
da dərin məna ilə doludur, belə ki, birinci 3 bükük uzununa, yenə 3
bükükdən sonra tərəfləri 18-20 sm olan kvadrat əmələ gəlməlidir. Də-
də-babadan kəlağayıçı ustalarla çoxsaylı müsahibələrdən bunun mə-
nası aşkarlanır. Onların dediklərinə görə, təbiət qanunları dəyişməz-
dir, kəlağayı isə onun təcəssümü, təbiətin replikasıdır. Həyat da təbiət
kimi sirrlərlə, canlı məxluqlarla, sevinclə, azadlıqla, məhəbbətlə, qüs-
sə ilə doludur və kəlağayı da, sehirli ipək sapın yaranmasından tutmuş
onun müxtəlif hazırlanma sirrlərinədək bütün bunları özündə cəm
eləmişdir. Təbiətdə bir biri ilə vəhdətdə olan iki başlanğıc var, Həyat
və Ölüm, Xeyir və Şər, Həqiqət və Yalan. Bunlar insanın alın yazısıdır.
Kəlağayının birinci üç büküyü məhz bunu təcəssüm etdirir. Sonrakı üç
bükük isə insanın özü üçün müəyyən etdiyini, Məhəbbət və ya Nifrəti,
Güvvə və ya Zəifliyi, Müdrüklük və ya Səfehliyi təcəssüm etdirir. Nəsil-
cə kəlağayıçı ustaların sözlərində səslənən bu fikirlər xalqın çoxəsrlik

26

təcrübəsini özündə cəmləşdirmişdir. Təəccüblü deyil ki, bu fikirlər,
məşhur Avropa psixoloqu insanın ekzistensional və tarixi dixotomiyası
(ikiyə bölünməsi) haqqında XX əsrin əvvəllərndə söylədikləri fikirləri
ilə üst-üstə düşür. Ona görə ki, bu fikirlər universaldır. E.Fromm yazır
ki, “Əgər o (insan) həqiqətin üzünə təlaşsız baxırsa, onun öz qüvvə-
sini açmaqla, məhsuldar yaşamaqdan başqa məna görmür.... Yalnız
əgər o, özünün mövcudiyyətinə xass olan vəziyyətini, dixotomiyanı və
öz güvvəsini aşkar etmək bacarığını dərk edirsə, onda o, bu vəzifənin
öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gələ biləcək, olduğu kimi qalmaq və özü
üçün yaşamaq, istedadını tam reallaşdırmaq, onun xüsusiyyətini təşkil
edən ağıl, məhəbbət və məhsuldar əməklə səadətə nail ola bilər”30.

Kəlağayının inkişaf perspektivləri

2011-ci ildə, Basqalda, Şəkidə və Bakıdakı yerli icmanın iştirakı
ilə “İnkişaf” elmi mərkəzi tərəfindən kəlağayının YUNESKO-nun qey-
ri-maddi mədəni irs üzrə reprezentativ siyahısına təqdim edilmək üçün
material (C.Tariverdiyev) hazırlanmışdı. Həmin material Mədəniyyət və
Tutizm Nazirliyinə təqdim edilmiş, dünyanın müxtəlif ölkələrində kəla-
ğayının təbliği və yayılması üçün nazırlik tərəfindən mühüm addımlar
atılmışdı. Xarici İşlər Nazirliyi və YUNESKO-nun Milli Komitəsi bu işdə
böyük köməklik etdilər. Bütün bunların hədəfi Azərbaycan Respub-
likasında mədəniyyət sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilmə-
sinə və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin və
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti xanım Mehriban Əliyevanın şəxsi
səylərinin realizə edilməsinə, Azərbaycanın mədəni irsinin qorunub
saxlanmasına yönəldilmişdir.

2014-cü ilin 26 noyabrında kəlağayı, “Ənənəvi sənət və kəlağayı
simvolizmi, qadın baş örtüklərinin hazırlanması və örtülməsi” kimi
YUNESKO-nun reprezentativ siyahısına daxil edildi ki, bu da kəlağayı-
nın mədəni fenomen kimi qorunub saxlanması üzrə səylərin və keçi-
rilmiş tədbirlərin məhsuldarlığını bir daha təsdiq etdi.31

Azərbaycanda kəlağayı istehsalına və Basqaldakı “Kəlağayı” muze-
yinə bir çox jurnallarda məqalələr həsr olunmuşdur. Onlardan, «Баку»

