Lesboek Thema's Maatschappijleer HAVO 2021

besluiten worden genomen en meningsverschillen “Radicaliserende jongeren
en conflicten worden opgelost. Op deze manier is zijn altijd te redden”
de school een oefenplaats voor de samenleving.
Radicalisering richting rechtsextremisme gebeurt
Discussie op steeds jongere leeftijd, waarschuwen deskun-
In het dagelijks leven stuiten we op dilemma’s en digen. Soms zelfs al op dertienjarige leeftijd. Voor
tegenstrijdigheden die te maken hebben met bur­ veel jongeren begint het als ‘grapje’ maar wordt
gerschap. Bijvoorbeeld wanneer een leerling leert het al gauw serieuzer. Online delen zij racistische
dat hij niet mag discrimineren maar zelf geen sta­ en antisemitische denkbeelden.
geplek kan krijgen vanwege zijn buitenlandse ach­ “Mijn denkbeelden destijds waren extreemrechts,
ternaam. Of wanneer een school zich beroept op nationaalsocialistisch, maar vooral met een afkeer,
de vrijheid van onderwijs om een homoseksuele of zeg maar gerust haat tegen moslims. Ik geloof-
leefwijze af te keuren en daarmee in strijd handelt de toen dat dat vijanden waren van Nederland”,
met de waarde gelijkwaardigheid. En waar liggen zegt Michel die radicaliseerde rond zijn zestiende.
de grenzen van tolerantie en respect? Moeten wij “Ik was in die tijd best wel beïnvloedbaar. Ik dook
bijvoorbeeld tolerant zijn wanneer een school niet er volop in op internet, ging alles onderzoeken en
tolerant is tegenover homoseksualiteit? sprak op fora met rechtsextremistische jongeren.
Ik zocht naar mijn eigen gelijk en dat wordt in die
Het leven in een pluriforme samenleving brengt groepen ook bevestigd. Niemand corrigeert je. En
een hoop mogelijkheden met zich mee om te zijn mensen die dat wel doen zijn dan in jouw radicale
wie je wilt zijn. Tegelijk leidt de diversiteit in ge­ ogen tegenstanders.”
loof, afkomst en seksuele geaardheid ook tot span­ Michel deradicaliseerde uiteindelijk rond z’n twin-
ningen. Ondanks alle verschillen delen wij met el­ tigste. “De druk van mijn sociale omgeving werd
kaar dat wij allemaal burgers zijn. Burgerschap valt best wel groot, waardoor ik zelf ging nadenken
en staat met ons handelen in de praktijk. over hoe ik mij profileerde. Ook mijn opleiding tot
geschiedenisdocent heeft een grote rol gespeeld.
Maatschappelijke diensttijd: Daar leerde ik beter kritisch denken.”
zou jij het doen? Michel probeert jongeren met zijn verhaal van het
radicale pad te houden. “Laat ze geen muurtje
Na school onbetaald iets doen voor de opbouwen. Ik ben van mening dat radicaliseren-
de jongeren altijd te redden zijn. Er is altijd een
samenleving, bijvoorbeeld computerles geven kantelpunt. Ik ben daar zelf een levend bewijs van.
Het is wel lastig, maar uiteindelijk is het de beste
aan ouderen of taalles aan statushouders. Iets keuze. Voor je toekomst en voor de maatschap-
pij.” BRON: NOS.NL
voor jou? Op meerdere plekken doen jongeren dit
BRON 24
tijdens ‘maatschappelijke diensttijd’ van maximaal
Allemaal burgers – 149
zes maanden. Hoewel in 2020 al meer dan

18.000 jongeren vrijwillig meededen, zijn niet alle

leerlingen er zomaar voor te porren. Leerlingen

van het Calvijn Lyceum uit Barendrecht vinden

de maatschappelijke diensttijd prima, maar liever

niet in hun eigen tijd: “Als je thuiskomt en je moet

nog je huiswerk doen, sporten of werken, is dat

gewoon te druk.”

BRON: NOS.NL, RIJKSOVERHEID.NL BRON 23

Begrippenlijst
Pluriforme samenleving

In dit thema zijn de volgende belangrijke begrippen aan de orde gekomen:

4.1 Wat is een pluriforme samenleving? • polarisatie
• pluriforme samenleving • sociale cohesie
• cultuur
• cultuurkenmerk 4.4 Migratie naar Nederland
• dominante cultuur • migratie
• tolerantie • gastarbeiders
• subcultuur • restrictief toelatingsbeleid
• culturele diversiteit • vluchtelingen
• referentiekader • arbeidsmigranten
• gender • kennismigranten
• rolpatronen • volgmigratie
• etnische subcultuur • illegalen
• persoon met een Nederlandse achtergrond
• persoon met een migratieachtergrond 4.5 Integratie gaat niet vanzelf
• assimilatie
4.2 Worden wie je bent • segregatie
• nature-nurturedebat • integratie
• socialisatie • nieuwkomers
• socialiserende instituties • radicalisering
• sociale controle
• internalisatie 4.6 Nederland verandert
• persoonlijke identiteit • individualisering
• sociale identiteit • globalisering
• individualistische cultuur • emancipatie
• collectivistische cultuur • lhbti-beweging
• masculiene cultuur
• feminiene cultuur 4.7 Allemaal burgers
• juridisch burgerschap
4.3 Hokjesdenken • maatschappelijk burgerschap
• categoriseren • tolerantie
• stereotype • respect
• vooroordeel
• discriminatie
• racisme
• wij-zijdenken

150 – Pluriforme samenleving

De volgende kernbegrippen uit 1.2 komen aan
de orde:
• waarden: 4.1, 4.2, 4.3, 4.5, 4.6, 4.7
• normen: 4.1, 4.2, 4.3, 4.5, 4.6
• belangen: 4.5, 4.6
• macht: 4.7
• sociale cohesie: 4.3
• sociale ongelijkheid: 4.3

Begrippenlijst – 151



5. Verzorgingsstaat

5.1 Wat is een verzorgingsstaat? 154
• Van wieg tot graf 158
5.2 Ontwikkeling van de verzorgingsstaat 160
5.3 Onderwijs 164
5.4 Gezondheidszorg 168
5.5 Sociale zekerheid 172
5.6 Werken nu en in de toekomst 176
5.7 Verzorgingsstaten wereldwijd 180
Begrippenlijst 184

Inleiding

In het dagelijks leven heb je, vaak zonder dat je het weet, veel
met de verzorgingsstaat te maken. Je gaat elke dag naar school,
als je je erg ziek voelt kun je naar de dokter en als je moeder
werkloos raakt, kan zij een uitkering aanvragen.

In dit hoofdstuk leer je hoe de verzorgingsstaat is ontstaan en
hoe deze in de praktijk werkt. Het gaat hierbij om zaken als
onderwijs, gezondheidszorg, uitkeringen en werk. We bekijken
ook welke invloed ontwikkelingen als vergrijzing en globalisering
hebben op de verzorgingsstaat. Kunnen we de verzorgingsstaat
met al zijn voorzieningen in de toekomst nog wel betalen?

Wat leer je in dit hoofdstuk?

In de paragrafen leer je onder meer:
• hoe de verzorgingsstaat zich heeft ontwikkeld;
• met wie je te maken krijgt als je zorg nodig hebt;
• hoe ons socialezekerheidsstelsel eruitziet;
• met welke veranderingen we in ons werk te maken krijgen;
• welke verschillende modellen verzorgingsstaten er zijn.

153

5.1 W at is een verzorgingsstaat?

Stress thuis gingen moeten tien man het werk van vijftig
man doen. Allemaal veel stress dus. Ik weet dat
Anna (15): “Mijn moeder is sinds mijn ouders er ook mee zitten, maar ze laten het
1 januari haar baan kwijt. Zij niet merken.” BRON: FORUM.GIRLSCENE.NL
werkte niet veel, maar deed
dit om af en toe iets extra’s
te kunnen doen, zoals samen

uit eten gaan, naar een pretpark,
enzovoort. Mijn vader heeft een fulltimebaan in
de bouw. Nu dreigt zijn bedrijf failliet te gaan.
Dat betekent dat niet alleen mijn moeder, maar
straks ook mijn vader geen werk meer heeft.
Ik ben daar erg bang voor. Kunnen we hier wel
blijven wonen, redden we het allemaal wel? Mijn
vader werkt meer dan vijftig uur in de week en
nog extra in het weekend, want door bezuini-

Vind je het terecht dat mensen een uitkering krijgen als ze hun baan kwijtraken?

Heb jij de vraag hierboven met ja beantwoord? huizen komt voor een belangrijk deel omdat Ne­
Dan vind je het waarschijnlijk goed dat we in derland een verzorgingsstaat is.
Nederland een verzorgingsstaat hebben. In deze
paragraaf bekijken we wat een verzorgingsstaat is In een verzorgingsstaat bemoeit de overheid zich
en wat dat voor jou betekent. Bijvoorbeeld voor je actief met de welvaart en het welzijn van zijn inwo-
opleiding, je (bij)baan of als je ziek wordt. ners. Met welvaart bedoelen we ons inkomen en
De vraag in deze paragraaf is: Wat is een verzor- de mate waarin we daarmee in ons levensonder­
gingsstaat? Wat zou er gebeuren met Anna en houd kunnen voorzien. Het begrip welzijn geeft
haar ouders als we geen verzorgingsstaat zouden aan in hoeverre we ons geestelijk en lichamelijk
hebben? goed voelen. Je kan namelijk wel in een land wo­
nen met allemaal rijke burgers, maar geld alleen
Leven in een verzorgingsstaat maakt niet gelukkig. Andere zaken zijn ook be­
Je gaat elke dag naar school. Als je je erg ziek langrijk, zoals goed onderwijs, voldoende zie­
voelt, ga je naar de dokter. Je moet je dan wel af­ kenhuizen, voldoende vrije tijd en een gezonde
melden bij je bijbaantje, maar gelukkig krijg je de leefomgeving. Om het welzijn van mensen te
gemiste uren bij ziekte uitbetaald. ’s Avonds werk bevorderen, subsidieert de overheid onder meer
je aan je werkstuk in de bibliotheek en op zondag sportverenigingen, buurtcentra en bibliotheken.
bezoek je je oma in het verpleeghuis. Deze zaken Op bladzijde 158 en 159 zie je welke rol de verzor­
lijken allemaal heel vanzelfsprekend, maar dat gingsstaat speelt van geboorte tot op hoge leeftijd.
zijn ze eigenlijk niet. Het feit dat er in Nederland Welke regelingen herken je voor je eigen situatie?
voorzieningen zijn als bibliotheken en verpleeg­

154 – Verzorgingsstaat

Risico’s delen worden heeft onze overheid een soort vangnet
In een verzorgingsstaat doet de overheid dus haar gemaakt waar iedereen verplicht aan meebetaalt.
best om te zorgen voor de welvaart en het welzijn Niet alleen de overheid, maar ook jij als burger
van de inwoners. Maar ze doet dit niet alleen. De draagt dus bij aan de verzorgingsstaat. Dit doe je
kern van de verzorgingsstaat is de solidariteitsge­ via belastingen en premies.
dachte. We spreken van solidariteit als er bereid-
heid is in een groep of samenleving om risico’s met Rechten en plichten
elkaar te delen. Een voorbeeld: jij hebt een baan, De Grondwet is de basis van onze rechtsstaat (zie
maar de vader van Anna uit de intro raakt werk­ hoofdstuk 2). Hierin staan alle rechten en plich­
loos. Vroeger, toen Nederland nog geen verzor­ ten van zowel overheid als burgers. Vrijheid, ge­
gingsstaat was, zou hij geen geld hebben ontvan­ lijkwaardigheid en solidariteit zijn belangrijke
gen als hij zijn baan kwijtraakte. Nu krijgt hij een waarden in de Grondwet. Zoals je in de alinea
uitkering. Omdat iedereen werkloos of ziek kan hiervoor gelezen hebt, vormt de waarde soli-
dariteit de kern van onze verzorgingsstaat. Een
Eenzaamheid andere belangrijke waarde is gelijkwaardigheid:
iedereen moet gelijke kansen hebben om een
Wist je dat... menswaardig bestaan te leiden en zich te kunnen
ontwikkelen. Deze waarden komen terug in onze
Bijna twee derde van de 85- sociale grondrechten, zoals het recht op onder­
plussers zich eenzaam voelt. wijs, gezondheidszorg en voldoende werkgele­
genheid. Het is de taak van de overheid om hier
Een op de tien Nederlanders zich zeer zorg voor te dragen, maar de rechten zijn niet af­
eenzaam voelt en vier op de tien in enige mate. dwingbaar bij de rechter.
Mensen die zich eenzaam voelen ieder jaar
40 tot 50 procent hogere zorgkosten maken. Als burger heb je in een verzorgingsstaat niet al­
Met name jongeren tussen de 18 en 24 jaar zich leen rechten maar ook plichten. Je hebt recht op
door de coronacrisis vaker eenzaam voelden. onderwijs, maar daar staat de leerplicht tegen­
over: je moet tot je zestiende naar school. Denk
Alleenstaanden en alleenstaande ook aan de sollicitatieplicht. Als je werkloos
ouders zich vaker eenzaam voelen wordt, heb je alleen recht op een uitkering als je
dan paren en thuiswonende kinderen. actief op zoek gaat naar werk.
Bij de verzorgingsstaat hoort ook de plicht om
Eenzame mensen vaak een ongezondere premies en inkomstenbelasting te betalen. Deze
leefstijl en slechtere mentale en fysieke worden afgetrokken van je loon, of je dat nu wilt
gezondheid hebben. of niet. Ook betaal je over bijna alles wat je koopt

Bron: NU.nl, CBS (2020) en volksgezondheidenzorg.info BRON 1

Wat is een verzorgingsstaat? – 155

Kosten verzorgingsstaat De drie terreinen waar de overheid in een ver­
zorgingsstaat het meeste geld aan uitgeeft zijn
In 2021 is er in de miljoenennota €336,6 miljard onderwijs, gezondheidszorg en sociale zekerheid.
begroot aan overheidsuitgaven. Jaarlijks gaat het om ongeveer 70 procent van de
Hoe is dat verdeeld (in procenten)? totale uitgaven van het Rijk.

Uitgaven verzorgingsstaat 29% • Onderwijs. Een goede opleiding geeft je de
Sociale zekerheid kans om je talenten te ontwikkelen en je weg
te vinden in onze samenleving. Onderwijs be­
Zorg 26% reidt je ook voor op de arbeidsmarkt.
12%
Onderwijs, Cultuur • Gezondheidszorg. De overheid betaalt voor
en Wetenschap een belangrijk deel de kosten van de gezond­
heidszorg vanuit de belastingen. Het gaat hier­
Overige uitgaven 11% bij vooral om langdurige zorg voor ouderen en
4% mensen met een beperking. Als je ziek wordt,
Gemeente- en 4% betaalt de zorgverzekering de huisarts en even­
provinciefonds tuele ziekenhuiskosten. Hiervoor betaal je een
Buitenlandse Zaken/Inter- ziektekostenpremie.
nationale Samenwerking
• Sociale zekerheid. Als je werkt, betaal je soci­
Justitie en Veiligheid ale premies. Daarnaast betalen alle Nederlan­
ders belasting. Van dit geld worden de uitke­
Infrastructuur 3% ringen betaald voor mensen die bijvoorbeeld
en Waterstaat 3% werkloos, ziek of arbeidsongeschikt worden.
En iedereen die de pensioengerechtigde leef­
Defensie tijd bereikt krijgt een AOW­uitkering. Soci­
ale zekerheid betekent ook dat je zorgtoeslag,
Economische 2% huurtoeslag en kinderbijslag kunt krijgen als je
Zaken en Klimaat 2% daarvoor in aanmerking komt. Alle regelingen
Binnenlandse Zaken 1% samen noemen we het socialezekerheidsstel-
en Koninkrijksrelaties sel, dat wil zeggen alle uitkeringen die mensen
verzekeren van een inkomen bij werkloosheid,
Financiën ziekte, ouderdom of arbeidsongeschiktheid.

Landbouw, Natuur en 1% Wie zorgt voor wie?
Voedselkwaliteit 2% Niet alleen de overheid draagt bij aan de wel­
vaart en het welzijn van mensen. Er zijn ook or­
Overig BRON 2 ganisaties die daarbij een rol spelen. Ze worden
wel het maatschappelijk middenveld genoemd:
Bron: Miljoenennota 2021 organisaties die tussen de overheid en de indivi-
duele burger in staan en die verschillende groepen,
Totaal meningen en belangen vertegenwoordigen. Ze re­
gelen zaken die niet door de overheid of bedrijven
automatisch 21 procent belasting (btw). Van de worden opgepakt. Het zijn burgers die zich orga­
belastingen wordt bijvoorbeeld een groot deel niseren in bijvoorbeeld milieu­, sport­ en vrijwil­
van de gezondheidszorg in Nederland betaald. ligersorganisaties. Denk aan het Rode Kruis, de
voedselbank en je eigen voetbalvereniging.
Belangrijke terreinen Veel goederen en diensten worden in Nederland
Omdat we allemaal andere wensen en behoeften aangeboden op de vrije markt. Dat betekent dat
hebben, is het voor de overheid lastig om hieraan de prijs van deze goederen en diensten door vraag
te voldoen. Ook speelt het beschikbare geld een
rol. Daarom moet de politiek keuzes maken. Zo
kan het zijn dat in economisch slechte tijden de
overheid veel investeert in het creëren van extra
banen, maar bezuinigt op subsidies voor sport­
verenigingen en musea.

