Thema's Burgerschap voor MBO 3-4 2022

d Bij goede keurmerken worden producenten door een onafhankelijke instantie gecontroleerd. Waarom is dat

belangrijk?

e Pak een voedingsproduct dat je bij de hand hebt. Staan er keurmerken op? Wat zegt dit over het product?

Gebruik zo nodig de keurmerkwijzer.

7 Van vleeseter tot veganist

a Bekijk de video die is opgenomen tijdens de Week zonder Vlees.

Kruis aan welke mening het beste bij jou past. Geef daarna een korte toelichting op je antwoord.
Waarom telkens dat gezeur over minder vlees eten? Laat me eten wat ik wil.
Ik wil minder vlees eten, maar dat vind ik moeilijk. Vlees is zo lekker.
Vlees moet duurder worden zodat mensen het minder eten.
Vlees is overbodig: vleesvervangers zijn net zo lekker als vlees.

b De productie van vlees is niet duurzaam. Hieronder staan een paar producten die vlees kunnen vervangen.

Wat leg jij op je bordje? Kruis aan.

Vlees gekweekt in een laboratorium Insecten

Bonen Sojaproducten

c Waarom zijn de producten die je bij vraag b ziet duurzamer dan vlees?

Kritisch consumeren 249

8 Rol van de overheid

ACTUEEL Bron 4

Lubach maakt gehakt van ‘vleespropaganda’

HILVERSUM – In zijn programma de hand boven het hoofd houden.
De Avondshow had presentator Hij noemde ook de Nederlandse
Arjen Lubach stevige kritiek op klimaatcampagne ‘Iedereen doet
reclamecampagnes van de EU wat’ als voorbeeld. Vlak voor de
waarin Europees vlees wordt lancering ervan liet de regering de
gepromoot. Dat botst volgens hem woorden ‘minder vlees’ schrappen.
met de klimaatdoelen van diezelfde Lubach uitte zijn kritiek in de rubriek
EU. Bij de productie van vlees komen ‘En nou is het afgelopen’ waarin hij
veel broeikasgassen vrij. Lubach afrekent met ‘stomme dingen waar
vindt dat overheden de vleesindustrie we echt vanaf moeten’. Naar: Metro

a Als het gaat om de vleesindustrie moeten overheden rekening houden met verschillende belangen.

Noem twee belangen en leg deze kort uit.

b Welk belang zou de overheid volgens jou zwaarder moeten laten wegen?
c Bedenk één maatregel die de overheid zou kunnen nemen om op te komen voor dat belang.

Verleidingen Bron 5

Hoeveel kleding koop jij? De gemiddelde Nederlander
koopt zo’n 46 stuks kleding per jaar. Die kleding kopen
we niet alleen uit noodzaak, maar bijvoorbeeld ook
omdat shoppen leuk is en omdat reclame ons
koopgedrag beïnvloedt. In de casus zag je dat die
aankopen zorgen voor veel afval, vervuiling en ink wat
dCeOs2p-ueeitlsgtooeodt-. Dat geldt ook voor andere sectoren, zoals
of de elektronica-industrie.

Hoe kan het anders? Minder kopen is de meest voor de hand liggende manier.
De gemiddelde Nederlander produceert zo’n 490 kilo Consuminderen heet dat. Daarnaast zou je ook spullen
afval per jaar. Wat zou je nou kunnen doen om dat te kunnen delen met je buren, vrienden of familieleden. In
verminderen? een wijk hoe bijvoorbeeld niet iedereen zijn eigen
gereedschap te hebben. Een economie waarin het
Upcyclen: van een oude spijkerbroek maak je een nieuwe tas. gezamenlijke gebruik van goederen en diensten centraal
staat, noemen we een deeleconomie. Naast minderen
en delen kun je ook hergebruiken door bijvoorbeeld
tweedehands te kopen. Als je van je afgedankte spullen
iets heel nieuws maakt, spreek je van upcyclen. Dat is
een vorm van recyclen waarbij grondsto en worden
omgevormd en juist meer waarde krijgen.

250

9 Duurzaam gedrag

a Lees de uitspraken. Gaat het hier over hergebruik, recyclen, upcyclen of consuminderen?

Zet elk woord op de juiste plek.
‘Ik heb mijn telefoon laten repareren en geen nieuwe gekocht.’
‘Mijn jongere broer draagt vaak truien die eerst van mij waren.’
‘Mijn nieuwe tas is gemaakt van oude spijkerbroeken.’
‘Ik zoek graag bijzondere vintagekleding, leuk en goedkoop.’

ijn eecetrui is gemaakt van pol ester afkomstig van pet essen.

b Bron 5 (de foto in de lestekst) laat een reden zien waarom het lastig is om te consuminderen. Welke?
c Op de website van Milieu

Centraal staan tips om duur-
zamer te leven. Welke twee
stappen zou jij willen zetten
om duurzamer te leven en je
voetafdruk te verkleinen?
Kies twee dingen die je ook
écht kunt en wilt uitvoeren.

10 Fairphone

a De meeste mensen doen zo’n 1,5 tot 2,5 jaar met hun

mobiele telefoon. Om welke reden kocht jij een nieuwe mobiel?

b ekijk het filmpje achter de code tot minuut : .

Noem twee redenen waarom we telefoons zouden moeten gaan recyclen.

c Er bestaat een duurzame telefoon: de Fairphone.

Zoek informatie over deze telefoon op. Noem twee redenen waarom deze telefoon duurzaam is.

Kritisch consumeren 251

11 Kun jij het afval scheiden?

a Meestal wordt met een symbool op de verpakking aangegeven in welke afvalbak de verpakking moet.

Ken jij de logo’s? Schrijf de betekenis onder het logo.

b Weet jij in welke afvalbak het afval hoort? Zet de woorden op de juiste plek in het schema

bij vraag a. Let op: vier producten kun je hier niet kwijt.
EEN LEGE SINASFLES - EEN KARTONNEN DOOS VAN JE AFHAALPIZZA - EEN LEGE JAMPOT -

EEN SPAARLAMP - BATTERIJEN - AARDAPPELSCHILLEN - EEN OUDE MOBIEL -
GEKOOKTE ETENSRESTEN - EEN OUDE KRANT - EEN LEEG MELKPAK.

Restafval Glasbak Papierbak Plasticbak GFT-bak

c Vier producten kon je bij vraag b niet kwijt. Wat moet je daar dan mee doen?

Gebruik zo nodig afvalscheidingswijzer.nl.

12 Statiegeld

ACTUEEL

‘Een boete van 400 euro werkt beter’ Bron 6

DEN HAAG – Supermarkten komen blikjes te he en. ‘Er zijn nu al veel minder
terug op hun weigering om statiegeld- plastic esjes te vinden.’ Op die esjes zit
blikjes in te nemen. Ze gaan de blikjes sinds juli 2021 statiegeld. Anderen zijn
vanaf 1 januari 2023 inzamelen en 15 cent kritisch. Bijvoorbeeld John de Laat uit
aan de klant terugbetalen. De super- Made: ‘Wat is de volgende stap? Statiegeld
markten wilden de inzameling eerst op peuken? Een boete van 400 euro voor
buiten de deur houden, omdat die geld het op straat gooien van afval werkt
en ruimte kost en onhygiënisch is. beter.’
‘Helemaal top’, vinden zwerfafvalrapers
in Alphen het besluit om statiegeld op Naar: De Telegraaf

252

a Lees bron 6. De overheid doet veel om zwerfafval terug te dringen. Waarom is dat in het algemeen belang?

Noem twee redenen.

b Het bedrijfsleven (supermarkten, verpakkings- en recyclebedrijven) moet regelen dat blikjes straks ingeleverd

en gerecycled kunnen worden. De kosten zijn dus voor de bedrijven. Vind jij dat terecht? Leg je antwoord uit.
Dat vind ik WEL / NIET terecht, want:

c Ga jij je blikjes voortaan inleveren bij de supermarkt? Leg uit.
d Vorm een groepje van vier. Bedenk samen een manier om het zwerfafval in en rond jullie school terug te

dringen. Je docent vraagt elk groepje om hun idee in één minuut te presenteren. Bereid je daarop voor.

Ken je rechten

Je hebt vast weleens iets gekocht waar je niet tevreden En hoe zit het online?
over was, bijvoorbeeld omdat het heel snel stuk ging of Als je online iets koopt heb je dezelfde rechten als bij
omdat het verkeerde artikel geleverd werd. Mag je dan winkelverkoop. Maar er zijn een paar extra regels. Zo
als consument je geld terugeisen? moet de verkoper het product binnen dertig dagen
Consumentenbescherming leveren. Daarnaast heb je zelf recht op een bedenktijd
In de hele EU is de basisregel dat de verkoper een van veertien dagen. Als je spijt krijgt van je aankoop
deugdelijk product moet leveren dat voldoet aan de kun je er dus binnen twee weken weer vanaf zonder dat
eigenschappen die de klant bij normaal gebruik ervan je hoe uit te leggen waarom.
mag verwachten. ‘Normaal gebruik’ is een kwestie van Geschillencommissie
gezond verstand. Een mobiele telefoon maak je Als je een klacht hebt, ga je natuurlijk als eerste in
bijvoorbeeld niet schoon met water en zeep. Als een gesprek met de verkoper. Maar als jullie er samen niet
product dus zomaar stukgaat, mag je je geld terugvragen. uitkomen kun je de Geschillencommissie inschakelen.
De consument hee verder recht op: De verkoper moet hier dan wel bij aangesloten zijn. De
– informatie, je moet weten wat je koopt; Geschillencommissie probeert het con ict op te lossen.
– veiligheid, producten mogen niet gevaarlijk zijn; Jij en de verkoper moeten je allebei aan de uitspraak
– vrije keuze, er is geen dwang om iets te kopen; houden, maar jullie mogen wel een rechter vragen om
– inspraak, je mag klachten laten horen, ook via belangen- de uitspraak nog eens te beoordelen.

organisaties zoals de Consumentenbond.

Kritisch consumeren 253

Vijf tips als je gaat winkelen Wist je dat?

1 Ga bij problemen altijd terug naar de winkel.
2 Bewaar de aankoopbon.
3 Laat speciale wensen of afspraken schriftelijk vastleggen.
4 Klaag zo snel mogelijk na ontdekking van een probleem.
5 Kijk vooraf of de winkel is aangesloten bij de Geschillencommissie.

Vijf tips als je bij een webshop koopt

1 Zoek naar ervaringen en reviews van andere consumenten.
2 Kijk of de webshop een keurmerk heeft voor service of betrouwbaarheid.
3 Betaal veilig via iDEAL, PayPal of AfterPay.
4 Kijk hoe je contact kunt opnemen over je klachten.
5 Kijk of de webshop ook een fysieke winkel heeft.

13 Waar gebeurd

Tara, consument: ‘Ik heb een gloednieuwe laptop ge- Sebastiaan, verkoper: ‘Ik vind het verve-
kocht bij de verkoper. Na 1 jaar lend voor de
en 8 maanden viel het scherm consument dat
van de laptop af en toe uit. Ik de laptop kapot
snapte niet waardoor dat zou is. Helaas is de
kunnen komen, aangezien ik er fabrieksgarantie
altijd heel netjes mee omga. Toen van de laptop
ik de laptop liet repareren bleek maar 1 jaar, wat
dat er een kabel kapot was in de we ook duidelijk

computer. Het was best een dure laptop. Ik vind niet dat aangeven op het product. Daarom moet
die binnen zo’n korte tijd al kapot zou mogen gaan. de consument de kosten voor de repara-
Ik wil dat de verkoper de reparatiekosten betaalt.’ tie helemaal zelf betalen.’

a Lees de klacht van ara en de reactie van ebastiaan. Hun con ict heeft te maken met het consumenten

recht op INFORMATIE - VEILIGHEID - EEN DEUGDELIJK PRODUCT - VRIJE KEUZE - INSPRAAK, omdat:

b Stel je voor: jij zit in de Geschillencommissie. Tara en Sebastiaan komen er samen niet uit. Wat zou jouw

uitspraak zijn? Leg je antwoord uit.

14 Test consumentenrecht

can de code. e krijgt vragen over consumentenrecht. ul bij iedere vraag in wat jij zou doen.
Noteer hier de uitslag van de test.

254

P Portfolio-opdracht

4 p’s in een pitch
Stel, je wilt een eigen winkel beginnen. Je mag verkopen wat
je wilt: kleding, elektronica, levensmiddelen, noem maar op.
n jouw winkel spelen de drie p s: people planet en profit
én een vierde p: ‘purchaser’ (consument) een belangrijke rol.
Je schrijft een ‘pitch’ om mensen te overtuigen te investeren
in je winkel.
De opdracht ontvang je van je docent of bekijk je in de digitale
leeromgeving. Voeg de pitch toe aan je portfolio.

Begrippen

Consuminderen Er bewust voor kiezen om minder Hergebruiken Afgedankt product opnieuw gebruiken,
producten te kopen. al dan niet vooreen ander doel.

