ตำราพระโอสถปราสาททอง_Perfect

ภาคผนวก นวทวาร น. ช่องทั้ง ๙ แห่งร่างกาย คือ ตา ๒ หู ๒ จมูก ๒ ปาก ๑ ทวารเบา ๑ ทวารหนัก ๑ (มาจาก นว แปลว่า เก้า และ ทวาร แปลว่า ช่อง). บุพโพ [บุบโพ] น. นํ้าหนอง เป็นองค์ประกอบ ๑ ใน ๑๒ สิ่งของธาตุนํ้า. โบราณกรรมอติสาร น. โรคอติสารประเภทหนึ่ง ผู้ป่วยมีอาการท้องเสียเรื้อรัง มักรักษาไม่หาย ต�ำราการแพทย์แผนไทยว่า เกิดจากความผิดปรกติ ของธาตุทั้ง ๔ แบ่งเป็น ๕ ชนิด ได้แก่ อมุธาตุอติสาร ปฉัณณธาตุอติสาร รัตตธาตุอติสาร มุศกายธาตุอติสาร และกาลธาตุอติสาร. ปฉัณณธาตุอติสาร [ปะฉันนะทาด-] น. โบราณกรรมอติสารชนิดหนึ่ง ต�ำราการแพทย์แผนไทยไม่ระบุว่าเกิดจากความผิดปรกติของธาตุใด ผู้ป่วยมีอาการท้องเสีย ถ่ายอุจจาระเป็นนํ้าสีแดง นอกจากนี้ ยังมีอาการจุกเสียดท้อง แน่นในล�ำคอ เป็นต้น ดังต�ำรา ยาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๑๕๗-๑๕๘] ตอนหนึ่งว่า “... จะกล่าวลักษณะปฉัณณธาตุอติสาร อันเป็นโบราณกรรมเป็นค�ำรบ ๒ มีอาการและประเภทกระท�ำให้ลงเป็นนํ้าชานหมาก และนํ้าแตงโม แล้ว กระท�ำให้จุก ให้แดกเป็นก�ำลัง แน่นในล�ำคอ จะกินข้าวนํ้ามิได้ให้รากลมเปล่าเป็นก�ำลัง ...”. ปรเมหะ [ปะระ-] น. ๑. ต�ำราการแพทย์แผนไทยฉบับหนึ่ง ไม่ปรากฏชื่อผู้แต่ง มีเนื้อหาส�ำคัญกล่าวถึงโรคที่เกิดจากนํ้าปัสสาวะ. ๒. เมือกมันหรือเปลวแข็ง ซึ่งมีลักษณะขุ่นข้นคล้ายหนอง คัมภีร์มุจฉาปักขันทิกาว่า มี ๒๐ ประการ ได้แก่ สันทฆาต ๔, องคสูตร ๔, อุปทม ๔, ช�้ำรั่ว ๔ และไส้ด้วน ๔. ปักวาตอติสาร [ปักกะวาด-] น. อติสารชนิดหนึ่ง ผู้ป่วยมีอาการท้องเสีย ถ่ายอุจจาระเป็นสีขาวเหมือนนํ้าข้าว มีกลิ่นเหม็นเหมือน ซากศพ นอกจากนี้ ผู้ป่วยยังมีอาการกินข้าวไม่ได้ นํ้าลายเหนียวเป็นต้น ดังต�ำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมล มังคลาราม [๔/๑๖๘] ตอนหนึ่งว่า“... จะกล่าวลักษณะปักวาตอติสาร บังเกิดแต่กองคูถเสมหะ กล่าวคือวาโยพัด ก�ำเริบ มิให้เสมหะคุมกันเข้าได้อุจจาระนั้นมีสีขาวดุจดังนํ้าข้าวเช็ด เหม็นดุจอาศพอันโทรม ให้ลงไหลไปมิได้ว่างเวลา กระท�ำให้บริโภคอาหารมิได้ให้อาเจียนออกแต่เขฬะเหนียว ให้ตัวนั้นเนื้อเต้น ให้เกิดสะอึก ลักษณะดังกล่าวมานี้ เป็นอสาทิยอติสารโรค รักษายากนัก ...”. ฝีดาษ น. โรคฝีชนิดหนึ่ง ผู้ป่วยมีอาการไข้สูง จากนั้นมีผื่นขึ้นทั่วใบหน้าและล�ำตัว ต่อมาผื่นจะกลายเป็นตุ่มใส เป็นหนอง แล้วตกสะเก็ด เมื่อหายแล้วมีแผลเป็นรอยบุ๋ม ปัจจุบันพบว่าเป็นโรคติดเชื้อไวรัสชนิดหนึ่ง เคยมีการระบาดครั้งใหญ่ หลายครั้ง, ไข้ทรพิษ ก็เรียก. (อ. smallpox, variola). พัทธะปิตตะ ดูใน สมุฏฐานปิตตะ. 195

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปราสาททอง มันทธาตุ น. ๑. ธาตุหย่อน ต�ำราการแพทย์แผนไทยแบ่งเป็น ๔ ประเภท ได้แก่ มันทอาโป (ธาตุนํ้าหย่อน) มันทเตโช (ธาตุไฟหย่อน) มันทปัถวี (ธาตุดินหย่อน) และมันทวาโย (ธาตุลมหย่อน) ดังคัมภีร์สิทธิสารสงเคราะห์ [๒๐/๑๐๔] ตอนหนึ่งว่า “... จะกล่าวลักษณะมันทธาตุอันเป็นค�ำรบ ๔ นั้น ยิ่งไปด้วยเสมหะมีก�ำลัง คือเพลิงหย่อนเผาอาหารมิได้ ย่อยกระท�ำให้ลงไปวันละ ๒ - ๓ เพลา ให้สวิงสวาย ให้ถอย แรงยิ่งนัก กระท�ำให้ท้องขึ้นมิรู้วาย ให้อุจจาระเป็นเมือกมัน เป็นเปลวหยาบและละเอียดระคนกันปวดมวนเป็นก�ำลัง โทษทั้งนี้เกิดในกองทวาทสอาโปให้เป็นเหตุ ...”. ๒. ยาแผนไทย ขนานหนึ่ง ใช้แก้ธาตุไม่ปรกติ แก้ท้องขึ้น ท้องเฟ้อ มีตัวยา วิธีปรุง วิธีใช้และสรรพคุณ ดังต�ำราเวชศึกษา [๑๖/๓๕] ตอนหนึ่งว่า “... เอาโกฐทั้ง ๕ เทียนทั้ง ๕ รากไคร้เครือ ๑ ลูกผักชีทั้ง ๒ การะบูน ๑ กระเทียม ๑ สมุลแว้ง ๑ เปลือกโมกมัน ๑ จันทน์แดง ๑ จันทน์เทศน์๑ กานพลู๑ เบญจกูล ๑ พริกไทย ๑ ลูกจันทน์๑ ยาทั้งนี้เอาสิ่งละส่วน ขิงแห้ง ๑ ส่วน ลูกเบญกานี๓ ส่วน ต�ำผงนํ้ากระสายตามแต่จะใช้กิน กินแก้ธาตุทั้ง ๔ หย่อน” ปัจจุบันยาขนานนี้ จัดเป็นยาสามัญประจ�ำบ้านแผนโบราณตามประกาศกระทรวงสาธารณสุข พ.ศ. ๒๕๔๒ และเป็นยาแผนไทยหรือยา แผนโบราณในบัญชียาหลักแห่งชาติ พ.ศ. ๒๕๕๕. มุตฆาต, มุตตฆาต [มุดตะคาด] น. โรคชนิดหนึ่งที่ท�ำให้เกิดความผิดปรกติของนํ้าปัสสาวะ ต�ำราการแพทย์แผนไทยว่า เกิดจาก การกระทบกระทั่ง เช่น จากอุบัติเหตุ เพศสัมพันธ์ ผู้ป่วยมีอาการปวดมากเวลาถ่ายปัสสาวะ ปัสสาวะกะปริบกะปรอย ปวดขัดบริเวณสีข้าง จุกเสียดบริเวณหน้าอก อาเจียนเป็นลมเปล่า เบื่ออาหาร เป็นต้น ดังคัมภีร์มุจฉาปักขันทิกา [๒/๒๙๕] ตอนหนึ่งว่า “... มุตรฆาฎ ๔ ประการ ว่าเมื่อจะถ่ายปัศสาวะออกมานั้น ให้ปวดให้ขัดเจบเปนก�ำลัง ให้โลหิต ช�้ำเปนหนองข้นขุ่นด�ำดุจนํ้าครามนั้น ชื่อมุตรฆาฎ อันนี้เกิดด้วยกระทบชอกช�้ำ จึ่งส�ำแดงโทษเปนดังนี้กระท�ำให้ ขัดราวค่างดุจเส้นปัตฆาฎ แลให้เสียดแทงในอก จะไหวไปมามิสะดวก บริโภคอาหารมิได้ให้อาเจียนเปนลมเปล่า รู้มิถึงว่าเปนเมดยอดภายใน ...”, เขียนว่า มุตรฆาฏ หรือ มุตระฆาฎ ก็มี. มุศกายธาตุอติสาร [มุดสะกายะทาด-] น. โบราณกรรมอติสารชนิดหนึ่ง ต�ำราการแพทย์แผนไทยว่าเกิดจากธาตุนํ้าหรือจากการกินอาหาร แสลง ผู้ป่วยจะมีอาการท้องเสีย ถ่ายอุจจาระเป็นเสมหะและเลือดเน่า มีกลิ่นเหม็นเหมือนซากศพ นอกจากนี้ ยังมีอาการท้องอืดแน่นหน้าอก เป็นต้น ดังต�ำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๑๖๐] ตอนหนึ่งว่า “... จะกล่าวในลักษณะมุศกายธาตุอติสาร อันเป็นโบราณกรรมเป็นค�ำรบ ๔ นั้นเกิดแต่กองอาโปธาตุ มีปิตตัง เป็นต้น มีมุตตังเป็นที่สุด และลักษณะอาการประเภทนั้น คือบริโภคอาหารนั้นส�ำแลงแห่งธาตุ จึงให้เป็นโลหิตเป็นเสมหะเน่า เหม็นดังกลิ่นอาศพให้กุจฉิยาวาต โกฏฐาสยวาตระคนกัน ให้ท้องขึ้นปะทะอยู่หน้าอกให้แน่น ให้อาเจียนลมเปล่า ให้เหม็นอาหาร จะลุกนั่งมิได้ให้หน้ามืดยิ่งนัก ...”. รัตตฆาต, รัตฆาต, รัตฆาฏ [รัดตะคาด] น. ๑. เส้นเลือดแดงใหญ่บริเวณขาหนีบ เส้นข้างขวา เรียก รัตตฆาตขวา เส้นข้างซ้าย เรียก รัตตฆาตซ้าย. ๒. เส้นบริวารของเส้นอิทา และเส้นปิงคลา แล่นจากบริเวณขอบกระดูกเชิงกราน ตรงขึ้นไปถึงบริเวณต้นคอ มี ๒ เส้น แนบขนานไปกับกระดูกสันหลัง เส้นข้างขวา เรียก รัตตฆาตขวา เส้นข้างซ้าย เรียก รัตตฆาตซ้าย. 196