27

(Москва, 2009, 2010,2013), «World of Azerbaijan» (Баку,2005), «Yol» (Баку,
2007), «Новые берега» (Москва,2008), «Passage» (Баку, 2004,2010), Vi-
sions of Azerbaijan32 (2011), «Azərbaycan Xalçaları» (Bakı, №15, 2015),
«Nərgiz» (Baku, №16, 2016) və başqalarını göstərmək olar. Bu barədə Wi-
kipedia33-da da məlumat var, İndoneziyada çıxan “THE JAKARTA POST”
qəzeti batik, o cümlədən də Basqalda aparılan işlər barədə geniş mate-
rial təqdim etmişdi ki, burada da həmin texnikadan fəal surətdə istifadə
edən 11 ölkələr sırasında Azərbaycan da yer almışdı. 2013-cü ildə London
Universitetində “Azərbaycanda batik” təqdimatı zamanı, kəlağayıya, onun
tarixinə və hazırlanma üsuluna geniş yer verilmişdi.34 2014-cü ilin 1 de-
kabrında Sofiyada (Bolqarıstan), Azərbaycanın Bolqarıstandakı səfirliyi,
Sofiyanın şəhər bələdiyyə idarəsi və Bolqarıstanın Xarici İşlər Nazirliyinin
Mədəniyyət İnstitutu tərəfindən təşkil edilmiş kəlağayının interaktiv təq-
dimatı keçirilmişdi35. İçtirakçılar, kəlağayı barədə məlumat almış, sənədli
kliplərə baxmış və real surətdə ağ və rəngli ipək üzərinə qədim qəliblər
vasitəsilə basmanaxış texnikasını həyata keçirə bilmişdilər. 2016-cı ilin
may ayında analoji tədbir Daşkənddə (Özbəkistan)Heydər Əliyev adına
Azərbaycan Mədəniyyət mərkəzində keçirilmişdir. 2014-cü ilin 18 de-
kabrında Xalça muzeyində (Bakı) kəlağayının YUNESKO-nun Repreaen-
tativ siyahısına daxil edildikdən sonra birinci «Kəlağayım- mənim əlvan
örpəyim» adlı sərgisi keçirilmişdir. Belə sərgilərin, təqdimatların və usta
dərslərin (master-klass) Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində keçirilməsi
nəzərdə tutulur. Kəlğayının hazırlanmasında peşəkar bacarıqlarının for-
malaşması və məharətlərini inkişaf etdirilməsi üçün Tədris blokunun ya-
radılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Yuxarıda söylənilənləri ümumiləşdirərək, belə bir nəticəyə gəlmək
olar ki, kəlağayı Azərbaycan mədəniyyətinin səciyyəvi etnik xüsusiy-
yətlərinə malik bir məfhumdur, xalq tətbiqi sənətinin nümunəsi, Azər-
baycan cəmiyyətində sosial münasibətlərinin əhəmiyyətli tənzimləyi-
cisidir.

Kəlağayı, dəqiq müəyyən edilmiş xüsusiyyətlərin məcmusu ilə, yal-
nız baş yaylığının özünə xas xüsusiyyətlərini səciyyələndirən və həm
Azərbaycanda, həm də bütün dünyada onu istənilən digər yaylıqlardan
fərqləndirən cəhətlərlə birlikdə təyin edilir.

28

Р.Ф. Ибрагимбекова
З.Мюллер Тариверди
Дж.Дж. Таривердиев

Баку 2016

29

фирма Jahangir-T

Авторы: Рена Ибрагимбекова
Джалил Таривердиев
Захра Мюллер Тариверди

Научный редактор: Тогрул Эфендиев

Дизайн: Парвиз Багиров

Верстка: Камран Али-заде

Фото: из архива авторов

Эта книга издана при поддержке Министерства культуры
и туризма Азербайджанской республики.

ISBN XXX XXX XXX XX

30

От редактора

Тема многовекового художественного наследия Азербайджана в
последнее время становится все более востребованной как в направ-
лении современной интерпретации, так и с позиции того, что его от-
дельные элементы уже приняты или номинированы на включение в
Список нематериального культурного наследия человечества.

Учитывая, что в настоящее время республика по многим направле-
ниям (туризм, спорт, различные гуманитарные и научные проекты) все
активнее выходит на международную арену, возникает необходимость
разрабатывать и распространять определенную идентичную продук-
цию, которая у большей части пользователей безоговорочно воспри-
нималась бы как азербайджанская. В этом плане особенно благо-
датным видится образно-художественный потенциал национального
декоративно-прикладного искусства.

С другой стороны, веками создаваемые в Азербайджане прекрас-
ные образцы художественного ремесла способствуют самоидентифи-
кации азербайджанского этноса и его культурного наследия. Эти об-
разцы создают живую связь между культурным наследием прошлого
и настоящим, играют роль отправной точки для определения вклада
нашего народа в культурное разнообразие человечества.

Все вышеотмеченные качества и особенности в полной мере при-
сущи и национальному искусству изготовления головных платков - ке-
лагаи.

