Lesboek Thema's Maatschappijleer HAVO 2021

LESBOEK HAVO

Thema’s
Maatschappijleer

Rianne Brink
Karin Peusens

Heleen Ruijg
Jordi Vermeulen
Winifred Wouters

Colofon Uitgeverij Essener heeft zijn uiterste best gedaan
om bronnen en rechthebbenden van beeldmateriaal
Met dank aan: dat in deze uitgave te zien is, te achterhalen.
Jasper van den Broeke Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt
Maarten van Dun getoond waarvan u (mede)rechthebbende bent
Kevin Geurtjens en voor het gebruik waarvan u niet als bron of
Anne Groenewegen rechthebbende wordt genoemd, ofwel voor
Samir El Hadaoui het gebruik waarvan u geen toestemming hebt
Rob Honig verleend, kunt u contact opnemen met de uitgeverij.
Barry Kuijpers
Lieke Meijs Verantwoording tekstbronnen
Theo Rijpkema Sommige bronnen in deze uitgave bevatten niet
George Rinkel de volledige tekst van de oorspronkelijke bron
Theo Schuurman vanwege de beschikbare ruimte en/of zijn vanwege
Manon Sinnige de context in enige mate geredigeerd.
Tess Thomas
Paul Vugts De foto’s getoond in deze uitgave hebben niet
Karen Westerduin noodzakelijkerwijs een rechtstreeks verband met de
bijbehorende teksten.
Ontwerp en vormgeving binnenwerk
Studio Nico Swanink, Haarlem

Omslagontwerp
Sander Schaper, Studio Nico Swanink, Haarlem

Infographics
Marjolein Luiken

Taalredactie
Corrie Roosjen
Marrit Sybrandy

Thema’s Maatschappijleer voor havo
Lesboek, zesde druk, eerste oplage
ISBN 978-90-8674-440-4

© 2021, Uitgeverij Essener BV, Wormerveer
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,
fotokopie, microfilm, digitale verwerking of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming
van de uitgever.

Inhoud

Leeswijzer 4

1 Wat is maatschappijleer? 7

2 Rechtsstaat 31

3 Parlementaire democratie 67

4 Pluriforme samenleving 117

5 Verzorgingsstaat 153

Index 186

Fotoverantwoording 192

Hoe gebruik .
je dit boek?
Op een onbewoond eiland

Intro met uitdagende vraag of stelling
Hoofdvraag van de paragraaf

Samenleven

Maatschappelijke vraagstukken

In Thema’s Maatschappijleer belichten we vier • De leerstof, waarbij in elke paragraaf een
aspecten van de Nederlandse samenleving, namelijk hoofdvraag centraal staat.
Nederland als:
• rechtsstaat; • Bronnen met nieuwsberichten, achtergrond-
• parlementaire democratie; informatie of infographics.
• pluriforme samenleving;
• verzorgingsstaat. • Een kolom op de laatste rechterpagina met een
bijzonder verhaal.
De methode begint met het hoofdstuk Wat is
maatschappijleer? Ieder hoofdstuk heeft speciale pagina’s met
bronnen ter verdieping en verbreding van de lesstof.
Lesboek Bijvoorbeeld over kunstmatige intelligentie, religie,
Het lesboek heeft een heldere structuur: iedere straffen en de relatie tussen media en politiek.
paragraaf in het lesboek bestaat uit vier of zes
pagina’s en is steeds op dezelfde manier opgebouwd: Op de speciale pagina’s bij paragraaf 1.2 staat een
• Een intro gebaseerd op een dilemma, met een uitgebreid overzicht met analysevragen. Deze vragen
helpen je bij het analyseren van maatschappelijke
uitdagende vraag of stelling. vraagstukken. Je kunt ze vooral goed gebruiken bij
een presentatie, praktische opdracht of een (profiel-)

4 - Leeswijzer

In welke mate maken jongeren zich zorgen over deze thema’s

18 tot 25 jaar 25 jaar of ouder, in %

48 43 53 Infographic (bron) met
30 achtergrondinformatie of
30 25 27 21 samenvatting lestekst
Milieuvervuiling Criminaliteit Mentaliteit 19 14
Begrip
Bron: CBS Bevolkings- Multiculturele
dichtheid samenleving Symbool dat deze bron een
nieuwsbericht is.
BRON 1

Froukje gaat viral met Bron met nieuwsbericht of
haar klimaatsong achtergrondinformatie

• Signaalwoord

BRON 2

werkstuk. Sommige van deze analysevragen komen Daarnaast leer je aan de hand van cases en dilemma’s
terug in het werkboek. kritisch te kijken naar actuele maatschappelijke
Elk thema wordt afgesloten met een begrippenlijst. vraagstukken. Daarbij wordt vaak van je gevraagd
In de begrippenlijst vind je alle blauwe, vetgedrukte een goed beargumenteerd standpunt te geven.
begrippen uit de lestekst. Alle dikgedrukte zwarte Elk hoofdstuk sluit af met een ‘Test je kennis’-
woorden vind je niet in de begrippenlijst. Dit zijn opdracht.
signaalwoorden, die je helpen de tekst beter te Veel opdrachten kun je samen met medeleerlingen
begrijpen. In de begrippenlijst zie je ook welke maken, maar je kunt natuurlijk ook prima zelfstandig
kernbegrippen uit 1.2 aan de orde zijn gekomen. werken.

Werkboek Het werkboek vernieuwen we elk jaar met veel
In het werkboek vind je per paragraaf verschillende nieuwsberichten en nieuwe foto’s. Hierdoor ben je
soorten vragen en opdrachten. altijd met onderwerpen bezig die nu spelen.
Ze hebben deels betrekking op de lestekst, maar
soms werk je met nieuwe bronnen zoals nieuws-
berichten, korte essays, cartoons, grafieken en
schema’s.

Leeswijzer - 5

6–

1. Wat is maatschappijleer?

1.1 Wat is maatschappijleer? 8

1.2 De maatschappij onderzoeken 12
• Maatschappelijke vraagstukken analyseren 16

1.3 Media en nepnieuws 18
• Kunstmatige intelligentie: kans of risico? 22

1.4 Kritisch denken 24

Begrippenlijst 28

Inleiding

Bij maatschappijleer leer je hoe onze samenleving is georgani-
seerd en voor welke uitdagingen we met z’n allen staan. Denk
hierbij aan extreem hete zomers door klimaatverandering,
terrorisme of pandemieën. Het doel van maatschappijleer is dat
je kritisch leert kijken naar dit soort vraagstukken. Dit eerste
thema is een soort gereedschapskist voor het vak.

Wat leer je in dit hoofdstuk?

In de paragrafen leer je onder meer:

• waar maatschappijleer over gaat en welke onderwerpen je
gaat behandelen;

• hoe je maatschappelijke vraagstukken kunt onderzoeken;

• hoe je de betrouwbaarheid van bronnen en nieuws kunt
beoordelen;

• hoe je tot een onderbouwde mening kunt komen.

7

1.1 Wat is maatschappijleer?

Op een onbewoond eiland proviand, maar voor de lange termijn moeten
jullie oplossingen bedenken. Hoe gaan jullie
Stel, je zit op een cruiseschip met 2.500 personen voedsel verzamelen en verdelen? Waar gaan
voor een rondreis door het Caribisch gebied. Jullie jullie wonen? Hoe zorgen jullie voor zieken?
leggen vanwege technische mankementen een Komen er regels waar iedereen zich aan moet
paar dagen aan bij een onbewoond eiland: het houden? Wie maakt die dan? En wat gebeurt er
is een prachtige plek met watervallen, tropische met mensen die zich er niet aan houden?
planten en exotische dieren. Maar dan bereikt
jullie het bericht dat er een extreem dodelijk en
besmettelijk virus in razend tempo de wereld
over gaat. Er is geen vaccin voorhanden en de
ontwikkeling ervan kan lange tijd duren.
Terugkeren is geen optie. Jullie zijn veroordeeld
om in elk geval het komende jaar, misschien
langer, met z’n allen op het eiland en het schip
door te brengen. Of er de komende tijd hulp
komt, is erg onzeker.
Voor de komende weken is er nog voldoende

Wat moet er volgens jou het eerst gebeuren als je een nieuwe samenleving inricht?

In deze paragraaf kijken we naar de vraag: sen redelijk harmonieus samenleven. Maar we
Wat leer je bij maatschappijleer? hebben niet altijd dezelfde wensen en belangen.
Daardoor ontstaan er botsingen die vragen om
Samenleven een gemeenschappelijke oplossing. Deze situa­
Of je nu op een cruiseschip zit of bij je familie of ties noemen we maatschappelijke vraagstukken
huisgenoten in Nederland woont: je moet altijd of maatschappelijke problemen. Ze verschillen
rekening houden met anderen. Overal waar men­ van persoonlijke problemen. Als je last van je rug
sen met elkaar te maken hebben, bestaan regels hebt omdat je te enthousiast hebt gesport, is dat
en verwachtingen. Dat zie je al in een gezin. Eet je een persoonlijk probleem. Rugklachten worden
samen aan tafel of pakt iedereen maar iets uit de pas een maatschappelijk vraagstuk als veel men­
koelkast wanneer hij trek heeft? Moet je op een sen er last van hebben en de klachten een gevolg
bepaalde tijd thuis zijn of mag je dat zelf bepalen? blijken van hoge werkdruk. Of als er lange wacht­
Op dezelfde manier bestaan er gedragsregels in lijsten zijn voor het maken van röntgenfoto’s of
een vriendengroep, op school of op je werk. En fysio­therapie. Mensen melden zich dan ziek op
dat geldt ook voor de samenleving als geheel. hun werk. Dit kost werkgevers geld, omdat er
vervanging geregeld moet worden. Ook kost het
Maatschappelijke vraagstukken de overheid geld, omdat die grotendeels de uitke­
De afspraken die we in Nederland met elkaar ma­ ringen en medische zorg betaalt.
ken, zorgen ervoor dat zeventien miljoen men­

8 – Wat is maatschappijleer?

In welke mate maken jongeren zich zorgen over deze thema’s

18 tot 25 jaar 25 jaar of ouder, in %

48 43 53
30
30 25 27 21
Milieuvervuiling Criminaliteit Mentaliteit 19 14

Bron: CBS Bevolkings- Multiculturele
dichtheid samenleving

BRON 1

Om een maatschappelijk vraagstuk te herken­ • Geloofs- of levensovertuiging. Gelovige men­
nen gebruiken we drie criteria: sen hebben vaak een andere mening over abor­
1. Het heeft gevolgen voor verschillende groepen tus en euthanasie dan mensen die niet gelovig
zijn.
in de samenleving.
2. Mensen hebben verschillende meningen over

de oorzaken en de aanpak.
3. Het is alleen gemeenschappelijk op te lossen,

waarbij de overheid meestal een rol heeft.
We leggen deze criteria uit met een paar voor­
beelden.

Gevolgen voor groepen Froukje gaat viral met
De uitstoot van CO2, het fileprobleem, werk­
loosheid en de opvang van vluchtelingen zijn haar klimaatsong
zaken waar verschillende groepen mensen bij
betrokken zijn. Het gaat om belangrijke vragen HILVERSUM - “Happy new year, de wereld staat
en problemen van onze huidige samenleving.
Als bijvoorbeeld mensen de oorlog in hun land in de fik en ik zou het willen blussen maar het
ontvluchten heeft dat natuurlijk gevolgen voor vuur is groter dan ik”, zingt de achttienjarige
henzelf, maar ook voor de landen die ze moeten Froukje. Tijdens een nieuwjaarsopdracht werd
opvangen, zoals Nederland. Hier heb je te maken een klas van conservatoriumstudenten
met de gemeente die de opvang moet regelen, de
omwonenden van het opvangcentrum, de orga­ gevraagd een nieuwjaarsnummer te maken. Op
nisaties die helpen bij inburgering en politieke dat moment was Froukje veel bezig met de
partijen die meer of juist minder vluchtelingen opwarming van de aarde. “Er werd zo veel
willen opvangen. gedeeld over de bosbranden in Australië dat ik
dacht: mensen zijn er dus wél mee bezig!” Ze
Verschillende meningen wachtte geen moment, pakte haar pen, riep de
De verschillende groepen die bij een vraagstuk band bijeen en schreef: ‘Groter Dan Ik’. De song
betrokken zijn, hebben ook vaak een andere me­
ning over de oorzaken en aanpak van het pro­ werd minder vrolijk dan bedoeld, maar daar-
bleem. door juist zo sterk. Het nummer ging viral en
De grootste tegenstellingen hebben te maken met: werd een megahit bij radiozender 3FM. Hoe
• Politieke visie. Om bijvoorbeeld het filepro­ kwam ze bij de titel? Froukje: “Het klimaatpro-

bleem op te lossen willen automobilisten graag bleem is groter dan ik, maar niet groter dan
meer en bredere snelwegen, terwijl milieuacti­
visten juist goedkoper openbaar vervoer willen. wij.” BRON: NPO BRON 2

Wat is maatschappijleer? – 9

heeft dit afgesproken in het Klimaatakkoord. De
overheid dwingt bedrijven en boeren om minder
CO2 uit te stoten.