ภาคผนวก รัตตธาตุอติสาร [รัดตะทาด-] น. โบราณกรรมอติสารชนิดหนึ่ง ต�ำราการแพทย์แผนไทยว่า เกิดจากธาตุดิน ผู้ป่วยมีอาการท้องเสีย ถ่ายอุจจาระเป็นสีแดงคล�้ำ หรือสีเขียว มีเสมหะปน เป็นต้น ดังต�ำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๑๕๙] ตอนหนึ่งว่า “... จะกล่าวในลักษณะรัตตธาตุอติสาร อันเป็นโบราณกรรมอันเป็นค�ำรบ ๓ เกิดแต่กองปัถวี มีเกสาเป็นต้น มีมัตถเกมัตถลุงคังเป็นที่สุด มีอาการและประเภทมักให้ลงจะประมาณมิได้ให้อุจจาระแดง ดังโลหิตเน่า และเสมหะระคน บางทีเขียวดังใบไม้...”. รัตตะปิตตะ ดูรัตตะปิตตะโรค. รัตตะปิตตะโรค [รัดตะปิดตะโรก] น. โรคชนิดหนึ่ง เกิดจากโลหิตระคนด้วยวาตะ เสมหะ และปิตตะ ผู้ป่วยจะมีเลือดออกตามอวัยวะ ต่าง ๆ ของร่างกาย รักษายาก ดังจารึกต�ำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร [๕/๑๖๒] ตอนหนึ่งว่า “...รัตตะปิตตะ โรคนั้น คือ โลหิตระดมกับด้วยวาตะเสมหะดีพร้อมกันทั้งสามดังนี้แล้ว คือก�ำเริบเพื่อสันนิบาตดังนี้เป็นอติไสย ว่าโรคนั้นหนัก แพทย์อย่าพึงรักษาเลย เป็นอาการตัด ให้แก้ดูตามบุญ ...”. ลมโฮก น. โรคลมชนิดหนึ่ง เกิดที่ล�ำไส้ใหญ่ ผู้ป่วยมีอาการปวดท้อง ท้องอืดเฟ้อ จุกเสียด วิงเวียน ไอ มีเสมหะในล�ำคอมาก เป็นต้น ดังต�ำราโรคนิทานค�ำฉันท์ [๓๕/๑๓๖] ตอนหนึ่งว่า “... ไส้ใหญ่ธาตุปัถวีเมื่อกระลีแตกร้าวฉาน ปวดท้อง ใช่สามาน ย่อมท้องขึ้นแลท้องพอง ให้โทษเปนต่าง ๆ ทุรนร่างวิงเวียนในตามืดลุกไม่ไหว ทั้งให้ไอออกอาเจียน หาวเรอ ขัดในอก หลังไหล่ฟกเปนพ้นเพียน เสมหะมักเบียดเบียน แน่นปะทะล�ำคอขังร้อนคอร้อนท้องน้อยวาตาพลอยถอยก�ำลัง ลมกลัดพัดขัดคั่ง เรอปะทะเปนลมโฮก ทั้งนี้ใช่อื่นไกลโทษไส้ใหญ่ก่อเกิดโรคผิจะแก้ตามโฉลกต�ำหรับโรคไส้ใหญ่นา ...”. สมุฏฐานปิตตะ น. ที่ตั้งหรือที่แรกเกิดของโรคอันเกิดจากดี แบ่งออกเป็น ๓ อย่าง ได้แก่ พัทธะปิตตะ (นํ้าดีที่อยู่ในฝักหรือในถุงนํ้าดี) อพัทธะปิตตะ (นํ้าดีที่อยู่นอกฝักหรือนอกถุงนํ้าดี) และก�ำเดา (เปลวแห่งความร้อน หรือความร้อนที่ได้จากการ เผาผลาญในร่างกาย). สมุฏฐานวาตะ น. ที่ตั้งหรือที่แรกเกิดของโรคอันเกิดจากลม แบ่งออกเป็น ๓ อย่าง ได้แก่ หทัยวาตะ (ลมในหัวใจ อันท�ำให้หัวใจท�ำงาน เป็นปรกติ) สัตถกวาตะ (ลมที่ท�ำให้เกิดอาการเสียดแทงตามส่วนต่าง ๆ ของร่างกาย) และสุมนาวาตะ (ลมในเส้น อันท�ำให้เกิดอาการปวดเมื่อย). สวิงสวาย [สะหฺวิงสะหฺวาย] ก. อาการที่รู้สึกใจหวิว วิงเวียน คลื่นไส้ ตาพร่าจะเป็นลม เช่น เดินฝ่าแดดนาน รู้สึกสวิงสวาย ดังต�ำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๙๘] ตอนหนึ่งว่า “... ให้คอแห้งล�ำคอตีบ กินข้าวกินนํ้ามิได้ ให้อาเจียนให้สวิงสวาย แล้วให้พลุ่งขึ้นพลุ่งลงในอก ให้ยกมือเท้าขวักไขว่ไปมา ...”. 197

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปราสาททอง สันฑฆาต, สันทฆาต, สันทะฆาฏ น. ๑ เส้นที่มีจุดเริ่มต้นบริเวณขอบเชิงกรานด้านหน้า แล่นถึงตาตุ่ม เส้นด้านบนจะแล่นไปทางด้านหลัง ขึ้นข้าง กระดูกสันหลัง ถึงบริเวณต้นคอ ท้ายทอย ขึ้นศีรษะ แล้วลงมาที่แขน เส้นที่อยู่ด้านขวา เรียก เส้นสันฑฆาตขวา เส้นที่อยู่ด้านซ้าย เรียก เส้นสันฑฆาตซ้าย. ๒. โรคเกี่ยวกับเส้นชนิดหนึ่ง ท�ำให้มีอาการจุกเสียดหน้าอก ดังค�ำอธิบาย ภาพแผนนวด [๔/๑๑๙] ตอนหนึ่งว่า “...๓. เส้นนี้สันทฆาตขวา แก้ยอกอก สลักอก ๗. เส้นนี้สันทฆาตซ้าย แก้เจ็บอก ดังเป็นหนอง ...”. ๓. โรคชนิดหนึ่ง เกิดจากการกระทบกระแทกชอกช�้ำอย่างแรง เช่น ตกต้นไม้ ถูกทุบถอง โบยตี ท�ำให้เกิดเลือดออกเป็นลิ่ม เป็นก้อน แห้ง หรือเน่าเสียอยู่ภายใน เรียก โลหิตต้องพิฆาต ในสตรีอาการอาจรุนแรง หากเกิดขณะมีระดู แบ่งเป็น ๔ ชนิด ตามความรุนแรงของโรค ได้แก่ เอกสันฑฆาต โทสันฑฆาต ตรีสันฑฆาต และอาสันฑฆาต. สุมนาวาต, สุมนาวาตะ [สุมะนาวาด, สุมะนาวาตะ] น. ๑. ดูใน สมุฏฐานวาตะ. ๒. โรคลมชนิดหนึ่ง ต�ำราการแพทย์แผนไทยว่าเกิดจาก กองลมอัมพฤกษ์ และมักเกิดในระหว่างตรีโทษ ผู้ป่วยจะสูญเสียการรับรู้ทางประสาทสัมผัสทั้งห้า (การได้ยิน การมองเห็น การได้กลิ่น การรับรส และการสัมผัส) โรคนี้รักษายาก แต่อาจบรรเทาอาการให้รุนแรงน้อยลงได้ ดังต�ำรายา ศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๓๒๗] ตอนหนึ่งว่า “... จะกล่าวด้วยลักษณะก�ำเนิดแห่งลมหนึ่ง อันชื่อว่า สุมนานั้นเป็นค�ำรบ ๔ ถ้าบังเกิดขึ้นแก่บุคคลผู้ใด กระท�ำให้อัดอั้นไปทั้งกาย มิได้รู้สึกตน และลมกองนี้เกิดแต่กอง อัมพฤกษ์ มักเกิดขึ้นในระหว่างตรีโทษ กระท�ำให้โสตประสาทมิได้ยินศัพท์ส�ำเนียงอันใด ให้จักษุประสาทมิได้เห็น สิ่งอันใดชัด ให้ฆานประสาทมิได้เหม็นและหอมสิ่งอันใด ให้กายประสาทมิได้รู้สึกสัมผัสอันใด ให้ชิวหาประสาทมิได้ รู้จักว่ารสอันใดหวาน เปรี้ยว จืด เค็ม เผ็ด ร้อนนั้น เป็นต้น และอาการอันเศษ นอกจากนี้แจ้งอยู่ในคัมภีร์ตติยพิณ สันนิบาตและคัมภีร์ประเมหะโทษโน้นเสร็จแล้ว ในที่นี้กล่าวไว้พอเป็นที่สังเกตแห่งแพทย์แต่ลักษณะอันเป็นแก่นสาร ให้บุคคลทั้งหลายพึงรู้ว่า ลมสุมนานี้เกิดในระหว่างตรีโทษถึงมรณันตกชวนะเป็นที่สุดแห่งโรคยามิได้เลย ถ้าจะแก้ให้ แก้แต่พอได้ความสุข ให้เวทนานั้นน้อยลง ...” ค�ำนี้แพทย์แผนไทยนิยมอ่านว่า สุมมะนาวาตะ. ไส้ลาม น. โรคติดต่อทางเพศสัมพันธ์ชนิดหนึ่ง เกิดได้ทั้งในผู้หญิงและผู้ชาย ผู้ป่วยมีเม็ดฝีขึ้นที่ภายในอวัยวะเพศและลามออก มาภายนอก ไปที่ท้องน้อย ทวารหนัก ทวารเบาเมื่อเม็ดฝีแตกออกหนองจะไหลออกมา อาจมีอาการปวดมวนท้อง ถ่ายเป็นมูกเลือด แน่นหน้าอก อาเจียน กินอาหารไม่ได้ หรือเป็นลมบ่อย ๆ ร่วมด้วย ดังคัมภีร์มุจฉาปักขันทิกา [๒/๓๑๘] ตอนหนึ่งว่า “... อันว่าเปนไส้ลามนั้น คือผุดขึ้นมาเปนเมด ๆ ดุจกัน แตว่าเปนเมดแต่ข้างในออกมา บางทีก็เปื่อย ทั้งข้างนอกข้างใน ลามขึ้นมาถึงท้องน้อย ทวารหนัก เบา ผุดดังเปนฝีแล้วก็เปนบุพโพออกมาทาง ทวารหนัก เบาบุรุศสัตรีเปนเหมือนกัน ครั้นเปนดังนั้นแล้ว ก็ให้เปนไปต ่าง ๆ บางทีให้ลงท้องเปนมูกโลหิต ให้ปวดมวน จุกเสียดแน่นในอก เพราะว่านํ้าเหลืองนั้นแล่นเข้าไปตามล�ำไส้มักให้อาเจียนกินอาหารมิได้บางทีให้ลมจับเนือง ๆ ถ้าเปนดังนี้ท่านว่าเข้าอยู่ในมือพระยามัจจุราชแล ...”.    198