Deeleconomie Economisch systeem waarin gezamen- Keurmerk Kwaliteitsoordeel over een product
lijk gebruik van goederen en diensten centraal staat.  a omstig van een betrouwbare, ona ankelijke bron.

Dierenwelzijn Gezondheid van dieren, zowel geestelijk Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit Organi-
als lichamelijk. satie die toezicht houdt bij bedrijven en instellingen op
de naleving van wetten en voorschri en over voedsel en
Duurzaamheid Zo leven dat er een evenwicht bestaat waren (spullen).
tussen het welzijn van mensen, de aarde en de economie,
nu en in de toekomst. People, planet, pro t Drie zaken – het welzijn van
mensen, de aarde en de economie – waar het om draait
Fair trade Handel waarbij de producent zorgt voor bij het denken over duurzaamheid. Ook wel: de drie p’s.
goede arbeidsomstandigheden en een eerlijk loon.
Recyclen Opnieuw gebruiken van materiaal uit een
Fastfashion Goedkope kledij die consumenten slechts afgedankt product in een nieuw product.
korte tijd dragen.
Upcyclen Vorm van recyclen waarbij het nieuwe
Geschillencommissie Instantie die beslissingen neemt product van hogere kwaliteit of waarde is dan het oude
over con icten tussen consument en verkoper. product.

Kritisch consumeren 255



Vitaal burgerschap

21 Voeding en bewegen 258
Over een gezonde leefstijl 270
282
22 Stress 294
Over de balans tussen werken, studeren en ontspannen

23 Verslaving
Over de oorzaken, de gevolgen en wat je eraan kunt doen

24 Seksuele gezondheid
Over seks, soa’s en grenzen op seksueel gebied

21 Voeding en bewegen
Over een gezonde leefstijl

CASUS 0:00 - 4:59
hoekje is wat fruit te vinden. Ook op veel andere
ZODRA JE BINNENKOMT, RUIK JE DE BALLENPAN plekken, zoals op een treinstation of op straat, komen
In het tv-programma De Monitor rijdt presentator we de hele dag in aanraking met ongezond voedsel.
Teun van der Keuken een dag mee met vracht- Dat is een probleem want al dat eten maakt ons dik en
wagenchauffeur Lex, die als vrachtwagenchauffeur ziek, de verwachting is dat in 2040 ruim 60 procent
in dertig jaar ruim 40 kilo is aangekomen. Hij is niet van de volwassenen in Nederland te dik is.
de enige vrachtwagenchauffeur met overgewicht,
meer dan vier op de tien vrachtwagenchauffeurs
hebben hiermee te maken.

Samen stoppen ze bij een tankstation waar Lex vaak Een jaar na het opnemen van deze video heeft Lex
een gehaktbal eet. Hij zegt: ‘Het is vaak de geur die ’t een maagverkleining gehad en is hij ruim 50 kilo
’m doet, want op het moment dat je binnenkomt ruik afgevallen.
je die ballenpan.’ Is gezond eten je eigen verantwoordelijkheid of die
Het valt op hoeveel ongezonde artikelen er bij het van bedrijven (zoals tankstations) en de overheid?
tankstation verkocht worden, alleen in een klein

Licht je antwoord toe:

258

Je lichaam heeft onderhoud nodig ‘Gezond leven moet een
gewoonte worden’
Lex hee een ongezonde leefstijl. Hij zit veel, beweegt
weinig, is te zwaar en eet het liefst vette producten. Om Arie Boomsma
gezond te blijven hee je lichaam onderhoud nodig. Bij
een gezonde leefstijl hoort: gezonde voeding, voldoende Conditie en weerstand
bewegen en een goede nachtrust. Bewegen en gezond eten verminderen de kans op een
Dat je bij je voeding moet opletten met vetten en suikers infarct, maar zorgen vooral voor een goede conditie
wist je waarschijnlijk wel, maar ook onregelmatig, van je lichaam. Je spieren worden sterker, je botten
eenzijdig en gehaast eten is niet echt gezond. steviger, je bloedsomloop beter en door meer long-
Als je daarnaast te weinig beweegt, gebruik je je hart, inhoud neemt je uithoudingsvermogen toe. Een goede
longen, spieren en gewrichten onvoldoende. Je hart en conditie zorgt voor een hogere weerstand, waardoor je
longen kunnen minder aan, je gewrichten worden stijver minder snel ziek wordt. Bovendien vermindert je kans
en je spieren korter en slapper. Je voelt je minder t. op overgewicht, heb je minder last van stress, slaap je
Voor een goede nachtrust is het belangrijk om een vast beter en versterk je je geheugen en concentratie.
ritme aan te houden en de laatste uren voor je gaat Hulp zoeken
slapen te ontspannen en niet naar een scherm van Als het lastig is om in je eentje gezonder te gaan leven,
bijvoorbeeld je tv of telefoon te kijken. kun je ondersteuning zoeken. Een diëtist helpt je met
Andere negatieve factoren die een rol spelen, zijn roken, het beste voedingspatroon voor jouw situatie en een
alcohol en stress. personal trainer met sporten en oefeningen om sterker
Hart- en vaatziekten te worden. Een lifestylecoach kijkt naar je hele leef-
Bewegingsarmoede, zeker in combinatie met ongezond situatie, dus ook het omgaan met stress, een goede
eten, vergroot bijvoorbeeld de kans op hart- en vaat- werkhouding, relaties en nanciën. Dit hee uiteindelijk
ziekten. allemaal invloed op je gezondheid.
Cholesterol speelt daarbij een grote rol. Dit is een vet-
achtige stof die je lichaam nodig hee als bouwstof en
voor een deel ook zelf aanmaakt. Niet alle cholesterol die
je haalt uit voeding is slecht voor je, maar wanneer je te
veel slechte vetten eet stijgt de slechte cholesterol en
plakt de stof aan je bloedvaten. Hierdoor verslechtert je
bloedsomloop en dat kan leiden tot verstoppingen.
Raken de slagaders die het hart van zuurstof voorzien
verstopt, dan kun je een hartinfarct (hartaanval) krijgen.
Wanneer dit gebeurt in de hersenen, spreek je van een
herseninfarct (beroerte).

1 Mijn risico Wist je dat?

Risicofactoren voor hart- en vaatziekten

– Hoge bloeddruk. Daar merk je niets van. Meet daarom regelmatig je bloeddruk.

– Hoog cholesterol. Door gezond te eten kun je zelf je cholesterol verlagen.

– Roken. Stop met roken. Sinds 2020 vergoedt je zorgverzekering eventuele begeleiding.

– Overgewicht. Meet je BMI en buikomvang. Val af als je te zwaar bent. Bereken hier je BMI

– Diabetes. Voor diabetes heb je medicijnen nodig, maar gezond leven is ook belangrijk.

– Stress. Bij stress heeft je hartspier extra zuurstof nodig en ontstaan er sneller stolsels.

– Erfelijkheid. In sommige families komen hart- en vaatziekten vaker voor. Naar: Hartstichting

a Noem vijf dingen die volgens jou het belangrijkste zijn voor een goede gezondheid.

Voeding en bewegen 259

b Geef in de tabel hieronder aan welke risicofactoren bij Imke en Arda een rol kunnen spelen.

Imke werkt als manager bij een grote Aldo heeft een baan die hij leuk
bank. Ze heeft veel verantwoorde- vindt en waarbij hij veel tijd heeft
lijkheden en werkt ruim zestig uur om te sporten. Hij let erg op zijn
per week. Daardoor heeft ze geen voeding omdat hij het belangrijk
tijd om te sporten. Ze krijgt wel elk vindt om t te zijn. Als hij uitgaat,
jaar een medische check-up bij de steekt hij weleens een sigaret op.
bedrijfsarts. Die waarschuwde de laatste keer Zijn vader heeft vorig jaar een hartaanval
alleen dat ze gezonder moet eten. gehad.

c Bedenk nu welke risicofactoren bij jouzelf een rol spelen.

Bloeddruk Cholesterol Roken Overgewicht Diabetes Stress Erfelijkheid

Imke

Aldo

Jij

2 Beweeg ik genoeg? Bron 1

a Bekijk bron 1. Haal jij de richtlijn over voldoende

bewegen, denk je? Waarom wel of niet?

b Waarom is het belangrijk om genoeg te bewegen? Geef

ten minste drie redenen: haal er twee uit de lestekst en
bedenk een derde reden die voor jezelf heel belangrijk is.

c Doe de beweegtest en bekijk de tips om meer te bewe-

gen. Ga jij iets doen met deze tips? Waarom wel of niet?

260

3 Mijn leefstijl

a Verbind de uitspraak met de juiste leefstijlfactor.

De uitspraak Leefstijlfactor

Ik heb faalangst bij toetsen. Conditie
Mijn longen piepen, misschien moet ik toch stoppen. Alcohol
Ik tril als ik geen biertje op heb. Hygiëne
Mijn tanden? Die poets ik twee keer per week. Nachtrust
Ontbijten doe ik op school met een zak chips. Roken
Stress
ijf keer in de week fitness en op zondag voetbal ik. Voeding
We hebben net een baby.

b Leg uit dat het juist als je het druk hebt met werk of studie belangrijk is om te gaan sporten.
c Omschrijf jouw leefstijl. Gebruik in je antwoord de leefstijlfactoren.

4 Slecht advies

ACTUEEL

‘Er had iemand dood kunnen gaan’ Bron 2

HILVERSUM – Dj Giel Beelen moet aan dood was gegaan, had hij misschien
van de Nederlandse Voedsel- en Waren- wel de bak in gemoeten.’ Lale Gül wil
autoriteit (NVWA) per direct stoppen dat de overheid meer doet tegen ‘de
met de verkoop van zijn Shambala- andere miljoen kwakzalvers’ op
druppels. ‘Door de druppels kan internet. ‘Aanbieders van voedings-
verlamming optreden’, waarschuwt de supplementen wordt nu geen strobreed
autoriteit. Schrijfster Lale Gül denkt dat in de weg gelegd.’ Beelen vindt de ophef
Beelen veel geluk hee gehad. ‘De over de druppels overdreven: ‘Ik had
NVWA hee Beelen tegen zichzelf in nergens last van.’
bescherming genomen. Als er iemand
Naar: Het Parool

a Waarom waarschuwt de NVWA tegen de druppels van Giel Beelen terwijl er ‘een miljoen andere kwakzalvers’

op internet zijn, denk je?

b Lale Gül wil dat de overheid met regels voor voedingssupplementen komt.

Ik ben het daarmee EENS / ONEENS, want:

Voeding en bewegen 261

Gezond bewegen

Het vraagt inspanning en motivatie om slechte Bij duurtraining zoals joggen of wielrennen blij je
gewoontes te veranderen. Je moet het echt willen. Dat hartslag constant op een hoog niveau. Daarmee train je
geldt ook voor gezond bewegen. Een doel, zoals t je hart, maar tegelijk ook je hele conditie. Je hebt
worden, sterker worden of afvallen helpt hierbij. Zoek zuurstof nodig om de inspanning vol te houden en
een sport die bij je past. Sport je liever alleen of in een daarom spreken we van aerobe training.
team? Houd je van competitie of juist niet?
Krachttraining zoals het werken met gewichten is vooral
gericht op spierontwikkeling en niet op uithoudings-
vermogen. Doordat de oefeningen steeds betrek-kelijk
kort duren wordt je hartslag niet voor langere tijd
verhoogd. Dit noemen we anaerobe training, omdat je
hiervoor geen zuurstof nodig hebt (aeroob betekent ‘met
zuurstof ’, anaeroob ‘zonder zuurstof ’). Je verbruikt wel
veel energie, maar er is weinig vetverbranding.

5 Aeroob of anaeroob

Geef hieronder telkens met een kruisje in de juiste kolom aan of het gaat om een aerobe of een anaerobe
training of sport.

Soort training of sport Aeroob Anaeroob Soort training of sport Aeroob Anaeroob

25 push-ups Aerobics
Roeien 100 meter hardlopen
Marathonlopen 10 minuten touwtjespringen
Polsstokhoogspringen Gewichtheffen
Kwartier op de hometrainer Een uur rondjes schaatsen

6 Sport en trainen

a Als je moet kiezen, wat zou je dan het liefste doen, krachttraining of duurtraining? Leg je keuze uit.

b Bekijk de foto’s hierboven en maak in het schema telkens je keuze. Gebruik de lestekst voor je toelichting.

Sporter Sporter Uitleg
links rechts

Doet aan marathonlopen.

Is een echte sprinter.

Doet veel aan
spierontwikkeling.
Traint vooral de conditie
van zijn hart.

262

Focus op voedsel

‘Het is vaak de geur die ’t ’m doet’, zegt Lex in de
casusvideo. Overal zijn verleidingen voor ongezond
voedsel, denk alleen maar aan alle reclame op straat en
op televisie.