Duim omhoog voor seks Opbouw lesboek
In deze methode bestuderen we onze samenle­
ALMERE – Als de kandidaten van het reality- ving aan de hand van vier thema’s, die ieder een
programma Big Brother met elkaar naar bed eigen hoofdstuk hebben. We stellen daarbij tel­
willen, moeten ze eerst hun duim opsteken naar kens actuele dilemma’s en vragen aan de orde.
een van de 115 camera’s. Dit om te verzekeren We spreken van een dilemma als het gaat om een
dat beide kandidaten ermee instemmen. Bij de lastige keuze uit twee dingen die niet samen kun-
Spaanse editie van het programma stapte een nen gaan. Denk aan gezond leven en roken of een
deelneemster naar de rechter, omdat zij voor beter milieu en goedkoop vliegen.
de camera verkracht zou zijn. “Mede daarom
hebben ze vorig jaar bij Big Brother in Zweden De vier thema’s en hoofdstukken zijn:
besloten: als je seks wilt hebben: eerst duimen • Rechtsstaat. Om goed te kunnen samenle­
omhoog naar de camera. Dat hebben wij over-
genomen”, aldus de producent van het pro- ven moet iedereen zich aan bepaalde regels
gramma, waarbij acht mensen honderd dagen houden. In dit hoofdstuk bekijken we wat een
samen in een huis in Almere zitten. rechtvaardig systeem is en hoe je daarin om­
gaat met criminaliteit. Een voorbeeld van een
BRON: RTL NIEUWS BRON 3 dilemma in een rechtsstaat is de vraag: laten
we de politie willekeurig telefoons afluisteren
• Maatschappelijke positie. Een werkgever wil om voor meer veiligheid te zorgen of vinden
het liefst zo min mogelijk premies betalen, ter­ we onze privacy belangrijker?
wijl iemand zonder werk belang heeft bij een • Parlementaire democratie. Politiek gaat over
goede uitkering. zaken die ons allemaal aangaan. Nu of later.
Denk aan onderwijs, vaccinaties, de aanleg van
De overheid bemoeit zich ermee wegen, de bestrijding van criminaliteit en het
Bij het nemen van beslissingen die voor ieder­ verstrekken van uitkeringen aan werklozen.
een gelden, moet je rekening houden met de De politiek neemt beslissingen die ook over
verschillende meningen erover. In Nederland jou gaan. Hoe werkt dat? En welke invloed heb
hebben we deze afweging in handen gelegd van je zelf?
politici. Daarom is een maatschappelijk vraag­ • Pluriforme samenleving. Pluriform betekent
stuk vaak een politiek probleem. Politici bekij­ letterlijk veelvormig. We noemen Nederland
ken een vraagstuk van verschillende kanten en een pluriforme samenleving omdat hier men­
komen vaak met een pakket aan oplossingen. In sen wonen met verschillende levensstijlen en
veel gevallen is de oplossing een compromis, een
oplossing waarbij alle partijen een beetje moeten
toegeven. De overheid zorgt vervolgens voor uit­
voering van deze wetten en regels. Een voorbeeld:
om extreme klimaatverandering tegen te gaan
moet de broeikasuitstoot omlaag. De regering

10 – Wat is maatschappijleer?

culturele achtergronden. In dit hoofdstuk kij­ “Bij een dwarslaesie was er
ken we tot welke culturen je zelf behoort en hoe geen appverbod gekomen”
de cultuur in Nederland zich ontwikkelt. Hoe
kunnen mensen met verschillende culturele Vader Michael Kulkens weet het zeker: als
achtergronden goed met elkaar samenleven? Tommy-Boy een dwarslaesie zou hebben gehad,
• Verzorgingsstaat. In een verzorgingsstaat was het appverbod er nu niet gekomen. “Maar hij
zorgt de overheid voor haar inwoners, bijvoor­ had geen dwarslaesie”, zegt hij. “Hij was dood.
beeld door goed onderwijs, goede gezond­ En ik ben zijn vader. Ik moest daar iets mee
heidszorg, uitkeringen en huisvesting. Maar doen.”
wanneer moeten mensen hun problemen zelf
oplossen en wanneer moet de overheid hel­ Tommy-Boy was nog maar net dertien toen hij
pen? Die vraag staat centraal in dit thema. onderweg van huis naar zijn atletiekvereniging
onder een auto terechtkwam. Oorzaak: Tommy-
Deze vier hoofdstukken staan niet los van elkaar, Boy keek op zijn telefoon terwijl hij fietste.
maar hebben veel met elkaar te maken. Bepaalde Sinds die dag zet vader Michael zich in voor een
begrippen zullen steeds terugkeren en je zult zien appverbod. Hij richtte een stichting op om voor-
dat maatschappelijke vraagstukken nooit met lichting te geven op scholen over de gevaren
maar één thema te maken hebben. van afgeleid zijn in het verkeer. Zijn lobby had
succes. De overheid besloot in 2019 om telefoon-
Het belang van maatschappijleer gebruik op de fiets te verbieden.
Elke dag heb jij zelf met de maatschappij te ma­
ken. Of je nu naar school gaat, naar je bijbaan, je Tommy-Boy is een van de ongeveer twee-
sportclub, online bent of met vrienden afspreekt: honderd fietsers die elk jaar overlijden. Afleiding
overal gelden bepaalde afspraken en hebben we en vooral appen vergroten de kans op een onge-
verwachtingen van elkaar. Die kun je niet nieuw luk flink. Wie tijdens het fietsen met een telefoon
bedenken, zoals op het onbewoonde eiland aan wordt betrapt riskeert nu een boete van 95 euro.
het begin van deze paragraaf. Daarom is het han­ Michael Kulkens is blij met het appverbod. Maar
dig om te weten hoe de maatschappij in elkaar zit. verandering moet uit mensen zelf komen. Dat
Bij maatschappijleer leer je om met argumenten geldt net zo goed voor hemzelf: “Je kan heel goed
je mening te geven over allerlei situaties en kwes­ worden in het níet gebruiken van je smartphone.
ties. En hoe je kunt leren van mensen met een an­ Maar makkelijk is het niet, ook niet voor mij.”
dere mening dan jij.
Bij dit vak leer je ook om maatschappelijke vraag­ BRON: AD
stukken overzichtelijk te beschrijven en te ana­ BRON 4
lyseren. Dit helpt je om de wereld om je heen be­
ter te begrijpen. Wat is maatschappijleer? – 11

1.2 D e maatschappij
onderzoeken

Jongeren gelukkig én gestrest?

“Om later verder te komen in mijn carrière moet kinderen het beste kunnen opgroeien in Neder-
ik bepaalde cijfers halen. Dat zorgt bij mij voor land. In de meeste landen is iets minder dan
veel stress op school”, vertelt Jacob. Net als 80 procent van de jongeren tevreden over het
bijna de helft van alle zestienjarigen ervaart hij leven. In Nederland is dat 90 procent. De presta-
stress door schoolwerk. Daarnaast voelt één op tiedruk op onze scholen is wel erg hoog.
de drie jongeren tussen twaalf en zestien jaar BRON: EENVANDAAG
druk om aan de verwachtingen van zichzelf of
anderen te voldoen. Dat herkent ook Jacobs
vader. “Jongeren zijn veel drukker dan in de tijd
dat ik jong was. Jacob sport op een hoog niveau
en komt vaak pas om half negen thuis. Dan moet
’ie aan zijn huiswerk en voor je het weet is het
middernacht.”
Jacob was een van de duizenden jongeren die
meededen aan een UNICEF-onderzoek in de
41 welvarendste landen. Daaruit blijkt wel dat

Heb jij zelf ook soms last van schoolstress en prestatiedruk? En hoe zit dat bij je vrienden?

Zoals je in de vorige paragraaf hebt gelezen, van afhangen hoe belangrijk eerlijkheid voor jou
bekijken we bij maatschappijleer allerlei is en of je een gevoel van verantwoordelijkheid
maatschappelijke vraagstukken. In deze paragraaf hebt. Dit zijn allebei voorbeelden van waarden.
leer je hoe je de samenleving kunt onderzoeken. Een waarde is een uitgangspunt of principe dat
Voor dit onderzoek gebruiken we bij maatschap­ mensen belangrijk vinden in hun leven.
pijleer kernbegrippen en onderzoeksvragen. De Sommige waarden vinden we in onze samen­
vijf kernbegrippen zijn: leving bijna allemaal belangrijk, zoals respect.
• waarden en normen; Maar andere waarden horen typisch bij bepaalde
• belangen; groepen of situaties. De waarde onafhankelijk­
• macht; heid in je werk is bijvoorbeeld belangrijker voor
• sociale ongelijkheid; een zelfstandig ondernemer dan voor mensen die
• sociale cohesie. in loondienst werken.

Waarden en normen Waarden leiden tot gedragsregels en zo’n regel
Als je met je scooter per ongeluk een flinke deuk noemen we een norm. Een norm is dus een ge­
in een geparkeerde auto rijdt, laat je dan een volg van een waarde. Als je eerlijkheid (waarde)
briefje met je telefoonnummer achter? Het zal er­ belangrijk vindt, volgt daaruit dat je niet steelt

12 – Wat is maatschappijleer?

(norm). Normen zijn regels over hoe je je in een Bekende
bepaalde situatie hoort te gedragen. influencers
Een norm wordt vaak opgelegd door je omge­
ving. Bijvoorbeeld niet voordringen bij de kassa, Populair in Nederland:
in de klas je mobiel van tafel of juist altijd online
bereikbaar zijn. Bewust en onbewust controleren Nikkie Martin Max
we elkaar hierbij. Als je je volgens de normen ge­ de Jager Garrix Verstappen
draagt, volgt er soms een beloning: anderen zijn
tevreden over je, je wordt aardig gevonden, enzo­ BRON 5
voort. Houdt iemand zich niet aan een bepaalde
norm, dan wordt er vaak wat van gezegd: “Doe
normaal, joh!” of “Gedraag je!” We noemen dit
sociale controle, dat is de manier waarop mensen
anderen stimuleren of dwingen zich aan normen te
houden.

Normen staan soms in regels of wetten, bijvoor­
beeld in het reglement van je school of het ar­
beidscontract dat je tekent voor je bijbaan. Naast
deze zogenoemde geschreven regels zijn er ook
ongeschreven regels. Deze regels zijn nergens
vastgelegd, maar toch ken je ze vaak wel. Denk
aan de afspraak om niet te boeren aan tafel. De
meeste mensen vinden dat niet prettig en daar
houd je rekening mee. We noemen zulke regels
ook wel fatsoensnormen.

Belangen
De waarden en normen van iemand hangen vaak
samen met zijn belangen. Als student heb je bij­
voorbeeld andere belangen dan een boer. Als de
regering het collegegeld verlaagt, heeft een stu­
dent daar voordeel bij, maar een boer niet. Land­
bouwsubsidies zijn weer belangrijk voor een boer,
studenten hebben daar geen direct belang bij.

Een belang is het voordeel dat iemand ergens bij
heeft. Vaak gaat het over een financieel voordeel,
maar niet altijd. Scholieren hebben bijvoorbeeld
belang bij goed en inspirerend onderwijs en ie­
dereen heeft belang bij een schone lucht en ge­
zond voedsel.
Zoals je in de vorige paragraaf gelezen hebt, kun­
nen belangen ook tegengesteld zijn. Een duidelijk
voorbeeld van belangentegenstellingen zie je bij
klimaatverandering. We hebben natuurlijk alle­
maal belang bij een leefbare aarde. Maar dan nog
zie je dat belangen tegengesteld kunnen zijn. Om
klimaatverandering tegen te gaan wil de overheid

meerde macht noemen. Een directeur met gezag
is iemand die door de werknemers in het bedrijf
wordt gewaardeerd en naar wie ze luisteren.

Nederlandse boeren verplichten om minder stik­ Sociale ongelijkheid
stof uit te stoten. Bijvoorbeeld door op ander voer In onze maatschappij is niet alles eerlijk verdeeld:
over te gaan of minder dieren te houden. Som­ sommige mensen hebben meer geld, kennis of
mige boeren komen hiertegen in opstand, omdat macht dan andere. Er is, met een ander woord,
ze bang zijn hierdoor hun bedrijf te verliezen. sociale ongelijkheid. Daarmee bedoelen we on-
Ook vinden ze dat zij van groot belang zijn voor gelijke verdeling in de maatschappij van kennis, in-
de voedselvoorziening in Nederland. Dit soort komen, status en (politieke) macht.
belangentegenstellingen tussen verschillende Hieronder leggen we uit hoe kennis, inkomen,
groepen staan vaak aan de basis van een maat­ status en (politieke) macht invloed hebben op so­
schappelijk vraagstuk. ciale ongelijkheid.
• Kennis. Door onderwijs en veel lezen ontwik­

kel je kennis. Mensen met een goede opleiding
vinden makkelijker een – goedbetaalde – baan
dan mensen met een lagere opleiding.
• Inkomen. De inkomens van burgers verschil­
len, omdat de ene baan nu eenmaal beter be­

Macht Florentine slimmer dan Destiny?
Een ander belangrijk begrip bij maatschappij­
leer is macht. Macht omschrijven we als het ver- Heet een basisschoolleerling Florentine of
mogen om het gedrag of denken van anderen te
beïnvloeden. Macht kan vastliggen in regels en Anna-Sophie? Dan is er een goede kans dat de
wetten. Bijvoorbeeld een agent die een verdachte
arresteert, een school die een leerling schorst of juf of meester hoge verwachtingen van haar
een burgemeester die een voetbalwedstrijd ver­
biedt. Dit noemen we formele macht. Macht die heeft. En dat is gunstig voor haar schoolcarrière,
niet is vastgelegd in regels noemen we informele
macht. Denk hierbij aan influencers die hun in­ want ze zal meer worden uitgedaagd door
vloed gebruiken op sociale media om ergens aan­
dacht voor te vragen of aan popsterren. haar leerkracht. Haar schoolcarrière ziet er

Mensen kunnen macht uitoefenen als ze beschik­ bij voorbaat een stukje rooskleuriger uit. Dat
ken over machtsmiddelen. Dit zijn middelen om
het gedrag van anderen te beïnvloeden. Voorbeel­ blijkt uit een grote namentest van de Radboud
den van machtsmiddelen zijn: kennis, geld, func­
tie, overtuigingskracht en aantal medestanders. Universiteit. Leerkrachten hebben onbewust
Vanwege de opleiding (= kennis) en het beroep
(= functie) mag een arts bijvoorbeeld beslissen hoge verwachtingen bij deftige voornamen.
over de behandeling van een patiënt. Of een be­
kende influencer gebruikt zijn functie, overtui­ Jammer voor Destiny en Kaylee, want voor
gingskracht en aantal volgers om te protesteren
tegen politiegeweld. hen werkt het precies omgekeerd, laat het
Wanneer macht wordt geaccepteerd en erkend
spreek je van gezag, dat we daarom gelegiti- onderzoek zien.

BRON: AD BRON 6

14 – Wat is maatschappijleer?

taald wordt dan de andere. Mensen met een “Ik was op mezelf en
goed inkomen zijn vaak gezonder dan arme Guppy aangewezen”
mensen en hebben minder problemen.
• Status. Een chirurg en een bekende vlogger “Tijdens mijn wereldreis dacht ik vaak dat ik
hebben meer aanzien dan een schoonmaker iets niet zou kunnen, maar ik móést het doen
of een conducteur. Dit verschil in status heeft omdat ik op mezelf en Guppy was aange-
gevolgen voor de aandacht, waardering en be­ wezen. En dan bleek ik het toch te kunnen.”
handeling die een persoon krijgt van andere Guppy is de zeilboot van Laura Dekker. Op
mensen. haar veertiende zeilde ze daarmee een jaar
• Politieke macht en invloed. Sommige mensen lang de wereld over. In haar eentje. Ze werd er
kunnen meer invloed uitoefenen op de regels wereldberoemd door.
en wetten in ons land dan anderen. Denk aan
een minister, die meer invloed heeft dan een Voor haar vertrek in 2010 doken allerlei instan-
ambtenaar of een gewone burger. Ook luiste­
ren politici waarschijnlijk eerder naar de me­ ties boven op haar om te voorkomen dat een
ning van een bankdirecteur dan naar die van
een schoonmaker. veertienjarige in een bootje zou stappen om

Sociale cohesie levensgevaarlijke oceanen te bedwingen. “Er
Het kernbegrip sociale cohesie geeft aan hoe sterk
mensen zich verbonden voelen met elkaar. Is er in was eerst vooral interesse van de media voor
een groep of samenleving sprake van een sterk
wij­gevoel? Of leven mensen langs elkaar heen en de negatieve zaken, zoals de Kinderbescher-
trekken ze zich weinig van elkaar aan? In dorpen
is de sociale cohesie vaak sterk: mensen kennen ming en zo. Toen ik eenmaal onderweg was,
elkaar en staan voor elkaar klaar als er problemen
zijn. In steden is het gevoel van onderlinge ver­ werd mijn tocht door veel buitenlandse media
bondenheid vaak zwakker.
opgepikt. In plaats van verbazing was er daar
Het begrip ‘sociale cohesie’ wordt ook gebruikt als
we het over de maatschappij als geheel hebben. juist bewondering voor mijn reis”, vertelt Laura
Sommigen zeggen dat evenementen als het WK
voetbal of Koningsdag goed zijn voor de sociale Dekker.
cohesie, omdat mensen hierdoor het gevoel krij­
gen dat ze bij elkaar horen (‘wij Nederlanders’). Inmiddels woont ze in Nieuw-Zeeland met
Discriminatie is slecht voor de sociale cohesie,
omdat hierdoor groepen tegenover elkaar komen haar vriend en zoontje. Ze heeft een stichting
te staan. En bij een grote sociale ongelijkheid is
er ook minder sociale cohesie. We komen hierop opgericht om jongeren een vergelijkbare
terug in de thema’s Pluriforme samenleving en
Verzorgingsstaat. ervaring mee te geven. Eind 2020 vertrok

De wereld begrijpen ze vanuit Nederland met zeven tieners voor
Nu je bekend bent met de kernbegrippen van
maatschappijleer, is het makkelijker om maat­ een zeiltocht van een halfjaar. Laura: “De jon-
schappelijke vraagstukken te analyseren. De on­
derzoeksvragen op de volgende pagina’s helpen geren moeten alles zelf doen. Zeilen, koken,
daarbij.
opruimen, alles. Dat is moeilijk, maar ik denk

dat dat heel goed is. We leven in een vrij

makkelijke maatschappij, waar alles voor ze

wordt geregeld. Ze krijgen geen zeilcursus,

maar levenslessen.” BRON 7

BRON: METRONIEUWS

De maatschappij onderzoeken – 15

Maatschappelijke
vraagstukken analyseren

In de media komen uiteenlopende onderwerpen voorbij. Sommige zijn behoorlijk ingewikkeld en
lastig te begrijpen. Om erachter te komen hoe het nu precies zit, helpt het om op een systemati­
sche manier ernaar te kijken. Op deze pagina’s staan onderzoeksvragen en analysevragen die je
daarbij helpen.