При всей актуальности подобных слагаемых вызывает большое
сожаление тот факт, что до последнего времени многовековое искус-
ство келагаи не являлось предметом самостоятельного исследования
со стороны отечественной этнографической, искусствоведческой, а
также культурологической наук. Определенные статьи и монографии
затрагивали тему в контексте развития ремесленного, шелкового или
текстильного производства, в то время как производство келагаи яв-
ляется своего рода культурологическим феноменом выходящим за
рамки отдельной дисциплины и требующий комплексного подхода, в
котором необходимо сочетание теоретических знаний с практическим

31

опытом. Настоящий труд под названием «Келагаи» призванный вос-
полнить возникший вакуум написан Р.Ф. Ибрагимбековой в соавтор-
стве с Дж. Таривердиевым и З. Мюллер Тариверди. Являясь истинны-
ми подвижниками указанной темы эти люди на собственные средства
и при поддержке различных международных донорских программ
смогли восстановить в Баскале, одном из основных традиционных
центров шелкового производства, весь цикл изготовления келагаи.
В процессе работы над практической реконструкцией производства,
авторы провели глубокие исследования в области истории азер-
байджанского шелководства, особенностей и отличительных свойств
орнаментов, их смысловой и знаковой нагрузки, роли и места этого
культурного элемента в системе традиционных ценностей, обычаев и
обрядов. Не довольствуясь сугубо этнографическим выставлением са-
мого процесса производства, авторы создали в поселке Баскал инте-
рактивный музей шелка, провели ряд тренингов и воркшопов с целью
интеграции этого вида искусства в современную индустрию моды, су-
венирное производство и текстильный дизайн. Благодаря их активной
деятельности была инициирована заявка на включение традиций и
символики келагаи в список нематериального культурного наследия
UNESCO увенчавшаяся в 2014 году его официальной регистрацией.

Однако именно в процессе всей практико-исследовательской де-
ятельности авторы столкнулись с тем, что келагаи сегодня не имеет
четкой дефиниции, его изначальные социально-смысловые функции
находятся под угрозой исчезновения, и наконец сами традиции этого
производства, а также отдельные его процессы практически пребыва-
ют у черты забвения.

Все это и послужило основной мотивацией для написания подоб-
ного труда.

В исследовании затронуты практически все аспекты этого в своем
роде уникального элемента культурного наследия. В монографии на-
глядно прослеживаются глубокие знания авторов в области истории,
культуры, этнографии и художественного наследия Азербайджана.
Очень существенно, что подобный элемент традиционного искусства
рассматривается ими с точки зрения его адаптации к современной

32

жизни и процессам, происходящим сегодня в нашем обществе. Прак-
тические познания и непосредственное представление о всех эта-
пах и звеньях производства одно из главных и неоспоримых качеств
представленного материала. В результате их многолетней последова-
тельной деятельности был создан крайне интересный и глубокий по
своему содержанию труд.

В эту работу авторы вложили весь накопленный ими за многие
годы опыт и знания в сфере производства и изучения искусства кела-
гаи. Поэтому я глубоко убежден, что публикация подобного труда будет
интересна не только для специалистов по культурному наследию, но и
для широкой аудитории, интересующейся вопросами искусства и ху-
дожественного творчества.

Тогрул Эфендиев
Доктор философии по искусствоведению,
заведующий отделом научных исследований
Национального Музея искусств Азербайджана,

ведущий научный сотрудник Института
архитектуры и искусства НАНА

33

ПРЕДИСЛОВИЕ

Эта книга посвящена келагаи - традиционному в Азербайджане
шелковому женскому головному убору, который на 9 сессии межпра-
вительственного комитета по нематериальному культурному насле-
дию ЮНЕСКО, проведенной в Париже 24-28 ноября 2014 года был
внесен в Репрезентативный список нематериального культурного
наследия человечества как «Символизм келагаи, традиции его из-
готовления и ношения»

Идея написания книги возникла в процессе работ по восстанов-
лению производства келагаи ручным, кустарным, не фабричным
способом. Это было непростым делом, так как уже в 90-е годы шел-
ководство в Азербайджане пришло в полный упадок, а к моменту
начала восстановительной работы в 2001-2002 годах, келагаи уже
надо было искать. Найти же можно было далеко не самые лучшие их
образцы, к тому же изготовленные на советских шелкоткацких фа-
бриках, которые предприимчивые торговцы выдавали за старинные
и антикварные в мелких лавочках Ичери Шехер. Мало кто помнил о
цветовом и орнаментальном разнообразии келагаи, находилась на
грани исчезновения также информация о его функциях, социальной
значимости и особенностях ношения.