ภาคผนวก หทัยวาต [หะทัยวาตะ, หะทัยวาด] น. ๑. ดูใน สมุฏฐานวาตะ. ๒. โรคลมชนิดหนึ่ง ผู้ป่วยมักจะมีอาการมึนตึง ไม่ค่อยพูดคุย ใจลอยบ่อย ๆ ชอบอยู่คนเดียว ใจน้อย โกรธง่าย เบื่ออาหาร บางครั้งหัวเราะ บางครั้งร้องไห้ ถ้าจะรักษาให้รักษา เมื่อเริ่มมีอาการ หากทิ้งไว้นานจะรักษายาก ดังต�ำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๓๒๔] ตอนหนึ่งว่า “... ในที่นี้จะว่าแต่ลมอันชื่อว่าหทัยวาตนั้นก่อนเป็นปฐมอันบังเกิดขึ้นแก่บุคคลผู้ใดมักกระท�ำให้มึนตึง มิใคร่จะเจรจา ให้หนักปาก ให้ใจนั้นลอยอยู่เป็นนิจ มักจะอยู่ที่สงัดแต่ผู้เดียว ให้ใจน้อย มักโกรธ มิได้รู้สึกอยากอาหาร ให้อิ่มไป บางทีกระท�ำให้หัวเราะระริกซิกซี้บางทีกระท�ำให้ร้องไห้ดุจดังคนก�ำพร้าหาคณาญาติมิได้ถ้าจะแก้ให้แก้ แต่ยังมึนตึงอยู่นั้น ครั้นแก่เข้ามักกลายเป็นดังโรค สมมติว่าลมบาดทะจิตเป็นอสาทยโรคแพทย์จะรักษาเป็นอันยาก ยิ่งนัก ...”. อชิณธาตุ [อะชินนะทาด] น. ไม่ถูกกับธาตุ หรือแสลงกับธาตุ. อชิณธาตุโรคอติสาร [อะชินนะทาดโรก-] น. อติสารกลุ่มหนึ่งที่เกิดจากการกินยาบ�ำบัดโรค หรือกินอาหารบ�ำรุงธาตุไม่ถูกกับโรคไม่ถูก กับธาตุอยู่เนือง ๆ ท�ำให้เกิดโรคเรื้อรัง ผู้ป่วยมีอาการถ่ายอุจจาระอย่างแรง อุจจาระมีสีต่าง ๆ ต�ำราการแพทย์แผนไทย แบ่งเป็น ๔ ประเภท ตามเวลาที่ผู้ป่วยมีอาการถ่ายอุจจาระอย่างแรง ได้แก่ เสมหะอชิณ ปิตตะอชิณ วาตะอชิณ และ สันนิปาตะอชิณ ดังต�ำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๑๖๒] ตอนหนึ่งว่า “... จะกล่าวลักษณะ อชิณธาตุโรคอติสาร ว่าด้วยลักษณะลงเป็นเพื่อส�ำแลงมี๒ ประการคือ อชิณธาตุประการ ๑ เป็นด้วยบริโภคอาหารมิได้ ควรแก่ธาตุคือ อชิณโรคประการหนึ่งเป็นด้วยการบริโภคยาอันไปบ่มิได้ควรแก่โรคและลักษณะ ๒ ประการนี้อาจารย์ กล่าวไว้ในคัมภีร์พิณณธาตุมีกระโฉลก โน้น ขอยกมาไว้ในที่นี้ให้แพทย์ทั้งหลายพึงรู้ในประเภทอชิณ ๔ ประการ ดุจมีไป ในข้างหนึ่งข้างหน้านั้น คือเสมหอชิณ ๑ ปีตตอชิณ ๑ วาตอชิณ ๑ สันนิบาตอชิณ ๑ อันบังเกิดตามสมุฏฐานธาตุโรค...”.   อชิณโรค [อะชินนะโรค] น. โรคที่เอาชนะไม่ได้ โรคที่รักษาไม่หาย. อติสาร [อะติสาน] น. โรคที่ผู้ป่วยมีอาการท้องเสียอย่างรุนแรง ถ่ายอุจจาระเป็นนํ้า เป็นมูก เป็นเลือด อุจจาระมีกลิ่นผิดปรกติ ต�ำราการแพทย์แผนไทยแบ่งเป็น ๒ ประเภท คือ โบราณกรรมอติสาร และปัจจุบันกรรมอติสาร ดังต�ำรายาศิลาจารึก ในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๑๕๖] ตอนหนึ่งว่า “... จะกล่าวลักษณะอติสารวรรค ว่าด้วยอติสารอันเป็น โบราณกรรม ๕ ปัจจุบันกรรม ๖ เป็น ๑๑ วรรค ...” นอกจากนี้ ในบางต�ำรายังพบปักวาตอติสาร ซึ่งไม่ได้ระบุว่า เป็นโบราณกรรมอติสาร หรือปัจจุบันกรรมอติสาร. อพัทธะปิตตะ ดูใน สมุฏฐานปิตตะ. 199

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปราสาททอง อมุธาตุอติสาร น. โบราณกรรมอติสารชนิดหนึ่ง ต�ำราการแพทย์แผนไทยว่าเกิดจากธาตุไฟหย่อน ท�ำให้อาหารไม่ย่อย ผู้ป่วยมีอาการ ท้องเสีย ถ่ายอุจจาระเป็นสีนํ้าล้างเนื้อ มีกลิ่นเหม็นคาว นอกจากนี้ ยังมีอาการผะอืดผะอม จุกเสียดแน่นท้อง คอแห้ง กระหายนํ้า เป็นต้น ดังต�ำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม [๔/๑๕๖ - ๑๕๗] ตอนหนึ่งว่า“... อันว่า อมุธาตุอติสารนั้น ว่าในกองเตโชธาตุ อันชื่อว่าปริทัยหัคคีนั้นหย่อน เผาอาหาร มิได้ย่อยให้ผะอืดผะอม แดกขึ้น แดกลง ให้ลงไปจะนับเพลามิได้ ครั้นสิ้นอาหารแล้วก็ลงไปเป็นนํ้าล้างเนื้อเหม็นคาว และให้กระหายนํ้าคอแห้งจนถึงทรวงอก ปากแห้งฟันแห้งยิ่งนัก ...” และต�ำราเวชศาสตร์วัณ์ณณา [๔๑/๘๗๐] ตอนหนึ่งว่า “... อันว่าอมุธาตุอติสารว่า ในสาระสงเคราะห์ ว่าเตโชธาตุกำเริบก็มี บางทีไฟธาตุอันชื่อว่าปริณามัคคี สำหรับเผาอาหารนั้นหย่อนก็ให้พะอืดพะอม แดกขึ้นลง ก็ให้ลงไปจะนับเวลานั้นไม่ได้ ครั้นสิ้นกำลังอาหารแล้ว ให้ลงเปนนํ้าล้างเนื้อ...”. อัณฑ-, อัณฑะ [อันทะ-] น. ส่วนหนึ่งของอวัยวะลับชาย, กระโปก; ไข่. (ป., ส.). อาการ ๓๒ น. ส่วนที่ประกอบเป็นร่างกายที่มองเห็นและจับต้องได้ ๓๒ อย่าง มีธาตุดิน ๒๐ อย่าง (ได้แก่ ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อในกระดูก ไตหรือพุง หัวใจ ตับ พังผืด ม้าม ปอด ไส้ใหญ่ ไส้น้อย อาหารใหม่ อาหารเก่า และสมอง ศีรษะ) และธาตุนํ้า ๑๒ อย่าง (ได้แก่ นํ้าดี เสมหะหรือเสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันข้นหรือไขมัน นํ้าตามันเหลว หรือนํ้าเหลือง นํ้าลาย นํ้ามูก ไขข้อ และปัสสาวะ) เมื่อมีส่วนประกอบเหล่านี้ครบสมบูรณ์ มักเรียกว่า อาการครบ ๓๒, ท วัตดึงสาการ ทวดึงสาการ ทวดึงษาการ หรือทวัตติงสาการ ก็เรียก. อากาศธาตุ น. ธาตุหนึ่งที่ประกอบขึ้นเป็นร่างกายมนุษย์ (ตามหลักวิชาการแพทย์อายุรเวท การแพทย์ยูนานิ และการแพทย์ พื้นบ้านล้านนา) ดังคัมภีร์มหาโชตรัต [๒/๒๖๒] ตอนหนึ่งว่า “... อันว่าลักษณอากาศธาตุนั้น ว่ามีอยู่ทั้งภายในนอก สุดแต่มีระหว่างในที่ใดที่นั้นก็เรียกว่า อากาศธาตุ ...”. อาโปธาตุสมุฏฐาน ดูใน ธาตุสมุฏฐาน. อุทธังคมาวาตา [อุดทังคะมาวาตา] น. ลมพัดตั้งแต่ปลายเท้าถึงศีรษะ บางต�ำราว่าพัดตั้งแต่กระเพาะอาหารถึงล�ำคอแล้วออกทางปาก เช่น ลมที่เกิดจากการเรอ อุทธังคมาวาตาเป็นองค์ประกอบ ๑ ใน ๖ ชนิดของธาตุลม. 200