Algemene onderzoeksvragen

Omschrijving van het maatschappelijk vraagstuk:

• Waar gaat dit vraagstuk over, als je het in een of twee zinnen samenvat?
• Waarom is dit een probleem? En voor wie?
• Welke groepen zijn betrokken bij dit vraagstuk en wat is hun rol?

Rol van de media:

• Wat en hoe berichten professionele media (internet, kranten, tv, radio)
over dit vraagstuk?

• Wat hoor en zie je via de sociale media over dit onderwerp?
• Welke meningen krijgen veel aandacht? Welke meningen hoor je minder?

Rol van de overheid:

• Is de overheid nodig om dit vraagstuk op te lossen? Op welke manier?
• Zijn er regels of wetten rond dit vraagstuk? Welke?
• Hoe denken de verschillende politieke partijen over dit onderwerp?

Vergelijken:

• In welke andere landen speelt dit vraagstuk ook? Op welke manier?
• Is het een nieuw vraagstuk of speelde het al eerder? Hoe is er toen mee

omgegaan?

Eigen mening:

• Met welke betrokkenen bij dit vraagstuk ben jij het vooral eens?
• Welke oplossing of aanpak is volgens jou het beste? Waarom?
• Wat is je eigen mening over dit maatschappelijke vraagstuk?

Voorbeelden van maatschappelijke vraagstukken:

• overgewicht bij jongeren • pesten op sociale media

• gameverslaving • racisme tijdens voetbalwedstrijden

• tekort aan orgaandonoren • eenzaamheid bij ouderen

• verkeersdoden door appen • overstromingen door klimaatverandering

16 – Wat is maatschappijleer?

Hoe gebruik je deze vragen?

Kies een maatschappelijk vraagstuk dat je wilt onderzoeken.
Beantwoord eerst alle algemene onderzoeksvragen. Je hebt dan
van verschillende kanten naar het onderwerp gekeken. Dit maakt
het makkelijker om je eigen standpunt erover te onderbouwen en
je eigen mening te geven. Wil je het onderwerp verder uitdiepen?
Gebruik dan vervolgens de analysevragen die gaan over de
kernbegrippen uit paragraaf 1.2. Je kunt deze aanpak bijvoorbeeld
gebruiken bij een praktische opdracht of een profielwerkstuk.

Analysevragen kernbegrippen

Belangen Macht

• Wat is het belang van de betrokken groepen bij • Welke machtsmiddelen hebben de betrokken
dit vraagstuk? groepen? Kijk daarbij naar:
- kennis
• Wat zien zij als belangrijke oorzaken van het - geld
vraagstuk? - functie
- overtuigingskracht
• Welke aanpak of oplossing van het vraagstuk - aantal medestanders.
willen de verschillende groepen?
• Zijn de machtsmiddelen gelijk verdeeld over de
Waarden en normen betrokken groepen? Welke verschillen zijn er?

• Welke argumenten heeft elke betrokken groep
voor haar standpunt?

• Welke waarden vindt elke betrokken groep
belangrijk?

• Is er sprake van botsende normen en waarden?
Welke zijn tegengesteld?

Sociale ongelijkheid Sociale cohesie

• Hangt dit vraagstuk samen met sociale • Hangt dit vraagstuk samen met sociale cohesie
ongelijkheid in de samenleving? Hoe? in de samenleving? Hoe?

• Welke gevolgen heeft dit vraagstuk voor • Welke gevolgen heeft dit vraagstuk voor de
sociale ongelijkheid? onderlinge verbondenheid?

• Waaraan is dat te zien? Kijk daarbij naar: • Waaraan is dat te zien?
- kennis
- inkomen
- status
- (politieke) macht.

Hoe doe je goed onderzoek?

Om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden moet je op zoek naar betrouwbare informatie.
Handige bronnen zijn websites van kranten of journalistieke nieuwssites zoals nos.nl, rtlnieuws.nl en nu.nl.
Zoek ook naar deskundigen en betrouwbare instanties die veel over jouw vraagstuk weten.

De maatschappij onderzoeken – 17

1.3 Media en nepnieuws

“Mijn moeder denkt in complotten”

De moeder van Anna houdt er heel andere Zelf reageert Anna ook weleens op Facebook,
denkbeelden op na dan zijzelf. “Die complot- “als mijn moeder weer eens een hoax deelt
theorie dat er in het coronavaccin een nanochip waarvan al bewezen is dat het nepnieuws is”.
zit waarmee de overheid je kan volgen? Mijn “Dan wordt ze heel kwaad, omdat ik haar ten
moeder gelooft het. Ze gelooft de gekste dingen overstaan van anderen voor schut zet.”
en heeft nu veel contacten in haar omgeving die BRON: RTL NIEUWS
hetzelfde denken. Ze zoeken elkaar online op.
Het concept ‘filterbubbel’ – dat alles wat ze op
sociale media krijgt voorgeschoteld haar denk-
wijze bevestigt – begrijpt ze niet.”
In het begin ging Anna de discussie met haar
moeder aan, maar dat is ze beu. “Het leidt altijd
tot ruzie. Soms laat ik haar maar gewoon praten,
dan heb ik geen zin om de confrontatie aan te
gaan. Ze verkondigt haar vergezochte theorieën
graag op Facebook. Als mensen daar op een
manier reageren die haar niet aanstaat, blokkeert
ze die mensen gewoon. Dan is ze beledigd.”

Hoe zou jij reageren als je ouders of vrienden in complotten geloven die jij onzin vindt?

Lang niet alles wat je hoort, leest of ziet is waar. blieke opinie te beïnvloeden. Het wordt zelfs in­
Als je wilt begrijpen wat er gebeurt in de wereld gezet bij verkiezingen in democratische landen.
is het belangrijk dat je over de juiste informatie Het kunnen foto’s zijn, maar ook posts, artikelen,
beschikt. Een van de doelen van maatschappij­ podcasts of video’s.
leer is dat je kritisch leert omgaan met informatie Nepnieuws is vaak schokkend, met sensationele
en kunt beoordelen of bronnen betrouwbaar koppen die uitnodigen om te klikken en te delen.
zijn. Nepnieuws komt steeds vaker voor. In deze En hoe meer er op een artikel wordt geklikt, hoe
paragraaf staat daarom de vraag centraal: Wat is vaker dit bericht verschijnt in zoekmachines en
nepnieuws en hoe herken je het? op sociale media.

Nepnieuws Manipulatie, propaganda, indoctrinatie
Iedereen heeft weleens nepberichten of nepfoto’s Door internet en sociale media is er de laatste
voorbij zien komen. Maar je herkent ze niet al­ jaren veel aandacht voor nepnieuws. Maar het
tijd even makkelijk. Nepnieuws, nieuws dat niet bewust verspreiden van verkeerde informatie is
op waarheid berust, is gemaakt om aandacht te van alle tijden. Nepnieuws is een vorm van mani-
vragen of voor de grap. Soms wordt er geld mee pulatie: het opzettelijk verdraaien of weglaten van
verdiend of is het bewust geschreven om de pu­
feiten, vaak zonder dat de lezer of kijker zich ervan

18 – Wat is maatschappijleer?

om te weten of je voor of tegen een nieuw wets­
voorstel bent of op wie je bij de verkiezingen gaat
stemmen. Als hierover nepnieuws de ronde doet
geeft dat onrust, bij jezelf en in de hele maatschap­
pij. Mensen wantrouwen de overheid of er ont­
staan rellen. Soms is dat ook een bewuste tactiek
van nepnieuwsmakers. We noemen dit polari-
satie: het proces waarbij de tegenstellingen tussen
groepen groter worden en ze steeds meer tegenover
elkaar komen te staan. Denk aan voorstanders en
tegenstanders bij de komst van 5G­masten. Als
mensen tegenover elkaar staan, is samenleven
lastiger en staat de sociale cohesie onder druk.

bewust is. Bij reclame is soms sprake van mani­ Complottheorie
pulatie door je te laten geloven dat je leven suc­ Nepnieuws draagt ook bij aan het ontstaan van
cesvoller wordt als je een bepaald product koopt. complottheorieën. Een complottheorie gaat er-
Nepnieuws kan ook een politiek doel hebben. Een van uit dat bepaalde gebeurtenissen het resultaat
specifieke vorm van manipulatie is propaganda. zijn van een samenzwering tussen mensen of groe-
Hierbij wordt bewust eenzijdige informatie gege- pen met kwaadaardige bedoelingen. De meeste
ven met als doel de mening van mensen te beïn-
vloeden. Politici gebruiken propaganda al eeuwen YouTube verwijdert
voor politieke doelen, bijvoorbeeld om het eigen
partijprogramma aan te prijzen en tegenstanders account Lange Frans
zwart te maken. Dit laatste zie je bijvoorbeeld rond
de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Propa­ AMSTERDAM - “Mijn hele YouTube-account is
ganda komt ook in meer onschuldige vormen
voor, zoals in een campagne tegen overgewicht. verwijderd door YouTube. Ook al mijn eigen
De meest extreme vorm van manipulatie is muziek op mijn kanaal. Ik vind dit echt heel
indoctrinatie. Daarbij krijgen mensen langdurig, jammer en ik ga nu huilen”, twittert Lange
systematisch en dwingend eenzijdige opvattingen
opgedrongen met de bedoeling dat zij deze opvat- Frans. Volgens het platform zou hij met zijn
tingen kritiekloos overnemen. Indoctrinatie komt video’s de gebruikersregels rondom intimidatie,
veel voor in dictaturen als Iran en Noord­Korea, bedreigingen en cyberpesten schenden. De
waar geen vrij internet of vrije media bestaan en rapper interviewde op zijn kanaal onder meer
de regering bepaalt wat de bevolking mag weten.
mensen die zeggen dat “de elite en politieke
Gevaar van nepnieuws leiders lid zijn van een pedofielennetwerk en
Waarom is het belangrijk om nepnieuws te her­ kinderen misbruiken”. Ook fantaseerde hij over
kennen? Als je een nieuwe telefoon koopt wil je een aanslag op de premier.
die beslissing nemen op basis van betrouwbare in­
formatie: welke functies heeft hij en wat is de kwa­ BRON: NOS BRON 8
liteit daarvan? Als burger in een democratie heb je
ook betrouwbare informatie nodig. Bijvoorbeeld

Media en nepnieuws – 19

meningen van elkaar onderscheiden. Feiten zijn
objectief, ze geven aan hoe iets werkelijk is. Me­
ningen zijn subjectief, ze geven aan wat iemand
ergens van vindt. Over een mening kun je het met
iemand oneens zijn; over een feit niet.
Feiten kun je aantonen met onderzoek. Bijvoor­
beeld of meer sporten tot een gezonder gewicht
leidt. En of minder jongeren een alcoholvergif­
tiging krijgen sinds de verhoging van de leeftijd
om alcohol te kopen.
Een mening is persoonlijk: je vindt dat alcohol de
feeststemming verhoogt of dat iemand zelf ver­
antwoordelijk is voor een gezond gewicht.
Professionele nieuwsmedia, zoals de NOS, RTL
Nieuws, NU.nl of landelijke kranten, baseren zich
zo veel mogelijk op feiten. Zij hebben in journa­
listieke regels vastgelegd dat ze hun nieuws zo on­
afhankelijk en objectief mogelijk brengen.

Voorbeelden van selectieve waarneming Filterbubbel
Door de checklist te gebruiken en professionele
BRON 9 nieuwsmedia te volgen kun je nepnieuws her­
kennen. Ben je vervolgens verzekerd van ob­
complottheorieën gaan uit van samenzweringen jectieve informatie als je online bent? Nee. Dat
binnen de overheid, media, wetenschap of elite. komt door de filterbubbel. Dit is het verschijn­
Complotdenkers beweren dan dat die het bij het sel waarbij websites hun resultaten afstemmen
verkeerde eind hebben of met opzet iets verzwij­ op jouw eerdere zoekgedrag. Ze doen dat met
gen. Een voorbeeld is het 5G­netwerk, dat tege­ behulp van algoritmes en big data (zie pagina
lijkertijd met het coronavirus opkwam. Sommige 22 en 23). Door de filterbubbel krijgen bijvoor­
mensen denken dat 5G corona veroorzaakt, ook beeld twee personen die exact dezelfde zoekterm
al is er geen bewijs voor een verband tussen deze in een zoekmachine gebruiken toch verschillende
twee zaken. informatie. Zo krijgt een persoon die onlangs on­
line een vakantie heeft geboekt bij de zoekterm
Nepnieuws herkennen ‘Egypte’ toeristische trekpleisters in zijn zoek­
Hoe kun je nepnieuws herkennen? In bron 10 resultaten. Als iemand vooral nieuwssites bezoekt
vind je een checklist daarvoor. Om informatie zal bij dezelfde zoekterm ‘Egypte’ juist informatie
goed te kunnen interpreteren, moet je feiten en over de politieke situatie bovenaan staan.
Een filterbubbel kan handig zijn, omdat je daar­
door informatie krijgt die exact bij je voorkeuren
past. Maar de bubbel maakt het ook lastiger om
andere meningen of diverse informatiebronnen
te vinden. Hierdoor blijf je gemakkelijk in je ei­
gen ‘gelijk’ hangen.

