การศึกษาคมั ภีรใบลานสกู ารออกแบบสถานลานธรรม
สำนกั หอสมุดกลาง
โดย
นางสาววทิ ตรี ประชานกุ ลู
วิทยานิพนธนเ้ี ปนสว นหน่ึงของการศกึ ษาตามหลกั สูตรปรญิ ญาศลิ ปมหาบณั ฑติ
สาขาวิชาการออกแบบภายใน
ภาควิชาออกแบบตกแตงภายใน
บณั ฑิตวทิ ยาลยั มหาวิทยาลัยศลิ ปากร
ปการศกึ ษา 2556
ลขิ สทิ ธิ์ของบณั ฑิตวทิ ยาลัย มหาวทิ ยาลัยศลิ ปากร
การศึกษาคมั ภีรใบลานสกู ารออกแบบสถานลานธรรม
สำนกั หอสมุดกลาง
โดย
นางสาววทิ ตรี ประชานุกูล
วิทยานพิ นธนเ้ี ปนสวนหนึ่งของการศกึ ษาตามหลักสตู รปรญิ ญาศิลปมหาบณั ฑิต
สาขาวิชาการออกแบบภายใน
ภาควชิ าออกแบบตกแตงภายใน
บัณฑิตวทิ ยาลยั มหาวทิ ยาลัยศลิ ปากร
ปการศกึ ษา 2556
ลขิ สิทธ์ิของบัณฑิตวทิ ยาลยั มหาวทิ ยาลัยศลิ ปากร
THE STUDY OF PALM-LEAF SCRIPTURE FOR THE DHAMMA SPACE
สำนกั หอสมุดกลาง
By
Miss Vithatree Prachanukool
A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree
Master of Fine Arts Program in Interior Design
Department of Interior Design
Graduate School, Silpakorn University
Academic Year 2013
Copyright of Graduate School, Silpakorn University
บัณฑติ วิทยาลยั มหาวิทยาลัยศิลปากร อนุมตั ิใหวิทยานิพนธเรื่อง “การศึกษาคัมภีรใบลานสู
การออกแบบสถานลานธรรม” เสนอโดย นางสาววิทตรี ประชานุกูล เปนสวนหนึ่งของการศึกษาตาม
หลกั สูตรปริญญาศลิ ปมหาบณั ฑิต สาขาวิชาการออกแบบภายใน
…………...........................................................
(รองศาสตราจารย ดร.ปานใจ ธารทัศนวงศ)
คณบดีบณั ฑิตวิทยาลยั
วันท.่ี ...........เดือน.......................พ.ศ...........
อาจารยท ปี่ รึกษาวิทยานพิ นธ
สำนกั หอสมุดผชู ว ยศาสตราจารยพยรู โมสิกรัตน
กลางคณะกรรมการตรวจสอบวทิ ยานิพนธ
.................................................... ประธานกรรมการ
(รองศาสตราจารย ดร. ร.ต.อ.อนชุ า แพงเกษร)
............/......................../..............
.................................................... กรรมการ .................................................... กรรมการ
(รองศาสตราจารยส ทิ ธิพร ภริ มยรน่ื ) (อาจารยไ พบลู ย จริ ประเสรฐิ กลุ )
............/......................../.............. ............/......................../..............
.................................................... กรรมการ .................................................... กรรมการ
(ผชู ว ยศาสตราจารยเ ทดิ ศกั ด์ิ เหลก็ ดี) (ผชู วยศาสตราจารยพ ยรู โมสิกรัตน)
............/......................../.............. ............/......................../..............
52154310: สาขาวิชาการออกแบบภายใน
คาํ สาํ คัญ: คัมภรี ใ บลาน / ออกแบบภายใน / สถานลานธรรม
วทิ ตรี ประชานุกูล: การศึกษาคัมภีรใบลานสูการออกแบบสถานลานธรรม. อาจารยท่ี
ปรึกษาวิทยานพิ นธ: ผศ.พยูร โมสกิ รัตน. 153 หนา .
การศกึ ษาคมั ภรี ใบลานไดมุง เนน การศกึ ษาถงึ ลักษณะและนัยสําคัญ ดานรูปธรรม ไดแก
ลกั ษณะทางกายภาพ ขัน้ ตอนการทํา รปู แบบทางศลิ ปะ และดา นนามธรรมท่แี ฝงอยูอ ันเปน สญั ลักษณ
ที่เตอื นใหเกดิ สติ เพ่ือระลกึ ถงึ พระธรรมคําสงั่ สอนของพระสมั มาสัมพุทธเจา และสามารถนําหลักคํา
สอนเรือ่ งสติมาใชใ นการดําเนินชวี ิต เพราะการเจรญิ สติ ทาํ ใหผ ูป ฏิบัตเิ กดิ ความเขาใจ สัจธรรมความ
สำนกั หอสมุดกลางจริงของสง่ิ ทง้ั ปวงทเ่ี กดิ ขึ้น ตั้งอยู ดบั ไป และเกดิ ศรัทธา ความเช่อื วาวถิ ที างแหง พุทธธรรมคือวิถีทาง
แหงชีวิต สําหรับวยั ทาํ งานทใ่ี ชชวี ิตในเมืองซ่ึงเผชญิ ปญหาสุขภาพกายและสุขภาพจิต การมีสติระลึก
ตัวอยูเสมอชวยใหการดําเนินชีวิตงายและมีความสุขมากข้ึน เมื่อนํามาเปนแนวทางการปฏิบัติตน
ในขณะทาํ งานและการดาํ เนินชวี ติ ประจําวัน จึงเปนหนทางหนึ่งท่ีจะสงผลใหพบทางแหงความสุขท่ี
แทจ ริง เขา ใจและพรอมรับมือกับปญ หาดว ยสตปิ ญญาทางธรรม
ในการเก็บขอมูลของวิทยานิพนธฉบับนี้ผูวิจัยใชวิธีการเก็บขอมูลจากแบบสอบถามวัย
ทาํ งานยานธรุ กจิ ในกรงุ เทพมหานคร จาํ นวน 400 คน พรอ มทัง้ วธิ ีการสัมภาษณผูเช่ียวชาญกิจกรรม
การเจรญิ สติ จาํ นวน 5 คนและการสงั เกตดวยตวั เอง จากนัน้ จึงทําการวิเคราะหขอ มลู เชงิ คณุ ลกั ษณะ
(Qualitative Data Analysis) โดยวิเคราะหความเปนเหตุเปนผลกันของเร่ืองตาง ๆ และ
ความสัมพนั ธของสวนประกอบตา ง ๆ ของเน้อื หา (Content Analysis) โดยใชความสมั พันธต ามหลัก
ตรรกะและใชการบรรยายเชิงพรรณนา พรอมทั้งดูความตองการรูปแบบและกิจกรรมจากผลการ
วิเคราะหแบบสอบถาม เพ่ือนาํ ไปใชใ นงานออกแบบ
ผลของการสงั เคราะหข อมลู การศึกษาคัมภีรใ บลาน คือ “ลาํ ดับเวียนเปล่ยี นผัน สจั ธรรม
ยากเลือน” และพัฒนาสูการออกแบบสภาพแวดลอมภายในสถานลานธรรม โดยแสดงถึงสัจธรรม
ลาํ ดบั ของการเปล่ยี นแปลง ทเ่ี ปนความจริงยากลบเลอื นของส่ิงท้ังปวง แฝงในรูปทรงอาคาร วัสดุ ท่ี
วาง แสงและเงาจากธรรมชาติท่ีเกิดจากการออกแบบพ้ืนที่ และการจัดวางเฟอรนิเจอรภายใน
โครงการ ทีส่ งเสรมิ ใหผใู ชง านเกดิ การระลึกรูตัว เขาใจสัจธรรม พบความสขุ ท่ีแทจ รงิ และพรอมดาํ เนนิ
ชีวิตตอ ไปอยางมีสติ
ภาควชิ าออกแบบตกแตงภายใน บณั ฑติ วิทยาลัย มหาวทิ ยาลยั ศลิ ปากร
ลายมือชื่อนกั ศึกษา............................................... ปการศึกษา 2556
ลายมือช่อื อาจารยท ปี่ รกึ ษาวทิ ยานพิ นธ. ....................................
ง
52154310: MAJOR: INTERIOR DESIGN
KEY WORD: PALM SCRIPTURE / INTERIOR DESIGN / THE DHAMMA SPACE
VITHATREE PRACHANUKOOL: THE STUDY OF PALM-LEAF SCRIPTURE FOR THE
DHAMMA SPACE. THESIS ADVISOR: ASST.PROF. PAYOON MOSIKARAT. 153 pp.
The study of palm-leaf scripture is designed for learning characteristics
and important natural forms such as palm-leaf scripture physical, making process, art
style of scripture and hiding meaning about consciousness. These paraphrase an
สำนกั หอสมุดกลางimportant content for the way of life. From this learning, Buddha's teaching reminds
the truth that people should be aware of their life. At the present time, urban life is
considered as a busy life. Applying awareness and consciousness will lead to the real
happiness of everyday life.
This study uses data from survey questionnaires, which includes 400
working-age persons. Interviewing and observing of 5 meditation specialists is also
adopted. Furthermore, qualitative data analysis and content analysis are used to
delineate the outcome.
This consequence will be use as a concept design. In conclusion, the
result from studying is "the sequence of unchanging truth" and is developed to the
main design of Dhamma space. All details such as planning, material, space and light
are intended to show the truth of study.
Department of Interior Design Graduate School, Silpakorn University
Student's signature ............................................. Academic Year 2013
Thesis Advisor's signature…......................................