ภาคผนวก พืชวัตถุ ล�ำดับ ชื่อตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทยาศาสตร์ 1 กกรังกา ราก Cyperi Alternifolii Radix Cyperus alternifolius L. 2 กระเจียง ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 3 กระชาย เหง้าและราก Boesenbergiae Rotundae Rhizoma et Radix Boesenbergia rotunda (L.) Mansf. กระชาย ราก Boesenbergiae Rotundae Radix Boesenbergia rotunda (L.) Mansf. 4 กระดอม ผลอ่อน Trichosanthis Costatae Fructus Trichosanthes costata Blume 5 กระดังงา เปลือกต้น Canangae Odoratae Cortex Cananga odorata (Lam.) Hook. f. & Thomson 6 กระดาดขาว หัว Alocasiae Macrorrhizotis “Alba” Cormus Alocasia macrorrhizos (L.) G. Don, “KRADAT KHAO” 7 กระดาดแดง หัว Alocasiae Macrorrhizotis “Rubra” Cormus Alocasia macrorrhizos (L.) G. Don, “KRADAT DAENG” 8 กระถินแดง ราก Peltophori Pterocarpi Radix Peltophorum pterocarpum (DC.) Backer ex K. Heyne 9 กระถินพิมาน ราก Vachelliae Tomentosae Radix Vachellia tomentosa (Rottler) Maslin, Seigler & Ebinger 10 กระเทียม ราก Allii Sativi Radix Allium sativum L. 11 กระเทียมราง ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 12 กระล�ำพัก แก่นที่มีราลง Euphorbiae Antiquori Lignum Euphorbia antiquorum L. 13 กระวาน ผล Wurfbainiae Testaceae Fructus Wurfbainia testacea (Ridl.) Škorničk. & A.D.Poulsen 14 กรักขี แก่น Maclurae Cochinchinensidis Lignum Maclura cochinchinensis (Lour.) Corner 15 กรุงเขมา ราก Cissampelotis Pareirae Radix Cissampelos pareira L. var. hirsuta (Buch.-Ham. ex DC.) Forman 16 กฤษณา แก่นที่มีราลง Aquilariae Resinatum Lignum Aquilaria crassna Pierre ex Lecomte หรือ Aquilaria malaccensis Lam. 17 กลอย หัว Dioscoreae Hispidae Radix Dioscorea hispida Dennst. 18 กะทือ เหง้า Zingiberis Zerumbeti Rhizoma Zingiber zerumbet (L.) Roscoe ex Sm. เภสั ชวัตถุ 201

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปรา สาททอง ล�ำดับ ชื่อตัวย า ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทย า ศ าสตร์ 19 กะเพรา ใบ Ocimi Tenuiflori Folium Ocimum tenuiflorum L. กะเพรา ราก Ocimi Tenuiflori Radix Ocimum tenuiflorum L. 20 กัญชา เรือนช่อดอกเพศเมีย Cannabidis Sativae Flos Cannabis sativa L. 21 กัญชาเทศ ใบ Leonuri Sibirici Folium Leonurus sibiricus L. 22 กันเกรา เปลือกต้น Cyrtophylli Fragrans Cortex Cyrtophyllum fragrans (Roxb.) DC. กันเกรา ใบ Cyrtophylli Fragrans Folium Cyrtophyllum fragrans (Roxb.) DC. 23 กานพลู ดอกตูมก่อนบาน Caryophylli Flos Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L.M. Perry 24 ก� ำยาน ยางจากต้น Benzoinum Styrax tonkinensis (Pierre) Craib ex Hartwich 25 ก� ำยานผี ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 26 ก� ำยานลาว ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 27 ก� ำยานสะเภา ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 28 ก� ำยานเหนือ ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 29 ก� ำลังวัวเถลิง เถา Anaxagoreae Luzonensis Caulis Anaxagorea luzonensis A. Gray 30 กุ่มน�้ำ เปลือกต้น Cratevae Religiosae Cortex Crateva religiosa G. Forst. 31 กุ่มบก เปลือกต้น Cratevae Adansonii Cortex Crateva adansonii DC. 32 แกแล แก่น Maclurae Cochinchinensis Cortex Maclura cochinchinensis (Lour.) Corner 33 โกฐกระดูก ราก Dolomiaeae Costi Radix Dolomiaea costus (Falc.) Kasana & A.K. Pandey 34 โกฐกะจุก ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 35 โกฐก้านพร้าว เหง้าและราก Neopicrorhizae Scrophulariiflorae Radix et Rhizoma Neopicrorhiza scrophulariiflora (Pennell) D.Y. Hong 36 โกฐแก้ว ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 37 โกฐเขมา เหง้า Atractylodis Lanceae Rhizoma Atractylodes lancea (Thunb.) DC. 38 โกฐจุฬาลัมพา ส่วนเหนือดิน Artemisiae Annuae Herba Artemisia annua L. 39 โกฐชฎามังสี รากและเหง้า Nardostachyos Radix et Rhizoma Nardostachys jatamansi (D. Don) DC. 40 โกฐเชียง รากแขนง Angelicae Sinensis Radix Lateralis Angelica sinensis (Oliv.) Diels 41 โกฐน�้ำกรด ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 42 โกฐผลา ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 43 โกฐพุงปลา ปุ่มหูด Terminaliae Chebulae Galla Terminalia chebula Retz. 44 โกฐสอ ราก Angelicae Dahuricae Radix Angelica dahurica (Hoffm.) Benth. & Hook.f. ex Franch. & Sav. 202

ภาคผนวก ล�ำดับ ชื่อตัวย า ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทย า ศ าสตร์ 45 โกฐสอจีน ราก Angelicae Dahuricae Radix Angelica dahurica (Hoffm.) Benth. & Hook.f. ex Franch. & Sav. 46 โกฐหอม เหง้า Atractylodis Lanceae Rhizoma Atractylodes lancea (Thunb.) DC. 47 โกฐหัวบัว เหง้า Conioselini Anthriscoidis Rhizoma Conioselinum anthriscoides (H. Boissieu) Pimenov & Kljuykov 48 ขมิ้นทอง ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 49 ขมิ้นอ้อย เหง้า Khamin Oi Rhizoma Curcuma sp. “Khamin Oi” 50 ขอนดอก แก่นที่มีราลง Mimusopsis Elengi Lignum หรือ Lagerstroemiae Floribundae Lignum Mimusops elengi L. หรือ Lagerstroemia floribunda Jack 51 ข่อย ราก Strebluti Asperis Radix Streblus asper Lour. 52 ขัดมอน ราก Sidae Acutae Radix Sida acuta Burm.f. 53 ขันทองพยาบาท แก่น Suregadae Multiflorae Lignum Suregada multiflora (A.Juss.) Baill. 54 ข่า ราก Alpiniae Galangae Radix Alpinia galanga (L.) Willd. 55 ข่าต้น แก่น Cinnamomi Illicioidis Lignum Cinnamomum ilicioides A. Chev. 56 ข่าตาแดง เหง้า Alpiniae Officinari Rhizoma Alpinia officinarum Hance 57 ข่าหลวง เหง้า Alpiniae Galangae Rhizoma Alpinia galanga (L.) Willd. 58 ข้าวเบือ เมล็ด Oryzae Semen Oryza sativa L. 59 ข้าวเย็นใต้ หัว Premnae Herbaceae Rhizoma Premna herbacea Roxb. 60 ข้าวเย็นเหนือ หัว Smilax Corbulariae Rhizoma Smilax corbularia Kunth 61 ขิง เหง้า* Zingiberis Officinalis Rhizoma Zingiber officinale Roscoe. ขิง ราก Zingiberis Officinalis Radix Zingiber officinale Roscoe. ขิง ดอก Zingiberis Officinalis Flos Zingiber officinale Roscoe. 62 ขิงแครง เหง้า Zingiberis Rhizoma Zingiber officinale Roscoe. 63 ขิงแห้ง เหง้า Zingiberis Rhizoma Preparata Zingiber officinale Roscoe. 64 ขี้เหล็ก ดอก Sennae Siamea Flos Senna siamea (Lam.) H.S.Irwin & Barneby 65 ขี้อ้ายนา เปลือกต้น Walsurae Trichostemonis Cortex Walsura trichostemon Miq. 66 คัดเค้า ผล Oxycerotis Horridi Fructus Oxyceros horridus Lour. คัดเค้า ดอก Oxycerotis Horridi Flos Oxyceros horridus Lour. 203