Omgaan met voeding krijgt. Ze zorgen voor genoeg energie, de opbouw van
Je omgeving bepaalt voor een ink deel hoe je omgaat lichaamscellen en een goede weerstand.
met verleidingen. In sommige gezinnen is het normaal De Schijf van Vijf is een prima uitgangspunt, maar het
om veel en vet te eten. Maar ook vrienden en je digitale verschilt per persoon wat je precies nodig hebt. Een
omgeving hebben invloed. Alle foto’s van perfecte topsporter hee meer en andere voedingssto en nodig
lichamen op sociale media zorgen voor steeds meer dan iemand met een zittend beroep.
aandacht voor gezonde voeding en sport. Dat lijkt heel Tegenwoordig is er ook aandacht voor het gezonde
goed, maar het kan ook leiden tot obsessief gedrag mediterrane voedingspatroon uit landen rond de
wanneer je aan niets anders meer kunt denken. Middellandse Zee. Het bestaat vooral uit natuurlijke
Van oorsprong zijn we ‘geprogrammeerd’ om te eten als producten zoals olijfolie, noten, verse groenten en fruit,
er eten is. Ons brein wil calorierijke voeding om tijden en bevat vergeleken met de Schijf van Vijf minder brood
van voedselschaarste te overbruggen. Maar in onze rijke en zuivel.
westerse samenleving is dat niet meer nodig. We krijgen
al snel te veel calorieën binnen, vooral door koolhydraten
en vet in ons voedsel.
Een gezond voedingspatroon
De Schijf van Vijf is een bekend hulpmiddel om gezond
te eten. Daarin staan vijf productgroepen die er samen
voor zorgen dat je voldoende voedingssto en binnen-

7 Verleidingen zijn overal

Gebruik voor deze opdracht Google Maps. Je kunt de kaart- en de satellietfunctie gebruiken.

a Onderzoek hoe (on)gezond de buurt rond jouw school is en bespreek het resultaat met een klasgenoot.

Zoek je school op een plattegrond en maak een screenshot. Markeer daarop ongezonde verleidingen
(bijvoorbeeld reclames en snackbars) en sportmogelijkheden (bijvoorbeeld parken, sporttoestellen,
sportverenigingen en fitnesscentra .

b Op welke van de volgende plaatsen ben jij de afgelopen week in aanraking gekomen met een verleiding om

iets ongezonds te kopen?

In de kantine op school. In de bioscoop.

Op een treinstation. In de supermarkt.

Op straat. Ergens anders, namelijk

c Kijk ook naar de foto hierboven. Laat jij je vaak verleiden om iets ongezonds te kopen of maak je meestal een

gezonde keuze?

d Heb je zelf wel eens het mediterrane voedingspatroon of een ander dieet gevolgd, of ken je iemand die dat

heeft gedaan? Denk je dat zoiets makkelijk lang is vol te houden? Waarom wel of niet?

Voeding en bewegen 263

8 Invloed van media

ACTUEEL Bron 3

Nick Schilder niet normaal

VOLENDAM – Het lichaam van Nick maanden lang vijf dagen per week.
Schilder (38) is vrijwel onherkenbaar. De ‘Wanneer de rest biefstuk bestelde, at ik
Volendamse zanger siert deze maand iets veganistisch van de kaart’, vertelt
afgetraind de cover van het blad Men’s Schilder aan Men’s Health. ‘Daar zaten ze
Health. De reacties stromen binnen: me enorm mee te sarren: “Echte mannen
‘Wow!’, ‘Wajoooo’, ‘Niet normaal!’ De eten vlees”, “Veganisten zijn altijd van die
zanger wilde bewijzen dat je ook een bleke, magere mannetjes”, zulk soort
afgetraind lichaam kunt hebben als je opmerkingen.’ De Volendammer trok
veganistisch eet. En dus besloot hij zijn zich niks aan van die opmerkingen en
leven om te gooien en trainde drie ging stug door. Met resultaat. Naar: AD

a Welke vooroordelen over veganisten staan er in bron 3?
b Schilder werd veganist en trainde vijf dagen in de week. Vind je dat er dan sprake is van obsessief gedrag?
c Leg uit dat dit soort berichten van bekende mensen invloed kunnen hebben op anderen.

9 Eetdagboek

Bron 4

a Schrijf in de tabel op de volgende bladzijde alles op wat je gisteren gegeten hebt. Geef per product aan

waar dit past binnen de Schijf van Vijf. Als het helemaal niet past, zet je een kruisje in de witte kolom.
Gebruik bron 4 en voedingscentrum.nl/gezondkiezen om te kijken of een product wel of niet in de
Schijf van Vijf zit.

264

Wat heb je gegeten/gedronken? Schijf van Vijf

Ontbijt

Lunch

Avondeten

Tussendoor

Totaal

b Hoeveel van wat je gisteren hebt gegeten zit in de Schijf van Vijf?
c Kijk nog eens naar bron 4. Wat zou je vaker moeten eten? En wat minder vaak?

10 Het langlevendieet

‘Dit houdt niemand vol’ Bron 5

Ziekten voorkomen en zelfs genezen door gezond te om zijn eigen producten te kopen, hartstikke duur
eten? Volgens wetenschapper Valter Longo en die zou je dan de rest van je leven moeten
kan het. Hij raadt in zijn boek Het langlevendieet gebruiken! Bijna niemand houdt zulke extreme
onder andere aan om vooral veganistisch met diëten vol. Wat je wilt is een leefstijlverandering met
weinig eiwitten te eten en een aantal keer per kleine stapjes die voor jou vol te houden zijn. Er
jaar vijf dagen te vasten. Voedingswetenschapper zijn wel honderd manieren om gezond te eten. Een
Liesbeth Smit is kritisch. ‘Longo is geen mediterraan dieet is heel gezond, maar Japans eten
voedingswetenschapper. Bovendien raadt hij aan ook. Het is maar net wat bij je past.’ Naar: RTL Nieuws

a Welk voordeel van aandacht voor diëten komt naar voren in de bron?
b Geef een reden uit de bron waardoor het langlevendieet lastig vol te houden is.
c Stel, een vriend wil gezonder gaan eten. Hij weet precies wat hij dan wel en niet zou moeten eten en

drinken, maar toch lukt het hem niet. Bedenk een tip op basis van de uitspraken van Liesbeth Smit.

Voeding en bewegen 265

11 Bouwstoffen Wist je dat?

Koolhydraten en suikers Vetten

TIP: eet zo veel mogelijk volkoren producten en eet TIP: kies zo veel mogelijk voor vloeibaar vet, zoals
alleen producten met veel suikers als je intensief olijfolie, en eet niet te veel snacks.
aan het sporten bent. Vet is een bron van energie en een bouwstof. Je
In volkoren producten (volkoren brood, volkoren hebt het dus nodig, maar vet speelt ook een rol bij
pasta, zilvervliesrijst) zitten langzame koolhydraten. hart- en vaatziekten, overgewicht en kanker. Er zijn
Je lichaam doet er lang over om die te verteren, twee soorten vet: onverzadigd en verzadigd. In de
waardoor je hier langere tijd energie uit haalt. meeste producten zitten beide soorten, je hebt ze
Daardoor heb je ook langer geen hongergevoel. ook allebei nodig. Voor je gezondheid is het beter
Snelle koolhydraten zitten in bijvoorbeeld wit brood, om vooral onverzadigde vetten binnen te krijgen
witte pasta en witte rijst. Deze zorgen er juist voor en weinig verzadigde vetten. In veel dierlijke
dat je na een korte energieboost eerder vermoeid of producten zit meer verzadigd vet dan onverzadigd
minder geconcentreerd bent en sneller weer honger vet. In plantaardige producten, noten en vis zit weer
krijgt. Suikers in o.a. frisdrank, snoep en koek, zijn meer onverzadigd vet. Pas op voor transvet. Dit is
koolhydraten die je lichaam snel veel calorieën een vorm van vet die in frituur- en bakvetten en in
geven. Dat is handig als je tijdens het sporten gebak, koek en snacks zit en veel slecht choles-
energie nodig hebt, maar als je niet intensief terol bevat.
beweegt verbrand je de calorieën niet.
Naar: Voedingscentrum
Naar: Diabetes Fonds

Eiwitten

TIP: wissel af tussen dierlijke en plantaardige
eiwitten en eet per dag ongeveer 1 gram eiwit per
kilo lichaamsgewicht.
Ben je vegetariër en/of doe je veel kracht- of duur-
training? Dan is het goed om wat meer eiwitten te
gebruiken. Eiwitten zorgen voor energie en het
opbouwen van spieren. Doordat eiwitten je een vol
gevoel geven, eet je bovendien niet te veel. Er zijn
dierlijke en plantaardige eiwitten. Dierlijke eiwitten
zitten vooral in vlees, vis, melk, kaas en eieren.
Plantaardige eiwitten zitten vooral in brood, graan-
producten, peulvruchten, noten en paddenstoelen.

Naar: Voedingscentrum

a Haal uit de ist je dat? hierboven twee dingen waar je speciaal op moet letten als je ink sport.

b Onderstreep bij de volgende beweringen wat op jou van toepassing is:
• In de producten met koolhydraten (oranje schijf) die ik eet zitten vooral LANGZAME / SNELLE koolhydraten.
• Producten met veel suikers eet ik REGELMATIG / ALLEEN ALS IK GA SPORTEN / BIJNA NOOIT.
• Ik eet meer producten met VERZADIGDE / ONVERZADIGDE vetten.
• Mijn eiwitten (roze schijf) haal ik vooral uit DIERLIJKE / PLANTAARDIGE / BEIDE producten.

c Lees de drie tips in de Wist je dat? hierboven. Vul de volgende zinnen aan:

Ik ga niets doen met de tip , omdat

Ik ga wel iets doen met de tip , omdat

266

De zorg voor gezondheid

Je bent in de eerste plaats zelf verantwoordelijk voor je Bedrijven
gezondheid. Jij bepaalt of je rookt, drinkt, eet en beweegt. Ook op je werk is het belangrijk dat je gezond bent. Je
Maar in de casusvideo zag je ook dat de hel van de werkgever kan hieraan bijdragen door (alleen) gezonde
volwassen Nederlanders te maken hee met overgewicht producten in de kantine aan te bieden. Of door werk-
en dat de verwachting is dat dit aantal zal groeien naar nemers te laten bewegen, bijvoorbeeld door voldoende
62 procent in 2040. pauze te geven, sportapparaten in het bedrijf te zetten of
Een vijfde van de zorguitgaven, bestaande uit ongeveer overleg tijdens een buitenwandeling te houden.
20 miljard euro, hangt samen met ongezond gedrag. Ook de voedingsindustrie moet haar verantwoordelijk-
Daarom zullen de overheid en het bedrijfsleven een heid nemen. Sommige mensen vinden dat deze bedrij-
grotere rol gaan spelen bij het bevorderen van een ven in ieder geval eerlijk moeten zijn in reclames en op
gezondere leefstijl. verpakkingen. Anderen gaan een stap verder en willen
Rol van de overheid dat de overheid hen dwingt om hun producten gezonder
De overheid stimuleert onder meer de Gezonde School. te maken.
Dit is een programma dat leerlingen en studenten gezonde
keuzes laat maken op het gebied van voeding, bewegen,
sport en andere gezondheidsthema’s.
Sommige mensen vinden voorlichting niet voldoende.
Zij vinden dat er strengere regels moeten komen over
wat er wel en niet in voedselproducten mag zitten. Of
dat de belasting op producten met veel suiker of vet
moet worden verhoogd.

12 Overheidsmaatregelen

a Leg uit dat het voor de overheid verstandig is om aandacht te besteden aan de gezondheid van burgers.
b Wat kan de overheid doen om te zorgen dat mensen gezonder leven? Noem twee dingen die te maken

hebben met gezonde voeding en twee die te maken hebben met bewegen. Gebruik de lestekst, maar bedenk
zelf ook andere dingen.

c Geef van de volgende maatregelen aan of je vindt dat de overheid deze wel of niet moet invoeren.

Wel invoeren Niet invoeren
De overheid bepaalt hoeveel zout, suiker en vet een product mag bevatten.
Een buurt mag maximaal 1 snackbar per 5.000 inwoners hebben.*
Sport en bewegen moet een verplicht vak worden op mbo-scholen.
Snoepverpakkingen krijgen een waarschuwing over de hoeveelheid suiker.
Verplicht twee jaar gezond leven om een maagverkleining te kunnen krijgen.

*In Nederland is nu gemiddeld 1 snackbar per 3.500 inwoners.