Referentiekader
Als mensen nemen we informatie nooit objectief
waar. Zo kijkt een bokser anders naar een actie­
film dan een vredesactivist: de een ziet een span­
nend verhaal, de ander ziet een film vol geweld.

20 – Wat is maatschappijleer?

Hoe je kijkt en oordeelt, heeft te maken met je “TikTok checkt locatie
referentiekader: alles wat je bezit aan kennis, er- om de dertig seconden”
varingen, normen, waarden en gewoonten. Je refe­
rentiekader is als het ware de ‘bril’ die informatie “Op TikTok staat vooral de humor in de video’s
filtert. Door je referentiekader neem je maar een centraal: dat vind ik het leukst”, zegt de
deel van de werkelijkheid waar. We spreken ook twaalfjarige Sam. Hij is niet de enige. Met meer
wel van selectieve waarneming: iemand ziet al- dan 3,5 miljoen – vooral jonge – gebruikers is
leen wat zij of hij wil zien. Met andere woorden: TikTok in Nederland een van de populairste
je vervormt de informatie zodat deze past in je apps.
referentiekader. Door de filterbubbel en selectieve
waarneming kun je gemakkelijk vooroordelen Maar er is ook veel kritiek op de app. TikTok
ontwikkelen, je oordeelt over iets of iemand zon- verzamelt namelijk opvallend vaak en véél
der dat je die persoon of die zaak kent. Bijvoor­ gegevens. “Ze slaan gegevens op waarvan ik
beeld: “Je kunt beter personeel nemen dat ouder denk: waarom wil je dat weten?” zegt Sanne
dan dertig is, jongeren denken veel te makkelijk Maasakkers. Sanne is ethisch hacker en checkt
over alles.” Vooroordelen kunnen gemakkelijk tot of de internetbeveiliging van bedrijven op orde
discriminatie leiden. Daarover lees je meer in het is. Voor NOS Stories onderzocht ze TikTok. Ze
hoofdstuk Pluriforme samenleving. zag dat de app om de dertig seconden onder
meer je locatie en je type telefoon opvraagt.
Checklist nepnieuws “Dat is een stuk vaker dan bij bijvoorbeeld
Instagram.” TikTok houdt op die manier een
Door onderstaande vragen te beantwoorden profiel van je bij. Een algoritme bepaalt wat
weet je of een bericht echt is of nep. jij ziet en wie jouw video’s zien. Ook vraagt
TikTok veel permissies. Bij het installeren van
Wie is de afzender? de app moet je bijvoorbeeld toestemming
Zoek de auteur op: is hij echt geven om je camera, microfoon en adressen-
en betrouwbaar? lijst te gebruiken. “TikTok vraagt in totaal om
68 permissies, waar Instagram er 31 nodig
Welke bronnen zijn gebruikt? heeft”, aldus Sanne. Volgens TikTok zelf biedt
Check de links of bronnen de app mogelijkheden om privacy te garan-
waarop het bericht is gebaseerd. deren, bijvoorbeeld door toestemmingen te
Is dit betrouwbare informatie? weigeren.

Is het actueel? BRON: NOS STORIES
Kijk of het bericht en de bronnen
actueel zijn. Soms zijn ze al oud. BRON 11

Wat is de intentie? Media en nepnieuws – 21
Waarom heeft de afzender het
bericht gemaakt? Is het een
grap? Heeft de afzender er een
belang bij?

Welke techniek?
Zijn de geluiden en beeld echt,
of is er sprake van bijvoorbeeld
deep fake?

Wat is je vooroordeel?
Welke invloed heeft je eigen
mening?

BRON 10

Kunstmatige intelligentie:
kans of risico?

Hoe ziet onze toekomst eruit? Niemand die het zeker weet. Maar het is wel zeker dat kunstmatige
intelligentie een steeds grotere rol in onze samenleving krijgt. Moeten we blij zijn met de kansen
die dit biedt? Of moeten we vrezen voor de risico’s? Oordeel zelf op basis van de volgende voor­
beelden en dilemma’s.

Zelfrijdende auto’s Mens of robot?

Achter het stuur kruipen en een filmpje kijken Dit is Sophia. Ze komt uit Hongkong
terwijl de auto zelfstandig naar je bestemming en is een ‘sociale’ robot. Ze
rijdt? Klinkt heerlijk. Op de snelweg wordt al kan ‘echte’ gesprekken voeren,
geëxperimenteerd met autonome voertuigen, toont emoties en interpreteert
maar in drukke binnensteden is dit een stuk gezichtsuitdrukkingen. Ze schuift
lastiger. Ook liggen er nog moeilijke vragen open. aan in talkshows en staat zelfs op
Want wie is er verantwoordelijk bij een aanrijding: covers van magazines. Zelf zegt ze
de zelfrijdende auto of toch de bestuurder? dat “mensen en robots ondanks
En kiest de auto bij een botsing voor een hun verschillende intelligenties
persoon met een wandelstok of iemand met een goede vrienden kunnen zijn”.
kinderwagen? Mee eens of niet?

Robots in de zorg

Er is een tekort aan personeel in verpleeg- en ziekenhuizen. De inzet van robots lijkt een logische oplossing.
In verpleeghuizen zijn er al speciale robotkatten die aandacht geven aan dementerende ouderen. In het
ziekenhuis assisteert zorgrobot Pepper verpleegkundigen. En chirurgen kunnen al op afstand ingrepen doen
dankzij operatierobots. Kan robotzorg het menselijk contact vervangen? En zet je robots ook in als veel
mensen er hun baan door verliezen?

22 – Wat is maatschappijleer?

Wat is kunstmatige intelligentie eigenlijk?

Steeds vaker worden computers ingezet voor het nemen
van beslissingen of het zelfstandig uitvoeren van taken. Zij
imiteren hierbij het denkvermogen van mensen en kunnen
dus leren van hun fouten. Dit noemen we ‘kunstmatige
intelligentie’. Het werkt op basis van grote hoeveelheden
data (big data) en algoritmes: wiskundige formules om big data te
analyseren. Spotify en Netflix houden bijvoorbeeld van alle gebruikers
bij wat ze luisteren en kijken. Door dit te koppelen aan eerdere keuzes
of vergelijkbare gebruikersprofielen doen ze passende suggesties voor
muziek of films.

Augmented reality en extra intelligentie

Tijdens het shoppen via je smartphone of bril meteen de beste aanbieding krijgen. Superhandig, deze
augmented reality. Is het niet nog handiger om die extra informatie meteen al in je brein toe te voegen?
Bijvoorbeeld met een chip in je hersenen. Akelig idee? Tesla-baas Elon Musk vindt van niet. In zijn bedrijf
Neuralink loopt sinds 2020 een varken rond met een hersenchip. Musk wil via deze techniek ziektes als
Parkinson en Alzheimer genezen. Ook denkt hij dat het de enige manier is om te winnen van kunstmatige
intelligentie. Wat vind jij?

Wearables

Exact weten hoe goed je beweegt, eet en slaapt
en advies op maat krijgen om je prestaties te
verbeteren. Wearables, ‘draagbare’ kunstmatige
intelligentie, maken het mogelijk. Je kunt er veel
fitter door worden. Maar wat als je ouders, baas,
school of zorgverzekeraar ook toegang tot je
gegevens willen?

Deepfakes

Met ‘deepfakesoftware’ maak je nepvideo’s die
echt lijken. Deze techniek begon in filmstudio’s
in Hollywood, maar is nu steeds vaker gratis te
downloaden. Het is in te zetten als grap of als kunst.
Maar je kunt in een deepfake ook een politicus laten
oproepen tot geweld, het laten lijken of iemand iets
strafbaars doet of iemand chanteren door hem te
monteren in een pornovideo. Gaat het lukken om
echt van nep te onderscheiden?

Media en nepnieuws – 23

1.4 Kritisch denken

“Mijn beeld klopte totaal niet”

Emy Demkes, journalist bij en handelaren komt het veelal terecht op twee-
De Correspondent: “Een jaar dehandskledingmarkten in landen in Afrika of in
of vier jaar geleden verhuisde winkels in Oost-Europa. Met prijskaartjes eraan.
ik naar een studentenwoning in Kortom: een goede broek in de kledingbak
Amsterdam. Ik weet nog goed dat ik samen met gooien met het idee dat je er iemand mee
mijn moeder mijn uitpuilende kledingkast door- helpt, klopt niet. Sterker nog: het weggooien
zocht en twee grote zakken vulde met kleren van kleding waar niks mis mee is, is totaal niet
die ik nooit droeg. Ik bedacht hoe blij ik iemand duurzaam en dus eigenlijk iets waarvoor we ons
anders zou maken met mijn goed uitziende moeten schamen.” BRON: DE CORRESPONDENT
G-Star Raw-broek. De zakken stopte ik vervol-
gens met een goed gevoel in de textielbak.
Toen ik een reeks verhalen schreef over de
handel in tweedehandskleding, kwam ik
erachter dat dit beeld van kledingdonatie als
een vorm van liefdadigheid totaal niet klopte
met de werkelijkheid. Het overgrote deel van
alle ingezamelde kleding wordt namelijk niet
gratis weggegeven maar verhandeld. Via een
wereldwijde keten van inzamelaars, sorteerders

Waarover ben jij weleens van mening veranderd?

Zoals je in de eerste paragrafen hebt gelezen, Hoeveel kost het waxinelichtje, 5 cent of 10 cent?
draait het bij maatschappijleer veel om het Grote kans dat je in eerste instantie 10 cent als
bepalen van een standpunt. Over bijna alle antwoord geeft, net als de meeste mensen. Maar
onderwerpen die je bij dit vak tegenkomt kun dat klopt niet. Als het lichtje namelijk 5 cent
je namelijk van mening verschillen. Dat is soms kost en de houder 1,05 euro, dan is de totaalprijs
lastig, omdat je je daarvoor ook in de mening van 1,10 euro en is het prijsverschil dus 1 euro.
anderen moet verplaatsen. Maar het is ook inte­ Hoe kun je zo gemakkelijk de fout in gaan? Dat
ressant, omdat je daardoor zelf soms anders over komt, kort gezegd, doordat onze hersenen de
dingen gaat denken. In deze paragraaf staat de makkelijkste weg kiezen. In het dagelijks leven
vraag centraal: Hoe kun je door kritisch denken neem je ontelbare beslissingen op de automati­
een onderbouwde mening geven? sche piloot. Dat is handig, omdat iets simpels als
eten klaarmaken of naar school fietsen anders
Wat is kritisch denken? uren duurt. Je brein is dus geprogrammeerd om
Een snelle vraag voor je. Een kaarshouder en een daar niet te veel tijd en energie aan te besteden.
waxinelichtje kosten samen 1,10 euro. De kaars­ Nadeel is dat het je hersenen veel moeite kost om
houder is 1 euro duurder dan het waxinelichtje. informatie te verwerken die anders is dan nor­

24 – Wat is maatschappijleer?

maal. Bijvoorbeeld een oplossing verzinnen als 1. Leren argumenteren;
het brood op is of een alternatief bedenken als 2. Logisch redeneren over oorzaak en gevolg;
een weg op je schoolroute is opengebroken. 3 Een onderwerp van meerdere kanten bekijken;
Dit speelt ook een rol bij het vormen van je me­ 4. Van standpunt willen veranderen.
ning. Het is veel eenvoudiger om bij je eerste in-
druk te blijven dan om na te gaan of deze eerste Leren argumenteren
indruk wel klopt. In je hoofd zul je tegenstrijdige Kritisch denken begint met je een eerste mening
gegevens in eerste instantie wegwuiven. Denk vormen over een kwestie. Dat gaat vaak via stel-
maar aan supermooie schoenen die je in een win­ lingen, geformuleerde standpunten. Stellingen
kel past, maar die toch niet lekker zitten. Een irri­ gebruik je veel in je dagelijkse leven, vaak onbe­
tante klasgenoot, die je toch ineens hulp aanbiedt. wust. Bijvoorbeeld in discussies thuis: “Ik ben
Of het verbod op lachgas. Misschien vond je het oud genoeg om zelf te beslissen” of “Tijdens het
eerst onzin, maar steunde je het later toch nadat eten gebruiken we geen mobiele telefoon.” Bij
je steeds meer informatie over de risico’s had ge­ maatschappijleer gaan stellingen soms over over­
kregen. heidsplannen en -beleid, zoals: “Jongeren moeten
Het proces om op basis van goed afgewogen infor- vanaf zestien jaar stemrecht krijgen.” Andere stel­
matie tot een beargumenteerde en onderbouwde lingen gaan over waarden en normen. Bijvoor­
mening te komen noemen we kritisch denken. beeld: “Iemand die ernstig ziek is en heel veel
Het gaat erom dat je bereid bent je in een onder­ pijn lijdt, heeft altijd recht op een menswaardig
werp te verdiepen en het vanuit meerdere invals­ levenseinde in de vorm van euthanasie, los van de
hoeken te bekijken. leeftijd.”
Om een mening over zo’n onderwerp of stelling
Waarom is kritisch denken belangrijk? te onderbouwen gebruik je argumenten. Een ar-
Kritisch denken is belangrijk voor jezelf, maar gument is een uitleg waarom je iets vindt. Om zelf
ook voor de maatschappij in haar geheel. Onze goede argumenten te bedenken helpt het om je­
samenleving functioneert namelijk het beste als zelf een paar vragen te stellen. Neem de stelling
burgers goed nadenken over hoe ze hun werk “Er moet een verbod komen op coffeeshops in de
doen, welke producten ze kopen, hoe ze met an­ buurt van scholen” in gedachten en bedenk:
deren omgaan en op wie ze stemmen. En omdat • Waarom is het erg of is het nodig?
we net al hebben gezien dat kritisch denken niet • Wat zijn de voor- of nadelen?
vanzelf gaat, moet je het zo goed mogelijk leren. • Welke onderliggende waarden spelen een rol?
Bij maatschappijleer oefen je regelmatig hoe je • Wat zijn de gevolgen voor de betrokkenen?
door kritisch denken je eigen mening onder de Om je argument vervolgens te formuleren maak
loep kunt nemen. In deze paragraaf behandelen je gebruik van verbindingswoorden zoals:
we vier stappen: daarom, omdat, dus of want. Bijvoorbeeld: “Er