Первоначальная цель породила много проблем, которые были
успешно решены к 2003 году. За короткое время была восстанов-
лена вся цепочка производства келагаи – от выращивания коконов
до получения готовой продукции, изготовленной потомственными
мастерами на каждом этапе теми же способами и с помощью тех же
инструментов, которыми пользовались их талантливые предки.

Это было трудным, но и захватывающим делом. Трудным, пото-
му, что были разрушены все структуры, входящие в складывавшуюся
веками многоступенчатую систему производства келагаи, включая
профессионалов, владеющих специфическими навыками. Захваты-
вающем, потому, что по мере вхождения в суть процессов раскры-
вались поразительные факты, появлялись удивительные находки.
Главными - были идеи, заключенные в орнаментальной сокровищ-
нице келагаи, в смыслах правил и обычаев, столетиями определяв-

34

ших его место и роль в быту и социальной жизни азербайджанцев.
Оказалось, что келагаи воплощает в себе целый мир взаимос-

вязанных представлений, содержащих общечеловеческие смыслы,
имеет отработанные веками эстетические каноны и требует четкого
соблюдения способов изготовления и использования.

Все это натолкнуло на возможность конкретизации основных
принципов, которые могут быть положены в основу системы понятий
и методов, определяющих келагаи как исключительный, уникаль-
ный пласт азербайджанской культуры. В результате была сформули-
рована концепция келагаи.

Государственная политика Азербайджанской республики в обла-
сти культуры и личные усилия Президента Азербайджана Ильхама
Алиева и президента Фонда Гейдара Алиева - Мехрибан Алиевой,
направленные на сохранение культурного наследия в Азербайджане
спасли келагаи от исчезновения и вселяют уверенность в его буду-
щем.

Мы представляем на суд читателя плод наших многолетних тру-
дов, выводы и заключения, сделанные на основе бесед с множе-
ством простых людей, с замечательными мастерами, известными
учеными и исследователями.

И если, прочитанное заставит Вас задуматься и взглянуть на хо-
рошо всем известный головной платок - келагаи в некоем новом,
ранее неизвестном для Вас ракурсе, мы будем считать нашу задачу
выполненной.

Мы благодарим Фонд Гейдара Алиева, Министерство культуры и
туризма Азербайджанской республики за поддержку и заботу о раз-
витии древнейшего вида прикладного искусства азербайджанского
народа - келагаи.

Мы помним всех кто на различных этапах восстановительной ра-
боты поддерживал нас всеми возможными способами и выражаем
им глубочайшую благодарность.

Мы благодарны тем, кто по настоящему любит и гордится келагаи,
ибо только при таком отношении он может быть жив.

Авторы

35

36

КОНЦЕПЦИЯ КЕЛАГАИ

Предметом данной концепции является келагаи – элемент жен-
ской одежды в Азербайджане. Цель концепции - определить и
обосновать ценность келагаи как культурного феномена, в связи,
с чем рассмотрена и определена совокупность функциональных,
технологических, структурных и эстетических особенностей пред-
мета концепции – келагаи, которые рассматриваются как в истори-
ческом плане, так и в контексте их развития на современном этапе
и c перспективами на будущее.

Для достижения цели Концепции были поставлены следующие
задачи:

1. Выявить особенности келагаи, которые отличают его от других
подобных изделий
2. Найти исторические корни келагаи
3. Разобрать технологию изготовления келагаи
4.Проанализировать знаково-символические характеристики
келагаи
5. Рассмотреть перспективы развития келагаи
Для выявления особенностей келагаи, которые отличают его от
других подобных изделий необходимо, прежде всего, определить,
что это такое. В Азербайджане найдется мало людей, которые не
знали бы этого. Однако, полного научного анализа келагаи в до-
ступной литературе найти не удалось, хотя с упоминанием келагаи
можно столкнуться в источниках по анализу тех или иных видов
азербайджанского искусства1 и, в частности, прикладного, шел-
ководства2, ковроведения3. Используя имеющуюся информацию,
а также обобщив ответы устного опроса населения, можно заклю-
чить, что «келагаи» является названием широко распространенно-
го в Азербайджане на протяжении многих веков атрибута женской
одежды - головного платка, который употреблялся в самых разно-
образных ситуациях – радостных и печальных, торжественных и
будничных. Это - часть национального костюма азербайджанской
женщины, вобравшего в себя особенности быта, мировосприятия,
духовных и эстетических ценностей народа и образовавшего, та-

38

ким образом, самостоятельный пласт азербайджанской культуры.
Доводы и аргументы обосновывающие это составляют суть данной
концепции.

Что такое келагаи?