Voeding en bewegen 267

13 Wie is verantwoordelijk?

Sinds 2021 moeten alle Nederlandse producten een ‘Nutri-score’ Bron 6
bevatten. Dit voedselkeuzelogo laat op basis van onder meer de
hoeveelheid suiker en zout in een product zien hoe gezond of
ongezond het is Naar: telegraaf.nl

a Geef hieronder met behulp van de cijfers 1 t/m 3 aan wie volgens jou de meeste verantwoordelijkheid heeft

als het gaat om informatie over hoe gezond een product is. Leg je keuze voor jouw nummer 1 uit.
De overheid, bijvoorbeeld via de Nutri-score.
Bedrijven die voedsel produceren, door dit eerlijk te vermelden.
Wijzelf, door naar de ingrediënten en voedingswaarde van een product te kijken.

b Wat doet de schoolleiding op jouw school om de gezondheid van studenten te vergroten?
c Wat doet de leidinggevende bij jouw leerbedrijf of bijbaan om de gezondheid van werknemers te vergroten?
d Geef met een voorbeeld aan hoever jij vindt dat de schoolleiding of je werkgever mag gaan in het zich

bemoeien met jouw gezondheid.

14 Etiket lezen

a Je gaat nu twee producten met elkaar vergelijken: paprikachips en ‘oven baked’ paprikachips.

Gebruik de QR-codes om de etiketten te bestuderen of ga naar de website van Albert Heijn.

– Paprikachips

– Paprikachips ‘oven baked’

b Kruis in de tabel hieronder het juiste product aan. Paprikachips
‘oven baked’
Paprikachips

Dit product geeft je meer energie/calorieën.
In dit product zit meer vet.
Door dit product krijg je meer koolhydraten binnen.
In dit product zitten meer suikers.
Door dit product krijg je meer vezels binnen.
Door dit product krijg je meer eiwitten binnen.
In dit product zit meer zout.

c Trek nu je conclusie: kun je zeggen dat het ene product gezonder is dan het andere? Waarom wel of niet?

268

P Portfolio-opdracht

Advies voor jouw school
Op veel plekken kom je in aanraking met ongezond voedsel.
Hoe is dat bij jou op school? Wat doet jouw school om een
gezonde leefstijl te bevorderen?
Bij deze opdracht ga je een advies schrijven over hoe jouw
school een (nog) gezondere school kan worden.
De opdracht ontvang je van je docent of bekijk je in de digitale
leeromgeving. Voeg de uitwerking van de opdracht toe aan je
portfolio.

Begrippen Obsessief gedrag Wanneer iemand in al zijn of haar
keuzes rekening houdt met een bepaald doel, zoals zo
Conditie Toestand van iemands lichaam. slank of zo t mogelijk zijn.

Duurtraining Training met een lage inspanning, Schijf van Vijf Richtlijnen van het Voedingscentrum
gericht op uithoudingsvermogen en conditie. Ook wel: voor een gezond voedingspatroon. Bestaat uit vijf
aerobe training. productgroepen die iemand op een dag binnen moet
krijgen.
Gezonde leefstijl Manier van leven waarbij iemand
gezond en afwisselend eet, een goede nachtrust hee en Voedingssto en Bruikbare bestanddelen van
voldoende beweegt. voedingsmiddelen.

Gezonde School Aanpak van de overheid om het Weerstand Vermogen van het lichaam om zich te
onderwijs aandacht te laten besteden aan een gezonde beschermen tegen ziektes.
leefstijl van leerlingen of studenten.

Krachttraining Training met een korte en krachtige
inspanning, gericht op spierontwikkeling. Ook wel:
anaerobe training.

Voeding en bewegen 269

22 Stress

Over de balans tussen werken, studeren en ontspannen

CASUS

IK LAG EEN MAAND ALLEEN MAAR OP BED Maar als je vader dan dingen zegt als: “Jij doet er niet
Daan, 20 jaar en BBL-student facilitaire dienst- toe” en “Ga eens iets van je leven maken”, voel je je
verlening, kreeg een burn-out. In de video legt hij een mislukkeling.’
uit hoe dat kwam en hoe hij weer genezen is. Drie weken nadat Daan was begonnen met zijn
Daans ouders zijn gescheiden toen hij 2 jaar was. Tot opleiding ging het mis. ‘Ik bleef constant maar
zijn twaalfde woonde hij bij zijn moeder, maar doorgaan, op mijn werk en op school. Dat heeft
verhuisde toen naar zijn vader. ‘Bij mijn vader kwam ervoor gezorgd dat ik een burn-out kreeg. Ik heb de
de prestatiedruk. Mijn opa was bankdirecteur, mijn eerste maand alleen maar op bed gelegen.’
vader bankmedewerker en mijn tante directielid van Inmiddels gaat het weer beter met hem. ‘Ik ben yoga
een ziekenhuis. Haar zoons studeerden op de gaan doen en gaan mediteren, daar haal ik veel rust
universiteit, dat verwachtte mijn vader ook van mij. uit.’ Naar: NOS op 3
De universiteit zou het voor mij niet worden. Ik wil Wanneer ervaar jij stress?
liever iets praktisch doen, met mensen bezig zijn.

Licht je antwoord toe:

270

Wat is stress?

Stress hee te maken met spanning. Bij Daan werd de van positieve stress. Die helpt op dat moment om beter
hoeveelheid stress hem uiteindelijk te veel. De druk van te presteren.
zijn vader, de verplichting om naar zijn werk te gaan en Je spreekt van negatieve stress als mensen juist minder
dan ook nog goed moeten presteren op school. Net als goed gaan presteren door de spanning of druk die ze
Daan heb jij iedere dag momenten van stress. Wanneer ervaren. Als je dat een lange tijd meemaakt, is dat niet
je op de ets zit en er uit het niets een auto van links goed voor je. Er is dan sprake van ongezonde spanning.
komt, bijvoorbeeld. Of de spanning voor een toets die Daarom keren je lichaam en hersenen na een stress-
zwaar meetelt. periode bijna altijd terug naar hun rusttoestand. Als dat
In veel gevallen hee stress een belangrijke functie. Je niet gebeurt en de negatieve stress blij voortduren,
lichaam maakt stresshormonen aan die je helpen om kun je, zoals Daan, een burn-out krijgen. Je lichaam en
met de situatie om te gaan. Adrenaline werkt meteen en hersenen zijn dan letterlijk opgebrand, waardoor je
zorgt ervoor dat je hersenen in één keer op scherp staan bijna nergens meer energie voor hebt.
en dat je hartslag en je ademhaling omhooggaan.
Hierdoor kun je snel reageren en die auto ontwijken.
Cortisol werkt iets langzamer en zorgt ervoor dat je
langere tijd net wat meer gefocust bent, waardoor je
geconcentreerd de toets kunt maken. Cortisol zorgt
onder andere voor de aanmaak van glucose, waardoor
je bloedsuikerspiegel stijgt en je dus langere tijd kunt
presteren.

Gezonde en ongezonde spanning
Topsporters hebben het voor een belangrijke wedstrijd
vaak over gezonde spanning. De stresshormonen die
ze hierdoor aanmaken zorgen voor focus, een verhoogde
hartslag en meer bloed naar hun spieren. Er is sprake

1 Spanning en stress

a Zoek het juiste voorbeeld bij het begrip.

Adrenaline A Het laatste uur voor de deadline van een belangrijke opdracht ben je
Cortisol heel erg gefocust, waardoor je de opdracht precies op tijd afkrijgt.
Gezonde spanning
B Je bent zenuwachtig voor een belangrijke wedstrijd met je voetbalteam
Ongezonde spanning die bijna begint.

Burn-out C Je doet er alles aan om hoge cijfers te halen, werkt drie keer per week en
gaat elk weekend stappen met je vrienden. Je hebt ineens nergens meer
energie voor.

D Je loopt op straat en ziet ineens een ladder met een man erop bijna
omvallen. Je schrikt, rent ernaartoe en houdt de ladder nog net op tijd
tegen.

E Je helpt je zieke oma nu al een maand. Je hebt het ook erg druk met je
nieuwe opleiding. Hierdoor voel je je voortdurend onrustig en gehaast.

b Bedenk telkens twee voorbeelden uit je eigen leven bij de twee soorten stress in het schema hieronder.

Soort stress Voorbeeldsituatie

Positieve stress

Negatieve stress

Stress 271

2 Spanning voor een belangrijke prestatie

‘De spanning valt van je af na de eerste noten’ Bron 1
Rianne Walther is zangeres van The Indien. Met haar band trad ze onder
andere op in Paradiso en op Lowlands. ‘Natuurlijk voel ik spanning voor
zo’n groot optreden. Maar het is meer een dosis gezonde spanning en
die valt van je af na de eerste noten. Die spanning hoort erbij, want het
geeft je focus en zo blijf je dicht bij je gevoel.’

Naar: karinhopster.nl

‘Ik was alleen bezig met wat er fout ging’ Bron 2
Kiki Bertens stopte vorig jaar als proftennisser. Op het hoogtepunt van
haar carrière was ze nummer vier van de wereld. Maar vaak voelde ze
spanning. Op tennistoernooi Roland Garros haalde ze bijvoorbeeld de
halve nale, maar verloor die vervolgens doordat ze last kreeg van
paniek en faalangst. ‘Ik was in mijn hoofd alleen maar bezig met wat er
fout ging. Ik wilde zo graag laten zien wat ik kan. Dan kan ik gewoon
niet accepteren dat het niet lukt.’ Naar: Trouw

a Leg uit dat er bij het voorbeeld van Rianne Walther sprake is van positieve stress.
b Leg uit waarom je het verhaal van Kiki Bertens kunt zien als een voorbeeld van ongezonde spanning.

3 Vul de begrippen in

Zet de volgende begrippen op de goede plek in het verhaal:
NEGATIEVE STRESS - CORTISOL - BURN-OUT - POSITIEVE STRESS - ONGEZONDE SPANNING - STRESS

Daan uit de casus voelde veel door de hoge prestatiedruk van zijn vader. Ook als

hij eigenlijk moe was ging hij vaak maar door. Dat hij toch nog energie had om zijn opdrachten af te maken, komt

doordat zijn lichaam aanmaakte. Wanneer de druk je helpt om beter te presteren

spreken we van , wanneer je juist minder gaat presteren noemen we dat

. Omdat dit bij Daan lange tijd doorging en zijn lichaam tussendoor niet genoeg

rust kreeg, had hij last van . Dit zorgde er uiteindelijk voor dat hij in een

terechtkwam.

272

Oorzaken van stress

Negatieve stress op het werk komt heel vaak voor. Meer
dan een miljoen mensen loopt elk jaar de kans een burn-
out te krijgen als gevolg van stress. Bij Daan speelden
meer dingen tegelijk. Hij had weinig zelfvertrouwen en
voelde veel druk om succesvol te moeten zijn. Dit zorgde
voor onzekerheid, faalangst en dus veel stress.
Die druk kun je jezelf opleggen, bijvoorbeeld als je
graag carrière wilt maken. Maar het kan ook van
anderen komen zoals je vrienden, familie, collega’s en
school. Doordat je aan alle verwachtingen wilt voldoen,
ga je over je grenzen heen. Je doet meer dan je eigenlijk
aankan. Het is daarom belangrijk om soms nee te
kunnen zeggen.

Prestatiemaatschappij Balans werk en privé
Alles bij elkaar ‘moeten’ we heel veel, van onszelf en van Werkdruk is de hoeveelheid werk en verantwoordelijk-
de wereld om ons heen. Je spreekt van een prestatie- heden in combinatie met de tijd die je daarvoor krijgt.
maatschappij, een samenleving waarin je persoonlijke Bij een grote werkdruk ervaar je eerder stress. Voor je
succes en prestaties heel belangrijk zijn. Vooral mensen lichaam en hersenen is het daarom belangrijk om je ook
die veel dingen combineren, zoals een drukke baan, te kunnen ontspannen. Het is dus zoeken naar de juiste
jonge kinderen, hobby’s en een grote vriendengroep, afwisseling tussen werk en tijd voor jezelf. Dit evenwicht
lopen het risico dat ze over hun grenzen gaan. is voor iedereen anders.
Een bijkomende factor is dat we door onze mobiele
telefoon altijd bereikbaar zijn.

4 Welke oorzaken

Ryan (28) werkt als kok in een tweesterrenrestaurant.
Als het druk is en hij veel gerechten tegelijk moet klaar-
maken, gebeurt er zoveel in zijn hoofd dat hij fouten gaat
maken. Hierdoor snijdt hij zich weleens in zijn vingers of
brandt hij zich. Soms is hij zo gespannen dat hij spontaan
een bloedneus krijgt en een keer viel hij zelfs auw. Zijn
baas vraagt hem daarnaast vaak om in te vallen voor
collega’s. Eigenlijk wil hij dit niet, maar vaak doet hij
het toch omdat hij het lastig vindt om nee te zeggen.

a Welke oorzaken van stress herken je in het verhaal van Ryan?

Gebrek aan zelfvertrouwen. Druk die je jezelf oplegt.

Verwachtingen van mensen om je heen. Over grenzen heen gaan.

Druk van de prestatiemaatschappij. Werkdruk.

b Wat zou jij doen als jou in de situatie van Ryan gevraagd wordt om een extra dienst te draaien? Leg uit.