156 – Verzorgingsstaat

en aanbod tot stand komt en de overheid alleen “Schulden zijn een taboe,
kaders stelt met wetten. Voor sommige basisbe­ je verzuipt gewoon”
hoeften zoals brood werkt dat uitstekend. Het kan
wél nadelig uitpakken voor andere belangrijke Steeds meer jongeren hebben hoge schulden bij
behoeften zoals gezondheidszorg en onderwijs. de overheid. Dit komt omdat zij vaak niet weten
Krijg jij namelijk nog wel de zorg die je nodig hebt hoe het ingewikkelde socialezekerheidsstelsel
als ziekenhuizen winst maken? En als onderwijs­ met uitkeringen en toeslagen werkt. Ook Dylan
instellingen zelf de hoogte van het collegegeld mo­ (25) wist niet goed welke toeslagen hij kon aan-
gen bepalen, kies jij dan straks voor de opleiding vragen toen hij er door een lastige thuissituatie
die je het leukst vindt of die je kunt betalen? Op op zijn 18e alleen voor kwam te staan. “Het is
deze terreinen grijpt de overheid in met regels of ingewikkeld voor jongeren om vat te krijgen op
wetgeving. Als ze dat niet doet, zullen sommige huurtoeslag en zorgtoeslag en al die dingen die
zaken niet voor iedereen beschikbaar of betaal­ erbij komen kijken. Dat heeft ermee te maken
baar zijn. De regering maakt, mede op basis van dat het ze nooit geleerd is.” Hij kwam in de
haar politieke voorkeur, in haar beleid steeds de schulden terecht toen hij op zichzelf ging wonen,
afweging: wat doet de overheid zelf, wat pakken stopte met zijn studie en ging werken. “Op een
maatschappelijke organisaties en burgers op en gegeven moment verzuip je gewoon. Je schaamt
wat laten we over aan bedrijven? je ervoor. Het blijft natuurlijk een taboe om het
over schulden te hebben.”
“Bijna overal zie of ruik
Dat gold ook voor Abdul (23), die zes jaar gele-
je wel wat” den vanuit Syrië naar Nederland kwam. “Ik snap
de systemen in Nederland niet zo goed. Hoe het
AMSTERDAM – Gemeenten willen dat de toe- hier bijvoorbeeld geregeld is met uitkeringen en
name van het aantal fastfoodrestaurants stopt, werk; je kunt niet werken en tegelijkertijd een
zeker in de buurt van scholen. Met name grote uitkering ontvangen. Die fout maakte ik toen ik
steden worden overspoeld door fastfoodketens een baantje bij H&M kreeg terwijl mijn uitkering
nog doorliep. Nu moet ik 3.000 euro terugbeta-
en een groeiend aantal andere aanbieders van len.”
ongezond voedsel, zoals snackbars en ijswin-
kels. De rijksoverheid zou de gemeenten moe- Veel gemeenten zetten schuldhulpprogramma’s
ten helpen om hier iets aan te doen. op om het taboe op schulden te doorbreken en
jongeren als Dylan en Abdul met hun financiële
Wesley deed mee aan het tv-programma situatie te helpen.

Obese. Hij wordt dagelijks geconfronteerd met BRON: DE VOLKSKRANT EN RTL

verleidingen op straat. “Bijna overal zie of ruik BRON 4

je wel wat. Als je ergens loopt, kip van de grill, Wat is een verzorgingsstaat? – 157

het kan van alles zijn. Ook als je er helemaal

niet mee bezig bent. Dan denk je: oh ja ... en

krijg je weer trek.” BRON: NOS BRON 3

Van wieg tot graf

Nederland is een verzorgingsstaat. Dat betekent dat de overheid mensen probeert de helpen als dat nodig
is. In deze levenslijn zie je wat de rol van de verzorgingsstaat is in de verschillende fasen van ons leven.

Werner

Naomi (5) gaat Werner (23) gaat vaak

naar de basisschool naar concerten

Vanaf je vijfde tot je zes- Veel podia, toneelgroepen
tiende ben je leerplichtig. en andere cultuurin-
Het basisonderwijs en voort- stellingen ontvangen
gezet onderwijs zijn gratis. subsidie van de overheid.

Sophie (0) Lesley (15) is somber en Inaya (26) en Lydia (28)

is geboren heeft depressieve klachten gaan samenwonen

Sophies ouders ontvangen, Een jongere met psychische De overheid subsidieert sociale
net als alle andere ouders in problemen kan hulp of onder- huurwoningen en verstrekt
Nederland, kinderbijslag steuning krijgen van de gees- huurtoeslagen voor mensen
totdat hun kind 18 jaar is. telijke gezondheidszorg (GGZ). met een lager inkomen.

02 5 13 15 19 23 26 28 33

Bilal (2) gaat naar Annemijn (19) studeert Daan

de kinderopvang in Utrecht

Door kinderopvangtoeslag kunnen Met een studielening kun
ouders makkelijker blijven werken, je je studie bekostigen.
omdat ze een deel van de opvang- Als je later een baan hebt
kosten terug krijgen. betaal je het weer terug.

Omar (13) voetbalt bij Daan (33) is vader geworden

sportvereniging DOS van zijn tweede kind

De overheid geeft jaarlijks Vaders (en tweede moeders)
bijna 2,5 miljard euro uit hebben recht op een week
aan sport, zodat iedereen betaald geboorteverlof.
voldoende kan bewegen.

Bilal

158 – Verzorgingsstaat

Het graf
van Jacob

Tess

Tess (46) is ontslagen John Jacob (86) sterft na een

bij een reorganisatie mooi en gelukkig leven

Als je werkloos raakt, heb je recht op Als er geen nabestaanden zijn
een WW-uitkering. Je moet dan wel of de overledene heeft geen
je best doen om zo snel mogelijk geld, betaalt de gemeente voor
weer aan een baan te komen. een crematie of begrafenis.

John (55) kan door een

ongeluk niet meer werken

Mensen die deels of
geheel arbeidsongeschikt
raken ontvangen een
WIA-uitkering.

46 49 55 67 71 86

Maral (49) zorgt voor Havva (71) volgt een compu-

haar zieke moeder tercursus in de bibliotheek

Als je partner, kind of ouder ernstig Bibliotheken ontvangen
ziek is, kun je zorgverlof opnemen. Je jaarlijks ongeveer 416
werkgever is verplicht je (tijdelijk) vrij miljoen euro subsidie
te geven om voor iemand te zorgen. van de gemeente.

Maral Françoise (67) stopt

met werken

Boven de 67 jaar heeft iedereen recht
op een AOW-uitkering. Mensen die
hebben gewerkt vullen deze meestal
aan met een pensioen.

Wat is een verzorgingsstaat? – 159

5.2 Ontwikkeling van de
verzorgingsstaat

Kinderwetje van Van Houten

“Maar jij, hoe heet jij?” voor fabrieksarbeid. Kinderarbeid op het land
“Sander Zwarte.” bleef wel toegestaan. Het Kinderwetje van Van
“En wat doet je vader?” Houten was de eerste sociale wet in Nederland,
“Hè hè”, grinnikt de jongen, “moeder zegt een wet die de overheid heeft gemaakt om de
zuipen.” welvaart en het welzijn van burgers te verbe-
“Waar verdient hij zijn centen mee?” teren. Later volgden onder andere de leerplicht,
“Dat doen wij.” waardoor je nu vanaf je vijfde tot je zestiende
“En hoe oud ben je al, ventje; ben je al zeven?” naar school moet, en de studiefinanciering.
“Ikke”, zegt het jongetje, “ikke ben tien.”
BRON: LITERATUURGESCHIEDENIS.ORG EN HISTORIEK.NET

VRIJ VERTAALD UIT: FABRIEKSKINDEREN, J.J. CREMER

Sander Zwarte is tien jaar en werkt vijftien uur
per dag in een textielfabriek. In 1863, het jaar
waarin dit verhaal over hem is geschreven, was
hij geen uitzondering. Veel kinderen gingen niet
naar school, maar moesten werken in de fabriek
of op het land. Pas in 1874 nam de Tweede
Kamer een wetsvoorstel tegen kinderarbeid
aan. Samuel van Houten, een jong Kamerlid,
diende het in. Dit wetsvoorstel gold alleen

Zou je ook naar school gaan als er geen leerplicht was?

De overheid probeert nu niemand meer aan zijn ondernemers, een minimumloon bestond niet en
lot over te laten. Dat was vroeger wel anders. als arbeider kon je zomaar ontslagen worden.
We kijken in deze paragraaf vanuit welke politieke We zeggen ook wel dat mensen toen leefden in
idealen, motieven en behoeften de verzorgings­ een nachtwakersstaat, een staat waarin de over-
staat is ontstaan. En hoe deze in de loop van de heid zich beperkt tot het zorgen voor veiligheid en
tijd is veranderd. De onderliggende vraag is: Hoe bescherming van de burgers en het handhaven van
heeft de verzorgingsstaat zich ontwikkeld? de rechtsorde. Hulpbehoevenden en ouderen wa­
ren afhankelijk van de hulp van rijke burgers en
Nederland als nachtwakersstaat de kerk. Zorg was een gunst en geen recht.
In de eerste helft van de negentiende eeuw gold
in de Nederlandse economie het principe van de Overgangsperiode
vrije markt, waarin de overheid zich niet met de Langzamerhand kwam er meer aandacht voor de
economie bemoeide. Er waren geen regels voor nadelen van de nachtwakersstaat. De lonen wa­

160 – Verzorgingsstaat

Geschiedenis sociale wetgeving ren zo laag dat een groot deel van de bevolking
in diepe armoede leefde, ondanks werkdagen van
Nachtwakersstaat zestien uur of meer. Niemand was verzekerd te­
gen ongelukken. Arbeiders woonden dicht op el­
kaar in slechte huizen zonder schoon drinkwater
en riolering. Kinderen, zoals Sander uit de intro,
gingen niet naar school. Ook zij moesten in de fa­
brieken werken.

Overgangsperiode Armenwet In de tweede helft van de negentiende eeuw ver­
enigden werknemers zich in vakbonden, organi-
Verzorgingsstaat Kinderwetje saties die de gezamenlijke en individuele belangen
van Van Houten van werknemers behartigen. Zij zetten zich in voor
hogere lonen, kortere werkdagen, betere arbeids­
Veiligheidswet omstandigheden en een verbod op kinderarbeid.
- Leerplichtwet Ook bij de politieke partijen groeide het besef dat
- Ongevallenwet er regels moesten komen om de omstandigheden
- Eerste Woningwet van mensen te verbeteren. Maar zij verschilden
Werkloosheidsbesluit van mening over hoever de overheid hierin moest
Arbeidswet gaan.
Ziektewet
De eerste sociale wetten
Kinderbijslagwet De eerste sociale wetten in Nederland kwamen
niet zomaar tot stand. Daar gingen felle debat­
Algemene Ouderdomswet ten tussen politici aan vooraf. Vanaf 1854 regelde
Algemene Bijstandswet de Armenwet de eerste beperkte financiële steun
Wet op de Arbeids- voor armen. Twintig jaar later werd het zoge­
ongeschiktheidsverzekering noemde ‘Kinderwetje van Van Houten’ aange­
Arbowet nomen, dat kinderarbeid in fabrieken verbood.
Sociale grondrechten Kinderarbeid op het land was nog wel toegestaan.
komen in de Grondwet Hoewel dit minder ver ging dan Samuel van Hou­
ten voor ogen had, zien historici de wet als het
Invoering verplichte begin van de wetgeving rond arbeid en sociale ze­
zorgverzekering kerheid. Op de tijdlijn in bron 5 staan meer voor­
- Participatiewet beelden van sociale wetten.
- Leenstelsel
Vanaf de twintigste eeuw kreeg de overheid ge­
leidelijk meer taken. Er kwamen verzekeringen
om inkomensverlies bij invaliditeit, ziekte en
werkloosheid te compenseren. De eerste verze­
keringen waren vrijwillig: je kon je verzekeren,
maar dat hoefde niet. De duur en de hoogte van
de verzekering waren bovendien beperkt. Bij
werkloosheid bijvoorbeeld kreeg iemand in 1920
maximaal acht weken een uitkering van ongeveer
50 procent van het loon.

BRON 5

Ontwikkeling van de verzorgingsstaat – 161

Nederland wordt verzorgingsstaat
Na de Tweede Wereldoorlog ontstond een ge-
mengde markteconomie waarin niet meer al­
les aan de vrije markt werd overgelaten, maar
waarin de overheid voorwaarden en regels stelt
om bijvoorbeeld oneerlijke concurrentie tegen
te gaan. De positie van werknemers verbeterde
door nieuwe wetten. Zo had iedere burger vanaf
de pensioengerechtigde leeftijd recht op een uit­
kering vanuit de Algemene Ouderdomswet
(AOW). Door de Arbeidsomstandighedenwet
(Arbowet) moesten werkgevers zorgen voor een
veilige en gezonde werkplek, met bijvoorbeeld
daglicht en helmen.

Verzorgingsstaat steeds duurder waarin mensen meer verantwoordelijkheid nemen
In het laatste deel van de vorige eeuw bleek dat voor hun eigen leven en omgeving. Twee jaar la­
veel meer mensen dan verwacht gebruikmaakten ter werd dit vastgelegd in de Participatiewet. De
van de voorzieningen van de verzorgingsstaat. gedachte is dat mensen elkaar minder snel hel­
Zo kregen in 1960 ongeveer 100.000 mensen pen als ze weten dat de overheid een financieel of
een arbeidsongeschiktheidsuitkering; 30 jaar later zorgprobleem wel oplost. Het belangrijkste doel
war­en dat er bijna 900.000. Omdat de levensver­ van deze wet is om zo veel mogelijk mensen aan
wachting steeg, nam ook het aandeel van de ou­ een baan te helpen en te zorgen dat iedereen een
deren in de totale bevolking toe. Dit wordt ook inkomen heeft.
wel vergrijzing genoemd. Tegelijkertijd kregen
jonge gezinnen steeds minder kinderen (ontgroe- Verschillende politieke visies
ning). Het gevolg was dat steeds minder mensen Je kunt de verschillende politieke visies, die je be­
de AOW-uitkeringen voor steeds meer mensen studeerd hebt in hoofdstuk 3.2, ook terugzien in
moesten financieren. Ook stegen de zorgkosten de manier waarop onze verzorgingsstaat zich in
aanzienlijk. het verleden heeft ontwikkeld.