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปราสาททอง ล�ำดับ ชื่อตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทยาศาสตร์ 67 ค�ำเทศ ผล ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 68 ค�ำฝอย ดอก Carthami Flos Carthamus tinctorius L. 69 ค�ำลาว ดอก ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 70 ไคร้เครือ ราก Aristolochiae Pierrei Radix Aristolochia pierrei Lecomte 71 ไคร้หอม เปลือกต้น Cymbopogonis Nardi Cortex Cymbopogon nardus (L.) Rendle 72 งิ้ว ราก Bombacis Ceibae Radix Bombax ceiba L. 73 จันแดงชาตรี ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 74 จันทน์ขาว แก่น Santali Albi Lignum Santalum album L. 75 จันทน์ชะมด แก่น Mansoniae Gagei Lignum Mansonia gagei J.R.Drumm. 76 จันทน์แดง แก่น Santali Rubri Lignum Pterocarpus santalinus L.f. 77 จันทน์เทศ แก่น Santali Albi Lignum Santalum album L. 78 จ�ำปา กลีบ Magnoliae Champacae Tepalus Magnolia champaca (L.) Baill. ex Pierre จ�ำปา เกสร Magnoliae Champacae Stamen Magnolia champaca (L.) Baill. ex Pierre จ�ำปา ดอก Magnoliae Champacae Flos Magnolia champaca (L.) Baill. ex Pierre จ�ำปา ปลี Magnoliae Champacae Flos Magnolia champaca (L.) Baill. ex Pierre 79 จุกโรหินี ราก Calami Acanthophylli Radix Calamus acanthophyllus Becc. 80 เจตมูลเพลิงขาว ราก Plumbagoinis Zeylanicae Radix Plumbago zeylanica L. 81 เจตมูลเพลิงแดง ราก Plumbagonis Indicae Radix Plumbago indica L. เจตมูลเพลิงแดง ดอก Plumbagonis Indicae Flos Plumbago indica L. 82 ชะลูด ราก Alyxiae Reinwardtii Radix Alyxia reinwardtii Blume ชะลูด ดอก Alyxiae Reinwardtii Flos Alyxia reinwardtii Blume 83 ชะเอม ล�ำต้น Albiziae Myriophyllae Caulis Albizia myriophylla Benth. 84 ชะเอมเทศ ราก Glycyrrhizae Grabrae Radix Glycyrrhiza glabra L. 85 ช้างน้าว ราก Ochnae integerrimae Radix Ochna integerrima (Lour.) Merr. 86 ช้าพลู ผล Piperis Sarmentosi Fructus Piper sarmentosum Roxb. ช้าพลู ราก Piperis Sarmentosi Radix Piper sarmentosum Roxb. 87 ชิงช้าชาลี เถา Tinosporae Baenzigeri Caulis Tinospora baenzigeri Forman 88 ชุมเห็ดเทศ ดอก Sennae Alatae Flos Senna alata (L.) Roxb. 89 ดอกจันทน์ เยื่อหุ้มเมล็ด Myristicae Macis Myristica fragrans Houtt. 204

ภาคผนวก ล�ำดับ ชื่อตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทยาศาสตร์ 90 ดองดึง หัว Gloriosae Superbae Radix Gloriosa superba L. 91 ดีงูต้น ราก Picrasmae Javanicae Radix Picrasma javanica Blume 92 ดีปลี ผลแก่จัด Piperis Retrofracti Fructus Piper retrofractum Vahl ดีปลี ราก Piperis Retrofracti Radix Piper retrofractum Vahl ดีปลี ดอก Piperis Retrofracti Fructus Piper retrofractum Vahl 93 ตะเคียน เปลือกต้น Hopeae Odoratae Cortex Hopea odorata Roxb. ตะเคียน ยาง (ชัน) Hopeae Odoratae Resina Hopea odorata Roxb. 94 ตะบูน เปลือกผล Xylocarpi Granati Exocarpium et Mesocarpium Xylocarpus granatum J. Koenig ตะบูน ผล Xylocarpi Granati Fructus Xylocarpus granatum J.Koenig 95 ตะลุมพุก ผล Tamilnadiae Uliginosae Fructus Tamilnadia uliginosa (Retz.) Tirveng. & Sastre 96 ต�ำหรุย ราก ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 97 ตีนเป็ด ผล Cerberae odolli Fructus Cerbera odollam Gaertn. ตีนเป็ด เปลือกต้น Cerberae odolli Cortex Cerbera odollam Gaertn. 98 ตูมกาแดง ราก Strychnotis Nux-vomicae Radix Strychnos nux-vomica L. 99 เต่าเกียด หัว Homalomenae Aromaticae Rhizoma Homalomena aromatica (Spreng.) Schott 100 ถั่วพู ผล Psophocarpi Tetragonolobi Fructus Psophocarpus tetragonolobus (L.) DC. 101 เถาวัลย์เปรียง ใบ Solorii Scandenidis Folium Solori scandens (Roxb.) Sirich. & Adema 102 ทองหลางหนาม ราก Erythrinae fuscae Radix Erythrina fusca Lour. 103 เทพทาโร แก่น Cinnamomi Parthenoxylon Lignum Cinnamomum parthenoxylon (Jack) Meisn. 104 เทียนขาว ผล Cumini Cymini Fructus Cuminum cyminum L. 105 เทียนข้าวเปลือก ผล Foeniculi Dulcis Fructus Foeniculum vulgare Mill. 106 เทียนด�ำ เมล็ด Nigellae Sativae Semen Nigella sativa L. 107 เทียนแดง เมล็ด Lepidii Sativi Semen Lepidium sativum L. 108 เทียนตาตั๊กแตน ผล Anethi Graveolens Fructus Anethum graveolens L. 109 เทียนตาตั๊กแตนเทศ ผล Anethi Graveolens Fructus Anethum graveolens L. 110 เทียนเยาวพาณี ผล Trachyspermi Ammi Fructus Trachyspermum ammi (L.) Sprague 111 น�้ำกระเทียม น�้ำคั้น Allii Sativi Sucus Allium sativum L. 205

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปรา สาททอง ล�ำดับ ชื่อตัวย า ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทย า ศ าสตร์ 112 น�้ำขิง น�้ำคั้น Zingiberis Officinalis Sucus Zingiber officinale Roscoe. 113 น�้ำดอกไม้ ดอก Syzygii Jambotis Flos Syzygium jambos (L.) Alston 114 น�้ำเต้าขม น�้ำคั้น Lagenariae Sicerariae Sucus Lagenaria siceraria (Molina) Standl. 115 น�้ำใบต� ำลึงแฉก น�้ำคั้น Solenae Amplexicaulidis Sucus Solena amplexicaulis (Lam.) Gandhi 116 น�้ำใบล� ำโพงแดง น�้ำคั้น Daturae Metelonis Folium Sucus Datura metel L. 117 น�้ำฝักส้มป่อย น�้ำคั้น Senegaliae Rugatae Fructus Sucus Senegalia rugata (Lam.) Britton & Rose 118 น�้ำมันกระทุงด� ำ น�้ำมัน ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 119 น�้ำมันก� ำยาน น�้ำมัน Styrax Oleum Styrax tonkinensis (Pierre) Craib ex Hartwich 120 น�้ำมันกุหลาบ น�้ำมัน Rosae × damascenae Oleum Rosa × damascena Herrm. 121 น�้ำมันงา น�้ำมันระเหยยาก ที่บีบได้จากเมล็ด Sesami Oleum Sesamum indicum L. 122 น�้ำมันจันทน์ น�้ำมัน Santali Albi Oleum Santalum album L. 123 น�้ำมันตีนเป็ด น�้ำมัน Cerberae odolli Oleum Cerbera odollam Gaertn. 124 น�้ำมันพรรณผักกาด น�้ำมัน Rhamphospermi Nigrae Oleum Rhamphospermum nigrum (L.) Al-Shehbaz 125 น�้ำมันพิมเสน น�้ำมัน Borneol camphor Oleum d-borneol, dl-borneol 126 น�้ำมันสน น�้ำมัน Pini Merkusii Oleum หรือ Pini Kesiyae Oleum Pinus merkusii Jungh. & de Vriese หรือ Pinus kesiya Royle ex Gordon 127 น�้ำหญ้าดับไฟ น�้ำคั้น Lindenbergiae Philippensis Sucus Lindenbergia philippensis (Cham. & Schltdl.) Benth. 128 น�้ำอ้อยแดง น�้ำคั้น Sacchari Officinari Sucus Saccharum officinarum L. 129 เนระพูสี เหง้า Pteridrysis Syrmaticae Rhizoma Pteridrys syrmatica (Willd.) C.Chr. & Ching 130 เนระพูสีเทศ เหง้า Pteridrysis Syrmaticae Rhizoma Pteridrys syrmatica (Willd.) C. Chr. & Ching 131 เนื้อไม้ แก่นที่มีราลง Aquilariae Resinatum Lignum Aquilaria crassna Pierre ex Lecomte หรือ Aquilaria malaccensis Lam. 132 บอระเพ็ด เถา Tinosporae Crispae Caulis Tinospora crispa (L.) Hook.f. & Thomson 133 บัวจงกลนี ดอก Chongkonni Flos Nymphaea pubescens Willd. 134 บัวสัตตบุษย์ ดอก Nelumbinis Alba Flos Nelumbo nucifera Gaertn. 135 บัวหลวง เกสรเพศผู้ Nelumbinis Stamen Nelumbo nucifera Gaertn. บัวหลวง ดอก Nelumbinis Flos Nelumbo nucifera Gaertn. 136 บิด ผล Helicteris Isorae Fructus Helicteres isora L. 206