จ
กิตติกรรมประกาศ
วิทยานิพนธฉบับน้ีสําเร็จลุลวงไปไดดวยดี เพราะไดรับความกรุณาจากผูชวย
ศาสตราจารยพยูร โมสิกรัตน รองศาสตราจารยสิทธิพร ภิรมยร่ืน ซึ่งเปนอาจารยท่ีปรึกษา
วิทยานิพนธ ที่ใหความชวยเหลือและใหคําแนะนําท่ีเปนประโยชนอยางย่ิงตอผูวิจัย รวมท้ังรอง
ศาสตราจารย ดร. ร.ต.อ.อนชุ า แพง เกษร ประธานกรรมการสอบวทิ ยานพิ นธ ศาสตราจารยเอกชาติ
จันอุไรรตั น ผูช วยศาสตราจารยเทิดศกั ด์ิ เหล็กดี และอาจารยไพบลู ย จิรประเสริฐกุล ผูทรงคุณวุฒิ
ทกี่ รณุ าใหค าํ ปรึกษา คําแนะนาํ และขอเสนอแนะที่เปนประโยชนแ กผ วู จิ ัย สง ผลใหวิทยานพิ นธเลมนี้
สำนกั หอสมุดกลางถูกตองและสมบรู ณย งิ่ ขึ้น ผูว จิ ยั ขอกราบขอบพระคณุ ในความกรณุ าของทุกทานเปนอยางสงู
ขอกราบขอบพระคุณผูชวยศาสตราจารยดร. พระมหาฉัตรชัย สุฉตฺตชโย คุณจันทิพ
ผองแผว คุณกิตติศักดิ์ รุงเรืองวัฒนชัย คุณยุวเรศ วุทธีรพล และอาจารยชาลี ไกรฤกษ ที่กรุณาให
คําปรึกษา และขอเสนอแนะท่ีเปนประโยชนแกผูวิจัย สงผลใหวิทยานิพนธเลมนี้สมบูรณย่ิงขึ้น
ขอขอบพระคุณอาจารยศรีสมร กสิวัฒน และคุณวิฑิตา ประชานุกูล ท่ีกรุณาเปน
ผเู ชย่ี วชาญตรวจสอบและแกไขเครอื่ งมือในการวจิ ยั สาํ หรับการทาํ วิทยานิพนธใหม ีความสมบูรณ
ขอขอบคุณบดิ า มารดา ครอบครวั ประชานกุ ูล คุณธรี สุต ชัยชนะ คุณวรจักร เต็มพรอม
คณุ ดาริน ธีรภากุล คณุ ปริภาพ ยงั มวี ิทยา คุณนิโลบล หาญพานิช คุณวิไลศรี ชํานาญกิจ รวมถึงพ่ี ๆ
และเพ่ือน ๆ รนุ 6 และรุน 7 สาํ หรับแรงกายและกาํ ลังใจทส่ี งผลใหผูวิจัยสามารถดําเนินการวิจัยจน
สาํ เร็จลุลวงดว ยดี
คุณคาหรอื ประโยชนอ นั เกิดจากวิทยานิพนธเลมน้ี ผูวิจัยขอนอมบูชาแดพระพุทธ พระ
ธรรม พระสงฆ พระคณุ บิดา มารดา ครูอาจารยท่ีอบรมส่ังสอน ตลอดจนผมู พี ระคุณทกุ ทาน
ฉ
สารบญั
หนา
บทคัดยอภาษาไทย....................................................................................................................... ง
บทคดั ยอภาษาองั กฤษ.................................................................................................................. จ
กติ ติกรรมประกาศ........................................................................................................................ ฉ
สารบัญตาราง............................................................................................................................... ญ
สารบญั ภาพ.................................................................................................................................. ฎ
บทที่
1 บทนํา ................................................................................................................................ 1
1
สำนกั หอสมุดกลางความเปนมาและความสําคญั ของปญ หา .................................................................... 4
ความมุงหมายและวตั ถปุ ระสงคข องการศกึ ษา........................................................... 4
4
สมมติฐานของการศกึ ษา............................................................................................
ขอบเขตของการศึกษา...............................................................................................
ขนั้ ตอนการศกึ ษา ...................................................................................................... 5
เวลาทีใ่ ชใ นการศกึ ษา ................................................................................................ 5
วธิ กี ารศึกษา .............................................................................................................. 6
แหลง ขอมูล ............................................................................................................... 7
อุปกรณท ี่ใชใ นการคน ควา ......................................................................................... 8
คาใชจ ายท้ังหมดในการวจิ ยั ....................................................................................... 8
การนาํ เสนอผลงาน.................................................................................................... 8
ประโยชนที่ไดร ับจากการศกึ ษา.................................................................................. 8
นิยามศัพท................................................................................................................. 8
2 ทบทวนวรรณกรรมและเอกสารงานวิจัยทีเ่ กยี่ วขอ ง........................................................... 10
ลักษณะและนยั สาํ คญั ของคมั ภีรใบลาน..................................................................... 10
นยิ ามและความหมาย...................................................................................... 10
ความเปนมาและความสาํ คัญของคัมภรี ใ บลาน ................................................ 11
ลกั ษณะทางกายภาพของคมั ภีรใบลาน ............................................................ 12
ขน้ั ตอนการทําคมั ภรี ใ บลาน............................................................................. 14
รปู แบบทางศิลปะของคัมภีรใ บลาน ................................................................. 20
คติ ความเชือ่ จากคัมภีรใ บลาน ........................................................................ 28
การเจรญิ สติ .............................................................................................................. 30
ความหมายของการเจรญิ สติ............................................................................ 30
หลกั การเจรญิ สติ............................................................................................. 32
กิจกรรมการเจริญสติ....................................................................................... 33
ประโยชนของการเจรญิ สต.ิ .............................................................................. 37
ช
บทที่ หนา
ทฤษฎกี ารออกแบบพทุ ธสถานและกรณีศกึ ษา........................................................... 39
องคประกอบของภมู สิ ถาปต ยกรรมท่ีปรากฏในคัมภีรพ ระพทุ ธศาสนา............. 40
หลกั การออกแบบสถาปต ยกรรมของอาวาส พทุ ธสถาน ศาสนสถาน............... 42
กรณศี กึ ษาท่ี 1 วัดปาวมิ ุตตยาลัย .................................................................... 46
กรณศี ึกษาท่ี 2 หอจดหมายเหตพุ ทุ ธทาส อนิ ทปญ โญ (สวนโมกขกรงุ เทพ)...... 48
กรณีศกึ ษาท่ี 3 เสถยี รธรรมสถาน.................................................................... 50
การศกึ ษาตัวแปรควบคุม ........................................................................................... 51
เอกสาร บทความและงานวิจยั ทเี่ กย่ี วขอ งรปู แบบการดําเนินชีวิตของ
สำนกั หอสมุดกลางคนวัยทํางาน........................................................................................... 51
ขอมลู สดั สวนรา งกายประชากรไทยในอิรยิ าบถไทย ......................................... 55
ความเปนไปไดข องโครงการ ............................................................................ 57
3 ระเบยี บวิธวี จิ ยั ................................................................................................................... 59
แนวทางและวิธกี ารวจิ ัย........................................................................................................ 59