Ik zou het WEL / NIET doen, omdat

Stress 273

5 Wat zegt de therapeut?

Bedenk wat de hulpverlener gezegd kan hebben
en maak de zin af.

Gevolgen van langdurige stress

Als je langere tijd last hebt van negatieve stress, kun je Van overspannenheid kun je binnen een paar maanden
overspannen raken. Je hebt dan het gevoel dat je geen herstellen, als je tenminste de rust en tijd neemt om goed
grip meer hebt op de situatie, je piekert veel en bent snel na te denken over wat je wel en niet wil en kan doen.
geïrriteerd. Andere klachten zijn vermoeidheid, slaap- Doe je dat niet, dan is de kans groot dat je een burn-out
problemen en concentratie- en geheugenproblemen. krijgt. In dat geval kun je langere tijd weinig tot niets
Hierdoor lukt het je niet meer om je werk voor je doen, zoals Daan die ruim een maand alleen maar op
opleiding of je baan goed te blijven doen. bed lag. Het herstel hiervan kan ruim een jaar duren.

Burn-out en de samenleving
In 2020 had ruim 17 procent van de werkende
Nederlanders last van burn-outklachten. Dat is niet alleen
vervelend voor de mensen zelf, het hee ook gevolgen
voor de samenleving. Doordat je ziek thuis zit, moet je
werkgever een vervanger zoeken. In Nederland kost dat
de werkgevers in totaal bijna 3 miljard euro per jaar.
Daarnaast stijgen de zorgkosten door de behandeling
van klachten die horen bij een burn-out.

6 De burn-out van Daan

a Leg met een voorbeeld uit waarom Daan uit de casus overspannen was.
b Waarom heeft hij, denk je, hierna een burn-out gekregen?

c Hoe groot schat jij de kans in dat jij op enig moment een burn-out krijgt? Zet een kruisje op de lijn en licht

je antwoord toe.

Erg klein Erg groot

274

7 Burn-outklachten in cijfers

Bron 3

Percentage burn-outklachten per leeftijdsgroep in 2020 Percentage burn-outklachten per beroepsgroep in 2020
mannen vrouwen
Onderwijs

23,2 Landbouw 21,1 18,1 ICT
en visserij
10,2

18,7 14,4 13,5 Cultuur, 17,0 Zorg en
sport en 11,5 welzijn
16,4 14,0 14,5 recreatie
13,8
19,8 35 - 45 45 - 55 55 - 65 9,7 Horeca 12,0 Financiële
9,1 jaar jaar jaar
15 - 25 25 - 35 6,1 16,4 dienst-
jaar jaar 65 - 75
verlening
jaar
Logistiek 13,0 15,2 Overheid

Bouw 13,3 14,7 Handel Bron: CBS

a In welke leeftijdsgroep hebben mensen het vaakst last van burn-outklachten?
b Geef hiervoor een verklaring met behulp van een van de oorzaken van stress.
c Kies een beroepsgroep waarin het vaak voorkomt dat mensen last hebben van burn-outklachten en een

beroepsgroep waarin dit niet vaak voorkomt. Geef bij allebei een verklaring hiervoor.

d In welke beroepsgroep werk je of verwacht je te gaan werken? Komt het in die beroepsgroep vaak of juist

niet zo vaak voor dat mensen last hebben van burn-outklachten?

Stress 275

Omgaan met stress en burn-out

Als je merkt dat de druk je te veel wordt, dan zijn de
belangrijkste tips: accepteer dat je tegen je grens
aanloopt, negeer je klachten niet, neem rust.

Mindfulness Daarnaast hee hij invloed op de balans tussen werk en
Tijdens zijn burn-out ontdekte Daan dat hij veel rust privé. Zo is het bij Volkswagen verboden om buiten
vond in yoga, mediteren en wandelen in de natuur. Hij werktijd mails over het werk te sturen.
was, zonder dat hij het misschien zelf wist, bezig met Wanneer je tegen overspannenheid of een burn-out aan
mindfulness. Dat betekent ‘aanwezig zijn in het hier en zit, kun je in gesprek gaan met de bedrijfsarts. Soms
nu’. Je leert bij mindfulness afstand te nemen van de krijg je dan een werkcoach, die je helpt met het aangeven
problemen en de drukte in je hoofd. Je geest wordt weer van je grenzen.
rustiger en je ontspant. De overheid ten slotte beschermt de grenzen van
Keuzes maken werknemers onder meer door de maximale werktijd
Het zoeken naar oplossingen voor een burn-out is een per week te bepalen. Ook voor het onderwijs hee de
lange weg die je voor lastige keuzes ofwel dilemma’s overheid het maximumaantal lessen en de grootte van
stelt. Wil ik wel zo veel werken? Wat is de goede balans de klassen vastgesteld.
tussen werk en privé? Een burn-out kan ervoor zorgen
dat je andere keuzes gaat maken en kan daardoor ook ‘Als je je telefoon vergeet op
positieve gevolgen voor je leven hebben. te laden, valt ie op een gegeven
School, werkgever en overheid moment helemaal uit’
Ook scholen, werkgevers en de overheid spelen een rol.
De school van Daan kan hem een persoonlijke
studiebegeleider geven die samen met hem kijkt wat hij
wel en niet aankan en een aangepast programma maakt.
Eventueel kan de opleiding andere deskundigen inscha-
kelen zoals een jeugdarts.
Op het werk moet de leidinggevende steeds goed
kijken of de werkdruk bij werknemers niet te hoog is.

8 Wat bedoelt Loesje?

Vertaal deze uitspraak van Loesje in je eigen woorden in een
advies bij stressklachten.

276

9 Hoe werkt mindfulness?

‘Haal diep adem en luister naar je gevoel’ Bron 4
Op welke manier helpt dit om
Myrthe (31) werkte lang als Hoe werkt dat dan? met stress om te gaan?
onderzoeker en docent rechten ‘Ik probeer elke dag te beginnen ‘Ik heb geleerd om me bewust te
op een universiteit. Toen ze een met meditatie. Dat betekent dat zijn van de grenzen die ik voel en
burn-out kreeg, ontdekte ze dat ik stilzit, mijn ogen sluit en ik ben dat gaan toepassen op
een deel van haar werk niet goed waarneem wat er in mijn hoofd mijn werk. Doordat ik me minder
bij haar paste. Door een andere en de rest van mijn lichaam focus op het eindresultaat en
baan en doordat ze is begonnen gebeurt. Dat lukt natuurlijk niet meer op hoe iets voor mij voelt,
altijd en het helpt om te blijven doe ik meer met mijn behoeftes
met mindfulness is ze veel en ga ik minder vaak over mijn
gelukkiger in haar werk en leven. oefenen. Ik gebruik een app grenzen heen. Grappig genoeg
waarin een rustige stem me merk ik nu dat ik op die manier
Wat doet mindfulness voor jou? vertelt om diep in en uit te uiteindelijk veel meer bereik.’
‘Mindfulness is voor mij om één ademen of om gedachten even
ding tegelijk te doen en daar
te laten voor wat ze zijn.
helemaal ‘bij’ te zijn. Vroeger had Wat ik ook vaak doe is een
ik altijd een gehaast gevoel, alsof “bodyscan”, je gaat dan alle
alles te snel ging. Door op
onderdelen van je lijf langs en
momenten bewust niets te doen vraagt je af wat je daar voelt:
en niet aan het verleden of de spanning of rust, onzekerheid of
toekomst te denken, voelt het vertrouwen. Doordat ik me
alsof de tijd veel langzamer gaat. bewust ben van wat ik voel,
Dat geeft mij rust.’
houd ik daar ook rekening mee.’

Heb je tips voor mensen die
veel stress ervaren?
‘Zet dagelijks op vaste tijden het
alarm van je telefoon, haal dan
een paar keer diep adem en
vraag je af hoe je je op dat
moment voelt.’

Bron: interview van uitgeverij Essener

Je kunt al op jonge leeftijd met mindfulness beginnen.

a Leg uit dat Myrthe door haar burn-out andere keuzes is gaan maken.
b Hoe komt het dat mediteren zo goed werkt voor Myrthe?
c Denk je dat mediteren of mindfulness iets voor jou kan zijn? Waarom wel of niet?

Stress 277

10 Jouw stressniveau Bron 5

Tips bij stress
Naast mindfulness kun je zelf nog meer doen als je last hebt van stress.
– Luister goed naar je lichaam en schuif klachten niet opzij.
– Maak een planning en zet daar dan ook pauzes in.
– Sla geen pauzes over, stop even echt met werken!
– Bewegen helpt om stress te verminderen, zeker als je dat buiten doet.
– Maak je niet druk om dingen waar je zelf geen invloed op hebt.
– Blijf ook als je weinig tijd hebt gezond eten. Dit geeft je energie.
Helpen de tips niet? Kom je er zelf niet uit? Praat dan met anderen.
Je kunt in ieder geval altijd naar je huisarts gaan.
a Doe de test om te kijken wat jouw stressniveau is.
b Is de uitkomst zoals je had verwacht of anders? Leg je antwoord uit.
c Bekijk de tips hierboven. Met welke tip(s) ga je zelf wat doen? Leg uit waarom.

11 Wereldkampioen

ACTUEEL Bron 6

Mijn batterij is leeg loosheid de controle over mijn lichaam
kregen. Maar tegelijkertijd ben ik trots
WESTLAND – Eén dag voor het WK dat ik mijn eigen grenzen voel en
handbal in Spanje begon, keerde Oranje- daarnaar heb geluisterd. Mijn gezond-
keeper Rinka Duijndam (24) terug naar heid staat nu voorop en dat betekent dat
Nederland. Nu, twee maanden later, ik voorlopig niet op het handbalveld zal
vertelt Duijndam waarom. ‘Mijn lichaam staan.’ Duijndam won in 2021 de Duitse
en mijn hoofd lieten duidelijk merken titel met Borussia Dortmund en werd in
dat mijn batterij leeg was. Ik heb mezelf 2019 wereldkampioen met Nederland.
zo ver mogelijk gepusht om mijn dromen
waar te maken. Het doet pijn om te Naar: AD
voelen hoe angst, verdriet en machte-

a De situatie van Rinka Duijndam leek het meest op OVERSPANNENHEID / EEN BURN-OUT, want:

b Welke tips zou jij Rinka Duijndam geven om herhaling van haar situatie te voorkomen?

278

12 Een burn-out voorkomen

a Als het nodig is, bekijk je nog een keer de casusvideo over Daan. Zet in het woordweb zeven mensen waar hij

had kunnen aankloppen om een burn-out te voorkomen.

Daan

b In de lestekst staat een bedrijfsregel van Volkswagen die zorgt voor een betere balans tussen werk en privé.

Leg die regel in je eigen woorden uit.

c Waarom is deze regel ook in het belang van Volkswagen als werkgever?

13 Wie is verantwoordelijk

Marit werkt in de jeugdzorg en biedt hulp aan
gezinnen in crisissituaties. ‘We hebben te maken
met veel getraumatiseerde mensen. Dat vraagt veel
van je. Je moet voortdurend klaarstaan voor een
crisis of een aanval. En als een zaak is afgesloten,
komt er vaak direct een nieuwe voor in de plaats.
Voor je gevoel loop je dan achter de feiten aan.’
Lees de situatie van Marit.
a Geef hieronder, met behulp van de cijfers 1 t/m 3, aan wie volgens jou de meeste verantwoordelijkheid

heeft om te zorgen voor minder negatieve stress bij Marit.
Haar werkgever, die is verantwoordelijk voor de grote werkdruk.
De overheid, die kan hier regels over opstellen.
Marit, zij weet zelf het beste hoe het met haar gaat en hoeveel werkdruk ze aankan.

b Wat kan jouw nummer 1 doen om de negatieve stress bij Marit te verminderen?

Stress 279

14 Zet de begrippen op de juiste plek

ij een burn out is figuurlijk je batterij leeg. chrijf onder elke batterij de juiste stap die leidt tot een burn out.
En noteer daarna welke dingen je kunnen helpen om hier weer uit te komen.
KEUZES MAKEN - OVER GRENZEN GAAN - OVERSPANNEN - GOEDE BALANS TUSSEN WERK EN PRIVÉ -
ONGEZONDE SPANNING - MINDFULNESS - NEGATIEVE STRESS

15 Alles oké? Bron 7

ACTUEEL

Hulplijn studenten groot succes

UTRECHT – Tijdens de lockdown de naam Alles Oké? en is voor iedereen
richtte de Utrechtse student Luc samen tussen de 18 en 24 jaar die bijvoorbeeld
met drie vrienden het platform Laten kampt met stress of zorgen. Luc: ‘Praten
We Praten op. Hij zag dat jongeren het helpt. Het is het beste wapen tegen
moeilijk hadden door de corona- mentale ziektes. Er speelt altijd wel wat,
maatregelen. Het platform werd zo’n maar door de coronamaatregelen erva-
succes dat het is overgenomen door de ren jongeren nog meer stress of somber-
Kindertelefoon. Het platform hee nu heid.’ Naar: AD

a Luc zegt: ‘Praten helpt’ bij stress of zorgen. Bedenk een reden waarom dat zo is.
b Hoe komt het dat vooral jongeren last hebben van een ‘coronadip’, denk je?