ภาคผนวก ล�ำดับ ชื่อตัวย า ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทย า ศ าสตร์ 137 บุกรอ หัว Amorphalli Paeoniifolii Cormus Amorphophallus paeoniifolius (Dennst.) Nicolson 138 บุนนาค ดอก Mesuae Ferreae Flos Mesua ferrea L. บุนนาค ราก Mesuae Ferreae Radix Mesua ferrea L. บุนนาค เกสร Mesuae Ferreae Stamen Mesua ferrea L. 139 เบญกานี ปุ่มหูด Querci Infectoriae Galla Quercus infectoria G. Olivier 140 ใบกระวาน ใบ Lauri Nobilidis Folium Laurus nobilis L. 141 ประค� ำดีควาย ผล Sapindi Trifoliati Fructus Sapindus trifoliatus L. 142 ประดู่ แก่น Pterocarpi Macrocarpi Lignum Pterocarpus macrocarpus Kurz 143 ประยงค์ ราก Aglaiae Odoratae Radix Aglaia odorata Lour. 144 ปราย ผล ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 145 ปริก ราก Asparagi Sprengeri Radix Asparagus sprengeri Regel 146 ปรู แก่น Alangii Salviifolii Lignum Alangium salviifolium (L.f.) Wangerin 147 ประค� ำไก่ ใบ Putranjivae Roxburghii Folium Putranjiva roxburghii (Wall.) Hurus. 148 เปราะหอม เหง้า Kaempferiae Galangae Rhizoma Kaempferia galanga L. 149 ผักคราด ใบ Blainvilleae Acmellae Folium Blainvillea acmella (L.) Philipson 150 ผักแพวแดง ทั้งต้น Arnebiae Euchromae Herba Arnebia euchroma (Royle ex Benth.) I.M.Johnst. 151 ผักเสี้ยนผี ใบ Cleomes Viscosae Folium Cleome viscosa L. 152 ฝาง ผล Sappan Fructus Biancaea sappan (L.) Tod. 153 ฝาง เมล็ดใน Sappan Endospermum Biancaea sappan (L.) Tod. 154 ฝางเสน แก่น Sappan Lignum Biancaea sappan (L.) Tod. 155 ฝิ่น ยางจากผล Opium Papaver somniferum L. 156 ฝิ่นต้น เปลือกต้น Jatrophae Multifidae Cortex Jatropha multifida L. 157 แฝกหอม ราก Chrysopogonis Zizanioidis Radix Chrysopogon zizanioides (L.) Roberty 158 แฝกหอมตะนาว ราก Chrysopogonis Zizanioidis Radix Chrysopogon zizanioides (L.) Roberty 159 พรรณผักกาด เมล็ด Rhamphospermi Nigrae Semen Rhamphospermum nigrum (L.) Al-Shehbaz 160 พริกไทย ราก Piperis Nigri Radix Piper nigrum L. พริกไทย ผล* Piperis Nigri Fructus Piper nigrum L. พริกไทย ดอก Piperis Nigri Flos Piper nigrum L. พริกไทยอ่อน ผล Piperis Nigri Fructus Piper nigrum L. 161 พริกมูลนก ผล Phytolaccae americanae Fructus Phytolacca americana L. 207

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปรา สาททอง ล�ำดับ ชื่อตัวย า ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทย า ศ าสตร์ 162 พริกล่อน เมล็ด Piperis Nigri Semen Piper nigrum L. 163 พริกหอม เมล็ด Zanthoxyli Rhetsae Fructus Zanthoxylum rhetsa (Roxb.) DC. 164 พริกหาง ผล Piperis Cubebae Fructus Piper cubeba L.f. 165 พิกุล ดอก Mimusopsis Elengi Flos Mimusops elengi L. 166 พิมเสน ราก Pogostemonis Cabinis Radix Pogostemon cablin (Blanco) Benth. 167 พิษนาศน์ ราก Sophorae Exiguae Rhizoma Sophora exigua Craib 168 เพกา เปลือกต้น Oroxyli Indici Cortex Oroxylum indicum (L.) Kurz 169 ไพล เหง้า Zingiberis Montani Rhizoma Zingiber montanum (J. Koenig) Link ex A.Dietr. 170 ไพลด� ำ เหง้า Zingiberis ottensii Rhizoma Zingiber ottensii Valeton 171 ไพลเหลือง เหง้า Zingiberis Montani Rhizoma Zingiber montanum (J. Koenig) Link ex A.Dietr. 172 ฟักทอง ดอก Cucurbitae Moschatae Flos Cucurbita moschata Duchesne 173 มดยอบ ยางไม้ Commiphorae Myrrhae Resina Commiphora myrrha (T. Nees) Engl. 174 มวกแดง เถา Urceolae Roseae Caulis Urceola rosea (Hook. & Arn.) D.J. Middleton 175 มหาสด� ำ เหง้า Gymnosphaerae Podophyllae Rhizoma Gymnosphaera podophylla (Hook.) Copel. 176 มหาหงส์ เหง้า Hedychii Coronarii Rhizoma Hedychium coronarium J. Koenig 177 มหาหิงคุ์, หิงคุ์, หิงคุ์ยางโพ ยางจากราก Gum Assafoetidae Ferula assa-foetida L. หรือ Ferula foetida (Bunge) Regel 178 มะกรูด เมล็ด Citri Hystricis Semen Citrus hystrix DC. มะกรูด ผิวเปลือกผล Citri Hystricis Exocarpium et Mesocarpium Citrus hystrix DC. 179 มะกล�่ ำขาว ราก Abri pulchelli Radix Abrus pulchellus Wall. ex Voigt 180 มะกอก ราก Spondiatis Pinnatae Radix Spondias pinnata (L.f.) Kurz 181 มะขามขบ เปลือกต้น Tamarindi Indicae Cortex Tamarindus indica L. 182 มะขามป้อม ผล Phyllanthi Emblicae Fructus Phyllanthus emblica L. 183 มะงั่ว ผิวเปลือกผล Citri Ichangensis Exocarpium et Mesocarpium Citrus ichangensis Swingle มะงั่ว เมล็ด Citri Ichangensidis Semen Citrus ichangensis Swingle 184 มะตูม ผลอ่อน Aegles Marmelotis Fructus Aegle marmelos (L.) Corrêa 208

ภาคผนวก ล�ำดับ ชื่อตัวย า ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทย า ศ าสตร์ 185 มะทราง ราก Madhucae Pierrei Radix Madhuca pierrei (F.N. Williams) H.J.Lam มะทราง แก่น Madhucae Pierrei Lignum Madhuca pierrei (F.N. Williams) H.J.Lam มะทราง เมล็ดใน Madhucae Pierrei Semen Madhuca pierrei (F.N. Williams) H.J.Lam มะทราง ดอก Madhucae Pierrei Flos Madhuca pierrei (F.N. Williams) H.J.Lam 186 มะนาว ผิวเปลือกผล Citri Aurantifoliae Exocarpium et Mesocarpium Citrus × aurantiifolia (Christm.) Swingle มะนาว เมล็ด Citri Aurantifoliae Semen Citrus × aurantiifolia (Christm.) Swingle 187 มะม่วงกะล่อน เมล็ดใน Mangiferae Caloneurae Semen Mangifera caloneura Kurz 188 มะม่วงพรวน เปลือกต้น Mangiferae Caloneurae Semen Mangifera caloneura Kurz 189 มะยมตัวผู้ ราก Phyllanthi acidi Radix Phyllanthus acidus (L.) Skeels 190 มะรุม เปลือกต้น Moringae Oleiferae Cortex Moringa oleifera Lam. 191 มะลิ ดอก Jasmini Sambaci Flos Jasminum sambac (L.) Aiton 192 มะแว้งต้น ผล Solani Sanitwongsei Fructus Solanum violaceum Ortega 193 มะหาด แก่น Artocarpi Lacuchae Lignum Artocarpus lacucha Buch.-Ham. 194 มะเหมี่ยว ราก Syzygii Malaccensei Radix Syzygium malaccense (L.) Merr. & L.M.Perry 195 มาตะกี ยางไม้ Pistaciae Lentisci Resina Pistacia lentiscus L. 196 แมงลัก ใบ Ocimi Africani Folium Ocimum × africanum Lour. 197 โมกมัน เมล็ด Wrightiae Pubescencis Semen Wrightia pubescens R.Br. โมกมัน เปลือกต้น Wrightiae Pubescencis Cortex Wrightia pubescens R.Br. 198 โมกหลวง เปลือกต้น Holarrhenae Pubescensitis Cortex Holarrhena pubescens Wall. ex G.Don 199 ไม้แดง ดอก Xyliae Xylocarpae Flos Xylia xylocarpa (Roxb.) W.Theob. 200 ไม้เท้ายายม่อม ราก Clerodendri Indici Radix Clerodendrum indicum (L.) Kuntze 201 ยาชั่ง ตัวยาที่จ� ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 202 ยาด� ำ ยางจากใบ Aloin Aloe vera (L.) Burm.f. 203 ย่านาง ราก Tiliacorae Triandrae Radix Tiliacora triandra (Colebr.) Diels 204 รงทอง/รง ยางจากต้น Gambogia Resina Garcinia hanburyi Hook.f. 205 ระย่อม ราก Rauvolfiae Serpentinae Radix Rauvolfia serpentina (L.) Benth. ex Kurz 206 ราชดัด ผล Bruceae Fructus Brucea javanica (L.) Merr. 207 ราชพฤกษ์ เมล็ด Cassiae Javanicae Semen Cassia javanica L. ราชพฤกษ์ เนื้อในฝัก Cassiae Javanicae Fructus Cassia javanica L. 209