Aanpassingen verzorgingsstaat Liberale visie
Om de verzorgingsstaat betaalbaar te houden Liberalen zijn van oudsher sterk voor een vrije­
nam de overheid vanaf de jaren negentig maat­ markteconomie en een terughoudende rol van
regelen. Mensen kregen minder snel een uitke­ de overheid: die moet op sociaaleconomisch ter­
ring en de uitkeringsbedragen gingen omlaag. rein zo min mogelijk regelen. Liberalen willen
Ook kwam er meer controle op fraude, bijvoor­ daarom de overheidsuitgaven voor gezondheids­
beeld of mensen naast een uitkering ook zwart­ zorg, onderwijs en uitkeringen niet te veel laten
werkten. Vanaf 2004 moesten mensen met een stijgen. Ze verwachten dat daarmee ook de eigen
bijstandsuitkering verplicht solliciteren naar be­ verantwoordelijkheid van burgers gestimuleerd
taald werk. Ook gaat de AOW-leeftijd sinds 2013 wordt. Bijvoorbeeld door voor te stellen de ver­
geleidelijk omhoog, waardoor ouderen langer goeding voor een cursus stoppen met roken uit
moeten doorwerken. het basispakket van de zorgverzekering te halen.
Of door een boete te geven als je te lang over een
Naar een participatiesamenleving studie doet.
Omdat de kosten van de verzorgingsstaat nog
steeds te hoog waren kwam in 2013 de rege­
ring van VVD-premier Rutte met het plan voor
een participatiesamenleving, een samenleving

162 – Verzorgingsstaat

Sociaaldemocratische visie Dakloze van straat dankzij
Sociaaldemocraten willen juist dat de overheid tv-show: “Het doet me veel”
veel regelt en een sturende rol heeft. Zij zijn voor
een economie waarin bedrijven en de overheid Drie series programma’s maakte Beau van Erven
samen voor werkgelegenheid zorgen. De over­ Dorens over daklozen. Tijdens de eerste twee gaf
heid moet dan wel zelf investeren wanneer het hij daklozen een pinpas met 10.000 euro en directe
economisch slechter gaat, bijvoorbeeld door be­ toegang tot de juiste hulpverlening. In de laatste
drijven financieel te steunen. Ook zijn sociaal­ bood Beau daklozen geen geld, maar een huis aan.
democraten voor een uitgebreid stelsel van zorg Dat pakte goed uit voor Sunil, die een drankver-
en uitkeringen. Ze vinden dat dit de sociale on- slaving had en verbaal erg agressief was. “Je zit
gelijkheid vermindert. Daarnaast willen ze dat nog in je huis!” roept Beau als hij hem een paar
je meer belasting betaalt als je meer verdient. De maanden na de opnames opzoekt. Sunil lacht: “Dat
sociaaldemocraten hopen met dergelijke maatre­ had niemand verwacht, zelfs degene van budget-
gelen de verschillen tussen arm en rijk te verklei­ beheer niet.” Beau merkt op dat Sunil rustiger is
nen. Grotere investeringen in onderwijs moeten geworden. “Alleen als de cameraploeg weg is, word
daar verder aan bijdragen. ik iets onrustiger”, zegt Sunil. “Dan ga ik Samson en
Gert kijken en Donald Duck-tijdschriften lezen.” De
Christendemocratische visie Zwollenaar heeft in een kliniek gezeten en is trots
Volgens christendemocraten moet de overheid op zichzelf. “Eerst niet hoor, toen voelde ik mij zelfs
een aanvullende rol vervullen. Dat kan alleen als een beetje nederig. Nu krijg ik zelfs op straat com-
er een sterk maatschappelijk middenveld is van plimenten van vreemden. Dat doet mij erg veel.”
organisaties die de overheid taken uit handen
nemen. Denk aan werkgevers­ en werknemers­ Een woning bleek niet de oplossing voor de dak-
organisaties die afspraken maken over lonen en loze Rigo. Hij weigerde de eerste dagen in zijn
arbeidstijden, maar ook aan sportclubs of vrijwil­ bed te slapen. Uiteindelijk ging hij toch overstag,
ligersorganisaties. Op het gebied van gezondheids­ maar na een paar maanden kreeg hij ruzie met
zorg pleiten christendemocraten voor mantelzorg, de buurt omdat hij zijn achtertuin had verbouwd
de hulp die vanuit de directe omgeving door familie, voor zijn dieren. Hij werd zijn huis uitgezet. Nu
buren en vrienden aan iemand wordt gegeven. Pas leeft hij weer op straat en voelt hij zich beter dan
als mensen niet voor zichzelf of elkaar kunnen zor­ ooit. “Ik vind het raar om naar binnen te gaan”,
gen, moet de overheid ingrijpen. vertelt hij aan Beau. “Het is zo’n droge lucht,
geen gezonde lucht.” Ook Beau geeft toe daar
Altijd in beweging een fout in te hebben gemaakt door te denken
Welke keuzes in de praktijk worden gemaakt hangt ‘zolang Rigo binnen is, is hij beter af’.
af van de politieke partijen die op dat moment de
regering vormen. En natuurlijk hangt het ook af BRON: RTL NIEUWS, RTL BOULEVARD EN IN DE BUURT
van de economische situatie en onverwachte ont­
wikkelingen, zoals de coronacrisis die in 2020 uit­ BRON 6
brak. Horecagelegenheden moesten toen maan­
denlang hun deuren sluiten. Ook winkeleigenaren Ontwikkeling van de verzorgingsstaat – 163
en freelancers werden hard geraakt. Om bedrijven
overeind te houden en werknemers financieel te
steunen greep de overheid flink in. Dankzij over­
heidssteun konden werkgevers in bijvoorbeeld de
horeca en de reisbranche hun werknemers toch
doorbetalen. Ook kregen bedrijven als KLM mil­
jarden aan steun. Zelfs liberale partijen zoals de
VVD zagen op dat moment de noodzaak in van
een veel verdergaand overheidsingrijpen.

5.3 Onderwijs

Bijles oneerlijk? en dat kan niet elke ouder betalen.
De dochter van Jasper krijgt ook bijlessen. Hij
“Economie en Duits zijn mijn rotvakken. In de begrijpt de kritiek: “Niet iedereen kan zich dit
eerste zou ik havo niet gaan halen. Sinds ik bijles veroorloven. Dus ja, het is oneerlijk. Maar ik gun
volg, lukt de havo heel goed. Ik sta nu een zeven mijn dochter een goede basis.”
gemiddeld”, vertelt Storm. Hij krijgt bijles, net als
veel andere leerlingen. Ruim 12 procent van de BRON: DE VOLKSKRANT, RTL NIEUWS EN RIJKSOVERHEID.NL
leerlingen uit groep acht maakt inmiddels gebruik
van betaalde bijlessen. In het voortgezet onderwijs
is dat 18 procent. Met name het aantal scholieren
dat eindexamentrainingen volgt groeit enorm.
Naomi herkent de cijfers in haar eigen omgeving:
“Meerdere kinderen zitten op huiswerkbegelei-
ding, dus het wordt steeds normaler.” Zelf krijgt
ze bijles om haar cijfers voor biologie en aard-
rijkskunde te verbeteren.
De onderwijsminister maakt zich zorgen over de
toename van bijlessen. Hij denkt dat extra onder-
wijs op jonge leeftijd onnodige psychische druk
oplevert en bovendien de kansenongelijkheid
vergroot. Aanvullend onderwijs kost vaak geld

“Bijles moet gratis worden voor iedere leerling.” Wat vind jij?

Steeds meer leerlingen in het basisonderwijs en school gaan? Vroeger hadden veel arbeiders- en
voortgezet onderwijs volgen betaalde bijlessen plattelandskinderen geen keus; ze konden niet
of examentrainingen. Maar als ouders bijlessen naar school en werden zo snel mogelijk aan het
niet kunnen betalen, krijgt een kind dan nog werk gezet. Dat veranderde toen de Leerplicht-
wel dezelfde kansen als zijn klasgenoten? In deze wet in 1901 werd ingevoerd.
paragraaf bespreken we waarom goed onderwijs
voor iedereen zo belangrijk is en welke onderwijs­ Leerplicht
doelen de overheid heeft. De centrale vraag van De Leerplichtwet verplichtte iedereen tussen de
deze paragraaf is: Waarom is het belangrijk dat zes en twaalf jaar om onderwijs te volgen. Uit­
iedereen de kans krijgt zichzelf te ontwikkelen? zonderingen waren kinderen die in de landbouw
werkten tijdens de oogsttijd en meisjes die hiel­
Waarom ga je naar school? pen in het huishouden.
Stel je voor dat niemand naar school hoeft, wat Later werd de leerplichtige leeftijd verhoogd. Nu
zou er dan gebeuren? Zouden jij en je vrienden zijn alle jongeren verplicht om van hun vijfde
thuis rondhangen, gaan werken of tóch naar tot zestiende jaar naar school te gaan. Maar dit

164 – Verzorgingsstaat

betekent niet dat je, als je dit jaar zestien wordt, 2. O ngelijkheid terugdringen.
zonder diploma de school kunt verlaten. Sinds 3. I edereen de kans geven zijn of haar talenten te
2007 geldt de kwalificatieplicht. Dat betekent
dat je tot je achttiende leerplichtig bent als je geen ontwikkelen.
startkwalificatie hebt behaald, dat wil zeggen een Hieronder lichten we de drie doelen toe.
diploma op minimaal mbo 2-, havo- of vwo-ni­
veau. De overheid probeert hiermee schooluitval Goed opgeleide beroepsbevolking
tegen te gaan en jouw kansen op de arbeidsmarkt Door technologische innovaties verandert de ar­
te vergroten. Met een startkwalificatie heb je na­ beidsmarkt voortdurend. Dat betekent dat stu­
melijk meer kans op een baan en een inkomen. denten en werknemers steeds nieuwe stof en
Natuurlijk zijn er ook andere redenen om naar nieuwe vaardigheden (zoals op het gebied van
school te gaan. Door nieuwe kennis en vaardig­ ict) moeten leren. ‘Een leven lang leren’ is daarom
heden op te doen ontdek je waar je interesses lig­ voor de overheid en bedrijven erg belangrijk. Als
gen en ontwikkel je een eigen identiteit. Ook doe er meer mensen aan het werk zijn en blijven, is
je op school allerlei sociale contacten op. er namelijk ook minder geld nodig voor uitke­

Controle “Ik wilde de feestjes niet missen”
Om ervoor te zorgen dat ouders en jongeren de
leerplicht naleven, hebben gemeenten een leer- Jongeren blijven steeds vaker thuis wonen als
plichtambtenaar aangesteld. Hij controleert of je ze gaan studeren. Meer dan de helft van de
als leerplichtige ingeschreven staat bij een school studenten woont niet op kamers. De afname
en grijpt in als je ongeoorloofd afwezig bent. Als is deels te wijten aan de afschaffing van de
je bijvoorbeeld met je ouders op wintersport gaat basisbeurs in 2015. Een andere reden is het
buiten de reguliere schoolvakanties om, kan de tekort aan studentenwoningen. Joep (22): “Het
leerplichtambtenaar een proces-verbaal opmaken voelt vertrouwd thuis en het is enorm lastig
en je ouders een boete geven. Daarnaast contro­ om een leuke en betaalbare kamer te vinden in
leert de Onderwijsinspectie de kwaliteit van het Utrecht.” Joni (24) ging wel meteen op kamers.
onderwijs. Als die onvoldoende is, krijgen scho­ “Ik wilde niet heen en weer reizen. En als je gaat
len een negatief rapport. In het uiterste geval kan studeren heb je allemaal superleuke feestjes,
de inspectie zelfs adviseren om een slecht preste­ dat wilde ik niet missen.” Rozemarijn (21), die al
rende school of opleiding te sluiten. een aantal jaren op zichzelf woont, maakt zich
weleens zorgen: “Ik wilde zelf graag op kamers
Scholen in Nederland verschillen van elkaar. Ze en mijn ouders hebben dat ook gestimuleerd.
krijgen veel vrijheid om de inhoud van hun vak­ Maar inmiddels is mijn studieschuld opgelopen
ken zelf vorm te geven. Toch stelt de overheid tot zo’n 35.000 euro. Het voelt alsof ik met mijn
wel kaders om de kwaliteit van het onderwijs te studieschuld voor die keuze wordt gestraft.”
bewaken door voor ieder vak eindtermen vast
te stellen. Leerlingen moeten dezelfde kennis en BRON: NRC EN INTERVIEW UITGEVERIJ ESSENER
vaardigheden leren die nodig zijn voor het ver­
volgonderwijs, ook al zitten ze op heel verschil­
lende scholen.
BRON 7
Doelen onderwijs
Drie belangrijke doelen van de overheid op het
gebied van onderwijs zijn:
1. Z orgen voor een goed opgeleide beroepsbe-

volking om te kunnen concurreren met het
buitenland en in te spelen op de veranderende
arbeidsmarkt.

Onderwijs – 165

ringen. Bovendien kan Nederland met het bui­ niet door. “Dezelfde talenten, verschillende uit­
tenland concurreren als het een goed opgeleide komsten”, concludeert de inspectie. Het gevolg is
beroepsbevolking heeft. dat kinderen met lageropgeleide ouders niet het
Een goed opgeleide beroepsbevolking betekent onderwijs krijgen dat ze aan zouden kunnen. Ta­
niet automatisch een hoogopgeleide beroeps­ lent blijft dan onbenut.
bevolking. Een samenleving heeft ook voldoende
ambachtslieden nodig, zoals timmerlieden en Talenten ontwikkelen
fietsenmakers. De laatste jaren is er een groeiend Wie onderwijs volgt, vergroot zijn kennis en ont­
tekort aan ambachtslieden. Veel oudere werkne­ wikkelt zijn talenten. Mensen met een diploma
mers gaan met pensioen en jongeren hebben wei­ krijgen vaak een betere baan en verbeteren hun
nig interesse om hun banen over te nemen. De maatschappelijke positie. Als mensen zich kun­
overheid probeert mensen met een WW- of bij­ nen ontwikkelen voelen ze zich bovendien (men­
standsuitkering te stimuleren zich om te scholen taal) gezonder en verdienen ze meer, waardoor ze
en de vrijgekomen arbeidsplaatsen in te vullen. minder afhankelijk zijn van toeslagen en uitke­
ringen.
Ongelijkheid terugdringen
In het ideale geval moet elk kind dezelfde kan­ Om ervoor te zorgen dat iedereen de kans krijgt
sen krijgen. Zoals je in de intro leest, is dat he­ zich te ontwikkelen, probeert de overheid on­
laas niet altijd het geval. Er is sprake van sociale der andere te zorgen voor een makkelijke door­
ongelijkheid: een ongelijke verdeling in de maat- stroming van het vmbo naar havo of mbo en
schappij van kennis, inkomen, status en (politieke) daarna eventueel nog naar hbo of universiteit.
macht.  Een belangrijk doel van onderwijs is om Ook wordt er geëxperimenteerd met brede brug-
die ongelijkheid terug te dringen. Maar in de klassen. Hierin zitten leerlingen met verschil­
praktijk lukt dit niet altijd. De Onderwijsinspec­ lende basisschooladviezen – van vmbo basis tot
tie gebruikte in een rapport de fictieve ‘Thijs’ en vwo – tijdens de eerste jaren van de middelbare
‘Tim’ als voorbeeld. Ze wonen in dezelfde buurt school bij elkaar in een klas. De gedachte is dat
en zijn even intelligent, maar de ouders van Thijs door selectie uit te stellen, leerlingen meer tijd
zijn hogeropgeleid en de ouders van Tim zijn krijgen om erachter te komen op welk niveau
lager­opgeleid. Thijs krijgt in groep acht mogelijk zij het beste presteren. Bovendien zouden leer­
een hoger advies voor de middelbare school dan lingen in brede brugklassen meer van elkaar le­
Tim. Thijs groeit door naar het hoger onderwijs, ren en zich aan elkaar optrekken. Zou jij, als je
Tim komt op een lager niveau terecht en stroomt dit jaar voor het eerst naar de middelbare school

166 – Verzorgingsstaat

zou gaan, voor een school met een brede brugklas “Een klas is een apenrots,
hebben gekozen? je moet je positie
De kansenongelijkheid in het onderwijs is nog veroveren”
steeds hoog. Wel is de laatste jaren een geleide­
lijke stijging in het opleidingsniveau van jongeren
te zien. In vergelijking met tien jaar geleden gaan
meer leerlingen naar de havo of het vwo. Ook stu­
deren steeds meer jongeren aan een hogeschool
of universiteit. Deze stijging geldt zowel voor stu­
denten met een Nederlandse achtergrond als stu­
denten met een migratieachtergrond. Opvallend is
dat zowel op het hbo als op de universiteit meisjes
nu beter vertegenwoordigd zijn dan jongens, voor­
heen was dat omgekeerd.

Hoe is het om als televisiemaker vier maanden
maatschappijleer te geven? Nicolaas Veul deed
het voor het programma 100 dagen voor de klas.
Samen met Tim den Besten ging hij vaker een
televisie-experiment aan. Ze filmden zich 18 da-
gen lang 24 uur per dag voor de documentaire

“Vmbo onterecht afval- Superstream Me en woonden een maand in een
verzorgingshuis voor het programma Oudtopia.
putje van het onderwijs” Voor 100 dagen voor de klas gaven ze les als
‘bijzonder stagiair’ Nederlands (Tim) en geschie-
UTRECHT – Terwijl er steeds meer mensen denis en maatschappijleer (Nicolaas).
Tim: “Ik heb het lesgeven finaal onderschat. Ik
nodig zijn om zonnepanelen te leggen, wind- dacht dat ik er best goed in zou zijn, maar blijk

molens te bouwen en laadpalen voor elektri- totaal ongeschikt om overwicht te hebben en het
overzicht te bewaren. De leerlingen zagen mij als
sche auto’s te installeren, daalt de belangstel- een clown, niet als iemand naar wie ze hoefden
te luisteren.”
ling van jongeren voor een techniekopleiding in Nicolaas bleek meer in de wieg gelegd voor
het leraarschap. Een duidelijke structuur, regels
het mbo. Doekle Terpstra van Techniek stellen, consequent zijn, je niet uit je tent laten

Nederland wijt dit aan het imago van het tech-

nisch onderwijs. “Ouders willen graag een

havo- of vwo-advies en zien het vmbo als het lokken, dat werkt volgens hem het beste. “Zo’n
klas is een apenrots en je moet als leraar je posi-
afvalputje van het onderwijs. Daarmee doen ze tie veroveren.”
Het duo was diep onder de indruk van de docen-
hun kinderen tekort. Bij ons zit het werk en in ten die ze aan het werk zagen. Tim: “Ze ademen
het leraarschap, zijn door en door toegewijd aan
de financiële sector gaan banen verloren.” De hun vak. Ik blijk er niet geschikt voor te zijn, en

Nederlandse Vereniging Duurzame Energie

pleit daarom voor een titel voor mensen met

een mbo-opleiding, om hun vakmanschap meer

erkenning te geven. Daarnaast zou de overheid toch zou ik het mensen aanraden.” Nicolaas: “Het
klinkt cliché, maar je kunt echt wat voor kinderen
technisch onderwijs gratis moeten maken. betekenen.”

Meisjes die voor techniek kiezen moeten een

bonus krijgen. BRON: NOS BRON 8 BRON: AD.NL BRON 9

Onderwijs – 167

5.4 G ezondheidszorg

Hoeveel is een ernstig zieke patiënt ons waard?