Kritisch denken – 25

Een goede discussie Logisch redeneren
EenVvoelrgkenedeersdtaep aomrgjue meigeenntmeenning te vormen,
Vijf tips om op een dbidvsoaeelnroosrkVSgtgftoeeooiidaisjclmtfelceahidhvzntnsoekelgeretkae:ensglnlgditvg“neebeeDoeklvnelnrotoiegenirlerevgrkgoeeiatojnvshnnpkme.emeaarJaeenlherilifngjsltekek.dziuz,idiSebjmjiknjtunefmte:orl.nd,g“uotajeDteenretasnd.wt”e:iseevEcnlekeurnmsDfseiaiNientregAderuee-tnmdrotaaevtdnneaer­­t
goede manier een crimTiensanlietelliet.”geDnietraklilsinatkite:aannemelijk, maar je
discussie te voeren: hmeobetR“tMnojeoikjnegmnonepiisteattdusruosossonehkndetleeliergebmglokeaeunawdldendaig.setAteaoplnsnpijsgeene9kz8aroaijntanidast.cor”hngeednwenodkradtt en.
earndee“VeBrne.arJlkneoekgiemeirsrdosceehmtvovdeegurrgesbneallaginjtekedeinnnigszh:iteoungsesdebanot nhmuesitnseedenenroencnrtvimahneig­t en,
Heb respect voor elkaar: nalitveaikt kheentvguellveorslgkrisijgveannddiee nDaNmAe-lidjkatoaobkannike.t.E” en
zelfs al ben je het niet met elkaar eens. tussenstap die je kunt maken is dan: “Het opspo­
rmenetC“veIakiernnkbec­eDlrnriNemddAeien-bndeaealaertinasn,bgdwa:onaonkrt.”idkehpeoblihteiet visomorahkektezliejkgegren.”
Luister goed naar de ander: dIniedt“VeoVeteprkeereelanoekrutdbidjekevpreieasranbleaddrniegdveaotvapuokslesgneeinlneetieodlmoet.krazAtarailrassckéjhéeeenntfiegoeloetasvrazotrailjogadpk:en
check het zo: “Dus als ik het goed begrijp zeg je …” schohoelbkboemn et ennooenmgejveabl gijedheadl,edrauasrisbhijevtoroirjdbeenelmd et
als oeoernzaealekkdtraistcjheeeefinetasngdeevraearrolijukt.”e moest nemen
Vraag door: zgdieojsnonc“OrobKenoiolwjitzvmeveeorraadoekna,rcztbjShvaeetheaeemlrbelaldelknhhrkdeooeedeoeerrekpfintlnao.dggnpaegiMtszaehjnuaegeiatedborettredzinatgaoenetkieddther:eoenerutrsecmteihgoxet,etowrovrafzaaalnthtok.te”ecbdnhte
bijvoorbeeld: “Waarom vind je dat? Waarop even terug moest om je gymtas te halen.
Bij elke stelling kun je verschillende oorzaak-ge-
baseer je dat? Kun je een voorbeeld geven?” volgredeneringen maken. Een DNA-databank
kan bijvoorbeeld ook tot minder criminaliteit
Wacht rustig: leiden omdat het mensen afschrikt en zij minder
reageer pas als je precies weet wat iemand bedoelt. snel een misdrijf zullen plegen. Of omdat de po­
litie door de databank meer aandacht aan het op­
Luister: sporen van criminaliteit gaat besteden.
laat elkaar uitpraten.

BRON 12

moet een verbod op coffeeshops bij scholen ko­
men, want dan komen leerlingen minder in de
verleiding om drugs te kopen.” Of: “Er moet een
verbod op coffeeshops bij scholen komen, omdat
drugs schadelijk zijn voor jongeren.”

Van meerdere kanten bekijken
In discussies is het heel makkelijk om vanuit
jezelf te redeneren. Als je je eens verplaatst in
het standpunt van een ander krijg je soms een
nieuwe kijk op dingen. Je kunt dan voor jezelf
een overzicht maken van argumenten vóór en te­
gen een stelling, los van wat je er zelf van vindt.
Daardoor ga je verder kijken dan alleen dat wat
je zelf al wist. En je krijgt ook meer inzicht in
waarom iemand een heel ander standpunt in­
neemt.
Neem bijvoorbeeld de stelling: “Ouders moeten
toegang hebben tot de socialemedia-accounts van
hun kinderen.” Grote kans dat je daar zelf tegen
bent. Een argument hiervoor is dat je recht hebt
op privacy. Ook kun je aandragen dat ouder­
controle als gevolg heeft dat je daardoor geen ei­

26 – Wat is maatschappijleer?

Verkeerde argumenten

e …” Soms klinkt een argument
goed en begrijpelijk,
toch kan er iets mis zijn.
Vijf veelvoorkomende fouten:

Te snelle generalisatie:
“Mijn opa rookte elke dag en is 98 jaar geworden.
Roken is dus helemaal niet ongezond.”

Verkeerde vergelijking:
“Bankiers mogen geen hoge bonussen ontvangen,
vakkenvullers krijgen die namelijk ook niet.”

Cirkelredenering:

oelt. “Ik ben de baas, want ik heb het voor het zeggen.” “Debatteren geeft mij

Verkeerd verband tussen oorzaak en gevolg: adrenaline”

“Veel ouderen die op een elektrische fiets rijden

hebben een ongeval gehad, dus is het rijden met Debatteren als hobby? Superleuk, vinden Sander
een elektrische fiets gevaarlijk.” Blankestein (17) en Tess Thomas (15). Ze zijn

Onterecht beroep op autoriteit: beiden lid van de debatclub op het Haarlem-
“Klimaatverandering is niet zo ernstig, want de mermeer Lyceum en doen mee aan wedstrijden.
Tess: “Op mijn school kun je debatlessen volgen.
ceo van Shell heeft gezegd dat het meevalt.”

BRON 13 Een vriendin van mij was geïnteresseerd en

gen verantwoordelijkheid leert te nemen. moedigde mij aan om samen met haar mee te
Voor ouders kan dat anders liggen. Zij vinden de doen. Sindsdien ben ik niet meer gestopt en doe

ik ook mee aan wedstrijden. Debatteren geeft

waarde veiligheid belangrijk. Hun argument is mij adrenaline. Het is heel spannend om voor een
dat ze hun kind willen beschermen tegen online jury te staan en je direct door iemand te laten
pesten, grooming of slaapproblemen. Door je te bekritiseren. Maar als het goed gaat voelt dat
verplaatsen in de zorgen van je ouders zul je mis­ fantastisch.”
schien niet meteen van standpunt veranderen. Ook in het dagelijks leven ziet Tess het nut in van
Maar het helpt misschien wel om je eigen mening debatteren. “Het heeft me geleerd
beter te onderbouwen of een compromis te vin­ dat niemand honderd procent
den. gelijk heeft. Daardoor weet ik dat
ik in het echte leven soms ook

Van standpunt willen veranderen mensen een beetje gelijk moet
Als je kritisch denkt zoek je dus naar betrouw­ geven, zoals mijn ouders.”
bare informatie om je argumenten op te baseren. Sander is ook via school gaan

debatteren. “Ik heb geleerd om goed te

Ook kijk je naar de relatie tussen oorzaken en ge­ spreken voor een grote groep mensen. Daarnaast
volgen. Als je dan ook nog eens vanuit een ander
perspectief naar de situatie kijkt, ga je misschien is het erg leuk om andere meningen en argu-
twijfelen aan je eerdere uitspraken. Dat is niet erg.
Het betekent juist dat je brein hard aan het werk menten te horen over een stelling dan die jijzelf
is. Misschien kom je zelfs wel tot de conclusie dat
een bepaald onderwerp zo ingewikkeld is dat je hebt, want dan ga je ook over die kant nadenken.
er niet eens een duidelijke mening over hebt. Ook
dat is dus eigenlijk een hele prestatie. Het leukste is toch om mensen daarna ervan te

overtuigen dat jouw plan en jouw argumenten het

beste zijn.” En dat Sander en Tess door deelname

aan wedstrijden een hoop andere mensen en ste-

den leren kennen? Dat is natuurlijk helemaal mooi

meegenomen, vinden ze allebei. BRON 14

BRON: INTERVIEW UITGEVERIJ ESSENER

Kritisch denken – 27

Begrippenlijst
Wat is maatschappijleer?

In dit thema zijn de volgende belangrijke begrippen aan de orde gekomen:

1.1 Wat is maatschappijleer? 1.3 Media en nepnieuws
• maatschappelijk vraagstuk • nepnieuws
• compromis • manipulatie
• politiek probleem • propaganda
• dilemma • indoctrinatie
• rechtsstaat • polarisatie
• parlementaire democratie • complottheorie
• pluriforme samenleving • objectief
• verzorgingsstaat • subjectief
• filterbubbel
1.2 De maatschappij onderzoeken • algoritme
• waarde • big data
• norm • referentiekader
• sociale verplichting • selectieve waarneming
• sociale controle • vooroordeel
• belang
• belangentegenstelling 1.4 Kritisch denken
• macht • kritisch denken
• gezag • stelling
• machtsmiddel • argument
• sociale ongelijkheid
• sociale cohesie De volgende kernbegrippen uit 1.2 zijn aan de
orde gekomen:
• waarden: (1.2), 1.3, 1.4
• normen: (1.2), 1.3, 1.4
• belangen: 1.1, (1.2)
• macht: (1.2)
• sociale ongelijkheid: (1.2)
• sociale cohesie: (1.2), 1.3

28 – Wat is maatschappijleer?

29



2. Rechtsstaat

2.1 Wat is een rechtsstaat? 32
2.2 Voorwaarden voor een rechtsstaat 36
2.3 Criminaliteit en opsporing 40
• Waarom plegen mensen misdrijven? 44
2.4 Rechtspraak en straffen 46
• Wat is de beste straf? 50
2.5 Conflicten oplossen 52
2.6 Blik over de grens 56
2.7 Uitdagingen voor de rechtsstaat 60
Begrippenlijst 64

Inleiding

Het woord ‘rechtsstaat’ duikt regelmatig op in het nieuws.
Blijkbaar is het een heel belangrijk begrip. Maar wat houdt
dit begrip eigenlijk in? En wat betekent dat voor jou? In dit
hoofdstuk bekijken we hoe ons rechtssysteem in elkaar zit. Ook
kijken we naar criminaliteit: wat gebeurt er als je je niet aan de
regels van het systeem houdt?

Wat leer je in dit hoofdstuk?

In de paragrafen leer je onder meer:
• wat de voordelen zijn van leven in een rechtsstaat;
• wat er in onze Grondwet staat en wat jij daaraan hebt;
• waarom we straffen;
• hoe je conflicten kunt oplossen via mediation en de rechter.

31

2.1 Wat is een rechtsstaat?

Wel of niet martelen? emmer ijskoud water over zich heen. Blijft hij
dan nog steeds zwijgen, dan krijgt hij stompen
Stel je de volgende situatie voor: een terroristi- in zijn maag, gevolgd door lichte tot zwaardere
sche organisatie heeft bommen geplaatst op elektrische schokken. Ook wordt zijn hoofd
een aantal drukbezochte locaties in Nederland. minutenlang onder water gehouden.
De terroristen informeren het NOS Journaal en
RTL Nieuws: binnen 76 uur zullen de bommen
ontploffen. Het hele land is in grote paniek. Na
een klopjacht arresteert de politie de leider van
de organisatie.
Tijdens zijn verhoor zegt de man dat hij weet
waar de explosieven liggen, maar over de loca-
ties zwijgt hij. Ten einde raad vraagt de politie
toestemming aan de rechter-commissaris om
de terroristenleider fysiek onder druk te zetten.
Hopelijk gaat hij dan praten. De politie stelt de
volgende aanpak voor: de arrestant krijgt geen
eten en drinken en elke vijf minuten krijgt hij een

Zou de politie deze voorstellen mogen uitvoeren als jij rechter-commissaris zou zijn?

Denk even terug aan de eilandsituatie op spraken op school of het verbod op diefstal in de
pagina  8. Het is nodig om op dat eiland Bijbel, Koran en Thora. Regels of normen komen
afspraken te maken, bijvoorbeeld over de plek dus vaak voort uit gewoonten, tradities en geloof.
waar jullie je afval verzamelen en over wie er In dit hoofdstuk kijken we vooral naar rechts­
ingrijpt bij vechtpartijen. Dit soort afspraken of normen. Dat zijn gedragsregels die door de over-
regels zie je overal waar mensen samenleven. Vaak heid wettelijk zijn vastgelegd. Het totaal van alle
gaat het bij regels om rechten en plichten, dus om wettelijk vastgelegde regels noemen we ‘het recht’.
dingen waar je recht op hebt en om dingen die Rechtsnormen laten het maatschappelijke leven
je moet doen. Je hebt bijvoorbeeld recht op goed geordend verlopen. Daarom fietsen we bijvoor­
onderwijs en de plicht om naar school te gaan. In beeld allemaal aan dezelfde kant van de straat en
een rechtsstaat staan deze rechten en plichten in moet je stoppen bij een rood verkeerslicht.
de wet. De centrale vraag van deze paragraaf is: Er zijn ook rechtsnormen die aansluiten bij waar-
Wat is een rechtsstaat precies? den en normen die we in een samenleving met
elkaar delen. De waarde respect sluit bijvoorbeeld
Het nut van regels en wetten aan bij de norm dat je er tijdens een ruzie niet zo­
Bijna iedereen ziet het nut van regels in. Sommige maar op los slaat. Dit zie je terug in het wettelijke
zijn ongeschreven, bijvoorbeeld dat je treinreizi­ verbod op mishandeling. En omdat we vinden dat
gers eerst laat uitstappen voordat je zelf instapt. iedereen dezelfde kansen moet hebben, mogen
Andere regels zijn wel opgeschreven, zoals af­

32 – Rechtsstaat

werkgevers niet discrimineren bij sollicitaties. Als als burgers hebben over goed en kwaad: ons gevoel
je denkt dat je vanwege je leeftijd, sekse, afkomst, van rechtvaardigheid. We zullen ons er dan eer­
geaardheid of geloof bent afgewezen, kun je naar der aan houden. Denk aan het verbod op diefstal
de rechter stappen. of mishandeling, dat is voor de meeste mensen
heel vanzelfsprekend. Toch kunnen regels ingaan
Rechtsgebieden tegen ons rechtvaardigheidsgevoel (zie bron 1).
Binnen het recht bestaan verschillende rechts­ Soms is de hele samenleving het niet eens met
gebieden, met als belangrijkste onderscheid het de geldende regels en eist verandering. We zeg­
verschil tussen publiekrecht en privaatrecht. Het gen ook wel dat het recht in beweging is; wet­
publiekrecht regelt de relatie tussen burgers en ten veranderen mee met onze opvattingen. Een
overheid. Hiertoe behoort onder meer het straf- voorbeeld is de erkenning van het homohuwelijk.
recht, dat bepaalt welk gedrag strafbaar is. Nederland was in 2001 het eerste land ter wereld
waar homo’s met elkaar mochten trouwen. Een
Aan de andere kant heb je het privaatrecht of ander voorbeeld is de #MeToo-discussie, waar­
burgerlijk recht, dat regelt hoe burgers onderling bij veel slachtoffers van seksueel overschrijdend
met elkaar omgaan. Daarover lees je meer in pa­ gedrag zich uitspraken. Dit leidde tot een wets­
ragraaf 2.5. Onder ‘burgers’ verstaat het privaat­ voorstel waarbij alle vormen van onvrijwillige
recht niet alleen mensen van vlees en bloed, maar seks voortaan gelden als verkrachting. Dus niet
ook een vereniging of een bedrijf. We spreken in alleen als er sprake is van geweld of dreiging met
dit verband van rechtspersonen. Het privaatrecht geweld.
bepaalt bijvoorbeeld hoe je een vereniging op­ Aan veel rechten en wetten die we nu hebben,
richt. Ook zaken als een huwelijk, echtscheiding gaat een lange geschiedenis vooraf.
en erfenis horen bij dit rechtsgebied. Bij het pri­
vaatrecht gaat het steeds om rechten en plichten. Ontstaan van de rechtsstaat
Als je een huis huurt, moet je op tijd je huur be­ Eeuwenlang had de bevolking van Europa nau­
talen, terwijl de huiseigenaar op zijn beurt moet welijks rechten. Koningen konden doen wat ze
zorgen voor veilige gas- en elektraleidingen. wilden. Mensen werden zonder vorm van pro­
ces opgepakt en opgesloten. Met de Verlichting
Rechtvaardigheid in de achttiende eeuw kwam er steeds meer ver­
Het is belangrijk dat rechtsnormen zo veel mo­ zet tegen dit onrecht. Burgers kregen meer ken­
gelijk overeenkomen met de opvattingen die wij nis en werden kritischer. In Frankrijk leidde dat