ประชากรเปาหมาย และการสุม ตัวอยางประชากร........................................................... 59
การสรา งเครอื่ งมอื ทีใ่ ชในการวิจยั .............................................................................. 60
4 การวเิ คราะหนยั สําคัญของคัมภรี ใบลานพฒั นาสูก ระบวนการออกแบบสภาพแวดลอ ม
ภายในสถานลานธรรม ....................................................................................................... 63
การวิเคราะหส ังเคราะหล ักษณะและนัยสาํ คญั ของคมั ภรี ใ บลาน ................................ 63
การวเิ คราะหแนวความคดิ หลักในการออกแบบ (Conceptual Design) ของ
คัมภีรใ บลานสูการออกแบบ....................................................................................... 69
5 การวิเคราะหก ลุมผใู ชบ รกิ าร สถานทีต่ งั้ และพื้นทีป่ ระโยชนใชส อยภายใน
สถานลานธรรม.................................................................................................................. 72
การวเิ คราะหกจิ กรรมการเจรญิ สติ จากขอมลู เชิงปรมิ าณและเชิงคุณภาพ................ 72
การวิเคราะหข อมลู เชิงปรมิ าณ.......................................................................... 72
การวเิ คราะหข อ มลู เชงิ คุณภาพ.................................................................................. 80
การวเิ คราะหพจิ ารณาเลือกสถานทต่ี ง้ั โครงการ (SITE ANALYSIS)................................ 84
การบรกิ ารของโครงการ....................................................................................................... 90
การวิเคราะหพ้ืนทปี่ ระโยชนใ ชสอยภายในโครงการ (PROGRAMMING)....................... 92
การวิเคราะหแผนผังการทาํ งานของผูใ ชบ รกิ ารและผใู หบ ริการภายในโครงการ
(FLOW CHART) ......................................................................................................... 94
6 การนําไปใชในการออกแบบสภาพแวดลอ มภายในสถานลานธรรม..................................... 95
การแปรรปู คัมภีรใ บลานสกู ารออกแบบ............................................................................. 95
ผลงานการออกแบบ ............................................................................................................. 98
7 สรปุ ขอ คน พบและขอ เสนอแนะ.......................................................................................... 130
ซ
หนา
สรปุ ผลของการศึกษา................................................................................................. 130
ขอ คน พบ................................................................................................................... 131
ขอเสนอแนะ.............................................................................................................. 131
บทสรุป...................................................................................................................... 132
รายการอา งองิ .............................................................................................................................. 133
ภาคผนวก .................................................................................................................................. 140
ภาคผนวก ก แบบสอบถามเพื่อการวจิ ัย ........................................................................... 141
ภาคผนวก ข แบบสมั ภาษณผ เู ชย่ี วชาญ............................................................................ 150
สำนกั หอสมุดกลางประวตั ิผูวจิ ยั ................................................................................................................................. 153
ฌ
สารบญั ตาราง
ตารางที่ หนา
1 แผนงานและระยะข้นั ตอนเวลาท่ีใชใ นการวิจยั ........................................................... 6
2 รปู แบบการออกแบบพทุ ธสถานตามพทุ ธประสงคเ พ่ือตอบสนองประโยชนใ ชสอย..... 41
3 รปู ธรรมของลักษณะแหงอาวาสสัปปายะ................................................................... 43
4 การวิเคราะหเชงิ สถาปตยกรรมทส่ี มั พนั ธก บั การรบั รขู องคน...................................... 44
5 การศกึ ษากรณีศึกษาวดั ปาวิมุตตยาลยั จงั หวดั ปทมุ ธานี ............................................ 46
6 การศกึ ษากรณศี กึ ษาหอจดหมายเหตพุ ทุ ธทาส อนิ ทปญ โญ (สวนโมกขก รงุ เทพ)........ 48
7 การศกึ ษากรณีศกึ ษาเสถยี รธรรมสถาน...................................................................... 50
สำนกั หอสมุดกลาง8 วิธกี ารทางเลอื กดแู ลสุขภาพของคนเมอื ง................................................................... 54
9 ผลสรปุ ผลการศึกษาคมั ภรี ใ บลานสแู นวความคิดหลกั ในการออกแบบ
(Conceptual Design)..................................................................................... 71
10 รอยละของเพศ.......................................................................................................... 72
11 รอยละของชว งอายุ.................................................................................................... 73
12 รอ ยละของระดบั การศกึ ษา........................................................................................ 73
13 รอยละของอาชพี ....................................................................................................... 73
14 รอยละของเขตทต่ี ั้งสถานทที่ าํ งาน ............................................................................. 74
15 รอยละของกจิ กรรมหลังเลกิ งาน ................................................................................ 74
16 รอยละของประเภทสถานทที่ ํากจิ กรรมหลงั การทํางาน .............................................. 75
17 รอยละของยา นท่ีตง้ั สถานทท่ี ํากิจกรรมหลงั การทํางาน.............................................. 76
18 รอยละของความถ่ใี นการทาํ กิจกรรมหลงั การทํางาน.................................................. 76
19 คาเฉลย่ี และระดบั ความสําคญั ของปจจยั ในการทาํ กจิ กรรมหลังการทาํ งาน................ 76
20 ความคดิ เห็นท่ีมีตอคํากลา วเกย่ี วกบั วถิ ีชวี ติ ของสังคมในปจ จบุ ัน................................ 77
21 รอ ยละของการเขารวมกิจกรรมพทุ ธศาสนา............................................................... 77
22 รอยละของความถีใ่ นการเขารว มกจิ กรรมพุทธศาสนา................................................ 78
23 คา เฉล่ยี และระดบั ความสนใจของการเขา รว มกจิ กรรมพทุ ธศาสนา ............................ 78
24 รอ ยละความเห็นเรอ่ื งการจัดตั้งสถานลานธรรม ......................................................... 78
25 คาเฉล่ยี และระดบั ความตอ งการเกีย่ วกบั รปู แบบของสถานลานธรรม......................... 79
26 คาเฉลยี่ และระดบั ความตอ งการเกย่ี วกบั กจิ กรรมของสถานลานธรรม........................ 79
27 พ้นื ทใี่ นโครงการสถานลานธรรม................................................................................ 94
ญ
สารบญั ภาพ
ภาพท่ี หนา
1 ความสาํ คญั ของคัมภรี ใ บลาน..................................................................................... 12