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปราสาททอง ล�ำดับ ชื่อตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทยาศาสตร์ 208 เร่วใหญ่ ผล Alpiniae zerumbeti Fructus Alpinia zerumbet (Pers.) B.L. Burtt & R.M.Sm. 209 ล�ำพันแดง/ล�ำพัน เหง้า Enhali Acoroidis Rhizoma Enhalus acoroides (L.f.) Royle 210 ล�ำโพงกาสลัก ทั้งห้า Daturae Metelonis Omnis V Datura metel L. 211 ลูกจันทน์ เมล็ด Myristicae Semen Myristica fragrans Houtt. 212 ลูกจันทน์เกาะ ผล ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 213 ลูกชีล้อม ผล Oenanthes Javanicae Fructus Oenanthe javanica (Blume) DC. 214 ลูกผักชีลา/ลูกผักชี ผล Coriandri Sativi Fructus Coriandrum sativum L. 215 ลูกเอ็น ผล Cardamomi Fructus Elettaria cardamomum (L.) Maton 216 เลี่ยน ใบ Meliae Azedarach Folium Melia azedarach L. 217 โลด เปลือกต้น Aporosae Villasae Cortex Aporosa villosa (Lindl.) Baill. 218 ว่านกีบแรด เหง้าและโคนก้านใบ Angiopteridis Evectae Rhizoma Angiopteris evecta (G.Forst.) Hoffm. 219 ว่านขมิ้น ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 220 ว่านนางค�ำ เหง้า Curcumae Aromaticae Rhizoma Curcuma aromatica Salisb. 221 ว่านน�้ำ เหง้า Acori Calami Rhizoma Acorus calamus L. 222 ว่านเปราะ เหง้า Kaempferiae Galangae Rhizoma Kaempferia galanga L. 223 ว่านเปราะป่า เหง้า Kaempferiae marginatae Rhizoma Kaempferia marginata Carey ex Roscoe 224 ว่านเพชรน้อย เหง้า Stahlianthi Involucrati Rhizoma Stahlianthus involucratus (King ex Baker) Craib ex Loes. 225 ว่านมหาเมฆ เหง้า Curcumae Aeruginosae Rhizoma Curcuma aeruginosa Roxb. 226 ว่านร่อนทอง เหง้า Boesenbergiae Longiflorae Rhizoma Boesenbergia longiflora (Wall.) Kuntze 227 ว่านหางจระเข้ วุ้นจากใบ Aloe Verae Mucilago Aloe vera (L.) Burm.f. 228 ว่านหางช้าง ดอก Iridis Domesticae Flos Iris domestica (L.) Goldblatt & Mabb. 229 สน แก่น Pini Merkusii Lignum หรือ Pini Kesiyae Lignum Pinus merkusii Jungh. & de Vriese หรือ Pinus kesiya Royle ex Gordon 230 สนเทศ แก่น Platycladi Orientalidis Lignum Platycladus orientalis (L.) Franco สนเทศ ยาง Platycladi Orientalidis Resina Platycladus orientalis (L.) Franco 231 สนเหนือ ยาง Pini Merkusii Resina หรือ Pini Kesiyae Resina Pinus merkusii Jungh. & de Vriese หรือ Pinus kesiy Royle ex Gordon 232 ส้มซ่า ผิวเปลือกผล Citri x Aurantii Exocarpium et Mesocarpium Citrus x aurantium L. ส้มซ่า เมล็ด Citri x Aurantii Semen Citrus x aurantium L. 210

ภาคผนวก ล�ำดับ ชื่อตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทยาศาสตร์ 233 สมอเทศ ผล Terminaliae Chebulae Fructus Terminalia chebula Retz. 234 สมอไทย ผล Terminaliae Chebulae Fructus Terminalia chebula Retz. 235 สมอพิเภก ผล Terminaliae Belliricae Fructus Terminalia chebula (Gaertn.) Roxb. 236 สมุลแว้ง เปลือกต้น Cinnamomi Bejolghotae Cortex Cinnamomum bejolghota (Buch.-Ham.) Sweet 237 สรรพพิษ ผล Sophorae Tomentosae Fructus Sophora tomentosa L. 238 สลอด เมล็ด Crotonis Tiglii Semen Croton tiglium L. 239 สะแก เมล็ดใน Combreti Quadrangularis Semen Combretum quadrangulare Kurz สะแก ผล Combreti Quadrangularis Fructus Combretum quadrangulare Kurz 240 สะค้าน ผล Piperis Wallichii Fructus Piper wallichii (Miq.) Hand.-Mazz. สะค้าน เถา Piperis Wallichii Caulis Piper wallichii (Miq.) Hand.-Mazz. สะค้าน ราก Piperis Wallichii Radix Piper wallichii (Miq.) Hand.-Mazz. 241 สะเดา ใบ Azadirachtae siamensis Folium Azadirachta indica var. siamensis Valeton สะเดา เปลือกต้น Azadirachtae siamensis Cortex Azadirachta indica var. siamensis Valeton สะเดา ดอก Azadirachtae siamensis Flos Azadirachta indica var. siamensis Valeton สะเดา ผลอ่อน Azadirachtae siamensis Fructus Azadirachta indica var. siamensis Valeton 242 สะบ้าลิงด�ำ เนื้อในเมล็ด ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 243 สะบ้าลิงลาย เนื้อในเมล็ด ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 244 สะบ้าใหญ่ เนื้อในเมล็ด ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 245 สัก ใบ Tectonae Grandidis Folium Tectona grandis L.f. 246 สังกรณี ราก Barleriae Strigosae Radix Barleria strigosa Willd. 247 สันพร้าหอม ใบ Eupatorii Fortunei Folium Eupatorium fortunei Turcz. 248 สารภี ดอก Mammeae Siamensis Flos Mammea siamensis (Miq.) T. Anderson สารภี เกสร Mammeae Siamensis Stamen Mammea siamensis (Miq.) T. Anderson 249 สีเสียดเทศ สิ่งสกัดจากใบและกิ่ง Gambir Extractum Uncaria gambir (W.Hunter) Roxb. 250 สีเสียดไทย สิ่งสกัดจากแก่น Catechi Extractum Senegalia catechu (L.f.) P.J.H. Hurter & Mabb. 251 สุรามฤต แก่น Cocculi Laurifoli Cortex Cocculus laurifolius DC. 252 เสนียด ใบ Justiciae Adhatodae Folium Justicia adhatoda L. เสนียด ดอก Justiciae Adhatodae Flos Justicia adhatoda L. 253 โสมสุธารศ ราก Panacis Ginseng Radix Panax ginseng C.A.Mey. 254 หญ้าตีนนก ทั้งต้น Digitoriae Ciliaridis Herba Digitaria ciliaris (Retz.) Koeler 211

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปราสาททอง ล�ำดับ ชื่อตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อละติน ชื่อวิทยาศาสตร์ 255 หญ้าฝรั่น เกสรเพศเมีย Croci Stigma Crocus sativus L. 256 หญ้าพันงูแดง ราก Cyathulae prostratae Radix Cyathula prostrata (L.) Blume 257 หญ้าหนวดแมว ทั้งต้น Orthosiphonis Aristati Herba Orthosiphon aristatus (Blume) Miq. 258 หนาด ใบ Blumeae Balsamiferae Folium Blumea balsamifera (L.) DC. หนาด ดอก Blumeae Balsamiferae Flos Blumea balsamifera (L.) DC. 259 หอมแห้ง หัว Allii Ascalonici Bulbus Allium ascalonicum L. 260 หามกราย/หางกราย เปลือกต้น Terminaliae Tripterae Cortex Terminalia triptera Stapf 261 แห้วหมู เหง้า Cyperi Rhizoma Cyperus rotundus L. 262 โหรา ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 263 อบเชย เปลือกต้น Cinnamomi Cortex Cinnamomum iners (Reinw. ex Nees & T.Nees) 264 อบเชยเทศ เปลือกต้น Cinnamomi Veri Cortex Cinnamomum verum J.Presl 265 อ้อยแดง ตา Sacchari Officinari Gnarl Saccharum officinarum L. 266 อังกาบ ดอก Barleriae Cristatae Flos Barleria cristata L. 267 อุตพิด หัว Typhonii Trilobati Cormus Typhonium trilobatum (L.) Schott สัตว์วัตถุ ล�ำดับ ตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ 1 กวาง เขา Cervus unicolor equinus 2 กระเบน เงี่ยง Aetomylaeus maculatus Gray, Aetomylaeusvespertilio Bleeker 3 ขี้ผึ้งแข็ง - Apis dorsata Fabricius, A. mellifera Linnaeus 4 ครั่งดุ้น สารคัดหลั่งจากครั่งตัวผู้ Laccifera chinensis Mahdihassan 5 คุลิก่า เม็ดปรวด (หรือเม็ดนิ่ว) ในถุงน�้ำดีของค่าง Presbytis femoralis Martin 6 งูเหลือม กระดูก Malayopython reticulatus Schneider งูเหลือม น�้ำมัน Malayopython reticulatus Schneider 7 จระเข้ เขี้ยว Crocodylus siamensis Grenard จระเข้ ดี Crocodylus siamensis Grenard 8 จุณโคโรค ก้อนนิ่วที่เกิดอยู่ในถุงน�้ำดีหรือตับของวัว Bos taurus Linnaeus 9 ชะมดเชียง สารคัดหลั่ง จากต่อมกลิ่น Moschus moschiferus Linnaeus, M. berezovskii Flerov, M. chrysogaster (Hodgson), M. fuscus Li 10 ชะมดสุทธิ/ชะมดสดสุทธิ สารคัดหลั่ง จากต่อมกลิ่น Viverricula malaccensis (Gmelin) 212