Wat is een rechtsstaat? – 33

“I have a dream” In de volgende paragraaf gaan we dieper in op
wat grondrechten zijn. Ook lees je wat er behalve
In de jaren vijftig van de vorige eeuw had grondrechten nog meer nodig is om van een
het openbaar vervoer in de Verenigde Staten rechtsstaat te kunnen spreken.
gescheiden zitplaatsen voor witte en zwarte
Amerikanen. Maar op 1 december 1955 weigerde Kerntaken van de overheid
de zwarte Rosa Parks achter in de bus plaats In een rechtsstaat heeft de overheid twee kern­
te nemen. Na haar arrestatie organiseerde taken, namelijk rechtshandhaving en rechtsbe­
mensenrechtenactivist Martin Luther King een scherming. Rechtshandhaving betekent dat de
grote busboycot. In zijn beroemde toespraak zei staat ervoor moet zorgen dat we ons aan de wet
King: “I have a dream that one day ... my four houden. Anders heeft het namelijk geen zin dat
little children will not be judged by the color of er allerlei regels zijn. Om te kunnen handhaven
their skin but by the content of their character.” heeft de overheid meer macht dan wij en mag
In 1965 werden de rassenscheidingswetten zij ook als enige geweld gebruiken. We noemen
afgeschaft. Maar recente wereldwijde Black dat het geweldsmonopolie van de staat. Zo mo­
Lives Matter-protesten laten zien dat er nog een gen politieagenten de wapenstok of pepperspray
lange weg te gaan is. De aanleiding voor deze inzetten tegen vechtende voetbalsupporters. In
massale antiracismedemonstraties was dodelijk het uiterste geval mogen ze zelfs gericht op ver­
politiegeweld tegen zwarte Amerikanen. dachten schieten. Met rechtshandhaving zorgen
ze voor onze bescherming en veiligheid, zoals dat
hoort in een rechtsstaat.
Maar ook de overheid moet zich aan de wettelijke
regels houden. Agenten mogen je niet zomaar ar­
resteren, je e-mail lezen of je huis overhoop halen
om naar spullen te zoeken. Ook verdachten ver­
dienen bescherming in een rechtsstaat. Zo is het

BRON 1

in 1789 tot de Franse Revolutie, waarbij burgers
in opstand kwamen. Nog datzelfde jaar werd in
Frankrijk de ‘Verklaring van de Rechten van de
Mens en van de Burger’ opgesteld, die moest
zorgen voor een rechtvaardiger en gelukkiger
samenleving. Met het vastleggen van de rechten
van ieder mens, zoals het recht op vrijheid, bezit
en veiligheid, was het idee van de rechtsstaat ge­
boren. Een rechtsstaat is een rechtssysteem waarin
burgers door grondrechten worden beschermd te-
gen machtsmisbruik en willekeur. Mensen zomaar
oppakken en gevangenzetten, simpelweg omdat
een burgemeester of minister daar zin in heeft,
dat kan dus niet meer.

34 – Rechtsstaat

in Nederland verboden om te martelen, zelfs als “Als je te veel kletst,
er mensenlevens op het spel staan, zoals in de in­ dan gaat je kop eraf”
tro van deze paragraaf. Daarom is het bieden van
rechtsbescherming een andere kerntaak van de Drie Nederlandse jongeren, Nando, Naomi en
overheid: wetten beschermen ons tegen machts- Laurens, kijken samen naar een video van van
misbruik van de overheid. Dat klinkt misschien BNNVARA over het leven van jongeren in dic-
gek, want de overheid maakt dus wetten die bur­ tatuur Noord-Korea. Kinderen krijgen er vanaf
gers tegen diezelfde overheid beschermen? Toch jonge leeftijd te maken met indoctrinatie. Ze
is dit precies hoe het werkt. Wij zijn als individu zien daar beelden van Kim Fujong. Hij is zijn
behoorlijk kwetsbaar tegenover een overheid die land ontvlucht en vertelt over Noord-Korea:
heel machtig is. Vandaar dat rechtsbescherming “Op zaterdag ben je als burger niet vrij, je
nodig is. moet dan met een groep van school bij elkaar
komen. Je moet dan medescholieren en jezelf
Landen zonder rechtsstaat bekritiseren. Dit is hoe het regime je contro-
Lang niet alle landen in de wereld hebben een leert. In deze biechtgroepen zitten ook spion-
rechtsstaat. In een autoritaire staat bepaalt één nen van de regering, maar je weet niet wie dat
machthebber of een kleine groep mensen in feite zijn. Als je iets verkeerds zegt kun je zelfs in
wat de regels zijn. Zij hebben hierdoor de macht een strafkamp terechtkomen. In Noord-Korea
om politieke tegenstanders zonder vorm van pro­ hebben we daarom de uitdrukking: ‘Als je te
ces uit te schakelen en de bevolking rechten en veel kletst, dan gaat je kop eraf’.”
vrijheden te onthouden. Zulke praktijken vind je
in dictaturen zoals Saudi­Arabië, Noord­Korea Laurens is onder de indruk van wat hij hoort
en Turkmenistan. Maar ook in landen als Turkije, en ziet: “Dat je anderen moet bekritiseren vind
Rusland en Polen worden vrijheden niet altijd ge­ ik wel heel eng. Ik denk dat je daardoor men-
respecteerd. sen in je naaste omgeving veel minder durft te
vertrouwen.”

Door de video zien de jongeren ook dat je in
Noord-Korea niet zelf je baan kunt kiezen. De
regering bepaalt er wat voor werk je doet.
Nando: “Echt heel erg bizar.” Laurens: “Waar
leef je dan voor? Voor de staat?” Naomi: “Ja, je
leeft gewoon om dood te gaan.”

BRON: BNNVARA

BRON 2
Wat is een rechtsstaat? – 35

2.2  Voorwaarden voor een
rechtsstaat

De blinde rechter de griffier dat zij dat gesprek niet had kunnen
voeren omdat ze de man te eng vond: zijn hele
“Na de middelbare school leek rechter me een gezicht zat onder de tatoeages. Hermans: “Het
interessant beroep. Ik zag weinig praktische uiterlijk van iemand doet er niet toe, het gaat
hobbels, want ik kan alles lezen”, aldus Sebas- om de feiten. Je kunt ook niet zien of iemand de
tiaan Hermans. Met één oog heeft Hermans 6 waarheid vertelt.” BRON: NCB-BOND.NL, NRC
procent zicht, met zijn andere (kunst)oog ziet hij
niets. Sebastiaan Hermans is zo geboren en is de
enige blinde rechter van Nederland. Zijn laptop is
verbonden met een brailleleesapparaat waarmee
hij dossiers leest. Voor foto’s gebruikt hij een
loep die enorm vergroot. Hermans: “Het enige
probleem is dat ik niet snel iets kan opzoeken.
Als dat nodig is, onderbreek ik de zitting even.”
Soms is zijn blindheid zelfs een voordeel. Zo had
hij als rechter een gesprek met een verdachte die
hij “een sympathieke kerel” vond. Na afloop zei

Stelling: “Voor blinde rechters is het eenvoudiger om neutraal te oordelen.” Wat vind jij?

Goede rechters zijn voor een rechtsstaat heel voorwaarden:
belangrijk. Zij laten zich in hun werk niet 1. D e grondrechten zijn vastgelegd in de grond­
leiden door vooroordelen, zoals rechter Hermans
uitlegt. Ook zorgen ze ervoor dat iedereen een wet;
eerlijk proces krijgt. Onafhankelijke rechters zijn 2. Er is een verdeling van macht;
dus een voorwaarde voor een rechtsstaat. Maar 3. Er geldt het legaliteitsbeginsel.
er is meer nodig om burgers te beschermen tegen
machtsmisbruik, willekeur en onrechtvaardigheid. Grondwet en grondrechten
Daar kijken we in deze paragraaf naar: Wat zijn de De grondwet is het belangrijkste document van
voorwaarden voor een rechtsstaat en wat houden ons land. Daarin staat wat de grondrechten van de
die precies in? inwoners zijn en hoe de staat is ingericht. Grond-
rechten zijn basisrechten die je nodig hebt om
Basis van de rechtsstaat een menswaardig leven te leiden. Omdat ieder
Het doel van de rechtsstaat is om te zorgen voor mens waar ook ter wereld deze rechten zou moe­
veiligheid van burgers: ze beschermen tegen de ten hebben, spreken we ook wel over mensen-
macht van de overheid en ervoor te zorgen dat rechten. Je vindt ze behalve in grondwetten ook
burgers gelijk worden behandeld en in vrijheid terug in internationale verdragen en verklarin­
kunnen leven. gen, zoals de Universele Verklaring van de Rech­
Een rechtsstaat voldoet in ieder geval aan drie ten van de Mens (UVRM). We onderscheiden
grondrechten en mensenrechten dus van ‘gewone’

36 – Rechtsstaat

rechten zoals het recht op garantie als je nieuwe Verdeling van de macht
laptop al binnen twee weken stukgaat. “Iedereen die macht heeft, is geneigd daar mis­
bruik van te maken”, concludeerde de Franse
Je kunt grondrechten onderverdelen in twee f­ilosoof Montesquieu (1689-1755). Daarom be­
soorten: dacht hij het principe van de machtsverdeling of
• Klassieke grondrechten, zoals het recht op ge­ trias politica.
Hierdoor heeft niet één persoon of één instantie
lijke behandeling, de vrijheid van godsdienst, alle politieke macht. Dat zou machtsmisbruik en
de vrijheid van meningsuiting en het recht op onrechtvaardigheid zo veel mogelijk voorkomen.
onaantastbaarheid van het lichaam. Dit zijn
rechten die de overheid moet garanderen en In Nederland is de trias politica als volgt doorge­
die je bij de rechter kunt afdwingen. voerd:
• S ociale grondrechten, zoals het recht op werk, • De wetgevende macht maakt de wetten waar­
gezondheidszorg en woonruimte. De overheid
kan deze rechten niet garanderen, maar moet aan burgers en overheid zich moeten houden,
zich er wel voor inspannen. Ze moet bijvoor­ zoals de Leerplichtwet en alle wetten in het
beeld haar best doen voldoende banen te cre­ Wetboek van Strafrecht. Dit is de taak van
ëren, maar je kunt als werkloze niet naar de het parlement en de regering samen. Meestal
rechter stappen en een baan eisen. komt een minister namens de regering met een
wetsvoorstel. Voor goedkeuring is het parle­
Aanpassingen grondwet ment nodig, maar dat kan voorstellen dus ook
Nederland heeft sinds 1798 een grondwet. De afwijzen.
afgelopen eeuwen is deze verschillende keren • De uitvoerende macht zorgt voor de uitvoe­
gewijzigd. Zo kwam er in 1917 het kiesrecht bij ring van goedgekeurde wetten. Hiervoor is de
voor alle volwassen mannen en twee jaar later regering verantwoordelijk. Ministers geven
ook voor vrouwen. De sociale grondrechten zijn dagelijks opdrachten aan hun ambtenaren, dat
in 1983 toegevoegd. zijn alle mensen die voor de overheid werken.
Gewone rechtsregels past de overheid regelmatig Zo controleren leerplichtambtenaren of scho­
aan, denk bijvoorbeeld aan de verhoogde mini­ len, ouders en leerlingen zich aan de Leer­
mumleeftijd waarop je alcohol mag kopen. De plichtwet houden.
grondwet kunnen we ook aanpassen, maar dat • De rechterlijke macht doet uitspraak in con­
is veel ingewikkelder. Er moet twee keer over ge­ flicten en beoordeelt of iemand de wet heeft
stemd worden, met tussendoor verkiezingen. De overtreden. Dat kan een gewone burger, een
eerste keer is een gewone meerderheid van stem­ directeur van een multinational of een minis­
men nodig in het parlement; de tweede keer een ter zijn. Iedereen is immers gelijk voor de wet.
twee derde meerderheid. Rechters mogen ook straffen opleggen. Ouders

Wetgevende macht Uitvoerende macht Rechterlijke macht
Voorwaarden voor een rechtsstaat – 37

Bloemen bij het kantoor van deze paragraaf las je al dat neutrale en onafhan­
de vermoorde strafrecht­ kelijke rechters zorgen voor eerlijke rechtspraak.
advocaat Derk Wiersum. Die onafhankelijke positie zorgt ook voor be-
Hij werd bij zijn huis dood­ scherming van burgers tegen de overheid: als de
geschoten. De opsporings­ overheid nalatig is of iets doet wat in strijd is met
diensten gaan ervan uit dat de wet, kan de rechter ingrijpen. Een voorbeeld
de advocaat is vermoord is de rechtszaak van milieuactiegroep Urgenda.
omdat hij de kroongetuige Urgenda dwong met succes af dat de overheid de
bijstond in de zaak tegen CO2-uitstoot met 25 procent moet verminderen.
topcrimineel Ridouan Taghi. Verder moet onafhankelijke rechtspraak ervoor
Velen noemden de aanslag zorgen dat mensen geen eigen rechter gaan spe­
“een aanval op de rechtsstaat.” len, want daders krijgen in een eerlijk proces hun
verdiende straf.
die toestaan dat hun kinderen vaak spijbelen,
kunnen bijvoorbeeld een geldboete krijgen. Wat bijdraagt aan de onafhankelijkheid van rech­
Het belangrijkste van de trias politica is dat de ters, is hun benoeming voor het leven. Ze kun­
staatsmachten elkaar controleren. Zo controleert nen niet ontslagen worden als hun vonnis de
het parlement of ministers de wetten wel goed uit­ regering niet bevalt. En iedereen kan hun werk
voeren. Als bijvoorbeeld het aantal spijbelaars in controleren, want zittingen zijn meestal open­
korte tijd enorm toeneemt, krijgt de minister van baar. Vanwege hun neutraliteit dragen ze een
Onderwijs hierover kritische vragen van het parle­ zwarte toga, die symboliseert dat de achtergrond
ment. En als een Nederlands wetsvoorstel strijdig of persoonlijke mening van de rechter geen rol
is met Europese regels, dan roept de rechter de mi­ speelt in zijn vonnis. Maakt hij toch een partij­
nister en het parlement tot de orde. Dit evenwicht dige indruk, dan kun je verzoeken om wraking.
noemen we een systeem van checks and balances Is je verzoek terecht, dan zal een andere rechter
(checks = controle; balances = evenwicht). de zaak behandelen.