2 ลกั ษณะทางกายภาพของคมั ภีรใบลาน....................................................................... 13
3 ไมป ระกับ ผา หอคมั ภรี ใ บลานและฉลากคัมภรี ใบลาน................................................ 13
4 ฉลากคมั ภรี ใ บลานในลกั ษณะตา งๆ............................................................................ 14
5 สว นประกอบของคมั ภรี ใบลาน .................................................................................. 14
6 อุปกรณใ นการทาํ คมั ภรี ใบลาน .................................................................................. 15
7 ข้ันตอนการคดั ลาน.................................................................................................... 16
สำนกั หอสมุดกลาง8 การคดั เลือกลาน........................................................................................................ 16
9 ขนอบ เคร่อื งมือและขัน้ ตอนการแทงลาน.................................................................. 17
10 ขัน้ ตอนการจารคัมภีรใบลาน ..................................................................................... 18
11 ขน้ั ตอนการเขา ผกู คมั ภีรใบลาน ................................................................................. 18
12 การมดั หอ เพอ่ื เกบ็ รกั ษาคมั ภีรใ บลาน......................................................................... 19
13 การเกบ็ รกั ษาคมั ภีรใ บลานและตพู ระธรรม................................................................ 20
14 ลักษณะหนา ของคมั ภรี ใบลาน.................................................................................... 20
15 ปกหนาหรอื ใบหลบหนาและปกหลงั หรอื ใบหลบหลงั ................................................. 21
16 ชือ่ เรอ่ื งในใบลานที่ 1................................................................................................. 21
17 ลกั ษณะใบลานสวนเนอื้ เร่อื งและสว นปกหนา ............................................................ 22
18 พยัญชนะในภาษาลแี ละลักษณะองั กาในใบลานสวนเน้ือเร่อื ง .................................... 22
19 อกั ษรเสนชบุ .............................................................................................................. 23
20 รูปภาพประกอบตา ง ๆ ในใบลานสวนเนอื้ เร่อื ง.......................................................... 23
21 องคป ระกอบของกลวธิ ีการเรยี งลาํ ดบั คัมภรี ใ บลาน.................................................... 24
22 ศิลปะการตกแตง บนไมประกบั ของคัมภรี ใ บลาน........................................................ 24
23 ภาพการตกแตง ขอบใบลานแบบศลิ ปกรรมไทย.......................................................... 25
24 ศลิ ปะการตกแตง ขอบคมั ภรี ใ บลาน............................................................................ 26
25 ผา หอคมั ภรี ป ระเภทผา ไหมขิดสลบั สีและเสนเงนิ ....................................................... 27
26 ผา หอคัมภรี ป ระเภทผา ไหมปก ดน้ิ ทองด้ินเงินและผา ยกดอก...................................... 27
27 หญาหางหมาวอ และซไ่ี มไ ผท่ถี ักเปนแพใชห อ หมุ คัมภรี .............................................. 28
28 กรอบแนวคิดวธิ ีเจรญิ สตใิ นชีวิตประจาํ วนั ตามแนวของทานตชิ นทั ฮันห ................. 34
29 ผังทางเดนิ ภายในพทุ ธสถานทพ่ี ึงประสงค.................................................................. 45
30 บรรยากาศของวดั ปาวิมตุ ตยาลยั จังหวดั ปทมุ ธานี..................................................... 47
31 บรรยากาศของหอจดหมายเหตพุ ทุ ธทาส อินทปญ โญ (สวนโมกขกรงุ เทพ) ................ 49
32 บรรยากาศของเสถยี รธรรมสถาน............................................................................... 51
33 ขอ มูลสดั สวนรางกายประชากรไทยในการนงั่ ขดั สมาธิและการนงั่ พบั เพยี บ................ 55
ฎ
ภาพที่ หนา
34 ขอ มลู สัดสวนรางกายประชากรไทยในการกม กราบ และการหมอบคลาน.................. 56
35 ขอมูลสัดสวนรางกายประชากรไทยในการเดินจงกรม................................................ 57
36 โครงสรางการบรหิ ารงาน........................................................................................... 58
37 กรอบแนวความคดิ .................................................................................................... 60
38 ขนั้ ตอนการทาํ คมั ภีรใบลาน....................................................................................... 64
39 การวเิ คราะหล กั ษณะใบลานจากขนั้ ตอนการเตรียมลาน............................................ 64
40 การวิเคราะหองคประกอบคมั ภีรใ บลานจากลกั ษณะและคณุ สมบัติ ........................... 65
41 การวิเคราะหองคประกอบคมั ภีรใ บลานจากรปู ลักษณอ งคประกอบ........................... 66
สำนกั หอสมุดกลาง42 ลําดบั การใชงานของคัมภรี ใ บลาน.............................................................................. 66
43 วัสดุ ลวดลาย สีสนั ของผา หอ คัมภรี ใ บลาน ................................................................ 67
44 ลวดลาย สสี นั ของไมป ระกบั ...................................................................................... 67
45 รูปแบบการจดั วางเน้อื หาบนใบลาน........................................................................... 68
46 รูปแบบพื้นท่ีในสว นเนอ้ื หาบนใบลาน......................................................................... 68
47 รปู แบบการตกแตงบนขอบใบลาน ............................................................................. 69
48 ผลสรปุ การวเิ คราะหค ัมภรี ใบลาน.............................................................................. 69
49 แนวความคดิ “ลาํ ดับเวียนเปลย่ี นผัน สัจธรรมยากลบเลือน” ในการออกแบบ............ 71
50 เขตทมี่ จี าํ นวนสถานประกอบการ 5 อันดบั แรกของกรงุ เทพมหานคร ........................ 85
51 อาณาเขตพ้นื ที่และบรรยากาศรอบสวนลมุ พนิ ี เขตปทุมวนั กทม............................... 85
52 สถานท่ีต้ังอาคารสําคัญโดยรอบและการเขา ถงึ พนื้ ทส่ี วนลมุ พนิ ี เขตปทุมวนั กทม...... 86
53 กลุม อาคารเดิมและกจิ กรรมที่เกดิ ขน้ึ ในพน้ื ท่ีสวนลุมพินี เขตปทมุ วนั กทม................ 86
54 ความหนาแนนของกลมุ ผใู ชบ รกิ ารภายในพื้นทส่ี วนลมุ พินี เขตปทุมวัน กทม............. 87
55 พ้ืนทีส่ เี ขียว กลุมตนไมใหญใ นพ้ืนทสี่ วนลมุ พินี เขตปทมุ วัน กทม............................... 87
56 พน้ื ทีต่ ัง้ โครงการในพื้นทสี่ วนลมุ พินี เขตปทมุ วนั กทม. .............................................. 88
57 บรรยากาศท่ตี ้ังโครงการ ภายในสวนลุมพนิ ี เขตปทมุ วัน กทม................................... 89
58 ทศิ ทต่ี ้งั ทิศทางของแดดและลม................................................................................. 89
59 ทางสญั จรและการเขาถึงท่ตี ัง้ ..................................................................................... 90
60 บรรยากาศที่ต้ังอาคารโครงการ.................................................................................. 90
61 ผงั องคก รของโครงการสถานลานธรรม....................................................................... 91