ภาคผนวก ล�ำดับ ตัวยา ส่วนที่ใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ 11 ช้าง เลือด Elephas maximus Linnaeus 1๒ น�้ำผึ้ง - Apis dorsata Fabricius, A. mellifera Linnaeus 1๓ เบี้ยผู้ เปลือกหอย Cypraea obvelata Lammarck 1๔ ปลาพะยูน เขี้ยว Dugong dugon Müller 1๕ ม้า ผม Boesemania Trewavas 1๖ แรด หนัง (เผา) Osphronemus goramy Lacépède 1๗ สุกรลึง น�้ำมัน Sus scrofa Linnaeus 1๘ สุนักข์ลึง น�้ำมัน Canis lupus familiaris ๑๙ เสือ เขี้ยว Panthera tigris Linnaeus เสือ เล็บ Panthera tigris Linnaeus ๒๐ หญ้ายองไฟ เขม่าไฟที่ติดหยากไย่ เป็นเส้นห้อยอยู่ตามหลังคาครัวไฟ - 21 หอยกาบ เปลือกหอย Harmandia munensis Brandt 22 หอยขม เปลือกหอย Filopaludina cambodjensis (Mabille & Le Mesle), F. munensis (Brandt), F. martensi (Frauenfeld) 23 หอยโข่ง เปลือกหอย Pila ampullacea Linnaeus 24 หอยแครง เปลือกหอย Anadara granosa Linnaeus 25 หอยตาวัว เปลือกหอย Turbo petholatus 26 หอยนางรม เปลือกหอย Crassostrea bilineata Röding 27 หอยพิมมการัง เปลือกหอย Pholas orientalis Gmelin 28 หอยมือเสือ เปลือกหอย Tridacna crocea Lamarck 29 หอยมุก เปลือกหอย Pinctada maxima Jameson 30 หอยสังข์ เปลือกหอย Chicoreus ramosus Linnaeus 31 เหี้ย น�้ำมัน Varanus salvator Laurenti 32 อ�ำพันเกสร ตัวยาที่จ�ำเป็นต้องมีการศึกษาค้นคว้าต่อไป 33 อ�ำพันทอง น�้ำกามของวาฬ Physeter catodon Linnaeus 213

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปราสาททอง ธาตุวัตถุ ล�ำดับ ชื่อตัวยา ชื่อสามัญ ชื่อทางเคมี/ชื่อวิทยาศาสตร์ 1 กระแจะตะนาว krachae powder - 2 การบูร synthetic camphor dl-camphor 3 เกลือด่างคลี salt prepared sodium chloride 4 เกลือเทศ salt prepared sodium chloride 5 เกลือธาร salt prepared sodium chloride 6 เกลือสินเธาว์ sintao salt prepared sodium chloride 7 ขัณฑสกร precipitated nectar - 8 จุณเหล็กกรางประสะ iron powder ferric oxide 9 ชาดหรคุณจีน hingula bisulphide of iron 10 ชาดก้อน natural vermilion mercuric sulphide 11 ชาดผง vermilion mercuric sulphide 12 ดินแดงเทศ iron oxide powder ferric oxide 13 ดินประสิวขาว saltpetre pure potassium nitrate 14 ดินสีพองสุทธิ marl calcium carbonate 15 น�้ำตาลกรวด crystalline sugar sucrose 16 น�้ำประสานทอง/น�้ำประสานทองสุทธิ borax sodium borate 17 ปรอทสุทธิ mercury hydrargyrum 18 แป้งเหล้า yeast saccharomyces cerevisiae 19 ผมคน hair - 20 ฝุ่นจีน - zinc oxide 21 พิมเสน/พิมเสนเกล็ด borneol camphor d-borneol, dl-borneol 22 สุพรรณถันแดง/สุพรรณถัน sulphur sulphur 23 สุพรรณถันเหลือง sulphur sulphur 214

ภาคผนวก ค�ำสั่งกรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก ที่ ๔/๒๕๖๖ เรื่อง แต่งตั้งคณะท�ำงานด้านบรรณาธิการจัดพิมพ์ “ค�ำอธิบายต�ำราพระโอสถปราสาททอง” พระสมบัติของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ ด้วยกรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก ร่วมกับมูลนิธิราชสกุลอาภากร ในพลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ จัดท�ำโครงการ สืบสานต�ำรายาหมอพร เล่ม ๒ เนื่องในวาระครบรอบ ๑๐๐ ปี แห่งวันสิ้นพระชนม์ ๑๙ พฤษภาคม ๒๕๖๖ ของพลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ เพื่อเผยแพร่สู่สาธารณชน อันจะเป็นประโยชน์ต่อการแพทย์แผนไทย ประชาชนทั่วไป และเป็นหลักฐานส�ำคัญสืบทอดสู่อนุชนรุ่นหลังต่อไป อาศัยอ�ำนาจตามความในมาตรา ๓๒ แห่งพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการแผ่นดิน พ.ศ. ๒๕๓๔ และที่แก้ไขเพิ่มเติม อธิบดีกรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ ทางเลือก จึงได้ออกค�ำสั่งแต่งตั้งคณะท�ำงานด้านบรรณาธิการจัดพิมพ์ “ต�ำราพระโอสถปราสาททอง” พระสมบัติของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ โดยมี องค์ประกอบ หน้าที่และอ�ำนาจ ดังต่อไปนี้ ข้อ ๑ องค์ประกอบ ๑.๑ ศาสตราจารย์ชยันต์ พิเชียรสุนทร ประธาน ราชบัณฑิต ๑.๒ นางสาวพิมพ์พรรณ ไพบูลย์หวังเจริญ คณะท�ำงาน นักอักษรศาสตร์ทรงคุณวุฒิ ๑.๓ นางนัยนา วราอัศวปติ คณะท�ำงาน ข้าราชการบ�ำนาญ ๑.๔ นางเสาวณีย์ กุลสมบูรณ์ คณะท�ำงาน ข้าราชการบ�ำนาญ ๑.๕ ผู้อ�ำนวยการกองคุ้มครองและส่งเสริมภูมิปัญญาการแพทย์ คณะท�ำงาน แผนไทยและแพทย์พื้นบ้านไทย และเลขานุการ กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก ๑.๖ นางสาวสุวิมล สุมลตรี คณะท�ำงาน แพทย์แผนไทยช�ำนาญการ และผู้ช่วยเลขานุการ กองคุ้มครองและส่งเสริมภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยและแพทย์พื้นบ้านไทย กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก ข้อ ๒ หน้าที่และอ�ำนาจ ๒.๑ ก�ำหนดแนวทาง เป้าหมาย และขั้นตอนจัดท�ำโครงสร้างเนื้อหาต้นฉบับ ๒.๒ จัดท�ำต้นฉบับ เพื่อรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับต้นฉบับ ได้แก่ พระประวัติ พลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ ประวัติความส�ำคัญของต�ำรา พระโอสถปราสาททอง ต้นฉบับพระโอสถปราสาททอง (ค�ำถ่ายถอดและปริวรรต) ภาคผนวก เป็นต้น ๒.๓ ปฏิบัติงานอื่น ๆ ตามที่อธิบดีกรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือกมอบหมาย ทั้งนี้ ตั้งแต่บัดนี้เป็นต้นไป สั่ง ณ วันที่ ๓ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๖ 215

คำ�อธิบายตำ�ราพระโอสถปราสาททอง เอกสารอ้างอิง ชยันต์ พิเชียรสุนทร, วิเชียร จีรวงส์. คู่มือเภสัชกรรมแผนไทย เล่ม 3: เครื่องยาสัตว์วัตถุ. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ: อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง; 2556. . คู่มือเภสัชกรรมแผนไทย เล่ม 4: เครื่องยาธาตุวัตถุ. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ: อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง; 2556. มานพ ถาวรวัฒน์สกุล, 2502. (2536). ขุนนางอยุธยา. ส�ำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ร่วมกับ มูลนิธิโครงการต�ำราสังคมศาสตร์ และมนุษยศาสตร์. ราชบัณฑิตยสถาน. (2550). กฎหมายตราสามดวง ฉบับราชบัณฑิตยสถาน เล่ม 1. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. . (2550). กฎหมายตราสามดวง ฉบับราชบัณฑิตยสถาน เล่ม 2. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. ส�ำนักคุ้มครองภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก. ชุดต�ำราภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ฉบับอนุรักษ์ คัมภีร์ธาตุพระนารายณ์ ฉบับใบลาน (ต�ำราพระโอสถพระนารายณ์). พิมพ์ครั้งที่ 1 กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์องค์การ สงเคราะห์ทหารผ่านศึก ในพระบรมราชูปถัมภ์; 2555. ส�ำนักงานราชบัณฑิตยสภา, กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก. พจนานุกรมศัพท์แพทย์และเภสัชกรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา พ.ศ. 2559. นนทบุรี : โรงพิมพ์ส�ำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ; 2560. Plants of the world online. Published on the Internet; https://powo.science.kew.org/ (accessed 1st May 2023). 216

ค�ำขอบคุณกรมศิลปากรผู้ร่วมสืบสานต�ำราพระโอสถปราสาททอง โดยอนุเคราะห์ข้อมูลเรื่อง พระราชประวัติของสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง จากหนังสือทีฆราชย์แห่งสยาม ไว้ ณ โอกาสนี้ ขออ�ำนาจบารมีแห่งสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลาย รวมทั้งบารมีในพลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาภากรเกียรติวงศ์ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ อ�ำนวยพรให้ท่านจงเจริญสุขสิริสวัสดิ์ ปราศจากโรคภัยและอันตราย และขออานิสงส์อันบังเกิดจากกุศลกรรมนี้ จงเป็นปีติในใจให้ประสบความสุขและสมความปรารถนาทุกประการ

คำ�อธิบายตำ�รา พระโอสถปราสาททอง SHOW BAIHUM COATED FOGRA39 4C 66-04-008 22mm 26.5 cm FN_BAIHUM COATEDFOGRA39 6C_65-04-016.indd 1-5 5/6/23 00:02