280

P Portfolio-opdracht

Positieve en negatieve stress Zorgpersoneel leert in een workshop werkdruk om te
tress kan ervoor zorgen dat je een burn out krijgt zoals aan zetten in positieve stress.

in de casus. Maar stress kan er ook voor zorgen dat je beter
gaat presteren. In je leerbedrijf is vast ook weleens sprake van
werkdruk en stress.
In deze opdracht ga je je verdiepen in twee situaties waarin de
werkdruk hoog was.
De opdracht ontvang je van je docent of bekijk je in de digitale
leeromgeving. Voeg de opdracht en de uitwerking toe aan je
portfolio.

Begrippen

Adrenaline Stresshormoon dat ervoor zorgt dat Overspannen Ziek door ongezonde spanning.
lichaam en hersenen in één keer op scherp staan.
Positieve stress Spanning of druk die ervoor zorgt dat
Burn-out Langdurige ziekte waarbij lichaam en iemand beter presteert.
hersenen uitgeput zijn en iemand bijna nergens meer
energie voor hee . Prestatiemaatschappij Een samenleving waarin je
persoonlijke succes en prestaties heel belangrijk zijn.
Cortisol Stresshormoon dat ervoor zorgt dat lichaam
en hersenen langere tijd meer gefocust zijn. Stress Toestand waarin iemand terechtkomt bij veel
spanning of druk.
Gezonde spanning Wanneer stress zorgt voor focus en
een betere prestatie. Stresshormonen Sto es die iemands lichaam
aanmaakt in een spannende situatie of een situatie die
Mindfulness Methode die leert om op een accepterende veel druk oplevert.
manier om te gaan met alles wat zich aandient in het
leven van alledag. Werkdruk Hoeveelheid werk en verantwoordelijkheden
in combinatie met de tijd die iemand daarvoor krijgt.
Negatieve stress Spanning of druk die ervoor zorgt dat
iemand minder goed presteert.

Ongezonde spanning Wanneer stress langer duurt en
zorgt voor gezondheidsproblemen.

Stress 281

23 Verslaving

Over de oorzaken, de gevolgen en wat je eraan kunt doen

CASUS 1:04 - 4:37

IK WIL HET NIET, MAAR TOCH DOE IK HET hem is, toch lukt het hem niet om te stoppen. Als hij
In het programma ‘Been There Done That’ staat niet drinkt begint hij te zweten, kan hij niet slapen en
Lange Frans een jongere met een alcoholverslaving wordt hij depressief. agelijks koopt hij drie essen
bij. Frans is nu zelf al een aantal jaren clean en weet sterke drank in de supermarkt, dat is nu zijn vaste
als geen ander hoe zwaar deze strijd is. routine. Donovan worstelt ermee en zegt: ‘Eigenlijk
Frans is de buddy van de Brabantse rapper Donovan. wil ik het niet, maar toch doe ik het.’ Donovan is
Donovan probeert een carrière op te bouwen in de duidelijk in de greep van zijn verslaving.
Nederlandse muziekbusiness, maar het wil maar niet Donovan heeft een verslaving. Sommige mensen
lukken. Hij strijdt tegen een zware verslaving met eggen n moet ij die flessen gewoon l ten
drugs en drank. Veel drank. staan.’ Wat vind jij?
Hij weet dat zoveel alcohol drinken niet goed voor

Licht je antwoord toe:

282

Verslaving

In Nederland hebben ongeveer 2 miljoen mensen een of van  bepaalde handelingen. Denk maar aan gokken of
andere vorm van verslaving. Ook Donovan hee een gamen.
verslaving, een dwingende gewoonte of a ankelijkheid. Wat doet verslaving in de hersenen?
Hij is a ankelijk van alcohol. Hij zit eraan vast en de Zowel bij een verslaving aan drugs als bij een verslaving
verslaving is hem de baas. aan gedrag spelen de hersenen een grote rol. Alle
Bij verslaving denk je al gauw aan xtc, heroïne of verslavingsvormen zorgen namelijk voor de aanmaak
cocaïne. Logisch, want de narigheid die deze drugs met van dopamine, een stof die hoort bij het belonings-
zich meebrengen is vaak in het nieuws. Maar natuurlijk systeem. Dopamine gee een gevoel van tevredenheid
kunnen sigaretten en alcohol evengoed verslavend en beloning. Hierdoor voelen mensen met een ver-
zijn, en bestaat er ook gedragsverslaving. Je hebt het slaving zich goed, zullen ze vaker gaan gebruiken en
dan over een dwingende gewoonte of a ankelijkheid komen ze erg moeilijk van de verslaving af.

Lachgas kan als partydrug zenuwschade of verlammingsverschijn- Wat veroorzaakt een verslaving?
selen veroorzaken. Daarom is er wetgeving in de maak om dit te Verslaving kom je tegen in alle lagen van de bevolking.
verbieden. Het kan iemand op je school tre en, maar ook de
directeur van een groot bedrijf.
Verslaving is een hersenziekte waar sommige mensen
gevoelig voor zijn. Zij hebben een grotere kans op
verslaving. Bepaalde omstandigheden zoals stress, werk-
druk en problemen kunnen dan zorgen voor de start
van een verslaving. Verder speelt de omgeving een rol.
Als je ouders bijvoorbeeld veel drinken of roken, is het
niet zo vreemd als je dat zelf ook gaat doen. En als al je
vrienden blowen of gamen, is er de verleiding om mee te
gaan doen.

1 Drugsverslaving

a Ga naar drugsinfo.nl/publiek/drugs-abc en informeer jezelf over verschillende drugs.
b Vul de tabel in. Zet bij elk middel een kruisje in de juiste kolommen.

Verdovend Stimulerend Legaal Illegaal

Alcohol

Hasj en wiet

Xtc

Cocaïne

Lachgas

GHB

Speed

c Welk van deze middelen is volgens jou het meest gevaarlijk en welke het minst gevaarlijk? Waarom denk je dat?

Verslaving 283

2 Gedragsverslaving

‘Ik kan geen dag zonder series’ Bron 1

Bingewatchverslaafden moeten Ze wilde a eiding en begon
constant, het liefst de hele dag series te kijken. In haar studenten-
series kijken. Linda (24) is een tijd had ze er nog meer tijd voor.
van hen. ‘Ik keek toen zo’n acht uur per dag.’
Linda (24) heeft een fulltimebaan, Nu ze werkt, is het wat minder.
maar anders zou ze de hele dag ‘Maar als ik weet dat er een nieuwe
series kijken. ‘Ik kan geen dag serie uitkomt, dan blok ik mijn
zonder’, zegt ze. Linda begon met agenda en kan ik niet meer
bingewatching toen haar vader stoppen met kijken.’
ernstig ziek werd.
Naar: RTL Nieuws

‘Ik heb mijn verdriet in het gamen gestopt’ Bron 2

Tycho (18) werd opgenomen in non-stop. ‘Ik ben toen geknapt en
een verslavingskliniek vanwege heb bijna een uur lang jankend bij
zijn problemen met gamen. mijn stiefmoeder op schoot
‘Als jongetje speelde ik graag gelegen’, vertelt Tycho. Ze besloten
games, maar toen mijn moeder op toen dat hij naar een verslavings-
mijn elfde overleed werd het kliniek zou gaan. Na de behande-
telkens langer, meer en meer. Ik ling kreeg hij tijd om zijn droom
heb mijn verdriet in het gamen waar te maken: hij volgt nu een
gestopt.’ In december vorig jaar koksopleiding op het mbo.
gamede Tycho twee weken
Naar: RTL Nieuws

a Lees bron 1. Uit welke gegevens blijkt dat Linda verslaafd is?

Haar vrienden zijn ook bingewatchverslaafd.

Haar tv staat de hele dag aan.

Het kijken naar series is een dagelijkse gewoonte.

Bij een nieuwe serie kan ze niet ophouden met kijken.

b Is het gedrag van Linda herkenbaar voor jou?
c Lees bron 2. Sommige games worden met opzet verslavend gemaakt.

Ga naar app.nos.nl/nieuwsuur/het-nieuwe-gamen/index.html en noem drie manieren
die ontwikkelaars van games gebruiken.

d Noteer twee overeenkomsten en één verschil tussen gedragsverslaving en drugsverslaving.

Ga daarbij uit van de lestekst en vergelijk de situaties van Donovan (casus) en Tycho (bron 2) met elkaar.

284

3 Oorzaken van verslaving

In de beginvideo zag je dat Lange Frans verslaafd raakte ondanks dat hij veel succes had.
Bij Donovan, Linda (bron 1) en Tycho (bron 2) speelde hun thuissituatie een belangrijke rol.

a Ik ken WEL / NIET iemand met een verslaving.
b Als je zo iemand kent, wat veroorzaakte bij die persoon de verslaving, denk je?

c Wissel in een klassengesprek de antwoorden bij a en b uit.

4 Wanneer ben je verslaafd? Wist je dat?

‘Ik hoorde kerkklokken en vliegtuigen’ Bron 3 Wat doet wiet met je?

Brian (23) raakte verslaafd aan wiet. – 13 procent van de mbo’ers gebruikt soms
‘Ik begon op mijn 16e en toen ik cannabis, een kwart van hen blowt
18 was, rookte ik vijf gram per weleens onder schooltijd.
maand. In mijn pijpje deed ik
geen tabak, alleen wiet, en dat – Cannabis werkt ontspannend en maakt dat
deed ik vaker per dag. Ook ‘s je kleuren en muziek intenser ervaart.
ochtends en ik ging dan niet
naar school. Het werd steeds – CBD-olie en wietolie worden gebruikt als
meer.’ Brian woont op kamers. pijnstiller bij chronische ziekten.
‘Mijn kamer was een enorme troep, je kon er bijna
niet lopen.’ Als huisgenoten iets tegen hem zeiden, – Bij een ‘bad trip’ krijg je hallucinaties, een
dan reageerde hij niet. ‘Je hebt geen tijdsbesef paniekaanval of zelfs een psychose.
meer en weet niet hoe lang je met iets bezig bent.
Soms hoorde ik ook dingen die er niet waren. Zo – Langdurig cannabisgebruik kan bij jongeren
hoorde ik kerkklokken en vliegtuigen.’ leiden tot blijvende hersenschade.

Naar: hoezitdat.info – Cannabisrook bevat veel meer kanker-
verwekkende stoffen dan sigarettenrook.

– Hoe meer je blowt, hoe groter de kans op
verslaving.

Naar: Trimbos-instituut

a Hulpverleners gebruiken criteria om te bepalen of iemand verslaafd is. We hebben een aantal criteria onder

elkaar gezet. Lees de bron. Op welke punten scoort Brian?
Je gebruikt steeds vaker en meer en/of bent steeds meer tijd kwijt aan je verslaving.
Je hebt geprobeerd te stoppen of te minderen, maar dat is niet gelukt.
Je hebt een sterk verlangen.
Door je verslaving presteer je slechter op je werk, op school of thuis.
Je verslaving zorgt voor problemen met je dierbaren, en toch blijf je doorgaan.
Je gaat ook bij lichamelijke en psychische problemen door met je verslaving.
Je krijgt afkickverschijnselen als je niet aan je verslaving kunt toegeven.

b Neem nu een middel (alcohol, sigaretten, wiet) of een bepaalde vorm van gedrag (sociale media volgen,

series kijken, gamen) in gedachten waar jij maar moeilijk zonder zou kunnen.

Op hoeveel punten zou jij scoren?

Verslaving 285

Gevolgen

Als Donovan niet drinkt, begint hij te zweten, kan hij
niet slapen en wordt hij depressief. Dat zijn alleen nog
maar lichamelijke gevolgen voor hemzelf, maar
verslaving kan voor nog veel meer problemen zorgen.

Problemen voor de persoon zelf In 2018 was alcoholgebruik bij 2.731 ongelukken de oorzaak.
Vooral voor mensen met een drugsverslaving zijn er,
zeker op de langere termijn, vrijwel altijd lichamelijke Problemen voor de samenleving
gevolgen: roken is slecht voor je longen, alcohol voor je Verslaving veroorzaakt ook maatschappelijke pro-
lever, xtc voor je hersenen. blemen die invloed hebben op de hele samenleving. Er
Veel soorten verslaving leiden ook tot psychische zijn extra kosten voor de gezondheidszorg (alleen
problemen omdat je interesse voor andere zaken dan de alcoholgebruik al ongeveer 2,5 miljard euro per jaar),
verslaving afneemt. Depressies zoals bij Donavan liggen het aantal verkeersongevallen waarbij alcohol een rol
dan op de loer. Verslaving kan ook je gedrag veranderen, speelt neemt elk jaar toe en doordat mensen met een
wat gevolgen hee voor jezelf én je omgeving. Dat leidt verslaving zich vaker ziek melden nemen ook de kosten
tot sociale problemen. Je interesse voor anderen kan voor werkgevers toe.
bijvoorbeeld afnemen omdat je verslaving voorrang Maar het grootste probleem hee te maken met de
krijgt ten koste van je partner, familie of vrienden. criminaliteit. In 2019 verscheen een verontrustend
Relatieproblemen komen vaak voor bij mensen met een rapport over drugscriminaliteit in Nederland. De
verslaving en ook nanciële problemen kunnen een rol overheid hee de laatste jaren het probleem onderschat.
spelen bij verslaving. Criminelen proberen jongeren te verleiden om snel geld
te verdienen. Jaarlijks wordt 8 miljard euro drugsgeld
‘Jij hebt 21 jaar van ons witgewassen en dan is er nog het niets en niemand
leven kapot gemaakt’ ontziende geweld binnen en tussen drugsbendes.