62 บรรยากาศของพื้นทสี่ วน “ผอ นกายคลายจติ ” .......................................................... 92
63 บรรยากาศของพ้ืนทส่ี ว น “ปดตาหยง่ั ร”ู .................................................................... 93
64 บรรยากาศของพ้นื ทส่ี วน “ลานธรรมยากเลอื น”........................................................ 93
65 แผนผงั การทํางานของผูใ ชบ รกิ ารและผใู หบริการภายในโครงการสถานลานธรรม...... 94
66 การแปรรปู คมั ภรี ใบลานสลู กั ษณะและผงั อาคาร........................................................ 96
67 การแปรรปู คัมภีรใบลานสพู ้นื ผวิ วัสดแุ ละลวดลาย...................................................... 96
ฏ
ภาพท่ี หนา
68 การแปรรปู คมั ภีรใบลานสกู ารเลอื กใชวสั ดุ................................................................. 97
69 การเลอื กใชเ ฟอรนเิ จอรใ หส อดคลองกบั แนวคดิ ในการออกแบบ................................ 98
70 ผลงานการออกแบบผงั บรเิ วณ................................................................................... 99
71 ผลงานการออกแบบลกั ษณะอาคารจากดา นหนาอาคาร มมุ มองถนนสารสิน............. 101
72 ผลงานการออกแบบลกั ษณะอาคารจากมมุ มองในสวนสาธารณะ............................... 102
73 ผังการเขาถงึ พนื้ ที่ตามลําดับ ...................................................................................... 104
74 ผลงานการออกแบบผงั เฟอรนเิ จอร............................................................................ 105
75 ผลงานการออกแบบผงั พ้ืน......................................................................................... 106
สำนกั หอสมุดกลาง76 ผลงานการออกแบบผงั ไฟฟา ..................................................................................... 107
77 ผังเฟอรนเิ จอรส ว น“ผอ นกายคลายจิต” บริเวณโถงทางเขาและลานพกั คอย.............. 108
78 ผลงานการออกแบบสวนโถงทางเขา “ผอนกายคลายจติ ” ......................................... 109
79 ผังเฟอรน เิ จอรส ว น“ผอ นกายคลายจิต” บริเวณลานพกั คอยและรา นเครอื่ งด่มื
สมุนไพร............................................................................................................ 110
80 ผลงานการออกแบบสวน“ผอ นกายคลายจติ ” บรเิ วณลานพกั คอยและรา น
เคร่ืองดมื่ สมุนไพร ............................................................................................. 111
81 รูปดา นสว นโถงทางเขา ลานพกั คอยและรา นเคร่ืองดม่ื สมนุ ไพร ................................. 112
82 ผงั เฟอรนเิ จอรส ว นนทิ รรศการ “ปดตาหยง่ั ร”ู ........................................................... 113
83 ผลงานการออกแบบสว นนิทรรศการ “ปด ตาหยัง่ รู” .................................................. 114
84 รปู ดานสวนนทิ รรศการ “ปด ตาหยั่งรู” ...................................................................... 115
85 ผงั เฟอรนเิ จอรส วนหองสมดุ “ดูเหน็ จารฟง ” ............................................................. 116
86 ผลงานการออกแบบสวนหอ งสมดุ “ดูเหน็ จารฟง ”..................................................... 117
87 ผลงานการออกแบบสว นหองสมดุ “ดเู ห็นจารฟง ”ภายในบริเวณอา นหนงั สอื ............ 118
88 รปู ดา นสว นหอ งสมุด “ดูเหน็ จารฟง ”......................................................................... 119
89 ผงั เฟอรนเิ จอรส ว นทางเดนิ “เปลีย่ นผัน” .................................................................. 120
90 บรรยากาศสวนทางเดนิ “เปลี่ยนผนั ” จากหนุ จาํ ลอง................................................ 120
91 ผลงานการออกแบบสวนทางเดนิ “เปล่ยี นผัน”จากมุมมองดา นหนา อาคาร ลาน
พทุ ธศิลป........................................................................................................... 121
92 รปู ดานสวนทางเดนิ “เปลยี่ นผัน”.............................................................................. 122
93 ผังเฟอรน เิ จอรส วน“ลานธรรมยากเลือน”.................................................................. 123
94 ผลงานการออกแบบ“ลานธรรมยากเลอื น” ดานหนาสวนปฏิบตั ิธรรมภายใน ............ 124
95 ผลงานการออกแบบ“ลานธรรมยากเลอื น” สว นปฏบิ ตั ธิ รรมภายใน.......................... 125
96 ผลงานการออกแบบ“ลานธรรมยากเลือน” สว นปฏิบตั ธิ รรมภายใน ขณะเปด
เชอ่ื มตอกบั ภายนอก ......................................................................................... 126
97 รปู ดานสวน“ลานธรรมยากเลอื น”............................................................................. 127
ฐ
ภาพท่ี หนา
98 ผลงานหนุ จาํ ลอง (Model)........................................................................................ 128
99 ผลงานหุน จาํ ลอง (Model)........................................................................................ 129
สำนกั หอสมุดกลาง
ฑ
บทท่ี 1
บทนาํ
1. ความเปน มาและความสาํ คญั ของปญหา
คนไทยมพี ระพุทธศาสนาเปนศาสนาประจาํ ชาติมานาน จงึ ทําใหพระพทุ ธศาสนามีความ
เกยี่ วของกับชีวิตความเปน อยใู นสังคมไทยตลอดจนความเจริญทางวัฒนธรรมและจิตใจท่ีมาจากการ
สำนกั หอสมุดกลางอบรมปลูกฝง ซึ่งเห็นไดจากสถาปตยกรรม ประเพณี วัฒนธรรม และการแสดงออกทางพฤติกรรม
(มนญู คนั ธประภา, 2553; ฐติ ิรัตน รักษใ จตรง, 2548) แมวิถีชีวิตของคนไทยซ่ึงเปนชาติท่ีชอบความ
สนุกสนานแตใ นการประกอบพิธกี รรมตงั้ แตเกดิ จนตายมคี วามเช่ือมโยงทางพุทธศาสนา เนือ่ งจากเมือ่
ปฏิบตั ิแลว เกิดความสบายใจวาไดกระทําส่ิงที่ดีงาม ตามความหมายในพจนานุกรมพุทธศาสน ฉบับ
ประมวลศพั ท (2527) พระพุทธศาสนา หมายถึง คําส่งั สอนของพระพทุ ธเจา โดยมีพระสงฆผูสืบทอด
นาํ คําส่ังสอนมาเผยแผแ กพุทธศาสนกิ ชนดวยการแสดงพระธรรมเทศนา เพื่อใหพุทธศาสนิกชนนําไป
ปฏบิ ัตเิ ปน แนวทางการดําเนนิ ชวี ติ ดวยเหตทุ ่ีพระธรรมคาํ สัง่ สอนของพระพุทธเจาไดรับการถายทอด
สืบตอมาโดยพระสงฆ ในหลักสูตรวิชาศาสนาพิธี สําหรับนักธรรมและธรรมศึกษาทุกชั้น (องคการ
ศกึ ษา, 2556) มขี อ ความตอนหน่ึงไดกลาวแสดงหลักการและธรรมเนียมยกยองการแสดงพระธรรม
เทศนาอยา งเห็นเปนรูปธรรมมาจนปจ จบุ นั น้ีวา
ศษิ ยผตู ดิ ตามจะตอ งแบกคมั ภีรพาดบาซา ย ประคองคัมภีรด านลา งดว ยมอื ซา ยอยา งทา แบกอาวุธ
ของทหารทั่วไป มอื ขวาถือพดั ตง้ั ทาบกับตวั หอยมือลงเดนิ นาํ หนา พระเขาสบู ริเวณพธิ ี ธรรมเนยี ม
นีถ้ ือกนั วาการยกยองพระธรรมใหอ ยหู นาพระสงฆน ้ันเองฝายเจา ภาพตองคอยตอนรบั ถา ยงั ไม
ถึงเวลาเทศนก ็ใหว างคัมภีรไ วในทีท่ ่สี มควรกอนหรอื จะนาํ ขน้ึ วางบนธรรมาสนเ ลยกไ็ ด ถา วางท่ี
อื่นกอ นตองนําคัมภรี ข ้นึ วางบนธรรมาสนเ มอ่ื ถงึ เวลาเทศนก อ นพระขนึ้ ธรรมาสนแ ละวางขา งขวา
ของพระผเู ทศน (องคก ารศึกษา, 2556)
โดยการถือคัมภีรใบลานน้ันเปนปริศนาธรรมเพ่ือเปนเครื่องเตือนสติวา พระสงฆกําลัง
แสดงพระพุทธศาสนาหรือคาํ สงั่ สอนของพระพุทธเจา (ทองยอ ย แสงสินชัย, 2555) เมื่อเนื้อความใน
คัมภีรใบลานสงผลตอความเช่ือ ความคิดและพฤติกรรมของคนไทย และกลายเปนแนวทางในการ
ดําเนินชีวิตของสังคมไทยมาจนถึงปจจุบัน (กองแกว วีระประจักษ, 2545) การศึกษาแกนแทของ
พระพทุ ธศาสนาจึงเปนหนาทขี่ องพุทธศาสนิกชนซ่ึงหากคนรนุ ใหมน าํ แกนแทข องพระธรรมออกมาใช
ยอมเกิดประโยชนต อการดําเนนิ ชีวิตโดยแทจรงิ (สถาบนั การแพทยแผนไทย, 2540)
1
2
คัมภีรใบลาน หรือหนงั สือซ่ึงเกิดจากการบันทึกบนใบของตนลาน แลวเจาะรูรอยหูดวยสาย