Raïka (13) heeft SMA, een spierziekte waarbij de een 60-jarige in een rolstoel die aan de beade-
zenuwen langzaam afsterven. Twee jaar geleden ming zit. Neuroloog Van der Pol: “Alle patiënten
kon ze nog lopen, nu zit ze in een rolstoel. Injec- willen deze behandeling om niet verder achteruit
ties van het medicijn Spinraza kunnen het ziek- te gaan. Na veel overleg is besloten dat loten
teproces afremmen, maar deze zijn ontzettend de meest eerlijke manier is.” Raïka’s vader is
duur: 80.000 euro per keer. Spinraza werd tot nu bezorgd: “Mijn grootste angst is dat het medicijn
toe alleen vergoed voor kinderen onder de 9,5 voor Raïka te laat komt.” BRON: RTL NIEUWS
jaar. Nu wil de overheid in samenwerking met
de ziekenhuizen het medicijn ook voor oudere
patiënten vergoeden. Omdat de behandeling
complex is, kan niet iedereen tegelijk worden
geholpen. Daarom is gekozen voor een loting.
De eerste 25 patiënten worden zo snel mogelijk
geholpen, de rest komt op een wachtlijst. Door
te loten hoeft de overheid niet te kiezen tussen
een 23-jarige die bijna niet meer kan lopen en

Vind jij loting een goede manier om te bepalen wie als eerste dure medicijnen krijgt? Of zou jij
voor een andere manier kiezen?

Mensen zeggen vaak dat gezondheid het jong, rijk of arm bent. Het recht op gezondheids­
belangrijkste in je leven is. Maar hoe blijf je zo zorg is in de Grondwet als een sociaal grond-
gezond mogelijk? En van wie krijg je hulp als het recht vastgelegd. Dit betekent dat de overheid
een keer wat minder goed met je gaat? Dat kan al zich ervoor moet inspannen, maar dat je geen
naargelang de situatie variëren van een familielid specifieke zorg via een rechter kunt afdwingen.
of een vriend tot de huisarts of het ziekenhuis. In Je denkt bij gezondheidszorg waarschijnlijk als
deze paragraaf bespreken we hoe de Nederlandse eerste aan je huisarts of een ziekenhuis. Maar ook
gezondheidszorg in elkaar zit en welke rol de de jeugdzorg, geestelijke gezondheidszorg, ge­
overheid, burger en vrije markt hierin spelen. De handicaptenzorg en thuiszorg vallen eronder.
centrale vraag is: Met wie kun je te maken krijgen Binnen de gezondheidszorg is steeds meer aan­
als je zorg nodig hebt? dacht voor preventie. Dit zijn activiteiten om te
voorkomen dat gezonde mensen een ziekte of on­
Zorg voor iedereen geval krijgen. Denk aan campagnes tegen roken en
Mensen met gezondheidsproblemen hebben vaak het afsteken van vuurwerk. Ook de vroege opspo­
hulp nodig. Het is een belangrijke taak van de ring van ziekten zoals borstkanker valt hieronder.
overheid om ervoor te zorgen dat iedereen gelijke Goede gezondheidszorg verbetert het welzijn van
toegang heeft tot goede en betaalbare geestelijke de bevolking. Ook draagt het bij aan de welvaart
en lichamelijke gezondheidszorg, of je nu oud,

168 – Verzorgingsstaat

van een land. Gezonde burgers kunnen namelijk mende jaren alleen maar stijgt. De gedachte ach­
een bijdrage leveren aan de maatschappij. ter de participatiesamenleving is dat de rol van
de overheid minder groot wordt en er meer wordt
Zorgverzekering overgelaten aan de mensen zelf. De zorg voor ou­
Vanaf je achttiende heb je de plicht om een zorg- deren en zieken ligt in eerste instantie bij familiele­
verzekering af te sluiten tegen ziektekosten. Daar den en niet bij (dure) zorginstellingen. De overheid
betaal je premie voor. Ook via de belastingen hoopt hiermee ook de zorgkosten te beperken.
draag je bij aan de financiering van de zorg. Tot
je achttiende ben je verzekerd via je ouders. Men­ Mantelzorg
sen met een laag inkomen krijgen een deel van Als jij griep hebt, neemt misschien je vader of
de ziektekostenverzekering terug via een zorg­ moeder vrij om voor je te zorgen tot je je weer be­
toeslag. Met de basisverzekering ben je verzekerd ter voelt. Bij mantelzorg zorg je langdurig voor
voor ziekenhuisopnames, medicijnen, een ambu­ een hulpbehoevende in je nabije omgeving, zoals
lancerit of een bezoek aan de huisarts. Hiervoor een partner of ouder die ziek of gehandicapt is.
betaal je een premie van ongeveer 115  euro per Je doet de boodschappen of het huishouden en
maand. Als je ouder bent dan achttien jaar kun je houdt de hulpbehoevende gezelschap. Er bestaat
voor onder meer fysiotherapie en de tandarts een geen wettelijke plicht tot mantelzorg en het wordt
aanvullende verzekering afsluiten. ook niet betaald. Wel kan je in sommige gevallen
Daarnaast geldt een eigen risico. Dat betekent een vergoeding van de overheid krijgen.
dat je de eerste paar honderd euro aan ziekte­ De laatste jaren verleent ongeveer een derde van
kosten zelf moet betalen. Het voordeel van een de Nederlanders van zestien jaar en ouder mantel­
eigen risico is dat mensen niet te snel naar een zorg. Twintig procent van de scholieren groeit op
dokter gaan. Dit verlaagt de druk op de zorg. Een met een langdurig zieke in zijn nabije omgeving.
nadeel is dat mensen met lage inkomens soms Naast mantelzorgers spelen ook maatschappe-
te lang met hun klachten blijven doorlopen en lijke organisaties een rol in de gezondheidszorg.
juist e­ rnstiger ziek worden. De uiteindelijke kos­ Zij regelen bijvoorbeeld thuiszorg, een fysiothe­
ten zijn dan soms veel hoger, omdat de medische rapeut of een maatschappelijk werker. Daarnaast
zorg niet op tijd is gestart. zijn er tal van vrijwilligersorganisaties die uitjes
organiseren voor zieken, ouderen of mensen met
Hogere zorgkosten een beperking.
In bron 2 van paragraaf 5.1 zie je dat de gezond­
heidszorg, samen met de sociale zekerheid, de Marktwerking
belangrijkste kostenpost voor de overheid is. De De overheid heeft een deel van haar verantwoor­
voorspellingen zijn dat dit percentage in de ko­ delijkheid voor de gezondheidszorg overgedra­

Ook BN’ers hebben chronische ziekten

Ongeveer de helft van alle Nederlanders leeft met een chronische ziekte. Ook BN’ers weten er alles van.

Zangeres Anouk heeft astma. Presentatrice Nicolette van Dam, vrouw van influencer Bas Smit, leeft

met een traag werkende schildklier. Presentator en zanger Gordon heeft onder meer de gewrichtsziekte

reuma en de huidziekte psoriasis. BRON 10

Gezondheidszorg – 169

gen aan de zorgverzekeraars. Deze bieden op Vergrijzing en zorgkosten
de vrije markt zorgverzekeringen aan en maken
elk jaar zelfstandig prijsafspraken met huisartsen, Levensverwachting
fysiotherapeuten, tandartsen en ziekenhuizen. Gemiddelde leeftijd bij overlijden
Omdat zorg in Nederland een basisvoorziening is
en iedereen gelijke toegang tot gezondheidszorg vrouw man
moet hebben, bekijkt de overheid of de prijsaf­
spraken die zorgverzekeraars maken eerlijk zijn.
Er is dus geen volledig vrije markt in de zorg.

Over de vraag in welke mate marktwerking in de 2020 2030 2040 2050 2060 2070
zorg wenselijk is, is veel discussie. Voorstanders
van marktwerking constateren dat ziekenhuizen Vergrijzing
efficiënter zijn gaan werken. Ook zijn er meer Aantal 65-plussers in % van totale bevolking
particuliere klinieken gekomen waardoor patiën­
ten meer te kiezen hebben. 23,0% 25,5% 25,2% 25,4%
Critici vragen zich af of vrije prijzen niet ten
koste gaan van de kwaliteit: moet je bij zorg niet 19,5%
het beste kiezen in plaats van het goedkoopste?
Zoals je in de intro leest, zijn medicijnen soms zo
duur dat verzekeraars deze niet voor alle patiën­
ten kunnen vergoeden. Als patiënten de medicij­
nen ook niet zelf kunnen betalen, hoe krijgen zij
dan de zorg die ze nodig hebben?

Maatschappelijke ontwikkelingen 2020 2030 2040 2050 2060
Er zijn verschillende maatschappelijke ontwikke­
lingen die van invloed zijn op (de kosten van) de Toename zorgkosten
gezondheidszorg. Een daarvan is de toenemende Aandeel in de totale zorguitgaven
vergrijzing. Mensen worden steeds ouder en heb­ per leeftijdsklasse in 2015 2040
ben dus ook steeds langer zorg nodig. Maar ook
de ongezonde leefstijl van steeds meer Nederlan­ 41% 5599%%
ders vergroot de kosten van de gezondheidszorg. 31% 44%
Daarnaast maken technologische vernieuwingen
veel meer kostbare behandelmethoden mogelijk. 13% 10% 25 - 65 jaar 65+
De vraag is wie de kosten hiervoor gaat betalen. 0 - 24 jaar
BRON 11
Technologische vernieuwingen Bron: RIVM, CBS
Aan nieuwe behandelmethoden of medicijnen
hangt vaak een hoog prijskaartje, zeker als er jaar in goede gezondheid. Dit wordt ook wel de
maar weinig patiënten zijn die ze nodig hebben. qaly (quality-adjusted life year) genoemd. Als een
Niet alles kan door de basisverzekering vergoed extra levensjaar duurder is dan deze 80.000 euro
worden. De overheid en de zorgverzekeraars komt de behandeling niet automatisch in het ver­
moeten dus keuzes maken. Dat is heel moeilijk, zekeringspakket.
want wanneer wegen de extra zorgkosten op te­ Vind jij dat geld een rol moet spelen in de keuze
gen het aantal extra levensjaren dat de patiënt om iemand wel of niet te behandelen?
dankzij de behandeling krijgt? Het onafhankelijke
Zorginstituut Nederland neemt als richtlijn het
bedrag van 80.000 euro per gewonnen levens­

170 – Verzorgingsstaat

Ongezonde leefstijl “De politie vond mijn
Veel artsen maken zich zorgen over de leefstijl vader langs de snelweg”
van Nederlanders, met name van jongeren. Zij
hebben steeds vaker overgewicht, ze bewegen te Joan-Anne Rhodes (34) zorgt zo’n tien uur per
weinig en eten ongezond. De kans dat zij zoge­ dag, zeven dagen per week voor haar 75-jarige
heten welvaartsziekten krijgen als obesitas (ex­ vader. “Hij heeft Alzheimer in een vergevorderd
treem overgewicht), diabetes (suikerziekte) en stadium. Hij is fysiek nog vitaal, maar zijn brein
hart­ en vaatziekten neemt toe, met hogere zorg­ werkt niet mee. Hij noemt mij vaak zijn zus”, zegt
kosten als maatschappelijk gevolg. Joan-Anne.
Om een gezonde leefstijl bij burgers aan te moedi­
gen, voert de overheid gezondheidscampagnes met Voorheen ging Joan-Annes vader vijf keer per
televisiespotjes of posters op straat. Ook bedrijven week naar de dagbesteding. Dat is nu niet meer
investeren in de gezondheid van hun personeel. mogelijk, omdat hij de laatste tijd snel achteruit
Zo kan een werkgever besluiten de aankoop van is gegaan. “Een tijdje geleden was hij naar buiten
een fiets voor het woon­werkverkeer te vergoeden. gegaan en verdwaald. De politie vond hem pas
Gezonde werknemers zorgen immers voor een uren later terug langs de snelweg richting Lei-
hogere productiviteit en minder ziekteverzuim. den. Ik heb toen wel even heel hard gegild.”
Vind jij dat de overheid en bedrijven zich moe­
ten inzetten om een ongezonde leefstijl te voor­ Joan-Annes grootste uitdaging is het combine-
komen? ren van mantelzorg en haar eigen leven. “Door-
dat ik dag en nacht voor mijn vader zorg, heb ik
“Supermarkt verkoopt te nu niet de baan die ik graag zou willen en heb ik
nog steeds geen eigen huis. Aan de ene kant ben
veel ongezonde meuk” ik dankbaar dat ik deze periode met mijn vader
kan delen, aan de andere kant is het ontzettend
DEN HAAG - Supermarkten doen nog steeds te zwaar. Je wordt elke dag geconfronteerd met
het verval van je vader, dat is een grote emotio-
weinig om ongezond eten te ontmoedigen. Dat nele last.”
blijkt uit de ‘Superlijst Gezondheid 2020’ die is
opgesteld. “Zeven van de acht supermarkten Toch is mantelzorg voor haar familie een bewus-
hebben ongezonde impulsaankopen bij de kas- te keuze geweest. “Wij zien dat hij zich fijn voelt
sa’s liggen”, zegt een woordvoerder. “82 pro- thuis. Hoe schrijnend de situatie soms ook is, de
cent van het aanbod in de folders is ongezond liefde tussen ons blijft bestaan.”
eten.” Diëtiste Danielle Feenema: “Als er 80
BRON: TROUW EN INTERVIEW UITGEVERIJ ESSENER
procent aan meuk in de supermarkt ligt, haal je
ook zoveel in huis. De omgeving heeft een BRON 13
grote invloed op je eetgewoonten.” Marc
Jansen, directeur van de branchevereniging Gezondheidszorg – 171

voor supermarkten CBL, erkent dat ongezonde
aanbiedingen vaak lokkertjes zijn. Maar volgens
hem zegt dit niet automatisch iets over het

koopgedrag van de klant. “De basis van wat ze
kopen past gewoon binnen de Schijf van Vijf.”

BRON: NOS BRON 12

5.5 Sociale zekerheid

“Als ik ergens aan begin, ga ik tot het gaatje”

Marianne (81) werkt sinds haar pensionering Ook pakken ze graag klussen van maar een paar
een paar dagen per week bij een notariskantoor. uur per dag op, iets wat jongeren meestal niet
“Ik had het thuis wel weer gezien en het werk zien zitten omdat ze daarvan niet kunnen rond-
betaalde ook nog lekker. Ze gaven mij de lastige komen.” Marianne: “Ik werk nooit de hele dag. In
dossiers, want ze wisten: als Marianne ergens de middag ga ik altijd even liggen, want ik ben
aan begint, gaat ze tot het gaatje.” Steeds meer geen twintig meer, hè.” BRON: AD
ouderen werken door na hun pensionering, ook
als ze hiervoor geen financiële noodzaak hebben.
Ouderen blijven graag deel uitmaken van de
samenleving en zijn steeds langer vitaal. Voor
werkgevers is het ook interessant om ouderen
aan te nemen. Uitzendbureau Betuwe65plus:
“Ze zijn loyaal, punctueel en we hoeven voor hen
minder premies af te dragen dan voor jongeren.

Denk jij dat je op je 81e nog werkt? Waarom wel of niet?