Платков и уборов, которыми покрывали и покрывают сегодня
женщины голову или всю фигуру − в мире великое множество. И в
Азербайджане их существует несколько видов. Это – орпек, шал,
чаршаб, чадра, келагаи. Сравнивая их между собой, можно вы-
делить необходимые и достаточные особенности интересующего
нас келагаи, что позволяет отличить его от остальных покрытий.
Во-первых, это материал. Келагаи должен быть сделан из на-
турального шелка, причем определенного вида, издавна назы-
ваемого «kəlağayı ipəyi» – шелк-келагаи, для чего используется
скрученная из трощенной не окрашенной пряжи шелковая нить,
состоящая из 2−3 шелковых волокон. Плотность этой ткани должна
быть низкой - 28-30 cм. Второе - это форма: келагаи должен быть
квадратным, вытканным из цельного полотнища. Следующее - это
размер: келагаи должен быть большим, 140-160 см, но он не дол-
жен покрывать всю фигуру женщины. Производной от него частью
является - «болме» - ¼ часть келагаи. Далее, окраска: согласно
не писаным традициям келагаи окрашивают весь, либо, оставляя
белым все поле, окрашивают только окаймляющий его орнамент
(бордюр4). Затем, орнаментирование: орнамент келагаи должен
быть исполнен обязательно в определенной технике, которая назы-
вается в Азербайджане «басманахыш»,5 а в мире известна как тех-
ника «горячий батик». Орнаментирован может быть только бордюр,
либо весь келагаи. И, наконец, использование - социальные функ-
ции: келагаи испокон веку носили как повседневно, так и по слу-
чаю исключительных событий-свадьбы, рождение ребенка, траур,
праздники и др. Для каждого случая, в строгом соответствии с ха-
рактером и значением той или иной ситуации, имелись конкретные
предписания по употреблению келагаи. Учитывался цвет и/или со-

39

четание цветов, тип рисунка, тип композиции, способ завязывания,
возраст его обладательницы. В то же время, келагаи выравнивал
социальные различия – келагаи богатых и бедных женщин не отли-
чались друг от друга.

Перечисленные выше особенности келагаи порознь присущи и
другим видам покрытий. Так, «орпек», как и келагаи бывает ква-
дратным, но размер его не нормирован. Он в отличие от келагаи,
может быть сделан как из цельного полотна, так и из отдельных
шелковых полотнищ. В орнаментировании «орпек» техника «ба-
сманахыш» никогда не употребляется, его обычно вышивают
(«tikmə») белыми или цветными шелковыми нитями, а при мате-
риальных возможностях владелицы золотыми или серебряными
(«təkaldüz», «güləbatın»), что в отличие от келагаи сразу же по-
зволяет определить уровень ее материального достатка. Также, в
отличие от келагаи, орпек как правило, имеет шелковый «сачаг»
(бахрому) с промежуточной 2-4 рядной сеткой («xanə»).

Другой платок - «Шал» – может иметь все перечисленные для
орпек особенности, но главное - его делают не из шелка, а из шер-
сти или какого-то иного материала. Это сразу накладывает огра-
ничения на использование техники орнаментирования «басма-
нахыш», так как эта техника требует употребления очень горячей
воды – до 80 градусов, что недопустимо для шерсти.

Для «чаршаба» и «чадры», ношение которых является частью
религиозных предписаний ислама, могут использоваться разные
ткани, в том числе и шелк, но, в отличие от шелка-келагаи, более
плотный, например, «qənouz», известный в России еще в средние
века как каноуз или «шемахейка». Главное - женщина должна су-
меть в них закутаться с головы до пят, спрятав руки и часть лица.
В силу этого – одним из основных требований к этому виду покры-
тий являются форма – не квадрат, а прямоугольник или трапеция,
и размер – 160х200 и более сантиметров в зависимости от роста
обладательниц. Цветовая гамма этих покрытий весьма ограничена.
Это должен быть черный, белый или темно-синий цвета.

40

Из истории келагаи

История келагаи тесно связана с историей развития шелковод-
ства в Азербайджане, который на протяжении веков был известен
как шелководческая страна, связующее звено между севером и
югом, востоком и западом на Великом шелковом пути. Историче-
ские факты подтверждают, что шелководством в Азербайджане за-
нимаются около двух тысячелетий6 – с незапамятных времен здесь
выращивают коконы и, получают из них тончайшие шелковые нити,
из которых ткут замечательные ткани и изготавливают удивитель-
ные по красоте и изысканности изделия.

Сведения об этом имеются в античных источниках7. В путевых
записях средневековых путешественников, посещавших Азер-
байджан, Ал-Истахри и Ал-Мукаддаси (Х), Марко Поло (ХIII) есть
упоминания о шелке и изделиях из него. Эвлия Челеби (XVII) упо-
минал об использовании шелка в Нахчыване8, писал, что в Шеки
«В виноградниках и садах [разводят тутовник и производят бес-
подобный шелк» и, что только в одной из областей Ширвана Мах-
мудабаде вырабатывалась « …тысяча верблюжьих вьюков шелка».