สนองมดั รวมเปน ผูก มีเน้อื เรอื่ งท่ีจารสวนใหญเปนพระธรรมคําสอนของพระสัมมาสัมพุทธเจา อาทิ
พระไตรปฎ ก ดวยเหตทุ พ่ี ระธรรมเปนส่ิงสาํ คัญสูงสดุ ของพระพทุ ธศาสนา เมอ่ื จดจารบนใบลานจึงทํา
ใหค ัมภีรใ บลานเปน สงิ่ สาํ คญั ท่ีตองเก็บรักษาไวอยางดีในท่ีอันควร และตองทะนุถนอมเปนพิเศษดุจ
เดยี วกับพระพทุ ธรูป (สารานกุ รมไทยสาํ หรับเยาวชนฯ, 2555) แตเนื่องจากสภาพสังคมปจจุบันเกิด
การแขงขนั สรางความฟุงเฟอในชีวิตความเปนอยู ประกอบกับการเปลี่ยนแปลงอยางรวดเร็วในทุก
ดานของสังคมโลก การนําเทคโนโลยเี ขามามีอิทธิพลตอ วถิ ชี ีวติ ความเปนอยูของคน ทําใหความเจริญ
ทางวตั ถุลํ้าหนา กวา ความเจรญิ ทางจิตใจอยางมาก ซ่ึงกอใหเกิดชองวางระหวางความเจริญทางวัตถุ
และทางจิตใจ (สุภกิจ นามวา, 2555) แมแตสถาบันศาสนายังตกอยูใตกระแสวัตถุนิยม ทําใหวัด
สำนกั หอสมุดกลางกลายเปนพน้ื ทท่ี างพิธีกรรม เปนตลาดขายวัตถุสัญลักษณ คัมภีรใบลานถูกแปรสภาพเปนฝุนผงเพื่อ
นาํ ไปปลกุ เสกเปนของขลัง ส่งิ ศกั ดิ์สทิ ธ์ผิ สมในพระพมิ พเครอ่ื งราง ดว ยเหตุน้ีเองสาระแกนธรรมและ
คมั ภรี ใ บลานจงึ ถูกเบ่ียงเบนไปจากวัตถปุ ระสงคเ ดมิ อยา งสิน้ เชงิ
จากสภาวะการดาํ เนนิ ชวี ติ ของคนสว นใหญใ นสงั คมปจจบุ นั ทก่ี ําลังหลงไปกบั กระแสวัตถุ
นิยมที่เขาใจวาการมีขาวของเงินทองเทียบเทาหรือมากกวาคนอ่ืนคือความสุข แสวงหาเงินจนเกิด
ความเครียดความวิตกกังวลสะสม พื้นฐานความแข็งแรงทางสุขภาพจิตลดลง เนื่องจากการมีชีวิต
จาํ กดั อยูใ นหองทํางาน และเต็มไปดวยความเรงรีบไมมีเวลาดูแลสุขภาพกาย ไมมีกิจกรรมในชุมชน
เพื่อผอนคลายปญหาชีวิต สงผลใหความสามารถในการรับมือกับปญหาตางๆลดลง จนเกิด
ความเครียดอันนาํ ไปสูสาเหตุของความเจ็บปว ยทง้ั ทางกายและทางจติ ใจ (มงคล การณุ งามพรรณและ
คณะ, 2555; ไกรสทิ ธ์ิ นฤขตั พชิ ยั , 2556; วลั ลภ ปย ะมโนธรรม, 2556)
ทางเลอื กหนึ่งท่ีนบั วันจะมีบทบาทและความสาํ คัญมากข้ึน คอื การนอมนาํ คาํ ส่ังสอนของ
พระสัมมาสมั พุทธเจา มาเปนแนวปฏบิ ตั ิในการดําเนนิ ชีวติ ประจําวัน เลือกหาส่ิงยึดเหนี่ยวทางจิตใจ
ตามหลักคําสอนทางพระพุทธศาสนา เชน นั่งสมาธิ สวดมนต การปรับอารมณ ความคิดและ
พฤติกรรมรูปแบบการดาํ รงชีวิต เพื่อชวยใหจิตใจเกิดความเขมแข็งสามารถเขาใจและยอมรับความ
จริงท่ีเกิดข้ึน (อนันต ไชยกุลวัฒนา, 2548; ศูนยสื่อสารสังคม, 2556) สอดคลองกับงานวิจัยใน
ชวงเวลาประมาณ 30 ปที่ผานมา สนับสนุนวาผูคนจํานวนมากไดหันมาสนใจภูมิปญญาทางพุทธ
ศาสนา (กรมสุขภาพจิต, 2556) และไดนําวิธีเจริญสติ (Mindfulness Meditation) หรือวิปสสนา
กรรมฐาน (Vipassana Meditation) มาใชใ นการแกปญหาความทุกขความเจ็บปวย อันเกิดขึ้นจาก
สุขภาพกายและลดความเครียดทางสุขภาพจิต (Mindfulness-Based Stress Reduction หรือ
MBSR) โดยปรับใหเหมาะสมกับวิถีชีวิตไมยึดติดรูปแบบทางศาสนาและไมทําใหเปนเร่ืองที่ล้ีลับ
(เพทาย เย็นจติ โสมนสั , 2556)
สํานักงานกองทนุ การสรางเสรมิ สุขภาพ และมลู นิธิสดศรี-สฤษด์ิวงศ (2549) ไดรวบรวม
คาํ พอสอน อนั เปน ประมวลพระบรมราโชวาทและพระราชดํารสั เกี่ยวกบั ความสุขในการดาํ เนนิ ชวี ิต มี
ขอความองคหน่ึงในพิธีพระราชทานปริญญาบัตรของมหาวิทยาลัยรามคําแหง ณ อาคารใหมสวน
อัมพร เม่อื วนั ที่ 7 กรกฎาคม 2520 แสดงวา
3
การบังคบั ตนเองนั้นเกดิ ข้นึ ไดจากความรูส กึ ระลกึ ไดว า อะไรเปนอะไร หรอื เรยี กสัน้ ๆวาสติ...
ความมีสตนิ ้นั จะชว ยใหสามารถศึกษาทกุ สง่ิ ทุกอยา งไดอยา งละเอยี ดประณตี ...เมอ่ื จะทาํ การ
งานใด ๆ ท่สี าํ คญั ควรอยา งยงิ่ ทจี่ ะหยดุ คดิ สักหนอ ยกอนทุกครั้งแลว ทา นจะไมต อ งประสบกับ
ความผดิ หวงั และผดิ พลาดในชีวติ (สํานกั งานกองทุนการสรา งเสริมสุขภาพ และมลู นิธิสดศร-ี
สฤษดว์ิ งศ, 2549)
และพระราชดาํ รสั เมื่อวันท่ี 31 ธันวาคม 2554 เพอ่ื เตอื นสติแกป วงชนชาวไทย หลังจาก
เหตกุ ารณอ ุทกภยั ครง้ั ใหญท เี่ กิดขึน้ ขอ ความองคห น่ึงวา
สำนกั หอสมุดกลางวิถชี ีวิตของคนเรานนั้ จะตองมที กุ ขม ภี ัย มีอปุ สรรคผา นเขา มาเนอื ง ๆ ไมม ผี ูใ ดจะอยเู ปน ปรกติ
สขุ อยา งเดยี วได ทุกคนจงึ ตองเตรียมกาย เตรยี มใจและเตรยี มการไวใ หพ รอ มเสมอ เพ่ือเผชิญ
และปองกนั แกไ ขความไมป รกติเดอื ดรอนตา ง ๆ ดวยความไมป ระมาท ดว ยเหตผุ ล ดว ยหลกั
วิชาและดว ยสามัคคธี รรม ขอใหป ระชาชนชาวไทยไดต ง้ั ตนอยูใ นความไมประมาท โดยมสี ตริ ตู วั
และปญญา รูคิดกาํ กบั อยตู ลอดเวลา (สาํ นักงานกองทนุ การสรางเสริมสุขภาพ และมูลนิธิสดศรี-
สฤษดว์ิ งศ, 2549)
ซ่ึงเห็นไดวาพระราชดํารัสและพระบรมราโชวาทของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว
หลายครง้ั แทรกคาํ สอนมุง เนน ใหม ีสติ "รตู วั เอง" คือรูก าย รใู จ หรอื รูความรูสกึ นึกคิดของตวั เอง อยาง
สม่ําเสมอ ซึ่งผลของการรูตัวเองน้ัน สามารถกํากับใหปฏิบัติตนถูกตองได ทั้งทางกาย ทางจิต ทาง
สังคม และทางปญญา
จากความเปนมาและความสาํ คญั ของปญหาดังกลาว จงึ ทาํ ใหผ ูวิจัยเห็นความสําคัญของ
คัมภรี ใบลานซึง่ เปน สัญลกั ษณเ ตือนใหเกดิ สติ เพอื่ ระลึกถงึ พระธรรมคาํ ส่งั สอนของพระสัมมาสมั พุทธ
เจา และแนวทางการแกป ญ หาความเครียด ความเจบ็ ปวยทางกายและทางจติ ใจของคนในยคุ ปจ จุบัน
โดยการนําหลักคําสอนเร่ืองสติมาใชในการดําเนินชีวิต เพราะการเจริญสติทําใหผูปฏิบัติเกิดความ
เขาใจสัจธรรม เกิดศรัทธาความเชื่ออยางมั่นคงวา วิถีทางแหงพุทธธรรมคือวิถีทางแหงชีวิต การ
ดํารงชวี ติ อยางมีสตทิ กุ ขณะยอมสงผลตอชวี ติ ที่เปย มสขุ และเบิกบานอยา งแทจรงิ การมสี ตริ ะลกึ ตวั อยู
เสมอในการรับรสู ิง่ ตา งๆ ชวยใหการดําเนนิ ชวี ิตของคนงา ยและมีความสุขมากขึ้น เพราะไมตองอาศัย
วัตถุภายนอกสุขภาพจิตที่ดีมาจากการที่รางกายสงบและผอนคลายไมเครงเครียดสามารถควบคุม
อารมณไ ดดสี งผลใหสุขภาพกายดีตาม เมื่อปราศจากความเครงเครียดที่เกิดสะสมจากปญหาในการ
ทํางาน ในทางตรงกันขามการทํางานอยางมีสติทําใหสามารถรับรูงานท่ีละเอียดไดดีข้ึนไมผิดพลาด
และมีประสทิ ธิภาพ ตลอดจนทําใหผ ูท มี่ สี ติ เขา ใจกฎธรรมชาติ รูเทาทันความจริงของสิ่งท้ังปวง เปน
หนทางแหง ความเจรญิ ผไู ดรับผลของการปฏบิ ัติจริงเปนท่ียืนยันและพิสูจนได นับเปนธรรมะสําคัญ
ประการหน่ึงในการสบื ทอดพระพทุ ธศาสนา (พระทรพั ยชู มหาวโี ร (บญุ พิฬา), 2553)
จากการวิเคราะหสภาวะสังคมและศึกษาวิถีแหงพุทธธรรมขางตนนี้ ผูวิจัยมีความมุง
หมายจะนําเสนอการออกแบบสภาพแวดลอมภายใน“สถานลานธรรม” โดยนําองคความรูที่ไดจาก
4
การศึกษาคัมภรี ใ บลาน ในดานลักษณะและนัยสําคัญเปนแนวความคิดหลักในการออกแบบและจัด
ลักษณะสภาพแวดลอมภายในใหค รอบคลุมทศั นยี ภาพ บรรยากาศ พื้นท่ีใชสอยรวมถึงกิจกรรม เพ่ือ
ตอบสนองการดําเนินชีวิตสําหรับชุมชนวัยทํางานท่ีใชชีวิตในเมือง ซ่ึงเผชิญปญหาสุขภาพกายและ
สขุ ภาพจติ ดวยความมสี ติ ใหล ดและผอ นคลายความตงึ เครยี ดจากการทํางาน โดยมีวัตถุประสงคหลัก
เพอ่ื ใหผ ใู ชพน้ื ทนี่ ส้ี ามารถนําหลักคาํ สอนทางพระพุทธศาสนาโดยเฉพาะแนวคดิ เร่อื งการเจริญสติ เปน
แนวทางการปฏิบัติตนเพื่อระลึกตัวอยูเสมอในขณะทํางานและการดําเนินชีวิตประจําวัน อันเปน
หนทางหนึ่งท่จี ะสง ผลใหคนไทยในยุคปจจบุ นั พบทางแหงความสขุ ทแ่ี ทจ ริง เขาใจและรูเทาทันความ
จรงิ ของสงิ่ ทัง้ ปวงท่เี กดิ ขนึ้ ต้งั อยู ดับไปและพรอมรบั มอื กับปญ หานนั้ ดว ยสตปิ ญญา
2. ความมุง หมายและวตั ถุประสงคข องการศกึ ษา
สำนกั หอสมุดก2.1 ศกึ ษาลกั ษณะและนัยสําคญั ของคัมภรี ใบลาน
ลาง2.2 ศกึ ษากิจกรรมการเจรญิ สติ
2.3 เพื่อสังเคราะหองคความรูจากขอที่1 และขอที่2 สูการออกแบบสภาพแวดลอม
ภายในสถานลานธรรม
3. สมมุติฐานของการศกึ ษา
การนําองคความรูดานลักษณะและนัยสําคัญที่ไดจากการศึกษาคัมภีรใบลาน อันเปน
สญั ลักษณทเี่ ตอื นใหเ กิดสติระลึกถึงพระธรรมคาํ สั่งสอนของพระสมั มาสมั พุทธเจา สามารถนํามาเปน
แนวความคิดหลกั ในการออกแบบสภาพแวดลอมภายใน“สถานลานธรรม” ทีส่ งเสริมใหผูใ ชพ น้ื ท่ีนี้นํา