Het lukt niet iedereen om voldoende geld te in aanmerking te komen.
verdienen om voor zichzelf te zorgen. Dat
geldt voor ouderen, maar ook voor mensen met Iedereen krijgt in zijn leven te maken met het
een beperking of mensen die langdurig ziek of stelsel van sociale zekerheid door eraan mee te
werkloos zijn. In onze verzorgingsstaat is geregeld betalen en door er geld van te ontvangen. Het
dat de overheid deze personen helpt. Dat gebeurt achterliggende idee voor de financiering van dit
met een systeem van regelingen zoals uitkeringen, stelsel is solidariteit. Dit houdt in dat we de risi­
voorzieningen en toeslagen, ook wel sociale zeker­ co’s van onze samenleving zo veel mogelijk geza­
heid genoemd. De vraag is: Hoe ziet onze sociale menlijk dragen. Als werknemer en belastingbeta­
zekerheid eruit? ler draag je geld af om jezelf te verzekeren tegen
verlies van inkomen, maar je draagt ook bij aan
Socialezekerheidsstelsel de zorg voor anderen. Niet iedereen kan in de­
Als je werkt, betaal je premies. Marianne uit zelfde mate hieraan bijdragen. Daarom betalen de
de intro betaalt die dus nog steeds op haar 81e. mensen die het meest verdienen ook de meeste
Daarnaast betalen alle Nederlanders belasting. belasting. Mensen die weinig verdienen betalen
Hiervan worden voorzieningen als de AOW minder en kunnen toeslagen aanvragen.
(Algemene Ouderdomswet) en kinderbijslag be­ Onder het socialezekerheidsstelsel vallen sociale
taald. Deze en andere regelingen noemen we het verzekeringen en sociale voorzieningen.
socialezekerheidsstelsel.
Onder de sociale zekerheid vallen ook toeslagen Sociale verzekeringen
zoals zorgtoeslag en huurtoeslag. Mensen kunnen Sociale verzekeringen zijn verzekeringen in de
deze toeslagen aanvragen als zij denken daarvoor letterlijke zin van het woord: mensen betalen een

172 – Verzorgingsstaat

Sociale zekerheid

Sociale voorzieningen Sociale verzekeringen
(betaald uit belastingopbrengsten) (betaald uit premies)

Volks- Werknemers-
verzekeringen verzekeringen

• Bijstand* Voorbeelden van • AOW • WW
• Wajong* uitkeringen • AKW • WIA

*Onderdeel van de Participatiewet Bron: Zorgwijzer BRON 14

geldbedrag, ook wel een premie genoemd, om kende volksverzekering is de AOW. Iedere burger
zich te verzekeren tegen een bepaald risico. Bij­ krijgt vanaf de pensioengerechtigde leeftijd een
voorbeeld het risico op verlies van inkomen bij AOW-uitkering. De meeste mensen die werken
ziekte. In tegenstelling tot andere verzekeringen sparen via inhouding op hun loon ook nog voor
zoals een brandverzekering, is meebetalen aan de een aanvulling op de AOW-uitkering: dat is hun
sociale verzekeringen verplicht. pensioen.
De sociale verzekeringen zijn onder te verdelen in Een andere volksverzekering is de AKW (Alge-
werknemersverzekeringen en volksverzekeringen. mene Kinderbijslagwet). Deze zorgt ervoor dat
ouders van kinderen onder de achttien jaar een
Werknemersverzekeringen tegemoetkoming in de kosten van het levenson­
De werknemersverzekeringen gelden, de naam derhoud van de kinderen krijgen. Beide verzeke­
zegt het al, alleen voor werknemers, mensen met ringen zijn inkomensonafhankelijk, dus iedereen
een baan. Als je ziek wordt en tijdelijk niet kan krijgt hetzelfde bedrag. Aan de volksverzekerin­
werken, ben je via de WULBZ (Wet uitbreiding gen betaalt iedereen mee. Er gaat hiervoor dus
loondoorbetalingsplicht bij ziekte) verzekerd elke maand een bedrag van je brutoloon of van je
van een inkomen. Bij langdurige ziekte kun je een uitkering af.
WIA-uitkering (Wet werk en inkomen naar ar-
beidsvermogen) aanvragen. En als je onvrijwil­ Sociale voorzieningen
lig werkloos wordt, krijg je een WW-uitkering Sociale voorzieningen worden niet betaald uit
(Werkloosheidswet). De duur van deze uitkering premies maar uit de belastingopbrengsten. Ze zijn
is afhankelijk van het aantal jaren dat je hebt ge­ bestemd voor mensen die geen aanspraak kunnen
werkt en hoeveel je verdiende. Het bedrag voor maken op een sociale verzekering, bijvoorbeeld
werknemersverzekeringen wordt door de werk­ omdat ze nooit gewerkt hebben. Een voorbeeld
gevers en werknemers gezamenlijk betaald. Als je van een sociale voorziening is de bijstand.
werkt dragen jij en je werkgever dus elke maand
premie af. Dit zie je op je loonstrookje. Het Bijstand
U­ itvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen De bijstand wordt ook wel het vangnet onder het
(UWV) zorgt ervoor dat de verzekeringen wor­ stelsel van sociale zekerheid genoemd. Iedereen
den uitgekeerd. die ouder is dan achttien jaar, geen baan of inko­
men heeft en ook geen recht heeft op een andere
Volksverzekeringen uitkering, kan een bijstandsuitkering krijgen.
In tegenstelling tot de werknemersverzekerin­ De algemene bijstand voorziet in een sociaal
gen, die alleen voor werkenden gelden, heeft ie­ minimum: het bedrag dat mensen minimaal no-
dereen recht op de volksverzekeringen. Een be­ dig hebben om in hun levensonderhoud te voor-

Sociale zekerheid – 173

“Je levert je eer in” zien. Voor ongewone extra kosten, zoals een
nieuwe wasmachine, bestaat er de bijzondere
Vijf jaar geleden ontdekte Carlijn (29) dat bijstand. Ook is er vanuit de sociale voorzienin­
ze autisme heeft. Ze is hierdoor gedeeltelijk gen ondersteuning bij het vinden van werk of een
arbeidsongeschikt en krijgt een WIA-uitkering. leer­werktraject.
Daarnaast werkt ze 25 uur per week als zzp’er.
Haar vriend raakte zijn baan kwijt en heeft een Wajong
WW-uitkering aangevraagd. Ze maken zich Een ander voorbeeld van een sociale voorziening
dikwijls zorgen over geld. Carlijn: “Doordat ik is de Wajong (Wet arbeidsongeschiktheidsvoor-
samenwoon, is mijn uitkering niet zo hoog. Ik ziening jonggehandicapten). Als jongeren voor
kan daar net alle vaste lasten van betalen, zoals hun achttiende of tijdens hun studie een ziekte
mijn zorgverzekering en autoverzekering. Mijn of handicap hebben waardoor zij niet meer kun­
vriend betaalt de huur en de elektra, ik betaal nen werken, kunnen ze via deze wet een uitkering
de boodschappen en het hondenvoer.” Toch krijgen.
heeft Carlijn het nu beter dan toen ze nog alleen
woonde. “Toen ik nog alleen was, moest ik Betaalbare sociale zekerheid
soms naar de voedselbank, omdat ik niet altijd Het socialezekerheidsstelsel is voor de overheid
de boodschappen kon betalen. Begrijp me niet een grote kostenpost. Er zijn nog altijd veel men­
verkeerd, het is fijn dat de voedselbank er is, sen die een beroep doen op de bijstand. Daar­
maar dat is iets wat ik nooit in mijn leven had naast is er sprake van vergrijzing: steeds meer
willen meemaken. Het is een soort eer die je dan mensen worden steeds ouder en ontvangen dus
inlevert.” BRON: UWVPERSPECTIEF steeds langer een AOW­uitkering. De overheid
probeert op verschillende manieren de sociale ze­
Huishoudboekje van Carlijn kerheid betaalbaar te houden.

Inkomsten € 463 • Uitkeringen. Werknemers hebben een kortere
WIA-uitkering € 600 periode dan vroeger recht op een WW­uitke­
Zzp-inkomen* € 1063 ring. Ook zijn de bedragen van de bijstands­
uitkeringen verlaagd. De gedachte hierachter
Totaal is dat werken moet lonen. Volgens de Parti-
cipatiewet moeten mensen die in de bijstand
Uitgaven zitten weer zo snel mogelijk een baan krijgen.
Zij moeten verplicht solliciteren naar betaald
Zorgverzekering € 119 werk, ook naar banen die niet aansluiten bij
Autoverzekering € 45 hun opleiding of ervaring. In de tussentijd
Rechtsbijstandsverzekering €4 moeten ze bijvoorbeeld vrijwilligerswerk doen
Hondenverzekering € 33 of een leer­werktraject volgen. Dit noem je een
Eten honden € 40 tegenprestatie.
Internet/tv/Spotify € 74
Mobiel € 30 • Verhogen AOW-leeftijd. De overheid laat
Boodschappen € 400 oudere werknemers langer doorwerken door
Afbetalen auto € 150 de AOW­leeftijd geleidelijk te verhogen naar
World of Warcraft € 13 67 jaar in 2024. Hiermee slaat ze twee vliegen
Uitjes, hondenspullen, dierenarts € 100 in een klap: er komt meer geld binnen door­
Sparen (varieert per maand) € 55 dat mensen die langer doorwerken premies
blijven betalen en er gaat minder geld uit voor
Totaal € 1063 AOW­uitkeringen. Mensen met een zwaar
lichamelijk beroep, zoals bouwvakkers of ver­
*varieert per maand Bron: UWV Perspectief pleegkundigen, krijgen wel de mogelijkheid
om eerder te stoppen met werken.
BRON 15

174 – Verzorgingsstaat

• Meer controle. De overheid is meer gaan con­ “Discriminatie bij het
troleren op misbruik van voorzieningen. In­ solliciteren kunnen wij
spectiediensten controleren of werknemers tackelen”
een officieel contract hebben en of werkgevers
en werknemers premies betalen. Het UWV ‘Trickle’ heet de vacaturebank die anoniem sol-
controleert streng of er gefraudeerd wordt liciteren voor zowel werknemers als werkgevers
met uitkeringen. Personen en bedrijven die op makkelijker moet maken. “Een divers team zorgt
fraude betrapt worden, krijgen fikse boetes. voor meer creativiteit en meer begrip voor andere
achtergronden. Daarom bedachten wij een manier
• Begeleiding. Er zijn allerlei initiatieven om om bewuste of onbewuste discriminatie op basis
mensen met een uitkering te begeleiden naar van naam, geslacht, leeftijd of nationaliteit te tac-
werk, zoals de re­integratietrajecten van het kelen”, zeggen oprichters Roos (24) en Nica (32).
UWV. Een arbeidsdeskundige bekijkt dan welk
werk je met jouw mogelijkheden en beperkin­ Sollicitanten kunnen op Trickle net zo solliciteren
gen kunt doen. Als je kennis en vaardigheden als op iedere andere vacaturebank. “Wij filteren
niet aansluiten op wat de arbeidsmarkt vraagt, naam, geslacht en nationaliteit eruit. Vervolgens
krijg je de mogelijkheid je om te scholen. Ook kijkt de werkgever naar de kandidaten en zij
kun je sollicitatietrainingen volgen. bepalen zelf of ze een goede match zien. Via onze
website plannen ze daarna, geheel anoniem, een
Positieve discriminatie en eerste afspraak in.” Veel werkgevers vinden het
emancipatiebeleid spannend om iemand uit te nodigen voor een
Hoewel de bovenstaande maatregelen mensen gesprek als de sollicitatie anoniem verloopt. Roos:
stimuleren om een baan te zoeken, zijn er nog “Maar verandering is altijd moeilijk, ook
steeds veel mensen die wel wíllen werken, maar voor werkgevers.”
die kans niet krijgen. Een van de oorzaken is dis­
criminatie op de arbeidsmarkt. Zo leggen werk­ Hier weet Johan, eigenaar van een Kentucky Fried
gevers sollicitatiebrieven van kandidaten met een Chicken-restaurant in Lelystad, alles van. “Ik kom
buitenlandse naam vaker opzij of nodigen oudere oorspronkelijk uit Twente, dan verhuis je en kom je
werklozen minder vaak uit voor een sollicitatie­ bij een bedrijf met een multicultureel personeels-
gesprek dan jongere. Ook mensen met een beper­ bestand. En ja, dan ben je vatbaar voor negatieve
king hebben veel moeite om een baan te vinden. verhalen over mensen met een migratieachter-
Voor deze groepen voert de overheid een eman- grond – dat ze lui zijn, dat ze niet komen opdagen.
cipatiebeleid. Werkgevers krijgen extra geld
(subsidie) of ondersteuning als ze mensen uit Maar op een gegeven moment ontdek je dat we
bepaalde groepen in dienst nemen, zoals mensen allemaal mensen zijn, met rood bloed in onze ade-
met een beperking. ren, met allemaal behoefte aan erkenning.”
Omdat in de praktijk vrouwen in vergelijking met
mannen minder vaak een hogere functie hebben
(en bovendien minder verdienen) probeert de
overheid vrouwen meer kansen te geven op de
arbeidsmarkt. Dat gebeurt bijvoorbeeld door het
instellen van een zogeheten vrouwenquotum in
de top van het bedrijfsleven. Maatregelen die ach­
terstandsgroepen bevoordelen noemen we posi-
tieve discriminatie. Vind je het goed dat de over­
heid bepaalde groepen bevoordeelt? Zijn er ook
andere groepen die volgens jou meer aandacht
moeten krijgen?

BRON: AD EN VNO-NCW BRON 16

Sociale zekerheid – 175

5.6 W erken nu en in de
toekomst

Waarom werk je? en het opbouwen van een goed cv. Aisha: “Als je
niet werkt, bereik je niet zo veel. Met werken leer
Bijna 50 procent van de scholieren in het voort- je bovendien mensen kennen, je doet nieuwe
gezet onderwijs heeft een bijbaan. Dat is veel kennis op en je verdient nog geld ook. Beter kan
meer dan vroeger. Een bijbaan als vulploegme- toch niet?”
dewerker staat met stip op nummer één. Bij de
jongens staat kranten bezorgen op de tweede BRON: METRO EN FORUM.SCHOLIEREN.COM
plek, bij meisjes is dat kassamedewerker. Scho-
lieren noemen geld als belangrijkste reden om
te werken. “Ik werk voor het geld, de rest is
bijzaak. Als ik namelijk genoeg geld zou hebben,
zou ik direct stoppen met werken”, zegt Jeffrey.
Nadia: “Ik werk omdat ik wil leren om mijn eigen
geld te verdienen en niet meer afhankelijk te zijn
van anderen.” Toch gaat het ze niet alleen om
het inkomen. Andere factoren die ze belangrijk
vinden zijn het ontmoeten van nieuwe mensen

Wat is voor jou de belangrijkste reden om wel of niet voor een bijbaan te kiezen?

Wat wil je later worden als je groot bent? voor met hun naam, maar ook met hun beroep.
Deze vraag krijg je al van jongs af aan te Ze zeggen dan bijvoorbeeld: “Ik ben Mike, pro­
horen. Blijkbaar vinden we werk dus heel belang­ fessioneel gamer.”
rijk met z’n allen. Hoe komt dat? Daar kijken we
in deze paragraaf naar. Centraal staan de vragen: Werk is niet alleen belangrijk voor ons als individu,
Waarom werken we en met welke veranderingen maar ook voor de samenleving als geheel. Werk
krijgen we in ons werk te maken? vergroot onze welvaart en ons welzijn. Uit onder­
zoek blijkt dat we gezonder zijn en ons meer onder­
Waarom werken we? deel van de samenleving voelen als we werken.
Veel mensen zien werk als een plicht, want er
moet brood op de plank komen en de rekenin­ Arbeidsethos
gen moeten worden betaald. Werk is voor hen be­ Je kunt verschillend denken over hoe belangrijk
langrijk bij het vervullen van materiële behoef- je werk vindt. Het belang dat mensen aan werk
ten, zoals een inkomen. Anderen vinden dat werk hechten noemen we het arbeidsethos. Mensen
ook immateriële behoeften moet vervullen, zoals met een hoog arbeidsethos zijn vaak positief over
het opdoen van sociale contacten, het verbeteren hun werk. Mensen met een laag arbeidsethos er­
van je status en erkenning voor wat je doet. Ook varen werk vaak als iets vervelends en negatiefs.
ontlenen sommige mensen hun identiteit aan het Ze vinden bijvoorbeeld dat ze dan te weinig van
werk dat ze doen. Zo stellen ze zichzelf niet alleen het leven kunnen genieten.

176 – Verzorgingsstaat

Het land waar je woont heeft invloed op het be­ Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt
lang dat mensen aan werk hechten. Zo zijn in de In onze verzorgingsstaat moet de overheid haar
Verenigde Staten de sociale voorzieningen die de best doen voor voldoende werkgelegenheid te
overheid biedt heel beperkt. Amerikanen vinden zorgen. De arbeidsmarkt verandert echter voort­
het daarom vanzelfsprekend om hard te werken, durend. Dit heeft gevolgen voor werknemers en
anders kunnen ze hun gezin niet onderhouden. werkgevers, maar ook voor het beleid van de
Hetzelfde geldt voor Japan. Personeel werkt daar overheid. De belangrijkste ontwikkelingen van
veel en vaak over. Het is daarom niet ongewoon deze tijd die de arbeidsmarkt beïnvloeden zijn:
dat werknemers achter hun bureau in slaap dom­ • automatisering;
melen. Dat wordt niet per se als iets negatiefs ge­ • flexibilisering;
zien. Het laat namelijk de toewijding aan je werk • globalisering.
zien, is de gedachte.
Automatisering
Arbeidsmarkt Onder automatisering verstaan we het vervangen
Wie op zoek gaat naar werk, komt terecht op de van menselijke arbeid door machines en compu-
arbeidsmarkt, de plaats waar de vraag naar ar- ters. Dit zie je inmiddels overal, denk maar aan de
beidskrachten en het aanbod van arbeidskrachten zelfscankassa’s in supermarkten.
elkaar ontmoeten. Het aanbod van arbeidskrach­ Ook robots verrichten steeds meer werk voor
ten wordt bepaald door de beroepsbevolking, ons. Zo maken webwinkels bijvoorbeeld gebruik
dat wil zeggen alle personen die geheel of gedeelte- van robots om producten uit de stellingkasten te
lijk beschikbaar zijn voor werk. halen en weer aan te vullen. Tijdens de corona­
De vraag naar arbeidskrachten noemen we de crisis zijn robots ingezet om het grote aantal co­
werkgelegenheid. Als de vraag groter is dan het ronatests te verwerken. Daarnaast worden ze
aanbod hebben we te maken met een overspan­ steeds vaker gebruikt om het werk van klanten­
nen arbeidsmarkt. Bij een overschot aan arbeids­ servicemedewerkers over te nemen. Deze ‘chat­
krachten spreken we van werkloosheid. bots’ zie je bijvoorbeeld terug op websites.