В разные исторические периоды, даже кризисные десятилетия,
Шемаха продолжала оставаться центром шелководства. По дан-
ным Н.Н.Шаврова9 Ширван изобилует собственным шелком, из
Старой Шемахи, шелковые изделия привозят в большом количе-
стве в Дербент который не может с ней соперничать. В то время
когда в Шуше было 5 шелководческих мастерских в Шемахинском
уезде было 107 , из которых 46 в Шемахе, 11- в Баскале, 4- в Мюджю
(селение недалеко от Баскала), в других селах – 45. Особенно отли-
чались Баскал и Мюджю. В Баскале около 220 женщин занимались
размоткой пряжи и 700 мастеров и 100 подмастерьев – исключи-
тельно производством разнообразных шелковых тканей - дараи,
мов, хасхирме, джелиши, намазы, татынлыг, гановуз. Ткань гановуз
приобрела большую славу в России, где она называлась «шема-
хейка». Самым же распространенным был шелк для келагаи.

41

Адам Олеарий, член гольштинского посольства к шаху Сефи I,
в 30-х годах XVII века посетивший Шемаху, писал о ее горожанах,
что «главное занятие их – прядение, тканье и вышивание шелком
и бумагой»10. Начиная со второй половины XVI- XVII веков, Ордубад
и Джульфа (Нахчыван) были самыми крупными центрами торговли
шелком, который отсюда отправляли в Венецию, Марсель, Амстер-
дам, Стамбул, Алеппо. В ХVII в. такие развитые и мощные торговые
государства как Голландия и Англия были основными покупателя-
ми, азербайджанского и гилянского шелка-сырца, который был не-
обходим для шелковой промышленности этих стран11. В XVIII веке
Петр 1 создает в России шелковую мануфактуру, сырье для которой
поставляет Шемаха. В 1714 году Милютин, самостоятельно изучив
ткацкое шёлковое дело основывает шёлковую фабрику. А в 1836
году «Общество распространения шелководства и торговой про-
мышленности» организовывает недалеко от Нухи12 (ныне Шеки)
школу шелководства. В этот период Шекинская область выходит на
первое место в развитии шелководства, отодвигая Шемаху на вто-
рое. Затем следуют Карабах и Куба.

В 50-е годы ХIХ столетия газета «Кавказ» писала: «Из Шемахин-
ской губернии в Москву и в другие губернии России и даже в за-
рубежные страны отправляется 29 тысяч пудов шелка и шелковых
изделий13. Кроме того местное население широко использует шелк
и различную шелковую одежду». Рисунки Г.Г. Гагарина – русского
художника-любителя, исследователя искусства, обер-гофмейстер
двора Его Императорского Величества, вице-президент Импера-
торской Академии художеств, побывавшего в Ширване (Шемахе)
наглядно это демонстрируют. По данным А Сумбатзаде, несмотря
на существование издавна в Ширване шелководческих заведений,
шелкомотальное дело здесь никогда не развивалось до уровня
промышленности – фабрично-заводского производства, оставаясь
на уровне кустарного и мануфактурного, число которых достигало
650. В них повсеместно занимались тканьем и отделкой шелка.14
Одним из самых популярных изделий был келагаи.

Келагаи изготавливались в городах и селах Ширвана (Шемаха,

42

Баскал. Мюджу), Баку (Апшерон), Шеки, Гяндже. Карабахе, Кубе,
Нахчыване (Ордубад), Тебризе. Такие города как Барда, Гянджа в
средневековье и ранее были широко признанными центрами тор-
говли шелком, и, конечно. келагаи.

Шелководство настолько органично и прочно вошло в этниче-
скую культуру азербайджанцев, что где бы ни жили азербайджанцы,
они занимались шелководством. Даже мигрируя в другие страны,
они, как правило, приносили туда культуру шелка, которая включа-
ла в себя умения как выделки шелка из коконов, так и изготовления
различных шелковых изделий. В то же время они удовлетворяли и
свои этнокультурные бытовые и эстетические потребности – произ-
водили прочные, легкие и красочные шелковые ткани, которые ис-
пользовали в самых разнообразных целях. Особое место среди них
принадлежало шелку-келагаи, который был основой изготовления
женских головных платков.