Legaliteitsbeginsel
De overheid mag onze vrijheid in sommige situ­
aties inperken. Twitter je bijvoorbeeld dat je een
bom op school gaat plaatsen, dan bedreig je de
veiligheid van anderen en kun je worden aange­
houden. Wel zijn er grenzen aan de macht van

De verdeling van machten klinkt misschien van­ Op een
zelfsprekend, maar in sommige landen gaat het onbewoond eiland
heel anders. In autoritaire landen is er nauwelijks
controle op politici en ambtenaren, waardoor zij Willen jullie dat op het eiland van paragraaf 1.1
hun macht straffeloos kunnen misbruiken. Denk het recht van de sterkste geldt? Of kiezen jullie
daarbij aan agenten die hun salaris ophogen door voor een rechtsstaat? Voor een rechtsstaat
onterechte verkeersboetes uit te schrijven. Of aan moet je het volgende regelen:
corrupte politici: in ruil voor smeergeld bevoor­
delen ze grote bedrijven of familie. • N oteer welke basisrechten iedere persoon op
het eiland heeft.
Rechterlijke macht
Een van de drie machten bekijken we hier nadruk­ • Verdeel de taken van het bestuur; je hebt
kelijker: de rechterlijke macht. Aan het begin van regelmakers, controleurs en rechters nodig.

• Maak samen regels voor het bestuur, zodat dit

niet te veel macht kan krijgen. BRON 3

38 – Rechtsstaat

de overheid. Dat heeft te maken met het legali- “Ons hele huis ging op
teitsbeginsel. Volgens dit beginsel mag de over- en neer en zakte”
heid alleen de vrijheid van burgers beperken als die
beperkingen in wetten zijn vastgelegd. In onze de­ “Het was niet meer veilig”, vertelt Kaithlynn
mocratie geldt bovendien dat de volksvertegen­ over het huis in het Groningse Loppersum
woordiging wetten altijd moet goedkeuren. Je zag waar ze met haar broertje en ouders woonde.
dit bij het verbod op vuurwerk; de regering stelde Het moest gesloopt worden omdat er te veel
deze vrijheidsbeperking voor, waarna een meer­ scheuren in zaten. Die waren ontstaan door
derheid van de Tweede Kamer ermee instemde. de vele aardbevingen in het gebied als gevolg
van gaswinning. Kaithlynn herinnert zich de
Alles wat de overheid doet heeft dus een wette­ bevingen nog goed: “Het hele huis ging op
lijke basis. Dat zorgt voor rechtszekerheid, om­ en neer, alsof er een vrachtwagen neerviel. Bij
dat iedereen precies kan nagaan wat de overheid elke beving kwamen er een paar scheuren bij
wel en niet mag. Het legaliteitsbeginsel zien we en zag je dat het huis zakte.”
ook terug in het Wetboek van Strafrecht. Artikel
1, lid 1 bepaalt dat iets alleen strafbaar is als het Omdat de overheid bepaalt hoeveel gas er in
in de wet staat. Daardoor kon tot 1993 niemand Groningen wordt opgepompt, is ook de Neder-
worden veroordeeld voor het hacken van compu­ landse staat aansprakelijk voor de schade, vond
ters, simpelweg omdat het tot die tijd nog niet in de rechter. Een Kamerlid zei eerder over de
de wet stond. boringen naar gas: “Dit schendt de grondrechten
van Groningers, namelijk het hebben van een
“We leven niet in een veilig huis.” De overheid heeft inmiddels aange-
kondigd te gaan stoppen met de boringen.
cowboymaatschappij”
Kaithlynn is een van de vele kinderen in
DEN HAAG – De minister van Justitie en Groningen die angstig zijn door de schokken.
Sommigen hebben er net als hun ouders
Veiligheid keurt het af als burgers op eigen eindeloos slapeloze nachten van. Of ze hebben
houtje achter mogelijke kindermisbruikers aan last van stress en kunnen hierdoor weken niet
gaan. “We leven niet in een cowboymaatschap- naar school. Ook zij hebben daarom recht op
pij”, aldus de minister. ‘Pedojagers’ zitten ver- schadevergoeding, die kan oplopen tot ruim
moedelijk achter de dood van een 73-jarige 1.600 euro. Kaithlynns vader Johnnie heeft
Arnhemmer. Een groepje jongeren deed alsof er daar gemengde gevoelens over: “Geld maakt
een seksuele ontmoeting zou kunnen plaatsvin- niet alles goed.”

den met een vijftienjarige jongen. Toen het BRON: NOS, METRONIEUWS.NL
slachtoffer kwam opdagen, werd hij zwaar mis-
handeld, waarna hij overleed. “De rechter gaat BRON 5
over de straffen, niet burgers zelf. Je zou zelf
Voorwaarden voor een rechtsstaat – 39
ook niet ten onrechte beschuldigd willen

worden.” BRON: RTL NIEUWS, NU.NL BRON 4

2.3 Criminaliteit en opsporing

Verborgen camera op hangplek?

In een Amsterdamse wijk woont een groep voldoende bewijs om de jongeren te laten arres-
jongens van 14 en 15 jaar. Ze kennen elkaar al teren. Ze worden aangeklaagd voor onder meer
heel lang en samen hebben ze heel wat dingen inbraak, diefstal, het bezit van gestolen spullen,
uitgehaald. Veel van de jongens zijn liever op straatroof en bedreiging.
straat dan thuis. Hun ouders hebben schulden of BRON: TIENERSACHTERTRALIES.NL
zijn bijna nooit thuis. Sommige buurtbewoners
zijn bang voor de jongeren. Officier van justitie
Petra verdenkt ze van inbraken, overvallen en
berovingen op straat. Maar een vermoeden
betekent niets, ze moet bewijs hebben. Petra
denkt lang na over hoe ze te werk moet gaan.
Misschien kan ze de ontmoetingsplek in de flat
in de gaten houden met een verborgen camera?
Nadeel is dat de camera ook alle andere bewo-
ners filmt. Na lang nadenken en overleg met
haar leidinggevenden besluit Petra het toch
te doen. Dankzij de camera komt ze meer te
weten over hun misdrijven. Uitein­delijk heeft ze

Politie en Justitie mogen niet zomaar een verborgen camera inzetten. Wanneer zou dit van jou
wel mogen? En wat zijn dan goede regels daarvoor?

De situatie met de verborgen camera maakt Misdrijven en overtredingen
duidelijk dat politie en justitie zich aan regels Alle regels en wetten die in Nederland gelden zijn
moeten houden, want hun opsporingsactiviteiten vastgelegd in wetboeken. De meeste overtredingen
kunnen onze rechten aantasten. Voor cameratoe­ en misdrijven staan in het Wetboek van Strafrecht.
zicht, fouilleren en huiszoeking moeten daarom Misdrijven zijn ernstige strafbare feiten, zoals
goede redenen zijn. En zelfs dan is niet alles diefstal, mishandeling en moord. Maar ook rijden
toegestaan. In twee paragrafen kijken we naar onder invloed en ==hacken zijn misdrijven. Het
het rechtsgebied waar je het meeste over hoort en zijn handelingen die we afkeuren en die in veel
leest: het strafrecht. Het strafrecht gaat over de landen strafbaar zijn.
opsporing en berechting van strafbare feiten. In Overtredingen zijn minder ernstige strafbare fei-
deze paragraaf bespreken we de opsporing, in de ten, zoals fietsen zonder licht, wildplassen of van­
volgende paragraaf de berechting. dalisme. Deze handelingen keuren we niet goed,
maar we rekenen ze meestal ook niet tot de echte
De vraag bij deze paragraaf is: Aan welke regels criminaliteit.
moeten politie en justitie zich houden bij de op- De maximale straf in Nederland voor een mis­
sporing van criminaliteit? drijf is levenslange gevangenisstraf. Voor overtre­

40 – Rechtsstaat

dingen kun je maximaal een jaar vastzitten. Een Het strafproces
ander verschil is dat je voor misdrijven altijd een
strafblad krijgt. Voor overtredingen hangt dat af
van het strafbare feit en de hoogte van de straf.

Criminaliteit en crimineel opsporing en aanhouding
Onder criminaliteit verstaan we alle misdrijven politie + o cier van justitie
die in de wet staan. Iemand die een misdrijf heeft
gepleegd is dus officieel een ‘crimineel’. Toch den­ transactie of seponeren
ken we bij criminelen eerder aan personen die strafbeschikking
van misdaad hun beroep hebben gemaakt. Bij ie­
mand die één keer in zijn leven een misdrijf heeft vervolging
gepleegd, zoals winkeldiefstal, is dat natuurlijk
niet het geval. In Nederland daalt de criminaliteit. o cier van justitie
Zo is het totale aantal slachtoffers van misdrijven
de laatste jaren met een derde verminderd. Wel rechtszaak
verschilt dit per misdrijf, want van cybercrime rechter
worden juist meer mensen slachtoffer.
BRON 6

Misdrijven opsporen 2. Na de afronding van het opsporingsonder­
Wanneer er een misdrijf is gepleegd, verloopt de zoek heeft de officier van justitie drie moge­
procedure volgens een vast patroon. lijkheden. De officier seponeert, doet de zaak
1. De politie verzamelt informatie. Ze zoekt naar zelf af of stapt naar de rechter. Als burger kun
je dus niet zelf een rechtszaak beginnen tegen
sporen, hoort getuigen en slachtoffers, houdt een verdachte. Alle officieren van justitie wer­
verdachten aan en legt alle gegevens vast in een ken voor het Openbaar Ministerie (OM). Dat
proces-verbaal. De officier van justitie heeft de is het onderdeel van de rechterlijke macht dat
leiding over het opsporingsonderzoek en houdt ervoor zorgt dat strafbare feiten worden opge­
in de gaten of alles zorgvuldig en eerlijk ver­ spoord en vervolgd. Een officier van justitie is
loopt. dus geen medewerker van de politie.

We gaan eerst in op de bevoegdheden van de po­
litie en kijken daarna naar de officier van justitie.

Opsporingsbevoegdheden politie
De politie kan je niet zomaar aanhouden of fouil-
leren. Dat kan pas als de politie een redelijk ver-
moeden heeft dat jij de wet overtreedt. Stel, een
patrouillerende agent ziet iemand een winkel uit
rennen terwijl het alarm afgaat. Pas dan kan de
politie gebruikmaken van opsporingsbevoegd­
heden, ook wel dwangmiddelen genoemd. Er is
dan sprake van een verdachte, want er bestaat een
redelijk vermoeden van schuld. Bij staande hou-
den moet een verdachte zijn identiteitsbewijs la­
ten zien, bijvoorbeeld bij zwart rijden in de trein.
De politie kan dan ook een boete uitdelen. Bij een
aanhouding, ofwel arrestatie, moet een verdachte
mee naar het politiebureau voor verhoor.

Criminaliteit en opsporing – 41

WhatsAppfraude luchthavens. Voor onderzoek aan je lichaam in
explodeert plaats van alleen je kleding is ook toestemming
nodig.
DEN HAAG – In een jaar tijd is het aantal mel- • Een verdachte langer dan negen uur vasthou­
dingen van fraude met WhatsApp meer dan den. De (hulp)officier van justitie kan twee
verviervoudigd. Ruim een op de tien melders keer toestemming geven voor een verlenging
liet zich daadwerkelijk oplichten, in totaal van nog eens drie dagen.
gaat het om een bedrag van 3,3 miljoen euro. • Infiltratie in misdaadorganisaties. Een under­
WhatsAppfraude begint vaak met een bericht coveragent mag niet aanzetten tot strafbare
dat een familielid of goede vriend een nieuw feiten. Als een drugshandelaar bijvoorbeeld 1
nummer heeft. Bijvoorbeeld: “Hoi pa, dit is mijn kilo drugs aanbiedt, mag de infiltrant niet vra­
nieuwe nummer. Graag het oude weggooien.” gen om meer. Uitlokken is dus niet toegestaan.
Daarna volgt meestal een verzoek om vanwege
een dringend probleem geld over te maken. Bij- Regels binnen het strafrecht zorgen ervoor dat
voorbeeld omdat het familielid zijn bankpas is de opsporing eerlijk verloopt en onze rechten en
vrijheden niet onnodig worden aangetast. Maar
verloren en diezelfde regels kunnen het werk van politie en
in de winkel justitie ook bemoeilijken. Over de vraag hoeveel
staat. Het macht de politie zou moeten hebben is dan ook
is de reden voortdurend discussie. De een is voorstander
dat de van ruimere opsporingsmogelijkheden en wil
politie ook bijvoorbeeld op elke straathoek camera’s met ge­
wel spreekt zichtsherkenning. De ander vindt dit een te grote
van ‘vriend- inbreuk op onze vrijheid en privacy.
in-nood-
fraude’. Officier van justitie
Na afronding van het opsporingsonderzoek door
BRON: AD de officier van justitie en de politie, beslist de of­
ficier over het vervolg. We bespreken drie moge­
BRON 7 lijkheden.

Als het optreden van de politie de grondrechten
van mensen ernstig aantast, gelden extra eisen.
Er moet dan eerst toestemming komen van een
rechter­commissaris (dat is een speciale rech­
ter) of van de officier van justitie die het opspo­
ringsonderzoek leidt. Toestemming is nodig bij
de volgende dwangmiddelen:

• Het binnengaan van een woning. Alleen als de
politie een redelijk vermoeden heeft dat er in de
woning iets ergs aan de hand is, mag ze zonder
machtiging het huis in. Om het huis te doorzoe­
ken is ook een huiszoekingsbevel nodig.

• Het afluisteren van telefoongesprekken en het
aftappen van internetverkeer.