Opbouw van de beroepsbevolking

17,4 9,2 miljoen 3,7 miljoen
miljoen
beroepsbevolking mensen met een
totale Alle mensen die kunnen werken. mbo-opleiding
bevolking
2,9 miljoen
8,9 miljoen 300.000
mensen met een hbo-,
mensen die werken werkzoekenden wo-bacheloropleiding

1,4 miljoen 7,5 miljoen 1,7 miljoen

mensen met mensen in mensen met een hbo-,
een eigen bedrijf loondienst wo-masteropleiding

1,1 miljoen 0,9 miljoen

zzp’ers mensen met een
andere/geen opleiding
Bron: CBS, De arbeidsmarkt in cijfers (2019) en Dashboard beroepsbevolking (2020)
BRON 17

Werken nu en in de toekomst – 177

Voor werkgevers levert automatisering vaak een ring opdoet en je interesses verkent. Maar je voelt
kostenbesparing op. Omdat computers het werk je misschien ook minder onderdeel van het be­
van mensen overnemen, zijn ze minder geld kwijt drijf en je werkgever zal minder snel in je inves­
aan loonkosten en sociale premies. Daarnaast teren als je een tijdelijk contract hebt. Daarnaast
gaat het werk sneller en preciezer. ben je kwetsbaarder, omdat je minder zekerheid
hebt. Bij een economische crisis verliezen men­
Voor werknemers heeft automatisering zowel sen met een tijdelijk of oproepcontract als eersten
voor- als nadelen. Het grootste nadeel van auto­ hun baan.
matisering is dat er banen verdwijnen. Dit zie je In totaal zijn er in ons land bijna twee miljoen
met name in sectoren waarin veel routinematig werknemers met een tijdelijk contract en ruim
werk wordt gedaan, bijvoorbeeld in de landbouw. één miljoen zelfstandigen zonder personeel
Zo is het werk van aspergestekers en tomaten­ (zzp’ers) in allerlei beroepen zoals vertaler, schil­
plukkers veelal overgenomen door machines. der en administratieve kracht. Veel werkgevers
Technologische ontwikkelingen zorgen er ech­ hebben behoefte aan deze flexibele arbeidskrach­
ter ook voor dat werknemers efficiënter kunnen ten op de piekuren of voor een korte periode. Ook
werken. Slimme brillen laten magazijnmedewer­ hoeven ze voor zzp’ers geen premies te betalen; die
kers bijvoorbeeld zien wat ze waar moeten pak­ moeten zichzelf verzekeren tegen werkloosheid,
ken. Een ander voordeel is dat werknemers zich ziekte en arbeidsongeschiktheid en zelf een pen­
op andere, meer uitdagende taken kunnen rich­ sioen opbouwen.
ten. De tomatenplukker uit het voorbeeld hier­
boven kan nu bijvoorbeeld worden ingezet voor Globalisering
de coördinatie van het transport. Automatisering Door de wereldwijde handel raken economieën
levert ook banen op. Zo is er meer behoefte aan steeds meer met elkaar verbonden. We noemen
ict-medewerkers en zijn er nieuwe banen ont­ dit globalisering. Zo is de EU geleidelijk veran­
staan zoals appontwikkelaar. derd in één gemeenschappelijke arbeidsmarkt.
Er zijn Nederlandse boerenbedrijven in Po­
Flexibilisering len, Oost-Europeanen starten in Nederland een
Vroeger had bijna iedereen die werkte een vaste bouwbedrijf en Nederlandse studenten lopen
baan. Tegenwoordig hebben werkgevers en werk­ stage in Spanje en blijven daar werken.
nemers meer behoefte aan flexibele arbeidsrela­ Ook verplaatsen veel grote bedrijven een deel van
ties. Flexibilisering is de ontwikkeling naar veel
meer variaties in arbeidsrelaties en arbeidscontrac- Op een
ten. Je bent bijvoorbeeld oproepbaar als je werk­ onbewoond eiland
gever je nodig heeft of je hebt een tijdelijk con­
tract. Vooral veel jongeren hebben een tijdelijk Denk nog even terug aan de eerste intro van
dienstverband, bijvoorbeeld in een supermarkt of dit lesboek. Je zit nog steeds met 2.500 andere
in de horeca. Dat heeft voordelen omdat je erva­ mensen vast op het eiland. Er zijn mensen ziek
geworden of gewond geraakt en niet iedereen
kan dezelfde bijdrage leveren aan de dagelijkse
taken. Jullie moeten over belangrijke vragen
nadenken:

Kun je iedereen op het eiland verplichten om te

werken? En als je niet kan werken, moet je dan

iets anders doen? Wie zorgt ervoor dat mensen

die ziek of gewond zijn voldoende eten en ver-

zorging krijgen? En moeten zij voor deze ver-

zorging betalen? BRON 18

178 – Verzorgingsstaat

hun werkzaamheden naar lagelonenlanden als In­ “Ik ben gestript van al
dia. Dit bespaart ze veel geld, maar zorgt vaak ook mijn rechten”
voor gedwongen ontslagen in het moederland.
Deze ontwikkelingen hebben gevolgen voor Ne­ Maaltijdbezorger Deliveroo heeft de rechts-
derland. Zo kunnen bedrijven door de gemeen­ zaak over z’n fietskoeriers verloren. Het bedrijf
schappelijke Europese arbeidsmarkt makkelijker besloot in 2018 om medewerkers als zelfstan-
investeren of uitbreiden naar andere gebieden. digen te laten werken. Bezorger Sytze wilde in
Daarnaast komen er steeds meer regels vanuit de loondienst blijven en spande een rechtszaak
Europese Unie die de arbeidsomstandigheden en aan, in eerste instantie zonder succes. “Wij, de
­voorwaarden van werknemers verbeteren. Een bezorgers, hebben niet kunnen kiezen voor het
voorbeeld is de uitbreiding van het partnerverlof zzp’er-schap. Toen mijn tijdelijke contract na de
bij de geboorte van een kind. zomer afliep, moest ik kiezen: als zzp’er werken
of stoppen als bezorger. Tegelijkertijd is het werk
Gevolgen voor de verzorgingsstaat als zzp’er helemaal niet zo anders dan vroeger,
Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt kunnen de maar ben ik wel gestript van al mijn rechten. Ik
financiering van de verzorgingsstaat in gevaar krijg geen vakantiegeld, geen pensioenopbouw
brengen. Als de werkgelegenheid terugloopt of en geen goede verzekeringen meer. Deliveroo
als banen naar het buitenland verdwijnen, zijn bepaalt nog steeds waar ik werk, hoe vaak ik
er minder mensen die sociale premies betalen. werk en wanneer ik werk. En ik heb ook geen ga-
Daarnaast maken veranderingen op de arbeids­ rantie op inkomen meer. Ze kunnen me namelijk
markt het steeds belangrijker om ‘bij te blijven’. zonder waarschuwing van een order afhalen”,
Dat kan in je werk via bijscholing: het volgen van aldus Sytze. Drie jaar later, nadat ook vakbond
cursussen om je vakkennis op peil te houden. Als FNV een rechtszaak had aangespannen, oordeelt
jouw baan door automatisering of globalisering de rechter nu dat de maaltijdbezorgers in feite
verdwijnt, kun je via omscholing ervoor kiezen werknemers zijn en ze dus ook zo betaald en
om van beroep te veranderen. De overheid pro­ behandeld moeten worden. Zakaria Boufang-
beert, samen met werkgevers, om bij­ en omscho­ acha van vakbond FNV roept bezorgers op zich
ling van werknemers te stimuleren. te melden om zo een nabetaling van Deliveroo te
Het toenemende aantal onverzekerde zzp’ers eisen: “Met een arbeidsovereenkomst hebben de
vormt ook een sociaaleconomisch probleem maaltijdbezorgers recht op het cao-loon, door-
voor de overheid. Velen verzekeren zich niet te­ betaling bij ziekte en wordt ook de tijd dat ze bij
gen verlies van inkomen bij werkloosheid, ziekte, een restaurant moeten wachten doorbetaald.”
ouderdom of arbeidsongeschiktheid. Ze kunnen
de hoge premies niet doorberekenen in hun uur­ BRON: TROUW EN NOS
loon, want dan worden ze te duur. Maar wie zorgt
er dan voor hen als ze geen inkomen meer heb­ BRON 19
ben? De overheid heeft besloten dat zzp’ers vanaf
2024 verplicht zijn om zich te verzekeren tegen Werken nu en in de toekomst – 179
arbeidsongeschiktheid.

De overheid neemt dit soort maatregelen omdat
werk een sociaal grondrecht is. Daardoor is de
overheid verplicht om zich in te spannen voor
onder meer voldoende werkgelegenheid en goede
arbeidsomstandigheden. Er is discussie over hoe
ver deze plicht moet gaan. Vind jij het bijvoor­
beeld goed dat zzp’ers straks verplicht zijn zich te
verzekeren, of moeten zelfstandige ondernemers
zelf bepalen of ze dit willen?

5.7 V erzorgingsstaten
wereldwijd

Nederland parttimeparadijs van Europa

Nederland wordt ook wel het ‘parttimepara- slapende toestand.” Ook Chiel heeft sinds hij
dijs’ van Europa genoemd. Dat komt omdat 74 vader is bewust voor een parttime baan gekozen:
procent van de werkende vrouwen in Nederland “Werk is leuk en belangrijk, maar het draait om
een parttimebaan heeft en 23 procent van de het leven dat je daarnaast hebt. Ik ben nu meer
mannen. Dat is heel anders in landen als België betrokken bij het leven van mijn kinderen. De
en Frankrijk waar veel vaker beide ouders full- tijd die je ervoor terugkrijgt is belangrijker dan
time werken. Volgens de Nederlandse Marijke, geld.” BRON: RTL EN WAAROM WERKEN VROUWEN NIET? VAN
die al een paar jaar in Brussel woont, verschilt het KRO-NCRV
denken over werk en moederschap van Neder-
landse en Belgische vrouwen enorm. “Belgische
vrouwen hebben heel sterk de gedachte dat je
als moeder ook fulltime moet kunnen werken en
carrière moet kunnen maken. Kinderen zijn maar
kort klein, je carrière heb je voor je hele leven. Je
moet op eigen benen kunnen staan en voor jezelf
kunnen zorgen.”
Liesbeth, die in Nederland woont, ziet dit anders:
“Ik vond niet dat ik een kind kreeg om het vervol-
gens de hele week amper te zien of alleen in

Stel, je werkt fulltime en krijgt kinderen. Zou je dan minder gaan werken?

In de voorgaande paragrafen hadden we het Drie modellen verzorgingsstaten
steeds over dé verzorgingsstaat. Maar er is niet De socioloog Esping-Anderson ontwikkelde
één soort verzorgingsstaat. Verzorgingsstaten drie modellen van verzorgingsstaten: de liberale,
verschillen van elkaar en hebben onderwijs, zorg de sociaaldemocratische en de corporatistische.
en sociale zekerheid op verschillende manieren Om deze modellen te vergelijken, kijken we naar
geregeld. De centrale vraag van deze paragraaf de onderliggende waarden, de rol van de over­
is: Bestaat de ideale verzorgingss­ taat? heid, het niveau van sociale voorzieningen en de
We onderscheiden in deze paragraaf drie mo­ hoogte van belastingen en premies.
dellen. Daarnaast kijken we naar landen waar de
overheid zich niet of nauwelijks bezighoudt met Liberale verzorgingsstaat
de welvaart en het welzijn van haar inwoners. Behalve in de Verenigde Staten bestaat het libe­
Wat gebeurt er daar als je geen inkomen hebt? rale model ook in het Verenigd Koninkrijk en
En hoe is het onderwijs en de gezondheidszorg er Canada. In een liberale verzorgingsstaat is de rol
­geregeld? van de overheid beperkt en die van de markt juist

180 – Verzorgingsstaat

cent van de vrouwen werkt en 84 procent van de
mannen, de hoogste percentages van de Europese
Unie.

groot. De overheid biedt weinig voorzieningen. Corporatistische verzorgingsstaat
In dit model zijn individuele vrijheid en e­igen Het derde model is de corporatistische verzor-
verantwoordelijkheid belangrijke waarden. Om­ gingsstaat. Duitsland is hiervan een voorbeeld.
dat het niveau van de overheidsvoorzieningen Het corporatistische model is een combinatie van
laag is, hoeven mensen weinig belastingen en de andere twee modellen. Het niveau van de soci­
premies te betalen. Wel moeten ze zich vaak zelf ale voorzieningen is hoger dan in het liberale mo­
verzekeren tegen werkloosheid en ziekte. Burgers del, maar lager dan in het sociaaldemocratische.
hebben hiermee de vrije keuze of ze zichzelf ver­ Afspraken tussen de overheid en het maatschap-
zekeren of niet. Voor mensen die minder te beste­ pelijk middenveld beperken de invloed van de
den hebben kan dit nadelig zijn. Verzekeringen markt. Samenwerken is dan ook een belangrijke
zijn duur, niet iedereen kan ze zich veroorloven. waarde in dit model. Zo bepaalt de overheid s­ amen
Voor onderwijs betaal je in een liberale verzor­
gingsstaat relatief veel. Om je een idee te geven: Kortere werkweek
in de VS en het VK ligt het gemiddelde college­
geld voor een bacheloropleiding rond de 10.000 HELSINKI – Een werkweek van vier dagen en
euro per jaar.
een werkdag van zes uur. Dit idee opperde de
Sociaaldemocratische verzorgingsstaat Finse premier Sanna Marin toen zij nog minister
Noorwegen, Zweden, Finland en Denemarken was. “Volgens mij verdienen mensen het om
zijn voorbeelden van sociaaldemocratische meer tijd door te brengen met hun familie,
verzorgingsstaten. In dit model is de rol van de
overheid groot en die van de markt klein. Burgers naasten, vrienden, hobby’s en andere aspecten
betalen er relatief veel belasting, maar daar staat van het leven, zoals cultuur. Dit kan de vol-
tegenover dat de overheid veel voorzieningen gende stap voor ons zijn in het arbeidsleven”,
biedt. In dit model is gelijkheid de belangrijkste
waarde. Als je je baan verliest krijg je goede bege­ zegt de sociaaldemocrate. In Scandinavië wordt
leiding, zodat je weer snel aan het werk kunt. Als al langer geëxperimenteerd met kortere werk-
je arbeidsongeschikt raakt, zijn de uitkeringen tijden. In een Zweeds verzorgingshuis werkten
hoog. De overheid regelt veel op het gebied van 68 verpleegkundigen 2 jaar lang 30 uur in
kinderopvang, ouderenzorg en onderwijs. Zo is
het onderwijs in Scandinavische landen gratis en plaats van 37 uur, tegen hetzelfde salaris. De
zijn er uitgebreide verlofregelingen voor ­ouders werknemers waren blijer en de bejaarden kre-
met kleine kinderen. De kosten voor kinder­ gen betere zorg. Maar om de kortere werkweek
opvang zijn laag. Hierdoor kunnen gezinnen mogelijk te maken bleek dat de gemeente wel
werk en zorg vaak goed combineren. Dit zorgt er 17 extra verpleegsters moest aannemen.
mede voor dat bijvoorbeeld in Zweden 80 pro­ Daardoor stegen de belastingen in twee jaar
met 1,2 miljoen euro.

BRON: DE VOLKSKRANT EN HET PAROOL BRON 20

Verzorgingsstaten wereldwijd – 181

met de vakbonden en werkgeversorganisaties hoe factoren afhankelijk. Denk aan de culturele tra­
hoog de lonen voor bepaalde beroepsgroepen zijn. dities, het politieke systeem en de mate van wel­
Daarnaast investeert de overheid veel geld in het vaart in een land. Bovendien zie je in veel landen
onderwijs, maar je moet als student wel college­ een combinatie van modellen terug. Dat geldt
geld betalen. Werknemers zijn goed beschermd ook voor Nederland.
tegen de risico’s van ontslag en ziekte, hiervoor be­ Tot 1960 paste Nederland binnen het corpora-
talen ze verplicht premies. Door het redelijk hoge tistische model. Werknemers- en werkgevers­
niveau van de collectieve voorzieningen zijn de be­ organisaties maakten samen met de overheid
lastingen en premies ook relatief hoog. afspraken over de hoogte van de lonen en werk­
In een corporatistische verzorgingsstaat is de be­ loosheidsuitkeringen. Vrouwen werkten relatief
scherming van het gezin belangrijk. Dit zie je te­ weinig en waren vaak thuis om voor de kinderen
rug in regelingen als de kinderbijslag. te zorgen. Veel meer mensen dan tegenwoordig
waren lid van een vakbond en gingen naar de
Nederland kerk. Er was sprake van een sterk maatschappelijk
We schreven al dat dé verzorgingsstaat niet be­ middenveld.
staat. De drie modellen helpen om de globale Mede door de afspraken die de overheid met werk­
verschillen tussen verzorgingsstaten te zien. Hoe nemers- en werkgeversorganisaties maakte, kreeg
een verzorgingsstaat eruitziet, is van verscheidene Nederland eind jaren zeventig een uitgebreider
stelsel van sociale voorzieningen en ontwikkelde
“Duitsland is in de praktijk heel zich meer richting een sociaaldemocratische ver­
traditioneel” zorgingsstaat. De laatste jaren is er ook weer een
verschuiving te zien, omdat de overheid steeds
Toen de Nederlandse Sterre Lindhoud in meer verantwoordelijkheid bij burgers zelf legt.