หลักการเจริญสติตามคําสั่งสอนทางพระพุทธศาสนา มาเปนแนวทางการปฏิบัติตนเพ่ือระลึกตัวอยู
เสมอในขณะทํางานและการดําเนินชีวิตประจําวัน อันเปนหนทางหน่ึงที่จะสงผลใหคนไทยในยุค
ปจจบุ นั พบทางแหงความสุขท่ีแทจรงิ เขา ใจและรูเทา ทนั ความจรงิ ของส่งิ ทั้งปวงท่เี กดิ ขึน้ ตงั้ อยู ดับไป
และพรอมรบั มือกบั ปญหาดว ยสตปิ ญ ญา
4. ขอบเขตของการศกึ ษา
ในการศึกษาคัมภีรใบลานสูการออกแบบสถานลานธรรมนี้ ผูวิจัยไดกําหนดขอบเขต
การศกึ ษาดานเนอ้ื หาไวด ังนี้
4.1 ตวั แปรอิสระ คือ ศกึ ษาลักษณะและนัยสําคญั คัมภรี ใบลาน ในประเด็นดงั น้ี
4.1.1 นยิ ามและความหมาย
4.1.2 ความเปนมาและความสําคัญของคัมภีรใบลาน
4.1.3 ลักษณะทางกายภาพของคมั ภีรใบลาน
4.1.4 ข้ันตอนการทําคมั ภรี ใบลาน
4.1.5 รปู แบบทางศิลปะของคัมภีรใบลาน
4.1.6 คติและความเชือ่ จากคัมภรี ใ บลาน
4.2 ตัวแปรควบคุม ศึกษาในประเด็นดงั นี้
5
4.2.1 ความหมายของการเจริญสติ
4.2.2 หลกั การเจรญิ สติ
4.2.3 กิจกรรมการเจริญสติ
4.2.4 ประโยชนข องการเจรญิ สติ
4.2.5 ทฤษฎกี ารออกแบบพทุ ธสถานและกรณศี กึ ษา
4.2.6 บทความและงานวิจยั ที่เกีย่ วของกับวถิ ีชีวติ ของคนวัยทาํ งาน
4.3 ตวั แปรตาม คือ การออกแบบสภาพแวดลอ มภายในสถานลานธรรม
5. ขน้ั ตอนของการศกึ ษา
สำนกั หอสมุดกลาง5.1 การกาํ หนดขอบเขตการศกึ ษาดานเนื้อหา คือ ศึกษาคัมภีรใบลาน ในเรื่องลักษณะ
และนัยสําคัญดานรูปธรรมและนามธรรมของคัมภีรใบลาน อันมีผลกอใหเกิดเปนเอกลักษณและ
ประโยชนใชส อยที่สาํ คัญของคมั ภีรใ บลาน และศึกษาการเจริญสติ ในดานหลกั การ กิจกรรมและการ
ออกแบบพื้นทส่ี ําหรบั การเจริญสติ ซ่ึงสงผลตอการออกแบบสภาพแวดลอ มภายในสถานลานธรรม
5.2 การเกบ็ รวบรวมขอ มลู เอกสารจากหนังสอื งานวจิ ยั ระดับบณั ฑิตศึกษา บทความจาก
นติ ยสาร เอกสารสัมมนาวิชาการ และเอกสารอื่นๆ รวมท้ังจากอินเตอรเน็ตที่มีเน้ือหาเก่ียวของกับ
คัมภีรใบลานในเร่อื งลักษณะและนัยสําคัญดานรูปธรรมและนามธรรมของคัมภีรใบลาน และขอมูล
การเจริญสติ ในดานหลักการ กจิ กรรมและการออกแบบพ้ืนทีส่ าํ หรบั ของการเจริญสติ
5.3 การเกบ็ รวบรวมขอมลู โดยการสมั ภาษณผทู ี่มีความเชี่ยวชาญเก่ียวกับคัมภีรใบลาน
และภมู ิปญ ญาท่ีเกีย่ วขอ งและการสังเกตจากคัมภีรใบลาน เพื่อทราบถึงปจจัยตางๆที่กอใหเกิดเปน
เอกลักษณและประโยชนใชสอยที่สําคัญ และสัมภาษณผูเชี่ยวชาญดานการเจริญสติ โดยรวบรวม
ขอ มูลจากการสัมภาษณ การสงั เกตพฤติกรรมและกจิ กรรมการเจริญสติ
5.4 การเก็บรวบรวมขอมูลการทําแบบสอบถามกลุมเปาหมาย คือ พุทธศาสนิกชนวัย
ทาํ งานอายตุ ้งั แต 25 ปแตไมเ กนิ 50 ป ภายในยานธรุ กจิ ของจังหวัดกรงุ เทพมหานครจาํ นวน 400 คน
5.5 ขัน้ ตอนการสาํ รวจพ้นื ทเี่ พอื่ การออกแบบสภาพแวดลอ มภายในสถานลานธรรม
5.6 ขั้นตอนการวิเคราะหและสังเคราะหขอมูลท่ีไดจากการรวบรวมและศึกษา นํามา
พัฒนาเปน แนวคดิ สูการแปรรูป
5.7 ข้นั ตอนการออกแบบ และนาํ เสนอผลงานเปน เอกสารรายงานการศกึ ษาและผังของ
อาคาร รปู ดา น รปู ตดั อาคาร ทัศนียภาพภายนอกและภายในอาคาร
5.8 ขั้นตอนการสรปุ ผลการศึกษาและการเสนอแนะ
6. เวลาท่ีใชใ นการศึกษา 12 เดอื น
6
ตารางท่ี 1 แสดงแผนงานและระยะขน้ั ตอนเวลาทีใ่ ชในการวิจัย
แผนงาน ชว งระยะข้นั ตอนเวลา/เดือน
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
การศึกษาขอมลู เอกสารจากตาํ รา
การเกบ็ รวบรวมขอ มูลจากการสมั ภาษณและ
แบบสอบถาม
สํารวจพนื้ ที่เพือ่ การออกแบบ
วเิ คราะหขอมูลจากการศกึ ษา
พฒั นาแนวความคดิ ในการออกแบบ
การแปรรปู สกู ารออกแบบ และนําเสนอผลงาน
สรปุ อภปิ รายผล และเสนอแนะ
เริ่มงานวจิ ัยเดือน มีนาคม พ.ศ. 2556
และเสนอเอกสารภายในเดอื น กุมภาพันธ พ.ศ. 2557
7. วธิ ีการศึกษา
7.1 ศกึ ษาคนหาขอมูลจากเอกสาร หนังสือ งานวิจัยระดับบัณฑิตศึกษา บทความจาก
นติ ยสาร เอกสารสัมมนาวิชาการ และเอกสารอื่นๆ รวมท้ังจากอินเตอรเน็ตท่ีมีเน้ือหาเกี่ยวของกับ
คัมภีรใบลาน ในเร่ืองลักษณะและนัยสําคัญดานรูปธรรมและนามธรรมของคัมภีรใบลาน อันมีผล
กอใหเกดิ เปน เอกลกั ษณและประโยชนใชสอยท่ีสําคัญของคัมภีรใบลาน และศึกษาการเจริญสติ ใน
ดานหลักการ กิจกรรมและการออกแบบสําหรบั การเจริญสติ
7.2 นาํ ขอ มลู ทไ่ี ดจ ากการศกึ ษาคน หามาแยกแยะประเด็นท่สี ําคัญและเกี่ยวของ
7.3 กําหนดประเดน็ คําถามเพ่อื สัมภาษณผูเ ชย่ี วชาญ ในขอบเขตการศกึ ษาคัมภีรใบลาน
ดา นลักษณะและนัยสําคญั และการเจริญสติ ดานหลกั การ กิจกรรม พฤตกิ รรมและการออกแบบพื้นที่
สําหรบั การเจริญสติ
7.4 สรางแบบสอบถาม เพือ่ ทาํ การเกบ็ ขอ มูลในสถานทจ่ี รงิ โดยประชากรกลุมตัวอยาง
เครอื่ งมือในการศึกษา การเกบ็ รวบรวมขอมลู การวิเคราะหข อมลู มีรายละเอยี ด ดงั นี้
7.4.1 ประชากร กลุมตัวอยาง ประชากรเปาหมายคือ พุทธศาสนิกชนวัยทํางาน
อายุตั้งแต 25 ปแตไมเกิน 50 ป ภายในยานธุรกิจของกรุงเทพมหานคร จํานวน 400 คน โดยกลุม
ตวั อยา งไดจ ากการสุมประชากรเปา หมาย แบง เปน 2 กลมุ โดยเลือกใชวธิ ีการสุม พิจารณาเลือกจาก
7.4.1.1 ประชากรวัยทํางานผูใชบริการสถานปฏิบัติธรรมและวัด ใน
กรุงเทพมหานคร ไดแ ก หอจดหมายเหตพุ ุทธทาส อินทปญโญ, สวนปทมุ วนานุรักษ, มลู นิธบิ า นอารีย,
วัดสุทศั นเ ทพวรารามวรมหาวหิ ารและเสถยี รธรรมสถาน
7.4.1.2 ประชากรวัยทํางาน ภายในยา นธุรกิจของกรุงเทพมหานคร
7
7.4.2 การเก็บรวบรวมขอ มูล
7.4.2.1 ชนิดของเครื่องมือ ใชแบบสอบถามในเรื่องรูปแบบพฤติกรรมการ
ดําเนินชีวิตในชวงเวลาหลังการทํางาน ขอมูลความสนใจและความตองการในเรื่องรูปแบบและ
กจิ กรรมการเจริญสติ
7.4.2.2 ลักษณะของเคร่ืองมือท่ีใชประกอบไปดวยลักษณะคําถามที่ให
เลือกตอบ และคําถามทเ่ี ปด โอกาสใหผูตอบแสดงความคิดเหน็ ไดอยา งเตม็ ที่
7.4.3 การสรางเครื่องมือ
7.4.3.1 ศึกษาวตั ถปุ ระสงคของการศึกษาจากขอมูลทางทุติยภูมิคือ หนังสือ
เอกสาร ผลงานวจิ ัยทเี่ ก่ียวขอ ง และสมั ภาษณผูเ ช่ียวชาญเพอ่ื เปน แนวทางในการศึกษาขอมูลปฐมภูมิ
โดยการกําหนดกรอบเน้ือหาของการตั้งคําถามแบบสอบถาม
7.4.3.2 จดั ทาํ แบบสอบถาม เพอ่ื ใหค รอบคลุมเนือ้ หาและตอบวัตถปุ ระสงคท่ี
ตองการ
7.4.3.3 ทดสอบแบบสอบถามกับกลุมประชากรเปาหมายวาสามารถส่ือ
ความหมายไดตรงตามวตั ถปุ ระสงคของการไดมาซ่ึงขอมูลตามที่ตองการหรอื ไม เมื่อพบปญหาจึงเพ่ือ
แกไข พฒั นาและปรับปรุงกอ นนําไปใชจ ริง
7.4.4 วธิ ีการเกบ็ รวบรวมขอ มูล ผวู จิ ัยเปนผูออกจัดเก็บขอ มลู เมอื่ ไดข อมูลครบถว น
จงึ นาํ ขอมลู ทไี่ ดมาตรวจสอบความถกู ตอง
7.4.5 การวเิ คราะหข อมลู และสถิติทใี่ ช วิเคราะหขอมูลโดยเนนประเด็นสําคัญตาม
วตั ถุประสงคการศึกษา คือขอมูลรูปแบบพฤติกรรมการดําเนินชีวิตในชวงเวลาหลังการทํางานและ
ความสนใจ ความตองการในเรื่องของรูปแบบและกิจกรรมการเจริญสติ
7.5 การเรียบเรียงขอ มลู จัดหมวดหมูและแบงเปนระบบตามความสําคัญของเนื้อหาท่ี
ทาํ การศกึ ษา เพือ่ ความชัดเจนในการแปรผลการวิเคราะหส งั เคราะหขอมูลของลกั ษณะและนัยสําคัญ
ของคมั ภรี ใบลานเปนรูปธรรมเพอื่ นาํ ไปพฒั นาสูแ นวความคดิ ในการออกแบบ
7.6 แปรผลการวิเคราะห สังเคราะหขอมูลการเจริญสติ เพ่ือนําไปพัฒนาในดานการ
ออกแบบ การจัดกจิ กรรม การใชส อยพ้ืนที่ภายใน และสรางบรรยากาศใหความเหมาะสมของสถาน
ลานธรรม
7.7 นาํ เสนอผลงานการออกแบบสภาพแวดลอมภายในสถานลานธรรม
7.8 อภิปรายและสรุปผลเสนอแนะแนวทางการออกแบบสภาพแวดลอมภายในสถาน
ลานธรรม โดยนําลักษณะและนัยสําคญั ของคมั ภีรใ บลานมาใชพัฒนาแนวคิดในการออกแบบ
8. แหลง ขอมลู
8.1 หอสมุด หองสมดุ
8.2 สือ่ อเิ ลก็ ทรอนกิ ส
8.3 จากสถานทจี่ ริงและกรณศี ึกษา
8.4 จากบคุ คลกลุมตวั อยางและผูเชยี่ วชาญทีเ่ ก่ียวของ
8
9. อปุ กรณทีใ่ ชในการคนควา
9.1 คอมพวิ เตอร
9.2 กลอ งถายรูป
9.3 อุปกรณเคร่ืองเขยี นตา งๆ
9.4 แบบสอบถาม
9.5 แบบการสมั ภาษณ
10. คา ใชจา ยทง้ั หมดในการวิจยั (โดยประมาณ ) 50,000 บาท
30,000 บาท
10.1 คาเดินทางสาํ หรับเก็บขอ มูล 20,000 บาท
10.2 คาอุปกรณใ นการศกึ ษาขอ มลู