Moeder van Rogier (verslaafd aan drank en harddrugs)

5 Gokverslaving Bron 4

‘Ik was 24 uur per dag met gokken bezig’
Arjan (26) is gokverslaafd en ging naar een praatgroep.
‘Op de middelbare school begon het met de fruitautomaat
in de snackbar. Toen ik op mezelf ging wonen, werd het
gokken steeds meer. Ik was er echt 24 uur per dag mee
bezig. Mijn schulden liepen enorm op, ik sliep nauwelijks,
ging bijna niet meer naar mijn werk en zag mijn vrienden
ook vrijwel niet meer. Ook dreigde mijn vriendin een paar
keer om het uit te maken. Uiteindelijk kreeg ik in een
praatgroep contact met andere gokverslaafden. Ze leerden
mij inzien dat gokken ook een verslaving is, want dat zag ik
zelf dus niet.’ Naar: gezondheidsplein.nl en De Telegraaf
a Welke persoonlijke gevolgen van gokverslaving noemt Arjan in de bron?

286

b Vorm tweetallen en beantwoord de vraag: Welke maatschappelijke gevolgen heeft gokverslaving?

6 Nadelige gevolgen

Drugsverslaving levert zowel voor iemand die verslaafd is als voor de samenleving als geheel problemen op.
Overleg met een medestudent en noteer drie nadelen voor de persoon zelf en drie nadelen voor de samenleving.

Nadelen voor de persoon zelf Nadelen voor de samenleving

1

2

3

7 Drugscriminaliteit

In 2019 werd advocaat Derk Wiersum doodgeschoten. Justitie gaat ervan uit dat hij het slachtoffer was van
Ridouan T., een topcrimineel die aan het hoofd staat van een van de grootste drugsbendes in Europa. Alleen al
in 2019 vonden in de drugswereld dertien liquidaties plaats van tegenstanders, waarvan de helft in Amsterdam.

‘We zijn er klaar mee’ Bron 5

AMSTERDAM – Don Ceder, fractievoorzitter van de en de hele stad: stop het geweld. Nu. Laten we gezamenlijk
ChristenUnie in Amsterdam, roept in een emotionele naar oplossingen toewerken en jongeren eerder bereiken
brief op om het dodelijke drugsgeweld een halt toe te dan de criminelen die hun gouden bergen beloven.’
roepen.
‘We zijn er klaar mee. Met de drugsoorlog, de rouwende Naar: Het Parool
moeders, dat onze vrienden doodgeschoten worden op
straat. Met het gevoel dat je niet veilig naar de winkel kan
en de kogels die tot in je woonkamer vliegen. We willen
dat de stad veel meer inzet op beëindiging van de
drugsoorlog, de oorzaken aanpakt en vroegtijdig ingrijpt
wanneer jongeren erin gezogen dreigen te worden. Een
oproep daarom aan eenieder: de jongeren in de
drugshandel, handhavers, burgemeester en wethouders

Lees de bron. Don Ceder roept op om jongeren eerder te bereiken dan de criminelen. Waarom worden juist
jongeren vaak benaderd door drugscriminelen?

Verslaving 287

8 Verslaving en werk Wist je dat?

Wat doet alcohol met je?

– 20 procent van alle mbo’ers drinkt tien of meer glazen alcohol op een
weekenddag.

– Veel drinken beschadigt je hersenen en je zenuwstelsel. Dit geldt sterker
voor jongeren onder de 24 jaar.

– Andere risico’s bij veel drinken zijn het oplopen van een maagzweer,
leverklachten, hoge bloeddruk, hersenbloeding en kanker.

– Alcohol drinken tijdens de zwangerschap kan zorgen voor leerstoornissen
en groeiachterstand bij het kind. Dus: stoppen als je zwanger bent.

– Alcohol wordt een ‘slow killer’ genoemd: een verslaving bouwt zich op over
een periode van jaren, maar je komt er daarna heel moeilijk van af.

– Om af te kicken heb je meestal professionele hulp nodig.

Naar: Trimbos-instituut

a Denk je dat alcohol vooral geestelijk of lichamelijk verslavend is, of allebei? Leg je antwoord uit.
b Een alcoholverslaving heeft vaak ook invloed op je werk. Noteer in de tabel drie beroepen en situaties waar

de veiligheid door een medewerker met een alcoholverslaving bedreigd wordt.

Beroep Werksituatie

1

2

3

c Heb je zelf ooit te maken gehad met een collega die onder invloed op het werk of in het leerbedrijf verscheen

en zo ja, wat was daarvan te merken?

d Heeft jouw opleiding duidelijke regels over alcohol- en drugsgebruik? Ga na welke regels dat zijn en noteer ze.

Doe hetzelfde voor je leerbedrijf.

e Een leidinggevende komt erachter dat een werknemer een verslaving heeft en ontslaat de werknemer

onmiddellijk. Wat vind jij daarvan?

288

Wat mag wel en wat mag niet?

Bij de meeste gedragsverslavingen zijn er geen over- zijn en denken dat daardoor de overlast vanzelf
heidsregels, maar is er bijvoorbeeld wel een lee ijds- verdwijnt. Anderen willen hard ingrijpen en vragen een
grens bij gokhallen en in casino’s. Bij drugs ligt dat zerotolerancebeleid van de overheid.
ingewikkelder. Er zijn illegale drugs en legale drugs. Dubbele rol van de overheid
Illegale drugs staan op twee lijsten in de Opiumwet. De overheid speelt op het gebied van verslaving een
Die wet verbiedt het bezit, de handel, het vervoer en de dubbele rol. Zo is de staat bijvoorbeeld aandeelhouder
productie van drugs. Lijst 1 bevat harddrugs, drugs van Holland Casino en van de Staatsloterij. Daar
met een groot gezondheidsrisico. Denk aan cocaïne, xtc verdient de overheid dus geld mee. Datzelfde is het
en heroïne. Op lijst 2 staan so drugs zoals hasj, wiet en geval bij het he en van accijnzen op tabak en alcohol.
paddo’s. Deze hebben volgens de overheid een kleiner Aan de andere kant gee de overheid voorlichting over
risico voor de gezondheid. de gevaren van verslaving, denk maar aan NIX18, en
Er zijn ook legale drugs. Dat zijn middelen die je hee ze regels hierover in verschillende wetten vast-
gewoon kunt kopen, zoals alcohol en tabak. Weliswaar gelegd.
met regels op het gebied van verkooppunten en lee ijd.
Beleid
Nederland kiest ervoor om vooral de productie en
handel van harddrugs te bestrijden. De handel in
so drugs volgt daarna en het gebruik van drugs pakt de
politie bij kleine hoeveelheden helemaal niet aan.
Co eeshops mogen onder strenge voorwaarden wiet en
hasj verkopen. Dit is het Nederlandse gedoogbeleid.
Daar is lang niet iedereen het mee eens. Sommige
mensen vinden dat alle drugs legaal zouden moeten

Allemaal een mbo-opleiding Wist je dat?

De overheid probeert met regelgeving te voorkomen dat mensen verslavende
middelen (ook legale) gaan gebruiken. De wetgeving hierover is verspreid over
verschillende wetten. Een paar voorbeelden.
– In de Drank- en Horecawet staat dat je pas vanaf je achttiende jaar alcohol

mag kopen.
– De Tabaks- en Rookwarenwet verplicht waarschuwingen op sigarettenpakjes.
– In de Opiumwet staat dat minderjarigen geen softdrugs mogen kopen.

9 Stapavond

NIX18 is een overheidscampagne die zich richt op de sociale norm: ‘niet roken en niet drinken onder de 18 jaar’.
Waarom de overheid deze legale drugs als een gevaar ziet, ervaar je waarschijnlijk wel tijdens stapavonden. Hoe
verlopen die bij jou?
Doe de test op de website drugsenuitgaan.nl/veilig-uit-thuis/uitgaanscheck.
De test geeft aan wat je goed doet en wat beter kan.
Noteer voor elke categorie (groen, oranje, rood) één persoonlijke tip die je opvalt.

Verslaving 289

10 De listige wereld van loterijen

Bekijk de video waarin Arjen Lubach uitlegt welke rol de overheid speelt.

a Waarom speelt de overheid deze rol?
b Wat vind jij van deze dubbele rol? Onderbouw je mening met argumenten.

11 Lastige keuze voor de overheid

ACTUEEL Bron 6

Geen BN’ers meer in gokreclame

DEN HAAG – BN’ers, zoals Andy van lokale krant?’ zei hij in de Kamer. Door
der Meijden, mogen geen reclame de legalisering van onlinegokken be-
meer maken voor onlinegokken. Dat talen gokbedrijven nu belasting. De
hee minister Weerwind van Rechts- verwachting is dat de staat jaarlijks 240
bescherming besloten. De Tweede miljoen euro verdient aan online-
Kamer wil gokreclames helemaal ver- gokkers. Er zijn zo’n 80.000 gokver-
bieden, maar dat vindt de minister te slaafden in Nederland.
ver gaan. ‘Mag de plaatselijke bingo Naar: Het Parool, Kassa
ook geen reclame meer maken in de

De overheid moet verschillende belangen tegen elkaar afwegen als het gaat om het legaliseren van onlinegokken
en de gevolgen daarvan. Lees de stellingen. Bedenk een argument van voorstanders van die stelling en een
argument van tegenstanders.

Stelling Argument voor Argument tegen
De overheid moet online-
gokken weer verbieden.

Alle reclame voor gokken
moet verboden worden.

De overheid moet zich
terugtrekken uit Holland
Casino, de Lotto, Toto en
de Staatsloterij.

290

Hulpverlening

Lange Frans zegt in de introductievideo van dit thema ‘Ik ging kliniek in,
dat hij nu twee jaar nuchter is. Donovan vertelt dat hij al kliniek uit’
vijf opnames achter de rug hee .
Hulp zoeken Najib Amhali
Heb je een verslaving of wil je iemand in je directe
omgeving helpen, realiseer je dan dat je er meestal zelf middelen of met een gedragsverslaving. Meestal is een
niet uitkomt. Een eerste stap voor advies zou een verwijzing van de huisarts nodig. Na aanmelding volgt
informatieve website of een chat met een hulpverlener een afspraak voor een intakegesprek. Na de intake wordt
kunnen zijn. Er zijn ook online hulpprogramma’s. een plan opgesteld en begint de behandeling. De
A icken, stoppen met een verslavende gewoonte of behandeling van een verslaving is langdurig. Verslaving
met het gebruiken van een verslavende stof, lukt echter is namelijk een ziekte.
meestal niet in je eentje. Vrijwel altijd is daar meer hulp
bij nodig. Dan kun je terecht bij de professionele
hulpverlening zoals Jellinek of SolutionS. Dat kan in een
instelling, maar hulp aan huis is ook mogelijk.

Professionele hulp
Een instelling voor verslavingszorg gee hulp en advies
als je problemen hebt met het gebruik van verslavende

Heb je een vraag, Bel, mail of chat. Klik hier >>

12 Mbo-opleidingen

‘Hey, ik zoek een opleiding’ Bron 7
Hey, ik (Mike) zoek een opleiding waarbij ik leer verslaafde jongeren van het
idee af te helpen dat ze zouden moeten gebruiken. Ik ben zelf ook verslaafd
geweest aan drugs en heb het nodige meegemaakt. Ik heb zelf wat gezocht,
maar ik kon geen verslavingszorgopleiding voor ervaringsdeskundigen vinden.

Naar: springest.nl

a Bekijk de website van jouw school. Zou Mike bij jullie terechtkunnen? Zo ja, bij welke opleiding?

Verpleegkunde Pedagogisch werk Plantenteelt Horeca

Maatschappelijke zorg Retail Natuur en recreatie Anders:

b Zou jij in de verslavingszorg willen werken? Motiveer je antwoord.