Duitsland moeder werd, ontdekte ze dat Duitsers Landen zonder verzorgingsstaat
In elk land speelt de vraag wie verantwoordelijk is
anders aankijken tegen werkende moeders dan voor de zorg voor anderen en wie die zorg moet
betalen. In veel landen in Afrika en Zuidoost-Azië
Nederlanders. “Toen ik vijf maanden na de bestaat geen verzorgingsstaat waarin de overheid
zich actief bemoeit met de welvaart en het welzijn
geboorte van mijn zoon weer aan het werk ging, van zijn inwoners. Dat komt vaak niet omdat deze
landen dat niet willen. Er is geld (welvaart) nodig
werd ik daar vreemd om aangekeken. Eigenlijk om een verzorgingsstaat te realiseren en dat heeft
niet elk land. Zo is het bruto binnenlands product
nemen alle Duitse moeders een jaar vrij na de van Nederland bijna tweehonderd keer zo hoog
als dat van Somalië. Ook de politieke situatie in
geboorte van hun kind.” Dat was nieuw voor landen speelt een rol. In politiek onstabiele landen
is het moeilijker om een stelsel van sociale zeker­
Sterre. “Mijn moeder werkte, bijna al mijn heid van de grond te krijgen.
In landen zonder verzorgingsstaat zijn mensen
Nederlandse vriendinnen en vrouwelijke veel meer op zichzelf en hun naaste familie aan­
gewezen. Verlies je je baan, dan ben je genood­
collega’s zijn werkende moeders. Terwijl qua zaakt te bedelen of op andere (illegale) manie­
ren aan geld te komen. Nog steeds gaan niet alle
moeder- en vaderschapsverlof Duitsland ­kinderen er naar school. De publieke gezond­
heidszorg is vaak niet van goede kwaliteit. Men­
eigenlijk veel progressiever is dan Nederland: je sen die meer geld te besteden hebben, gaan naar
de betere privék­linieken. In deze landen is de
krijgt met z’n tweeën veertien maanden betaald ­levensv­ erwachting van mensen een stuk lager

verlof, die mag je verdelen. Maar de praktijk is

heel traditioneel: in 80 procent van de gevallen

neemt de moeder een jaar verlof en de vader

twee maanden of zelfs helemaal geen verlof.”

BRON: DE VOLKSKRANT BRON 21

182 – Verzorgingsstaat

“Ik ga niet meer terug

naar school”

NAIROBI – “Het leven is zwaarder geworden”, “Amerikanen zijn bang
zegt Glen (17). Hij moest aan het werk nadat zijn voor zorgkosten”
moeder door de coronapandemie haar baan was
kwijtgeraakt. “Ik ben nu bromfietstaxichauffeur
omdat er thuis geen geld meer was om eten te
kopen of de huur te betalen.” Zoals vele anderen

in Kenia wordt hij hard geraakt door de crisis. “Het zit in de Amerikaanse psyche om bang te
Kenianen hoeven niet te rekenen op overheids- zijn voor zorgkosten. Als je in het Amerikaanse
steun. In tegenstelling tot Nederland, bestaan er zorgsysteem je weg niet kan vinden, bouw je
in Kenia geen sociale regelingen. Glen heeft makkelijk enorme schulden op”, zegt Tory. De
Amerikaanse, die zes jaar geleden van Massa-
besloten niet meer terug naar school te gaan.
“Eerlijk gezegd ging ik alleen naar school omdat chusetts naar Nederland verhuisde, spreekt uit
het van mijn moeder moest. Ik zie in dat ik mijn ervaring. Haar vader kreeg een hartaanval en
werd – zonder verzekering – naar het ziekenhuis
eigen leven kan leiden en mijn moeder kan hel- gebracht. De rekening: 60.000 dollar. Tory: “Hij
heeft tot zijn dood aflossing betaald.” Volgens
pen door te hosselen. Ik hoef daarvoor niet te journalist Arjen van der Horst is de vader van
Tory geen uitzondering en zijn veel Amerikanen
leren.” Bron: nos.nl BRON 22

dan in landen met een verzorgingsstaat. Zo is niet verzekerd. Meer dan de helft heeft een zorg-
de gemiddelde levensverwachting in Nederland verzekering via het werk. De 65-plussers en de
82 jaar en in Somalië 54 jaar. allerarmsten worden via de landelijke overheid
verzekerd. “Maar mensen die geen baan hebben
Bestaat de ideale verzorgingsstaat? of niet arm genoeg zijn vallen buiten de boot”,
Onderzoek laat zien dat mensen in sociaaldemo­ aldus Van der Horst. Ook mét een verzekering
cratische verzorgingsstaten meestal het gelukkigst zijn de ziektekosten vergeleken met Nederland
zijn. In deze landen zijn het openbare onderwijs,
de publieke gezondheidszorg en de sociale zeker­ enorm. “Farmaceutische bedrijven hebben
heid van een hoog niveau. In de VS zijn de sociale door de vrije markt veel macht. Het is voor de
voorzieningen van een lager niveau, maar dat is overheid verboden om te onderhandelen over de
voor veel mensen geen probleem. Zo is Tory uit prijs van bepaalde medicijnen”, zegt hij. Ondanks
bron 23 juist erg te spreken over de keuzevrijheid alles geeft Tory de voorkeur aan het Amerikaan-
en lage premies en belastingen in de VS. Het lijkt se zorgsysteem boven het Nederlandse: “Ja, het
dus te simpel om te stellen dat de verzorgingsstaat is hardvochtiger, maar als je ermee om kunt gaan
met de meeste voorzieningen ook de beste is.
Wat we wel kunnen concluderen is dat de rijke kun je eruit halen wat je nodig hebt. Ik betaal-
landen keuzes kunnen maken in hoeverre ze hun de daardoor minder premie dan in Nederland
inwoners ondersteunen en op welke manier. Voor en ik kreeg voor mijn gevoel meer persoonlijke
armere landen geldt dit niet of nauwelijks. aandacht. Nu betaal ik meer premie en moet ik
alsnog bijbetalen.”

BRON: NOS.NL BRON 23

Verzorgingsstaten wereldwijd – 183

Begrippenlijst
Verzorgingsstaat

In dit thema zijn de volgende belangrijke begrippen aan de orde gekomen:

5.1 Wat is een verzorgingsstaat? 5.5 Sociale zekerheid
• verzorgingsstaat • sociale verzekering
• welvaart • werknemersverzekering
• w elzijn • Wet werk en inkomen naar arbeidsver-
• solidariteit
• s ociale grondrechten mogen (WIA)
• socialezekerheidsstelsel • Werkloosheidswet (WW)
• m aatschappelijk middenveld • volksverzekering
• v rije markt • pensioen
• Algemene Kinderbijslagwet (AKW)
5.2 Ontwikkeling van de verzorgingsstaat • algemene bijstand
• nachtwakersstaat • sociaal minimum
• vakbond • Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening
• A lgemene Ouderdomswet (AOW)
• v ergrijzing jonggehandicapten (Wajong)
• ontgroening • emancipatiebeleid
• participatiesamenleving • positieve discriminatie
• mantelzorg
5.6 Werken nu en in de toekomst
5.3 Onderwijs • arbeidsethos
• L eerplichtwet • arbeidsmarkt
• k walificatieplicht • beroepsbevolking
• startkwalificatie • werkgelegenheid
• s ociale ongelijkheid • werkloosheid
• kansenongelijkheid • automatisering
• f lexibilisering
5.4 Gezondheidszorg • zzp’er
• zorgverzekering • globalisering
• zorgverzekeraar
• qaly 5.7 Verzorgingsstaten wereldwijd
• leefstijl • liberale verzorgingsstaat
• w elvaartsziekte • sociaaldemocratische verzorgingsstaat
• corporatistische verzorgingsstaat

184 – Verzorgingsstaat

De volgende kernbegrippen uit 1.2 komen aan
de orde:
• w aarden: 5.1
• b elangen: 5.2
• macht: 5.3
• sociale ongelijkheid: 5.2, 5.3

Begrippenlijst – 185

Index Index

Als het paginanummer vetgedrukt is, staat de definitie van het begrip op die bladzijde

A autochtoon 120 burgerinitiatief 100, 102
aangeboren 124 automatisering 177, 178, 179 burgerlijke ongehoorzaam­
aangeleerd 44, 124 autoritair regime 68, 70, 71,
aangeleerd-gedragtheorie 44 heid 102
aanhouding 41, 46 72, 73 burgerlijke rechtszaak 53, 54
aanklacht 47 autoritaire staat 35 burgerlijk recht 33
aanvullende verzekering 169 B burgerschapsonderwijs 148
actief kiesrecht 84 basisexamen inburgering 135
actiegroepen 79, 80, 100, 101 basisverzekering 168, 170 C
adolescentenstrafrecht 49 belang  8, 10, 12, 13, 14, 17, 21, cassatie 47
adviesorganen 78, 101 categoriseren 128
advocaat 46, 47, 52, 54 70, 77, 78, 79, 80, 82, 83, 86, censuur 70
afschrikking 47 95, 101, 102, 111, 123, 126, checks and balances 38
afschrikwekkend effect 58 141, 145, 156, 161, 176, 177 christendemocratie 75, 76
agendafunctie media 102 belangengroepen 78, 79, 80, 101 christendemocratische visie 163
algemeen belang 68, 80, 88 belangentegenstelling 13, 14 coalitie 90
algemene bijstand 173 beleidstaken gemeente 97 collectivisme 126
Algemene Kinderbijslagwet beleidsvoorbereiding 101, 102 college van burgemeester en
benoeming voor het leven 38
(AKW) 173 beroepsbevolking 166, 177 wethouders (B en W) 98
Algemene Ouderdomswet beroepscode journalisten 103 commentaarfunctie media 102
bescherming van burgers tegen commissaris van de Koning 97,
(AOW) 83, 161, 162, 172, de overheid 38
173, 174 bescherming van ons leefmi­ 99
Algemene Vergadering  111 lieu 76 communicatie 144
algoritme 20, 21, 23, 62, 63 bestuur in Nederland 97 communisten 76
allochtoon 120, 121 betrouwbare informatie 17, 19, complottheorie 18, 19, 20
ambtenaar 15, 88-95, 100, 21, 27 compromis 10, 27, 90, 95
102, 107 beveiliging van de samen­ confessionalisme 76
anomietheorie 45 leving 48 conflict 37, 52, 53, 54, 110, 148
arbeidsethos 176 bezwaarschrift 102 conservatief  77, 79, 81
arbeidsmarkt 129, 138, 140, big data 20, 23 constitutionele monarchie 90
148, 156, 165, 175, 177, bijkomende straf 48 consumentenbescherming 108
178, 179 bijscholing 179 controlerende functie
arbeidsmigrant 134 bijstand 173, 174
arbeidsomstandigheden  161, bijzondere bijstand 174 ­media 102
179 bindingstheorie 44 controlerende taak, parle­
Arbowet  161, 162 bodemprocedure 55
argument 25, 26, 27, 57, 59, 62 botsende grondrechten 60 ment 94
arresteren  34, 40 brede brugklas 166, 167 corporatistische verzorgings­
asielaanvraag 134, 137 budgetrecht 93
asielzoeker 119, 129, 133, 134, burgemeester 14, 34, 57, 78, 81, staat 180, 181, 182
136 96, 97, 98, 99,  101, 102 criminaliteit 9, 10, 26, 40, 41,
assimilatie 138, 139
44, 52, 56, 57, 59, 67, 68, 98,
186 – Index 108, 129
culturele diversiteit 119, 132
cultuur 11, 45, 118 e.v., 124 e.v.

cultuurkenmerken 118, 119, emancipatiebeweging 144 geldboete 37, 48, 50, 55
120, 125 etnische achtergrond 120, 144, gelijkheid 181
gelijkwaardigheid 75, 76, 119,
cultuuroverdracht 124, 125 145
cultuurveranderingen 144 etnische minderheden 145 139, 146, 148, 149, 155
cultuurverschillen 121, 141 etnische subculturen 120 geloofs- of levensovertuiging 9
euro 107, 108, 109 gemeenschappelijke waar­
D Eurocommissaris 108, 109
dagvaarding 47, 54 Europees Parlement 84, 86, 108, den 107
decentralisatie 96, 97 gemeente 9, 63, 96, 98, 99, 100,
deelbelangen 78 109, 110
deepfakes 23 Europees Verdrag voor de 157, 165
demissionair kabinet 91 gemeenteraad 68, 80, 84, 86, 93,
democratie 19, 39, 57, 63, 68, 69 Rechten van de Mens 134
Europese Commissie 106, 108, 97, 98, 99, 102
e.v., 126, 130 gemengde markteconomie 162
democratisch tekort 110 109 gender 118, 120
dictatuur 19, 35, 70 Europese Centrale Bank generatie 120, 121, 140, 141
digitale monitoring 62 gerechtshof 47
digitale technologie 60, 62 (ECB) 109 geschil 53
dilemma 10, 22, 95, 149 Europese Economische Ge­ gevangenisstraf 48, 50, 59
directe democratie 69 gevoel van verlies en
discriminatie 15, 21, 60,  61, 62, meenschap (EEG) 106
Europese integratie 107 ­verrijking 140
83, 121, 129, 130, 131, 139, Europese Raad 109 geweldsmonopolie 34
141, 142, 145, 146, 148, 175 Europese Unie 59, 77, 106, 107, gezag 14
districten- of meerderheids­ gezin 8, 45, 49, 82, 124, 125,
stelsel 87 108, 109,
dominante cultuur 118, 119, 110-111, 134, 135, 179, 181 129, 135, 137, 142, 148, 162,
126, 127, 138, 139, 142, 147 evenredige vertegenwoor­ 177, 181, 182
doodslag 46, 58 diging 87 gezinshereniging 134, 135
doodstraf 47, 50, 56, 57, 58, 59 F gezinsvorming 134, 135
doorstroming 166 fatsoensnormen 13 gezondheidszorg 11, 37, 75, 108,
dwangmiddelen 41, 42 fasen van besluitvorming 100 112, 113, 155, 156, 157, 162,
dwangsom 54 feit 18, 20, 26, 36, 47, 58, 163, 168, 169, 170, 180
duurzaamheid 76 103, 136 globalisering 143, 144, 177, 178,
feminiteit 127 179
E feminiene cultuur 126, 127 godsdienst 121, 123, 139
ecologisme 75, 76 filterbubbel 18, 20, 21 goed opgeleide beroeps­
economische vrijheid 75 flexibilisering 178 bevolking 165, 166
economische motieven, formateur 90 Green Deal 108
formele macht 14 grondrechten 34, 36, 37, 39, 42,
­migratie 132 fouilleren 40, 41, 42 60, 61, 69, 70, 103, 147
Eerste Kamer 92, 93, 94, 95, 99 fractie 93 grondwet 36, 37, 47, 59, 60, 61,
eerlijke rechtspraak 38 G 80, 83, 84, 90, 93, 95, 139, 147,
efficiëntie 178 gastarbeiders 133 155, 168
eigen rechter 38 gedaagde 53, 54 grooming 57
eigen risico 169 Gedeputeerde Staten  97, 99 H
eigen verantwoordelijkheid 162, gedragsregels 8, 12, 32 Halt 49
geld 8, 14, 18, 39, 42, 43, 45, 46, handelingsonbekwaam 142
181 61, 63, 69, 74, 75, 83, 86, 99, Hof van Justitie van de EU 109
eiser 53, 54 102, 103, 107, 109, 110, 127, Hoge Raad 47
emancipatie 144, 145 136, 154-156, 164, 165, 170, hoger beroep 47, 54
emancipatiebeleid 175 172, 174-176, 178, 181-183 hokjesdenken 128