Шелковые келагаи всегда были весьма употребительными и не-
заменимыми в быту. Исполненные вручную в небольших частных
мастерских, келагаи отличались и красотой отделки и качеством
ткани. Занимались этим все члены семьи и естественно владели
секретами окрашивания и языком орнаментирования, достигая
при этом вершин мастерства. Не случайно, азербайджанские шел-
ковые изделия и, в частности, неповторимые келагаи будучи пло-
дом индивидуального творчества бывали отмечены на всемирных
выставках 19-20 веков . И сегодня, глядя на келагаи изготовленные
100 и более лет назад, можно точно сказать, где и кем они были
сделаны. Среди мастеров особо выделяли келагаичи15.

Описания азербайджанки с келагаи в фольклере, в азербайд-
жанской литературе или в азербайджанском изобразительном ис-
кусстве является обычным явлением. В советский период запрет
на ношение чадры не коснулся келагаи, однако его употребление
заметно сократилось. Как атрибут женской одежды келагаи сохра-
нился преимущественно в сельской местности, а в городах многие
женщины отказалась от него полностью. Тем не менее, традици-
онность его использования, масса замечательных свойств, дела-

43

ющих его удобным в ношении, способствовали тому, что в этот пе-
риод производство келагаи продолжалось. Их изготавливали в
значительном количестве на больших ткацких фабриках, имевших-
ся практически во всех регионах Азербайджана, однако, как пра-
вило, по единым шаблонам и стандартам. Те или иные варианты
орнамента утверждались на худсоветах, которые в соответствии с
жесткими идеологическими принципами, требовавшими нивели-
рования этнического своеобразия, зорко следил за тем, чтобы на-
циональные элементы не доминировали на келагаи. Так появились
келагаи с павловопосадскими цветочными узорами, орнаменты, на
которых традиционная бута могла сочетаться, например, с изобра-
жением автомобиля «Волга» или с профилем В.И.Ленина! К тому
же, по словам исследовательницы 80 –х годов «Ради выполнения
плана по количественному показателю больше делают платков с
простыми композициями узоров, шире используют крупноразмер-
ные штампы. Мало разнообразия в колорите». Все это по мнению
автора статьи «заставляет мастера отступать от развития целого
ряда лучших черт в традиционном искусстве создания келагаи»16. В
этот период времени, работа на дому сошла на «нет» и о семейных
корнях этого традиционного занятия стало не принято говорить.
Все работали на фабрике и продукт труда стал анонимным. Год от
года ухудшалось качество ткани, и мода того времени полностью
его игнорировала.

После развала системы социализма, шелководство в Азербайд-
жане пришло в полный упадок и в 90-е годы производство келагаи
можно сказать прекратилось. Тем самым к концу ХХ века келагаи
оказался обречен на исчезновение, что, таким образом, практиче-
ски клало конец тысячелетней традиции изготовления и употре-
бления совершенно специфичного головного платка, исторически
ставшего знаковым элементом национального менталитета.

Именно в это время президент страны Гейдар Алиев прозор-
ливо отметил необходимость развития сферы шелководства, при-
чем, учитывая изменившиеся экономические условия, силами ма-
лых предприятий. Научный центр «Инкишаф», взяв за основу эту

44

мысль, откликнулся на предложение, выдвинутое в рамках проекта
UNDP «Гендер в развитии», восстановить производство шелка и
начать изготовление келагаи.

Это, с одной стороны, было бы кратчайшим путем развития домо-
хозяйств, обеспечения занятости и увеличения доходов населения
(мировой опыт это демонстрирует), а с другой – благородным делом
восстановления и развития древнейшей культурной традиции –
изготовления келагаи. При поддержке посольства Японии в Азер-
байджане, Исполнительной власти Исмаиллинского и Шекинского
районов, привлечении частных ресурсов (фирма «JT») это удалось
сделать в период 2001-2003 г.г. Народный промысел изготовления
келагаи был восстановлен в виде кустарного производства с со-
хранением всех технологических требований, а также соблюдения
структурных и эстетических особенностей изделий. Однако, к этому
времени келагаи был основательно подзабыт, и ни старшие поко-
ления, ни молодежь не воспринимали его в контексте современной
одежды. К тому же, рынок стал заполняться дешевыми импортны-
ми платками, которые предприимчивые зарубежные изготовители
украшали элементами национального орнамента.