Verslaving 291

13 Populaire verslavingsmiddelen

wie gebruikt wat Bron 8

Middelengebruik in %, naar geslacht, leeftijd en opleidingsniveau in 2020

• mannen Tabak Alcohol Cannabis Overige drugs
• vrouwen
, , , ,
, , , ,

• 16 - 20 jaar , , ,,
• 20 - 30 jaar , , ,,
• 30 - 40 jaar , , ,,
• 40 - 50 jaar , , ,,

• basisonderwijs , , ,,
• vmbo, mbo1 , , ,,
, , ,,
• havo, vwo, mbo , , ,,
• hbo, wo bachelor , , ,,
• wo, master, doctor

Bron: CBS

a Bestudeer de bron en geef voor je eigen leeftijdscategorie en schooltype aan welk middel het hoogst scoort

en welk middel het laagst.

b Komen de scores van jouw leeftijdscategorie en schooltype overeen met het beeld dat je zelf

hebt over het gebruik van verslavende middelen onder leeftijd- en schoolgenoten? Leg je antwoord uit.

14 Afgekickt Bron 9

Van drugsverslaafde naar rolmodel
De beroemde ex-dakloze Patrick van der Jagt, ook wel bekend als Caveman, zwoer
de drugs af. Al was dat volgens hem wel een gevecht. ‘Als je een tijdje clean bent,
komt toch dat duiveltje in je hoofd dat zegt: Ah joh, zo erg was het allemaal niet.
Op dat soort momenten moest ik sterk zijn. Ik heb nu een lieve vriendin, een huis
en ik heb een eigen bedrijf. Ik zou nooit meer willen terugvallen.’Van der Jagt,
bekend van tv, is tegenwoordig beroepsfotograaf en spreker. Hij beseft dat hij
heel veel Nederlanders heeft geïnspireerd. Naar: RTV Rijnmond
a Welke gevolgen van verslaving herken je in het verhaal van Caveman?
b Leg uit hoe en voor wie Caveman een rolmodel is.
c Leg uit welk stofje in de hersenen het ‘duiveltje’ oproept.

292

P Portfolio-opdracht

Facebookpagina
Verslavingen zijn heel divers. Sommigen zijn verslaafd aan hun
telefoon, anderen aan alcohol of aan gokken.
Bij deze opdracht ga je voor leeftijdgenoten een Facebookpagina
over verslaving maken.
De opdracht ontvang je van je docent of bekijk je in de digitale
leeromgeving. Voeg de Facebookpagina toe aan je portfolio.

Begrippen

Gedogen Door de vingers zien van een overtreding. So drugs Verslavende middelen, genoemd in lijst 1
van de Opiumwet, met een geringer risico op verslaving
Gedragsverslaving Dwingende gewoonte of en schade voor de gezondheid.
a ankelijkheid van bepaalde handelingen.
Verslaving Dwingende gewoonte of a ankelijkheid.
Harddrugs Verslavende middelen met een sterk
verslavende werking en grote risico’s voor de gezondheid. Verslavingszorg Hulp en advies voor mensen met een
verslaving.
Illegaal Onwettig, verboden.
Zerotolerancebeleid Afspraak om streng toe te zien op
Legaal Wettig, niet verboden. voorschri en en geen enkele overtreding te tolereren.

Verslaving 293

24 Seksuele gezondheid
Over seks, soa’s en grenzen op seksueel gebied

CASUS

HOE DOEN TWEE EGELTJES HET? om populairder te worden op school. Hij gaat zelf
Vorig jaar gaven jongeren aan dat zij ontevreden adviezen geven en zijn klasgenoten – tegen betaling
waren over de seksuele voorlichting die ze op – helpen met seksproblemen.
school kregen. Op veel mbo-opleidingen komt In de video zie je dat er sinds de jaren zeventig
seksualiteit bijna helemaal niet meer aan de orde. behoorlijk wat veranderd is op het gebied van seksuele
voorlichting. In het begin gaan de campagnes in
at is ook het onderwerp van de et i serie e bedekte termen over ‘egeltjes’ en ‘bloemetjes en
ducation over een middelbare school waar leer bijtjes’, vanaf de jaren negentig spreken voorlichters
lingen ook na de biologieles nog met allerlei vragen meer openlijk over seks.
over seksualiteit blijven zitten. De serie draait om de Waar zou het thema seksuele gezondheid volgens
enigszins onzekere Otis. De moeder van Otis is jou over moeten gaan?
sekstherapeute. Eigenlijk vindt hij dat maar niks, tot
hij ontdekt dat hij haar kennis goed kan gebruiken

Licht jouw antwoord toe:

294

Sex sells Bron 1

Zo’n vij ig jaar geleden zagen Nederlanders voor het
eerst een vrouw met blote borsten op televisie. Het zorgde
voor behoorlijk wat opschudding. Dat is nu onvoorstelbaar.
In allerlei series en lms zie je blote mensen en seks op tv
vinden we niet schokkend. Programmamakers weten
bovendien dat het zien van mooie, vrijende mensen de
seksualiteit van de kijker prikkelt. Zulke beelden kunnen
voor een prettig gevoel of voor seksuele opwinding zorgen
en dat is goed voor de kijkcijfers.

Reclame Het bedrijf dat deze reclameposters voor een tijdschrift verspreidde,
Hetzelfde geldt voor reclames die sexy modellen wilde niet dat mensen zich er ongemakkelijk door zouden voelen.
inzetten om meer producten te verkopen. Regelmatig Daarom werd de tepel van model Kate Moss afgeplakt.
hoor je daar bezorgde berichten over. In reclame zie je
vaak stereotypen: sexy, verleidelijke vrouwen en stoere, bevrediging van de man. Via internet kun je porno zo-
zekere mannen. Meestal draait het om heteroseksuele maar bekijken.
stelletjes, LHBTI’ers zie je veel minder in reclame. Wat doen die beelden met onze ideeën over seks? Dat
Porno weten we niet precies, maar de invloed van porno op
Bij porno zie je weer een ander stereotype, vrijwel altijd onze seksualiteit is waarschijnlijk niet heel groot.
vrouwonvriendelijk. De seks draait vooral om de seksuele De meeste mensen weten heel goed dat seks in
werkelijkheid heel anders is.

1 Seks is overal Bron 2

a at heeft bron te maken met de uitdrukking se sells ?
b Hebben bron 1 en bron 2 volgens jou iets met seksualiteit te

maken? Leg je antwoord uit.

c ind je dat in bron sprake is van een vrouwelijk stereot pe?

Leg je antwoord uit.

Wielrenner Chris Froome krijgt zoenen van de
‘rondemissen’ na het winnen van een etappe in de
Ronde van Italië.

d n de serie e ducation zie casus draait het om stereot pen die niet kloppen: de stoere jongen is

homoseksueel, het mooiste meisje blijkt juist super onzeker. Vul de zin hieronder aan.
Op deze manier stereotypen doorprikken is volgens mij wel BELANGRIJK / NIET ZO BELANGRIJK, want:

Seksuele gezondheid 295

Liefde en lust

Seks is leuk, spannend en opwindend. Dat vinden bijna dertiger ervaar je seks weer anders: je weet bijvoorbeeld
alle mensen. Biologisch is dat ook wel handig, want seks beter wat je prettig vindt in bed.
is nodig voor voortplanting. Door te knu elen, strelen Seksuele moraal
of zoenen laten mensen ook merken dat ze van iemand Sommige mensen praten makkelijker over seks en
houden. Liefdevolle seks is zeer intiem: je voelt je dan intimiteit dan anderen. De ideeën in je gezin, je cultuur
helemaal veilig en sterk met iemand verbonden. Ook of je geloof hebben invloed op hoe jij omgaat met
voor jongeren zijn liefde en lust de belangrijkste redenen seksualiteit. Niet alleen op het praten over seks, maar
voor ‘de eerste keer’. De meeste jongeren hebben dan al bijvoorbeeld ook op hoe je denkt over zoenen of vrijen
een tijdje een relatie. in het openbaar. Mensen denken daar heel verschillend
Je seksuele ontwikkeling over: ze hebben niet allemaal dezelfde seksuele moraal.
De seksualiteit van mensen ontwikkelt zich van jongs af
aan. Als peuter ontdek je dat er jongens- en meisjes-
lichamen zijn, als kind begrijp je steeds meer van
vriendschap en later ook van verliefdheid. In de
puberteit verandert je lichaam en worden seksuele
gevoelens sterker. Je ontdekt bijvoorbeeld of je op
meisjes of jongens valt. Als tiener heb je soms een eerste
relatie en zoen of vrij je voor het eerst. Als twintiger of

2 Wat is normaal?

Bron 3

a ekijk de bron. elke uitspraak is juist?

Een groot deel van de achttienjarigen is verliefd geweest en heeft gezoend.
Jongens tussen de 18 en 20 jaar hebben vaker verkering dan meiden in dezelfde leeftijd.
Meisjes doen meer aan zelfbevrediging dan jongens.
Zo’n driekwart van de negentienjarigen is met iemand naar bed geweest.

b en je het eens of oneens met de volgende stellingen?

Eens/oneens omdat:
1. Het hoort bij een relatie om

seks met elkaar te hebben.
2. Jongens zijn op zoek naar

seks, meisjes naar liefde.
3. Je moet alleen seks met iemand

hebben als je ook verliefd bent.

296

3 De seksuele moraal van ...

a Hoe wordt binnen jouw cultuur over de volgende zaken gedacht?

n hoe denken jouw ouders je vrienden en jijzelf erover? Omcirkel het juiste s mbooltje.

je cultuur je ouders je vrienden jijzelf

Op straat tongzoenen.
Verschillende relaties hebben.
Maagd blijven tot het huwelijk.
Een onenightstand hebben.
Porno kijken.

b at zou jij zeggen of doen in de volgende situatie? e vrienden zeggen tegen je dat het tijd wordt dat je seks

hebt met iemand, maar jij hebt daar eigenlijk nog geen behoefte aan.

#MeToo Bron 4

Meestal is seks jn en leuk, maar het kan gebeuren dat
iemand seksueel gedrag vertoont dat voor jou onprettig
is. De hel van de vrouwen en een vijfde van de mannen
in Nederland krijgt te maken met seksueel
grensoverschrijdend gedrag, van zoenen tot seks
hebben tegen hun wil. Heel vaak is het een bekende die
dit doet, zoals de baas, een vriend of een collega.

In Rotterdam verbood de gemeenteraad het maken van
seksueel getinte opmerkingen op straat.

Waar liggen de grenzen? gedrag is eigenlijk normaal? Wat vinden we bijvoorbeeld
In 2017 ging de hashtag #MeToo ‘viral’. Talloze vrouwen van het na uiten van vrouwen of het vertellen van een
(en ook enkele mannen) vertelden in de media over schuine mop? Wanneer is het oké om een compliment
hun eigen ervaringen met seksueel (machts)misbruik. over iemands uiterlijk te maken? Niet iedereen denkt
#MeToo maakte veel los, ook in Nederland. Er ontstond hier hetzelfde over. Wat de één irten vindt, voelt voor
een gesprek over onze seksuele moraal: welk seksueel een ander misschien als onprettig.
Het is dus belangrijk om je eigen grenzen aan te geven.
Als je iets onprettig vindt, moet je dat duidelijk zeggen.
Het is ook belangrijk om de grens van anderen te
herkennen. Je moet dus goed opletten hoe iemand
reageert op jouw irt of aanraking. Bij twijfel kun je
altijd vragen of je door mag gaan.

Seksuele gezondheid 297

4 Ik ook

a e too betekent letterlijk ik ook . at wilden mensen die deze hashtag gebruikten ermee zeggen?
b Leg uit dat bij seksueel grensoverschrijdend gedrag zowel iemands persoonlijke grens als een wettelijke

grens overschreden kan worden.

5 Grensoverschrijdend gedrag

ACTUEEL Bron 5

Niet naakt? Een onvoldoende!

AMSTERDAM – Acteur Hugo Metsers dat studenten leerden hun grenzen aan te
stopt met zijn werk bij de door hem geven bij het draaien van naaktscènes.
opgerichte opleiding faaam. Dat is een ‘Maar we wisten allemaal: als je niet naakt
opleiding voor jongeren die acteur willen ging, dan kreeg je een onvoldoende’, zei
worden. Studenten beschuldigen Metsers een oud-student tegen de Volkskrant.
van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Ook zou Metsers handtastelijk zijn bij
Metsers gaf op faaam onder meer het vak studentes.
‘functioneel naakt’. Het was de bedoeling Naar: NOS

a Lees de bron. Leg uit waarom hier sprake is van grensoverschrijdend gedrag.

Gebruik in je antwoord het woord ‘macht’.

b Leg uit wat er gebeurde met studenten die in het vak ‘functioneel naakt’ hun grenzen aangaven

en niet naakt wilden acteren.

can de code en bekijk de eerste vier minuten van het programma OO .

c Je zou kunnen zeggen: ‘Als je aan een programma als De Villa meedoet, weet je waaraan je begint.’

Wat vind jij, kan een deelnemer aan dat programma achteraf klagen over seksueel grensoverschrijdend
gedrag? Leg je antwoord uit.

298