Index – 187

homo-emancipatie 144, 145 K M
hoor en wederhoor 103 kabinet 81, 83, 86, 88, 89, 90, maatschappelijk burger­
I
ict (informatie- en 91, 92, 97, 100, 104, 109 schap 146
kabinetscrisis 90 maatschappelijk middenveld 76,
communicatie­ kabinetsformatie 89
technologie) 165, 178 kansenongelijkheid 164, 167 156, 163, 181, 182
ideologie 70, 74, 75, 76, 77, 81 kennismigranten 134, 139 maatschappelijk probleem 8, 77,
illegalen 135 kernwaarden 147
imitatie 125 kiesrecht 71, 84 94, 130
immateriële behoeften 176 kinderbijslag 156, 158, 172, 182 maatschappelijk vraagstuk 8, 9,
immateriële schade 54 Kinder- en Jongerenrechtswin­
immigranten 135, 140 10, 11, 12, 14, 15 16
immigratie 77, 132, 135, 149 kel 52, 53 maatschappelijke ladder 45
indirecte democratie 69 klassieke grondrechten 37 maatschappelijke gevolgen 128,
individuele verantwoordelijk­ kort geding 52, 54, 55
heid 75 kostenbesparing 175 129
individuele vrijheid 69, 181 kritisch denken 24, 25 maatschappelijke ontwikkelin­
individualisering 143 kunstmatige intelligentie 22, 23
individualisme 81, 126 kwalificatieplicht 165 gen 170
individualistische cultuur 126 maatschappelijke organisa­
indoctrinatie 18, 19, 35 L
infiltratie 42 laaggeletterd 148 ties 157, 169
informateur 89, 90 lagelonenlanden 179 maatschappelijke posi­
informatie (cultuurover­ leefstijl 155, 170, 171
dracht) 125, 126 leerplicht 155, 160, 164, 165 tie 10,120, 166
informatieve functie media 102 leerplichtambtenaar 165 macht 12, 14, 17, 34-38, 42,
informele macht 14 Leerplichtwet 161, 164
informeren, functie politieke legaliteitsbeginsel 36, 38, 39 69-72, 75-78, 85, 89, 90, 92, 93,
partij 80 legitimiteit 111 94, 102, 110, 147, 166, 183
integratie 138, 139 levenslang 48, 59 machtenscheiding 69, 70, 89, 93
intergouvernementele organisa­ levenslange gevangenisstraf 40, machtsmiddelen 14, 17
tie  110 machtsmisbruik 34, 35, 36,
internalisatie 125, 126 59 37, 46
internationale verdragen 36, 53, levensverwachting 162, 170, manieren van samenleven 138
133 manipulatie 18, 19, 70
interne markt 107 182, 183 mantelzorg  169, 171
invoerfase 100, 101 lhbti-beweging 145 marktwerking 169, 170
J liberale verzorgingsstaat 180, masculiniteit 127
jeugdstrafrecht 49 masculiene cultuur 126, 127
juridisch of wettelijk burger­ 181 materiële behoeften 176
schap 147 liberale visie 162 media, invloed van 102, 103
Juridisch Loket 53 liberalisme 75, 76 media, rol van 85
jury 56, 57, 59 lijsttrekker 85, 86, 90 mediation 52, 53
juryrechtspraak 57 links, politiek 75, 76, 77, 81, 82, meerderheid 69, 87, 89, 90, 91,
98
83 meervoudige strafkamer 46
lobbyen 79, 102 mening 9, 10, 11, 15, 16, 19-21,
logisch redeneren 25, 26 24-27, 38, 50, 58, 69, 71, 74,
logisch verband 26 80, 84, 95, 99, 102, 103, 136,
lokmiddel 57 146, 149, 156, 161
mensenrechten 36, 63, 111, 137
mensensmokkelaar 132
midden, politieke  74, 75, 76,
77, 82
migranten 132, 133, 134,
135, 138
migratiemotieven 132, 133

188 – Index

migratie 83, 108, 120, 132, 133 onafhankelijkheid rechters, 36, politie 32, 40, 41, 42, 46, 49, 56,
migratieachtergrond 81, 120, 38, 52, 53 57, 62, 63, 70, 71, 78, 98, 103,
129
121, 129, 130, 134, 138, 139, onderlinge verbondenheid 131
140, 141,  167, 175 onderwijs, belangrijke terrei­ politiek 10, 19, 68 e.v., 156
militair regime 70 politiek probleem 10
milieubeleid 108 nen 156, 162 e.v. politieke belangen 78
miljoenennota 89, 156 onderwijsdoelen 164 politieke actoren 101
minister 15, 34, 37, 38, 39, 89, Onderwijsinspectie 165, 166 politieke agenda 100, 110
90, 91, 93, 94, 95, 98, 100, 101, onderzoekende functie me­ politieke besluitvorming 57, 69,
102
ministeriële verantwoordelijk­ dia 102 96-97, 100, 101, 148
heid 90, 101 one-issuepartij 80 82, 83 politieke cultuur 95
minister-president 89, 90, 97 ongelijkheid terugdringen 165, politieke grondrechten 69
misbruik voorzieningen 175 politieke macht 15, 37, 78, 166
misdrijven 40, 41, 43, 44, 45, 46, 166 politieke motieven, migratie
48, 49, 52, 58 onschendbaar 90 politieke organen 78, 88
modellen verzorgingsstaten 180 onschuldvermoeden 43 politieke partij 9, 16, 59, 69
Montesquieu 37 ontgroening 81, 162
motie van wantrouwen 94 oorzaak-gevolgredeneringen 26 e.v. 80, 145, 161, 163
motierecht 94 open samenleving 139 politieke situatie 20, 132, 182
motieven om te stemmen 86 openbare leven 97 politieke spectrum 79, 81
motieven voor migratie 132 opiniepeilingen 86 politieke standpunten 75-76, 77
multicultureel 149, 175 opleidingsniveau 167
multinationals 37 oppositiepartij 70, 93 e.v., 82-83
N opsporingsbevoegdheden 41 politieke stroming 74, 75, 76
naastenliefde 74, 75, 76 overheidsrol 74-75 politieke visie 9, 74, 162
nachtwakersstaat 160 overtreding 40, 41, 43 populisme 75, 77
nationalisme 144 positieve discriminatie 175
nationalistisch 70, 77, 141 P premier 88, 89, 162
nature-nurturedebat 124 parlement 37, 38, 69, e.v. preventie 168
NAVO (Noord-Atlantische parlementaire democratie 10, preventief fouilleren 42
Verdragso­ rganisatie) 106, 110, Prinsjesdag 89, 90
111, 104, 109 69, 80, 81, 90, 92 privaatrecht 33
Nederlandse achtergrond 121, participatiesamenleving 162, privacy 10, 26, 42, 62
134, 138, 140, 148, 167 proces-verbaal 41, 165
nepnieuws 18, 19, 20, 21 169 progressief 77, 79, 81
niet-democratische partij 80 Participatiewet 161, 162, 174 propaganda 18, 19
nieuwkomers 139, 140, 148 Participatie, functie politieke provinciaal bestuur 98
nieuwe banen 178 Provinciale Staten 80, 84, 92,
norm 12, 13, 17, 21, 25, 32, 47, partij 80
74, 82, 118, 119, 120, 124, 125, Participeren 147, 148 93, 99
126, 131, 139, 140, 141, 142 passief kiesrecht 84 provincie 96, 97, 98-99
O pensioen 166, 173, 178 publieke gezondheidzorg 182,
objectief 20, 103 pensioengerechtigde leef­
officier van justitie, 46-47 183
omscholing 179 tijd 156, 161, 173 publiekrecht 33
omzettingsfase 100 101 persoonlijke identiteit 126 Q
persoonlijke vrijheid 75 qaly (quality adjusted life
persvrijheid 69, 70, 71, 73, 103
platformfunctie media 102 year) 170
pleidooi 47
plichten 155, 169, 176, 179
pluriforme samenleving 10, 21,

118 e.v.
polarisatie 19, 131, 145, 149
poldermodel 95

Index – 189

R resocialisatie 47, 49 socialezekerheidsstelsel 156,
Raad van Ministers (EU) 108, respect 119, 147 157, 172, 174
restrictief toelatingsbeleid 133
109 rolpatronen 120, 144 socialisatie 125-126, 129
racisme 83, 128, 130, 131, 145 ruimtelijke ordening 98 socialiserende instituties 125
radicalisering 141 rijksbegroting 89, 93 socialisme 75, 76
rationele-keuzetheorie 45 sociobiologische theorie  45
recht 32 S soevereiniteit 106, 109
recht om vragen te stellen 94 samenbundeling van ideeën, solidariteit 75, 76, 147, 155, 172
recht om een motie in te die­ sollicitatieplicht 155
functie politieke partij 80 spanningen 99
nen 94 samenwerken 89, 90, 95, 98, spindoctor 85
recht van amendement 94 staande houden 41, 129
recht van initiatief 94 148, 181 staatshoofd 90
recht van interpellatie 95 schadevergoeding 48, 52, 54, 61 staatssecretaris 88, 89, 90, 92, 94
recht van onderzoek en en­ secretaris-generaal 111 standpunt 24, 25, 26, 27, 86
segregatie 138-139, 149 startkwalificatie 165
quête 95 selectie, functie politieke par­ Staten-Generaal 92
rechten 155, 179 status 14, 15, 17, 45, 166, 176
rechten van minderheden 69, tij 80 stelling 25, 26
selectieve waarneming 21 stemrecht 25, 93, 144
83 Senaat 92 stemwijzer 86
rechter 33, 36, 37, 38, 41, 43 e.v. seponeren 42 stereotype 128-129
rechter-commissaris 32, 42 sociaal minimum 173 straf, doelen van 47-48
rechterlijke macht 37 38, 41, , sociaaldemocratie 75-76, 163 strafbaar(heid) 33, 40, 44, 57, 61
sociaaldemocratische verzor­ strafbeschikking 43
93, 102, 108 strafmaat 57
rechts, politiek, 75-77, 79, 81, gingsstaat 180, 181, 182, 183 strafproces 41
sociaaldemocratische visie 163 strafrecht 33, 40, 42, 49
82-83 sociaaleconomisch 162, 179 strafrechtelijke maatregel 48
rechtsbescherming 34, 35 sociale cohesie 12, 15, 17, 19, strategisch stemmen 86
rechtsgebieden 33 subcultuur 119
rechtshandhaving 34 131 subjectief 20
rechtsnormen 32 33 sociale controle 13,125, 126 supranationaal 110
rechtspersonen 33 sociale grondrechten  36, 37, T
rechtsprekende macht 109 taakstraf 43, 48, 49
rechtsstaat 10, 60 e.v., 69 e.v., 155, 161, 168, 179 talenten ontwikkelen 165, 166
sociale identiteit 126 technologische vernieuwin­
141, 155 sociale motieven, migratie
rechtswinkel 53 sociale ongelijkheid 12, 14, 15, gen 165, 170, 178
rechtszekerheid 39 tegenprestatie 174
(on)rechtvaardigheid 33, 36, 37, 17, 130, 163, 166 terbeschikkingstelling (tbs) 48
sociale ongelijkheid, kennis 14 terugkoppelingsfase 101
62, 107 sociale ongelijkheid, inko­ Thorbecke 96
referendum 69, 107 toerekeningsvatbaar 49
referentiekader 20, 21, 120, 121 men 14 tolerant 119, 147, 149
regeerakkoord 90, 93 sociale ongelijkheid, status 15 tolerantie 75 107, 119, 147, 149
regels, geschreven 10, 13, 127 sociale ongelijkheid, politieke transactie 43
regels, ongeschreven 13, 127 trias politica 37, 38, 93
regering 10, 13, 19, 37-39 69 macht en troonrede 89, 90
invloed 15
e.v. 88, 157, 162, 163 sociale verzekeringen 172, 173
regeringspartij 81, 93 sociale voorzieningen  172, 173,
religieuze dictatuur  70 174, 177, 180, 181, 182, 183
religieus regime 70 sociale wetten 161
rentmeesterschap 75, 76 sociale zekerheid 156, 161, 169,
representatief 81 172, 173, 174, 180, 182, 183
requisitoir 47

190 – Index

Tweede Kamer 39, 81-82, 84 volksvertegenwoordiger 69, 71, Wet openbaarheid van bestuur
e.v., 160 92 (WOB) 103

tweedeling 121 volksvertegenwoordiging 81, Wet werk en inkomen naar
U 87, 97, 109 arbeidsvermogen (WIA) 159,
uitkeringen 156 e.v., 174 173
uitlokking 42, 56, 57 vonnis 38, 47, 54, 57
uitvoerende macht 37, 93, 102, voorkomen van eigenrich­ Wetboek van Strafrecht 37, 39,
40, 47
108 ting 47
uitvoeringsfase 101 vooroordelen 21, 128-129 130, wetgevende macht 37, 93, 109
Universele Verklaring van wetgevende taak, parlement 93-
136, 147
de Rechten van de Mens voorwaardelijke straf 48 94
(UVRM) 36 vragenrecht 94 wetsvoorstel 19, 89 e.v., 160
UWV (Uitvoeringsin­ vrije markt 156, 160, 162, 168, wraak en vergelding 47
stituut Werknemers­ wraking 38
verzekeringen) 102, 173, 175 170, 183 wij-gevoel 131
V vrijemarkteconomie 75, 76, 162 wij-zij-denken 130-131
vakbonden 76, 161, 179, 182 vrijheid en verantwoordelijk­
vangnet 155, 173 Z
Veiligheidsraad 111 heid 143 zelfcontroletheorie 44
verdachte 14, 34, 41, e.v. vrijheid van meningsuiting 37, zetel 80, 81, 86, 87, 92, 109
Verdrag van Maastricht 107 zitting 38, 46, 47, 49
Verdrag van Schengen 107, 134 61 zorgtoeslag 156, 157, 169, 172
Verenigde Naties 110, 111 vrijheid van geloof 61 zorgverzekeraar 170
vergrijzing 162, 170, 174 vrijheid van onderwijs 60, 61 zorgverzekering 156, 162, 169,
verkiezingen 69, 70, 71, 76, 78, vrijheidsstraf 48, 50
86 e.v. vrouwenemancipatie 144, 145 170
verkiezingscampagne 85 zwevende kiezers 85
verkiezingsfraude 70 W zzp’er 161, 174, 177, 178, 179
verkiezingsprogramma 80, 84, waarde 12, 13, e.v., 149, 155,
98, 101
vermogensschade 54 180, 181
vervangende hechtenis 48 waarden 32, 74, 76, 107, 118,
vervolgen 43, 46
verweer 54 119, 125, 126, 131, 139, 140-
verzorgingsstaat 11, 15, 154, 143, 148, 155, 180
155, 156, 160, 161, 162, 172, Wajong (Wet arbeidsonge­
177, 179 schiktheidsvoorziening jong­
verzuild 143 gehandicapten) 173, 174
vetorecht (VN) 111 waterschap 80, 84, 86, 99
vierde macht 102 wearables 23
vluchtelingen 9, 68, 82, 83, 96, welvaart 68, 107, 111, 154, 155,
106, 109, 134, 135, 136-137, 156, 160, 168, 176, 180, 182
139 welvaartsziekten 171
vluchtelingenstromen 106, 108 welzijn 135, 154, 155, 156, 160,
VN-Vluchtelingenverdrag 134 168, 176, 180, 182
volgmigratie 134 werkgelegenheid 82, 83, 109,
volksverzekeringen 173 155, 163, 177, 179
werkloosheid 9, 156, 161, 177,
178, 179, 181
Werkloosheidswet (WW)  173
WW-uitkering 159, 166, 173,
174, 182
werknemersverzekeringen 173
werkstraf 48, 50

Index – 191

Fotoverantwoording

ANP Foto
iStockphoto
Pagina 27 (Sander Blankestein): eigen foto
Pagina 27 (Tess Thomas): eigen foto
Pagina 39 (Kaithlynn): eigen foto, Anita Stuts
Pagina 46 (tekening): Aloys Oosterwijk
Pagina 56 (Kardashian): Wikipedia
Pagina 59 (jongerenrechtbank): Jongerenrechtbanken
Pagina 63 (Dulce Goncalves): EenVandaag, 18-12-2019
Pagina 71 (Anna Nooshin): AT Bookings
Pagina 74 (Clara Jas): Guus Dubbelman
Pagina 77 (Eva de Goeij): Nikki Schuurman
Pagina 91 (Arjen Lubach): VPRO
Pagina 95 (Pia Dijkstra): D66
Pagina 96 (Ahmed Aboutaleb): Marc Nolte
Pagina 99 (Noah Brok): Remie Fotografie
Pagina 99 (Peter Raaijmakers): Marc Bolsius
Pagina 99 (Ebie Peeters): Meijel 24
Pagina 100 (Sara Lous): uitgeverij Essener
Pagina 105 (cartoon): Tom Janssen
Pagina 107 (Jackie Stor): uitgeverij Essener
Pagina 111 (Dominique Schreinemachers): Defensie
Pagina 112 (Ashna Chhatta) : Katja Poelwijk
Pagina 113 (Guus Meeuwis): Marieke van der Velden
Pagina 121 (Josephine Scholte de Jong): eigen foto
Pagina 121 (cartoon): Malcolm Evans
Pagina 127 (Lindy de Klerk): eigen foto
Pagina 131 (Kenny Wu): oneworld.nl, Ruth van de Kolk
Pagina 135 (Anne): Tessa Kraan
Pagina 135 (Abdul): HUMAN/Ronald Hissink
Pagina 137 (Gerrie, Jan, Parwana): Vluchtelingenwerk
Pagina 141 (Hanaa, Biene): Pim Helmich, Buddy to Buddy
Pagina 145 (Thorn Roos de Vries): kro-ncrv, Annemieke van der Togt
Pagina 146 (Gerard Amersfoort): Bram Petraeus
Pagina 148 (haatberichten): AT5
Pagina 149 (jongeren): GSG Guido
Pagina 167 (Veul en Den Besten): VPRO, Diederick Bul
Pagina 171 (Joan-Anne Rhodes): Maartje Geels
Pagina 172 (Marianne): Pim Ras
Pagina 175 (Trickle): Annebel Eppinga
Pagina 183 (Glen): NOS, Sven Thorfinn

192