Учитывая сложившуюся ситуацию, когда полное исчезновение
келагаи стало реальностью, Научный центр «Инкишаф разработал
проект информационной кампании «Келагаи», который поддержал
Фонд Евразии, а также американцы-энтузиасты Сьюзен и Джерри
Браун. Был выпущен каталог и видеоклип «Келагаи» в 2004 году,
проведена первая в истории Азербайджана выставка келагаи в
2005 году. Экспонированные на этой выставке келагаи были сотка-
ны в Центре шелка в знаменитом своими ткачами Шеки, а затем
орнаментированы и окрашены в Центре шелка в городке келага-
ичи, знаменитомом Баскале17. На них были воспроизведены как
древние, так и новые (предложенные современными азербайд-
жанскими художниками Т.Агабабаевой, И.Костиной, И.Зейналовой,
Ф.Мамедовой и др.) узоры. Другим направлением была разработка
необычных вариантов ношения келагаи «Новая жизнь келагаи»,
которые были предложены художником, дизайнером одежды Ила-

45

хой Мирнадир Зейналовой.
Одновременно с этим велась научно-исследовательская работа

по келагаи как по предмету азербайджанского декоративно-при-
кладного искусства, в процессе которой выяснилось, что научных
исследований в этой области удручающе мало, хотя разрозненные
сведения можно почерпнуть из источников по развитию текстиль-
ной и ковровой сфер прикладного искусства. Практически отсут-
ствует дефиниция келагаи как части одеяния женщины. Нет анали-
за используемых на келагаи орнаментов, их композиций, значений
и смыслов, которыми они наделены. Знакомство с научной лите-
ратурой, беседы с потомками профессионалов келагаичи, наблю-
дения за работой действующих мастеров позволили определить
условия и требования, как к изготовлению, так и использованию
келагаи.

В 2006-м году Президент Азербайджана Ильхам Гейдарович
Алиев посетил в Шемахе выставку продукции, выпускаемой малы-
ми предприятиями. Дж. Таривердиев как представитель НПО «Ин-
кишаф», фирмы «ДжахангирТ», Центров Шелка в Баскале и Шеки
рассказал о выставленных келагаи и передал президенту книгу о
проделанной работе - «Bəsləsən ipək olar»18 Позитивная оценка
осуществленной деятельности, данная президентом воодушевила
всех и способствовала углублению исследовательской работы и
дальнейшему развитию производства келагаи.

Через 8 лет Символизм келагаи, традиции его изготовления и
ношения были внесены в Репрезентативный список нематери-
ального культурного наследия человечества (ЮНЕСКО, Париж, 24-
28.10. 2014).

Изготовление келагаи

Изготовление келагаи - это сложный процесс, трудоемкий и
весьма специфичный.

Он состоит из четырех совершенно разных видов деятельности.
Первая – это изготовление шелковой ткани – тканье. Вторая – из-

46

готовление штампов (галибов). Третья - нанесение на поверхность
ткани орнамента – набойка и наконец, четвертая – крашение. Ка-
ждая из этих деятельностей состоит в свою очередь из различных
работ. Например, тканье предполагает проведение подготови-
тельной работы по набору основы, чем занимались традиционно
«террахи», затем собственно тканье, чем занимались «тохуджу».
Изготовление штампов (галибов) требовало для деревянных га-
либов - тщательного подбора определенных пород дерева, затем
резьбы по нему, а для металлических – умения гнуть металл и точ-
но воспроизводить орнамент. Для набойки (нанесения) орнамента
на поверхность шелка мастеру («галибчи», «тавакеш») необходи-
мо а)подготовить специальный раствор – «yağ» (резерв), б)разо-
греть его до определенной температуры, в) окунуть галиб в резерв,
г) опустить галиб на ткань слегка его прижав. Крашение является
важнейшей частью процесса, когда отштампованная ткань должна
быть погружена в емкость с красителем («küp»), выдержана неко-
торое время и в зависимости от замысла мастера повторена не-
сколько раз. Краситель может быть натуральным – в этом случае его
нужно сварить, а для этого необходимо нарезать ветки определен-
ных пород деревьев или их кору, раздробить и только после этого
кипятить в течение определенного времени. Можно использовать
также искусственные красители и/или их комбинации с натураль-
ными. Всеми этими вопросами занимается красильщик («бояг-
чы») – центральная фигура всего процесса изготовления келагаи.
Особо одаренные умельцы единолично могли исполнять в частных
мастерских все перечисленные виды деятельности. Однако это
редчайшие случаи. Сегодня такими потомственными мастерами в
Баскале являются Гадир Шафиев, Аббасали Талыбов, Низами Ма-
медов, в Шемахе – Рафик Аскеров, в Шеки – Амираслан и Рашад
Шамиловы.

Издревле та часть мастерской, где происходило крашение
(«кюпхана») считалось особым местом, чуть ли не священным. По
словам жителей Баскала, их предки считали, что «боягчи» близок
к Богу, ему дан великий дар, что он владеет массой секретов и мо-

47

жет все. Поэтому любой человек, сделав пожертвование («назир»)
боягчи можно выпросить у Бога решение своих проблем. Также
верили в целебные свойства красок, например синего, красного,
охристо-золотистого.

Учитывая технологические возможности изготовления (техника
басманахыш) и культурно-исторические особенности использова-
ния келагаи, их можно разделить на следующие виды.

48


Click to View FlipBook Version