• Preventief fouilleren, ofwel fouilleren zonder
dat er sprake is van verdenking. Dit mag al­
leen in veiligheidsrisicogebieden, bijvoorbeeld
bij uitgaansgelegenheden, sportstadions en op

42 – Rechtsstaat

Seponeren Beyoncé: “Diepbedroefd
In een aantal gevallen kan de officier de zaak se- door deze wreedheid”
poneren, dit betekent afzien van verdere rechts-
vervolging. Dit gebeurt bijvoorbeeld als er on­ Rihanna en Kanye West gingen Beyoncé
voldoende bewijs is, als het gaat om een licht voor. Op Instagram spraken de artiesten hun
strafbaar feit of als de officier vindt dat de ver­ steun uit aan de duizenden demonstrerende
dachte al genoeg is gestraft. Bijvoorbeeld bij de jongeren in Nigeria. Die gingen de straat op uit
duizendste zakkenroller in Amsterdam, die door protest tegen de Special Anti-Robbery Squad
een speciaal zakkenrollersteam een briefje met (SARS), een politie-eenheid die berucht is om
‘1000’ opgeplakt kreeg toen ze gesnapt werd. De haar straffeloze martelingen,
actie kwam volop in het nieuws. Het OM vond diefstal en intimidatie.
dat ze hierdoor al genoeg gestraft was en sepo­ “Ik ben diepbedroefd bij het zien
neerde de zaak. van de wreedheid in Nigeria”,
schrijft Beyoncé. “Aan onze
Transactie of strafbeschikking Nigeriaanse zusters en broers:
Bij overtredingen en lichte misdrijven zoals ver­ wij staan achter jullie.”
nieling en winkeldiefstal kan de officier een zoge­
heten transactie aanbieden. De verdachte betaalt De Nigeriaans-Nederlandse Efe Isibor deed in
in dat geval een geldbedrag of krijgt een taakstraf Den Haag mee aan een demonstratie tegen
en hoeft dan niet meer voor de rechter te ver­ het brute optreden van de politie in zijn
schijnen. Wijst een verdachte de transactie af, dan geboorteland. Ieder jaar gaat hij terug naar
komt zijn zaak alsnog voor de rechter. Nigeria. “Als je een beetje geld hebt, in een
Het OM kan bij lichte strafbare feiten ook kie­ leuke auto rijdt en je bent jong, dan word je
zen voor een strafbeschikking en legt dan zelf zonder reden aangehouden. Agenten bedrei-
een straf op. Een strafbeschikking lijkt op een gen je en als je geen losgeld hebt nemen ze
transactie, maar het verschil is dat bij een strafbe­ je mee naar een pinautomaat.” Het overkwam
schikking je schuld vaststaat. Het OM speelt dan Efe ook. “Ik heb het voordeel dat ik uit Neder-
dus eigenlijk voor rechter. Ben je het niet met de land kom, dat zagen ze aan de instellingen van
strafbeschikking eens, dan moet je schriftelijk be­ mijn telefoon. Dan denken ze: O, hij komt uit
zwaar maken om de zaak voor de rechter te laten Europa.” Efe gaf de agenten die hem aanhiel-
komen. den omgerekend 5 euro en werd gelukkig niet
mishandeld.
Vervolgen
De officier van justitie kan ook vervolgen. Dan BRON: NRC
stuurt hij het dossier naar de rechter en begint
een rechtszaak. De officier is dan de openbare BRON 8
aanklager. Namens de samenleving vertelt hij de
rechter van welk strafbaar feit hij de verdachte be­ Criminaliteit en opsporing – 43
schuldigt en welke straf hij eist.

De rechter stelt tijdens een rechtszaak vast of de
verdachte schuldig is. Als hij de schuld bewezen
acht, kan hij de dader een straf opleggen. Tot aan
dat moment geldt het onschuldvermoeden: je
bent onschuldig, totdat de rechter heeft vastgesteld
dat het tegendeel is bewezen. Over rechtszaken
lees je meer in paragraaf 2.4.

Waarom plegen mensen
misdrijven?

Waarom plegen mensen misdrijven? Criminologen, psychologen en biologen houden zich met
deze vraag bezig, want als je weet waar crimineel gedrag vandaan komt, is het makkelijker om
misdrijven te voorkomen. Ook kun je plegers van strafbare feiten dan effectiever straffen of
behandelen. Op deze pagina’s vind je verschillende verklaringen voor criminaliteit. Er is namelijk
vaak meer dan één oorzaak.

Volgens de aangeleerd­gedragtheorie verschillen ?
plegers van misdrijven niet wezenlijk van
andere mensen. Ze hebben geen afwijkende Volgens de zelfcontroletheorie zijn
persoonlijkheidskenmerken en ze hebben dezelfde mensen met weinig zelfcontrole eerder
doelen in het leven als alle andere mensen. Ze geneigd misdrijven te plegen. Iemands
hebben alleen het verkeerde gedrag aangeleerd zelfbeheersing wordt al in de vroege
om die doelen te bereiken. Wanneer jongeren jeugd bepaald. Het is zelfs zo dat kinderen
intensief contact hebben met anderen die met relatief weinig discipline dertig jaar
strafbare feiten plegen, is de kans groot dat zij later vaker veroordeeld worden voor
dat gedrag overnemen. Het gezin, de buurt en de een strafbaar feit. Als je je emoties en
vriendengroep zijn hierbij bepalend. verlangens slecht kunt beheersen leidt dat
niet alleen eerder tot crimineel gedrag, maar
Volgens de bindingstheorie schuilt in ieder van zijn andere vormen van risicovol gedrag
ons een misdadiger, maar gedragen de meesten ook waarschijnlijker. Denk daarbij aan
van ons zich toch netjes. Dit doen we om onze roken, alcohol- en drugsgebruik en te veel
bindingen niet zomaar op het spel te zetten: of verkeerd eten. Daarom is het belangrijk
onze banden met familie en vrienden, collega’s, dat kinderen tijdens hun opvoeding
enzovoort. Deze relaties vormen als het ware een zelfbeheersing meekrijgen.
rem op de criminele neigingen die we allemaal
hebben. Mensen die weinig of geen bindingen Een beroemd zelfcon-
hebben, zullen daarom eerder misdrijven plegen. trole-experiment is de
De bindingstheorie verklaart waarom veel jonge
daders het rechte pad op gaan en blijven zodra zij Marshmallowtest uit
eenmaal een serieuze relatie hebben. 1972. Kinderen krijgen

een marshmallow
aangeboden en mogen

kiezen tussen direct
opeten of laten liggen.
Kiest een kind voor het
tweede, dan krijgt hij er
als beloning straks twee.
Volgens het beroemde

onderzoek hebben
kinderen die de marsh-

mallow laten liggen
veel zelfbeheersing. Zij

zijn later succesvoller
en minder crimineel.
Inmiddels weten we dat
de resultaten van dit
onderzoek niet helemaal

kloppen.

44 – Rechtsstaat

?

Volgens de sociobiologische theorie wordt ons gedrag niet Volgens de Italiaanse gevangenisarts
alleen bepaald door onze opvoeding en cultuur, maar ook Lombroso (1835-1909) kon je misdadigers
door genetische, erfelijke factoren. Zo is het testosteronniveau
bij veel agressieve daders hoog. En kinderen met sterk herkennen aan hun uiterlijk. Ze zouden
asociaal gedrag hebben vaker een lage hartslag. Ze hebben een asymmetrisch gezicht hebben, hoge
daardoor minder last van angst en zijn minder bang voor jukbeenderen en doorlopende wenkbrauwen.
straf. Dat is de biologische verklaring. Maar wetenschappers Inmiddels weten we dat uiterlijk en crimineel
benadrukken de wisselwerking tussen biologische factoren en gedrag niets met elkaar te maken hebben.
omgevingsfactoren zoals opvoeding en cultuur. Bij het kind
met veel testosteron of een lage hartslag wordt de kans op
crimineel gedrag namelijk vooral groter als het opgroeit in een
gewelddadig gezin of onveilige buurt.

? Volgens de rationele­keuzetheorie geldt
het gezegde: de gelegenheid maakt de dief.
Volgens de anomietheorie vertonen mensen Deze theorie gaat ervan uit dat iedereen in
eerder crimineel gedrag als ze er niet in slagen elke situatie de meest gunstige optie voor
hun levensdoelen te bereiken. Iedereen in de zichzelf kiest. Daarbij weegt een persoon
westerse samenleving wil zo hoog mogelijk op de rationeel voordelen en nadelen tegen elkaar
maatschappelijke ladder komen. Maar sommige af: hij maakt een kosten-batenafweging.
mensen zien dat hun kansen worden beperkt door Dat geldt ook voor plegers van misdrijven.
hun afkomst of omdat zij geen diploma hebben Zij gaan vooraf na wat het misdrijf ze
behaald. De meesten zullen dan hun doel bijstellen: oplevert (de baten) en zetten de buit af
dan maar geen mooi koophuis of een dure auto. tegen de mogelijke negatieve gevolgen
Anderen kiezen voor een alternatieve strategie om (de kosten). Denk bij negatieve gevolgen
toch aan de gewenste rijkdom en status te komen, aan wraakpogingen, straf en het verliezen
bijvoorbeeld met inbraak, fraude en drugshandel. van je baan, vrienden en familie. Het is dus
Vandaar het woord ‘anomie’, dat wil zeggen ‘niet aantrekkelijker om een strafbaar feit te
volgens de gangbare, wettelijke regels’. plegen als de pakkans klein is. Ofwel: de
gelegenheid maakt de dief. Deze theorie
verklaart vooral misdrijven die om geld
gaan, zoals diefstal, oplichting en fraude.

Criminaliteit en opsporing – 45

2.4 Rechtspraak en straffen

Geen doodslag, toch jeugdgevangenis

Officier van justitie Petra uit de vorige para- Daarom spreekt de rechter de jongens vrij van
graaf klaagt de groep jongens uit Amsterdam poging tot doodslag. De andere misdrijven
ook aan voor poging tot doodslag. Op came- acht hij wel bewezen. Ze krijgen straffen tot
rabeelden is namelijk te zien dat ze vanaf de tweehonderd dagen in een jeugdgevangenis
reling van hun flat een zware houten balk naar en moeten meewerken aan verplichte hulp.
beneden gooien. Dat deden ze precies toen ze BRON: TIENERSACHTERTRALIES.NL
twee agenten onder zich zagen staan. Gelukkig
draaide een agente net op tijd haar hoofd weg
en verwondde de balk alleen haar wang, anders
had ze niet meer geleefd. Tijdens de zitting
blijkt het onmogelijk vast te stellen wie de balk
gooide. Dat staat namelijk niet op de camera-
beelden. Petra heeft wel een vermoeden, want
op de beelden ziet ze dat een van de jongens
de balk vasthield. Maar misschien gaf hij ’m vlak
voor het laten vallen wel aan iemand anders.

Vind je het terecht dat de rechter de jongens heeft vrijgesproken van poging tot doodslag?
Of moet hij de hele groep verantwoordelijk houden en dus straffen?

In deze paragraaf staat de vraag centraal: Op door je ze vanaf de publieke tribune kunt vol­
welke manieren straffen we en wat willen we gen. Iedereen kan dus controleren of rechtszaken
daarmee bereiken? eerlijk en volgens de regels verlopen. Dit past bij
het idee dat de rechtsstaat ons beschermt tegen
De overheid handhaaft de wet in ons land en machtsmisbruik en willekeur. Sommige straf­
moet dus ingrijpen als burgers zich niet aan de zaken vinden wel achter gesloten deuren plaats,
regels houden. Dit doen de politie en officier van bijvoorbeeld als de verdachte minderjarig is.
justitie door plegers van strafbare feiten op te
sporen en in sommige gevallen te vervolgen. Hoe verloopt een rechtszaak?
Als de officier van justitie besluit tot vervolging, Iedere verdachte heeft meteen na de aanhouding
brengt hij – namens de samenleving – een straf­ recht op een advocaat. Deze controleert of de po­
zaak voor de rechter. Slachtoffers van misdrijven litie en het OM zich aan de regels houden bij het
kunnen dus niet zelf een rechtszaak beginnen proces van opsporing en vervolging. Ook verde­
tegen de verdachte. Voor ingewikkelde of zware digt hij of zij de verdachte als het tot een rechts­
strafzaken is er de meervoudige strafkamer, die zaak komt. Iemand die geen geld heeft voor een
bestaat uit drie rechters. Het moment waarop advocaat, krijgt een zogenoemde ‘pro-Deoadvo­
rechters de zaak behandelen noemen we de zit- caat’ toegewezen en hoeft alleen een kleine bij­
ting. De meeste zittingen zijn openbaar, waar­ drage te betalen.

46 – Rechtsstaat

Voorafgaand aan de zitting krijgt de verdachte De zitting
een oproep of dagvaarding. In deze brief van de
officier van justitie staat waar je precies van be­ Stap 1 Opening
schuldigd wordt en waar en wanneer de zitting De rechter controleert de
plaatsvindt. Elke rechtszaak, die soms maanden persoonsgegevens van de
kan duren, bestaat uit een aantal vaste stappen verdachte en noemt zijn rechten.
(zie bron 9).
Stap 2 Aanklacht
Hoger beroep De o cier van justitie leest het strafbare feit
Als de veroordeelde of de officier van justitie het voor waar de verdachte van beschuldigd wordt.
niet eens is met het vonnis, kan hij in hoger be­
roep gaan. Het gerechtshof behandelt de straf­ Stap 3 Onderzoek
zaak dan opnieuw. Daarna is er nog de moge­ De rechter ondervraagt de
lijkheid om in cassatie te gaan bij de Hoge Raad, verdachte. De advocaat en o cier
de hoogste rechter van ons land. Die doet geen van justitie mogen getuigen en
onderzoek naar de feiten, maar kijkt uitsluitend deskundigen ondervragen.
of het recht juist is toegepast. De Hoge Raad
controleert bijvoorbeeld of het terecht is dat het Stap 4 Requisitoir
gerechtshof een bepaalde getuige niet heeft ge­ De o cier van justitie probeert aan te tonen
hoord. dat de verdachte schuldig is en vraagt de
rechter om een bepaalde straf; de eis.

Waarom straffen we? Stap 5 Pleidooi
In ongeveer 90 procent van de strafzaken beslist de De advocaat verdedigt
rechter dat de verdachte schuldig is en legt daarna de verdachte.
een straf op. Daarbij moet hij zich houden aan het
Wetboek van Strafrecht. Hij mag dus niet zelf een Stap 6 Laatste woord
sanctie verzinnen. Lijfstraffen zoals stokslagen of
een hand afhakken zijn in Nederland niet toege­ De verdachte kan nog zijn excuses aanbieden
staan. Dat de doodstraf niet kan worden opgelegd, aan het slachto er, zijn onschuld benadrukken
staat zelfs in de Grondwet (artikel 114). of aangeven welke schade hij ondervindt van
Wat willen we eigenlijk bereiken met strafopleg­ een eventuele straf.
ging? Het gaat meestal om een combinatie van
doelen: Stap 7 Vonnis
• Wraak en vergelding. Misdaad mag niet lo­ De rechter legt uit of hij bewezen
acht dat de verdachte het strafbare
nen. Het principe ‘oog om oog, tand om tand’ feit heeft gepleegd en welke straf
is al sinds de oudheid een belangrijke reden hij eventueel oplegt.
om te straffen. Nog steeds vinden de meeste
mensen dat het leed dat iemand een ander BRON 9
heeft toegebracht, (via de rechter) vergolden
moet worden. te straffen en niet die van burgers. Straf voor­
• A fschrikking. Het vooruitzicht van straf moet komt dus ook eigenrichting, waarbij slachtof­
mensen afhouden van crimineel gedrag. Dat fers of nabestaanden zelf voor rechter spelen
werkt twee kanten op. Door de dader te be­ en bijvoorbeeld wraak nemen.
straffen, willen we voorkomen dat hij in de • Resocialisatie (heropvoeding). Met een straf
toekomst in herhaling vervalt. Tegelijk moet proberen we het gedrag van een crimineel te
de straf ook anderen in de samenleving af­ verbeteren, zodat hij zich aanpast aan de nor­
schrikken om de fout in te gaan. men van de samenleving. Met een verplichte
• Voorkomen van eigenrichting. In onze anti-agressietraining leert een geweldpleger
rechtsstaat is het de taak van de rechter om bijvoorbeeld hoe hij zich voortaan beter kan
beheersen.

Rechtspraak en straffen – 47