10.3 คา เอกสารงานวิจัย
11. การนาํ เสนอผลงาน
11.1นําเสนองานดว ยส่อื อเิ ลก็ ทรอนกิ ส
11.2 ภาคผลงานออกแบบ ประกอบดวย ผังตา ง ๆ ของอาคาร, รปู ดาน และรูปตดั
อาคาร, ทศั นียภาพภายนอกอาคาร และทัศนยี ภาพภายในอาคาร
11.3 หนุ จําลอง
11.4 เอกสารประกอบการศึกษาวิจยั
12. ประโยชนท่ไี ดร ับจากการศึกษา
12.1 ไดรบั ความรู ความเขา ใจลกั ษณะและนยั สาํ คญั ของคมั ภรี ใบลานและหลกั การเจริญ
สติ ซึ่งเปนแนวคดิ สําคญั ในการศกึ ษาครั้งนี้
12.2 สามารถนําความรูที่ไดรับไปประยุกตใชในการออกแบบสภาพแวดลอมภายใน
สถานลานธรรม เพื่อใหเปนพื้นที่ตอบสนองการดําเนินชีวิตสําหรับชุมชนวัยทํางานท่ีใชชีวิตในเมือง
และสามารถพัฒนานําหลักคําสอนทางพระพุทธศาสนาโดยเฉพาะแนวคิดเรื่องการเจริญสติ เปน
แนวทางการปฏิบัติตนเพ่ือระลึกตวั อยูเสมอในขณะทาํ งานและการดาํ เนินชีวิต
12.3 เปน แนวทางใหแ กผทู ีส่ นใจ องคกรหรอื หนวยงานท่เี กย่ี วขอ ง เห็นความสําคัญของ
คัมภีรใบลานและการเจริญสติ สามารถนําผลการศึกษาครั้งนี้ไปใชประกอบการออกแบบจัดทํา
สภาพแวดลอมภายในสถานปฏิบตั ิธรรมและพัฒนากจิ กรรมทเี่ หมาะสมกับชุมชนอน่ื ๆตอไป
13. นยิ ามศัพทเ ฉพาะ
พุทธศาสนิกชนวยั ทํางาน หมายถึง บุคคลวัยทํางานตอนตน ถงึ ตอนกลาง ชว งอายุตั้งแต
25 ปแตไ มเ กิน 50 ป โดยเปนผูที่นับถือพระพุทธศาสนาเปนศาสนาประจําตัวประจําชีวิต ยินดีท่ีจะ
ปฏบิ ตั ติ ามหลักคําสอนของพระพทุ ธศาสนา คอื เวนจากการทาํ ความชั่ว ทําแตค วามดี และทําจติ ใจให
หมดจดจากกเิ ลส
9
คัมภีรใบลาน คือ หนังสือที่บันทึกลายลักษณอักษรดวยวิธีจาร(เขียนดวยเหล็กแหลม
เพ่ือใหเ กดิ เปนรอ งลึก) ลงบนใบของตนลาน มวี ิธเี ปดอานแบบหมุนวนซึ่งตางจากหนังสือท่ีพิมพดวย
เคร่ืองจักรในยุคปจจุบัน เปนเอกสารโบราณที่บันทึกพระธรรมคําสอนในพระพุทธศาสนา และภูมิ
ปญญาในอดีต โดยการสรางคัมภีรใบลานมีความเช่ือและศรัทธาในการสืบทอดพระพุทธศาสนา มี
ความหวงั ในการไดบุญและพนทกุ ขอ นั หมายถงึ มคี วามเจรญิ ทางจติ ใจ โดยมีจุดประสงคใหผูใชไดเผย
แผ อบรม ส่ังสอนใหผูฟงไดยึดมั่นในการนําพระธรรมคําสั่งสอนมาเปนแนวคิด วิถีดําเนินชีวิตเปน
พทุ ธศาสนกิ ชนทดี่ ี
สถานลานธรรม คอื พืน้ ท่ตี อบสนองการดําเนินชีวิตสําหรับชุมชนวัยทํางานที่ใชชีวิตใน
เมอื ง ซ่ึงเผชิญปญ หาสุขภาพกายและสขุ ภาพจติ ใหล ดและผอนคลายความตึงเครียดจากการทํางาน
โดยมีวัตถุประสงคหลักเพื่อใหผูใชพ้ืนที่นี้สามารถนําหลักคําสอนทางพระพุทธศาสนาโดยเฉพาะ
แนวคิดเร่ืองการเจริญสติ เปนแนวทางการปฏิบัติตนเพื่อระลึกตัวอยูเสมอในขณะทํางานและการ
ดําเนินชีวิตประจําวัน อันเปนหนทางหนึ่งที่จะสงผลใหคนไทยในยุคปจจุบันพบทางแหงความสุขท่ี
แทจ ริง เขาใจและรูเ ทา ทันความจริงของสิ่งท้ังปวงที่เกิดข้ึน ต้ังอยู ดับไปและพรอมรับมือกับปญหา
ดวยสติปญญา
บทท่ี 2
ทบทวนวรรณกรรมและเอกสารงานวจิ ยั ทเี่ กย่ี วของ
การวิจยั คร้งั นเี้ ปนการศึกษาเพื่อทราบถงึ ขอมลู ทเ่ี ปนลกั ษณะและนยั สาํ คัญของคัมภีรใบ
ลานอนั เกิดจากภมู ิปญญาของบรรพชนไทย และขอมูลการเจริญสติ เพ่ือเปนแนวทางท่ีสงผลใหคน
ไทยในปจจุบันสามารถทํางานและดําเนินชีวิตไดอยางมีสติ พรอมรับมือกับปญหาท่ีเกิดจาก
ความเครียด ความเจ็บปว ยทางกายและทางจติ ใจ ผูว จิ ยั จึงตอ งศกึ ษาขอมูลในประเด็น ดังนี้
1. ลักษณะและนยั สําคัญของคมั ภีรใบลาน
2. การเจริญสติ
3. การออกแบบพทุ ธสถานและกรณีศกึ ษา
4. การศกึ ษาตวั แปรควบคุม
4.1 บทความและงานวจิ ัยทเี่ ก่ียวขอ งกับวิถีชวี ติ ของคนวยั ทํางาน
4.2 การออกแบบเพื่อมวลชน (Universal Design) และขอมูลสัดสวนรางกาย
ประชากรไทยเพอ่ื การออกแบบ
4.3 ความเปน ไปไดของโครงการและโครงสรางการบรหิ ารงาน
1. ลกั ษณะและนยั สาํ คญั ของคัมภรี ใ บลาน
1.1 นิยามและความหมาย
สํานักหอสมุดแหงชาติ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม (2552: 21) กลาวถึง
ความหมายของคมั ภีรใ บลานวา คมั ภรี ใบลานเปน หนังสอื โบราณประเภทหน่ึงซง่ึ จารลายลกั ษณอักษร
ลงบนใบของตน ลาน คมั ภรี ใบลานน้นี ิยมบนั ทกึ เรื่องราวเก่ียวกบั พระพุทธศาสนาเปนสวนใหญ
กองอตุ สาหกรรมในครอบครวั กรมสงเสริมอุตสาหกรรม (2528: 81) และเอกชาติ
จนั อุไรรัตน (2545) กลา วสอดคลองกันวา หนังสอื ใบลาน คอื หนังสือท่จี าร (เขียนดวยเหลก็ แหลมคม)
ลงบนใบของตนลาน เปนเอกสารโบราณท่ีใชจดจารพระธรรมคําสั่งสอนในพระพุทธศาสนา และ
บนั ทกึ เรื่องตาง ๆ ท่เี ปนบทนิพนธของอดตี คนไทยโบราณนยิ มเรียกหนงั สอื ใบลานเหลาน้นั วา “คมั ภรี
ใบลาน” หรือ “หนงั สือใบลาน” หรือ “คัมภีรพระไตรปฎก” อักษรที่จารึกจะเปนอักษรขอม ภาษา
บาลี ในภาคเหนอื ใชอักษรธรรมลา นนา ใชภ าษาบาลีเทา น้นั และมีการบันทึกประวัติตางๆทางบทกวี
นิพนธในอดีต หนังสือใบลานเปนเสมือนเอกสารสําคัญตอประวัติศาสตรไทยอยางยิ่ง ซึ่งมีการเก็บ
รกั ษาไวจ นถึงปจจุบนั ตามคตินิยมความเช่อื ของคนไทยนิยมสรา งคมั ภีรใบลานของพระพทุ ธศาสนา
เพ่ือหวังไดบุญในกาลขา งหนาและไดพ บกับพระศรีอารยเมตไตรยผูที่จะไดตรัสรูเปนพระพุทธเจาใน
อนาคต ดวยเหตนุ ีจ้ งึ มีการสรางคัมภีรใ บลานไวม ากตามวัดตา ง ๆ
10
11
สมชาย ลําดวน (2554) กลา ววา หนงั สอื ใบลาน คือ การบันทึกภูมิธรรม ภูมิปญญาไวเปนลายลักษณ
อักษรของบรรพบรุ ุษไทย เปน มรดกทางวฒั นธรรมทแ่ี สดงถงึ วิถกี ารดําเนินชีวิตของคนไทยยุคโบราณ
ตัง้ แตยุคสมยั สุโขทัย ลานนาไทย อยุธยา เร่ือยมาจนถึงสมัยรัตนโกสินทรตอนตน กอนท่ีวัฒนธรรม
การพิมพแ บบตะวันตกเขามาแทนท่ีหนังสือใบลาน
กอ งแกว วรี ะประจกั ษ (2530) กลาววา หนงั สือใบลานเปนหนังสือโบราณประเภท
หนึง่ ซึง่ จารลายลักษณอักษรลงบนใบของตนลาน ใบลานจงึ เปน วตั ถุธรรมชาติอยา งหน่ึงท่ีนยิ มนํามาใช
จารหนงั สอื ไดรวดเร็ว งดงาม เบาและบาง นาํ เคลื่อนท่ีไปไดส ะดวกคลอ งตัว และแข็งแรงทนทานกวา
หนงั สอื ทท่ี ําดวยวตั ถุอยา งอน่ื
1.2 ความเปนมาและความสําคัญของคัมภีรใบลาน
กองอุตสาหกรรมในครอบครวั กรมสงเสรมิ อตุ สาหกรรม (2528: 81) กลาววานับแต
อดีตกาล การใชใ บลานสาํ หรับบันทกึ ตวั อักษรเรมิ่ มขี ้ึนครัง้ แรกในประเทศอินเดียซ่ึงเปนแหลงกําเนิด
ของศาสนาพทุ ธ เมือ่ คาํ สอนของพุทธศาสนาเริม่ แพรหลายออกไปยังประเทศเพ่อื นบานใกลเคียง จงึ ได
นาํ เอาเทคนิคการทําหนังสือใบลานและพันธุตนลานท่ีใชใบลานมาจารหนังสือหรือเรียกวา ลานวัด
เผยแพรไปพรอมๆกันดวย โดยกองแกว วีระประจักษ (2545: 27-29) กลาววา ตามประวัติศาสตร
ศาสนามีหลกั ฐานวา คติพระพุทธศาสนา นิกายเถรวาทหรือหินยาน ไดเขาไปเจริญอยูในลังกาทวีป
โดยปรากฏหลกั ฐานเมื่อ พ.ศ. 433 มกี ารทําสังคายนาพระไตรปฎก ในรัชกาลพระเจา วฎั ฎคามณีอภัย
แหงลังกาทวีปซึ่งเปนการทาํ สังคายนาคร้ังที่ 5 จงึ ไดจารพระไตรปฎกท่สี งั คายนาลงบนใบลานเปน คร้ัง
แรก เปนการฟน ฟูพระพุทธศาสนาคร้งั ยิ่งใหญและยังผลใหพระพุทธศาสนาเผยแพรในกลุมประเทศ
เอเชยี ตะวันออกเฉยี งใต จึงมีการไปศึกษาเลา เรยี นพระไตรปฎกและนําการจารบนใบลานกลับมายัง
ภูมิภาคตนเอง สําหรับในประเทศไทยคัมภีรใบลานไดมีหลักฐานปรากฏครั้งแรกเม่ือพ.ศ.1581 ใน
จารกึ ปราสาทหนิ พระวหิ าร กลาวถึงการเขียนเอกสารประวัติไวบนใบลาน สวนหลักฐานคัมภีรที่เกา
ทสี่ ดุ จารข้นึ เมื่อปพ .ศ. 2014 อยูใ นรัชสมัยพระเจา ตโิ ลกราชแหงอาณาจกั รลานนาไดแกค ัมภีรใบลาน
จารดวยอกั ษรธรรมลา นนา
ใบลานทีบ่ รรพชนคนไทยนํามาเปนอปุ กรณรองรับการจดจารลายลักษณอักษรนิยม
เรียกกันเปน สามัญวา หนงั สอื ใบลานหรือ คัมภีรใ บลาน เนอื่ งจากเน้อื เรือ่ งที่จดจารลงบนใบลานสวน
ใหญเ ปน พระธรรมคําสงั่ สอนในพระพทุ ธศาสนา มีพระไตรปฎก เปนตน ดวยเหตุท่ีพระธรรมเปนส่ิง
สําคัญอนั สงู สุดของพระพุทธศาสนา เมอื่ จดจารลงบนใบลานจึงทําใหคัมภีรใบลานมีความสําคัญและ
ศักดิ์สทิ ธิไ์ ปดวย พุทธศาสนกิ ชนคนไทยจงึ ถือกันเปน ธรรมเนียมใหค วามสําคัญแกค มั ภีรใบลานวาเปน
สิ่งทีต่ องเก็บรักษาอยา งดีในทอี่ ันสมควรและทะนถุ นอมเปน พิเศษยิ่งดจุ เดยี วกับพระพุทธรปู
ตามหลักฐานท่ีปรากฏ พระพุทธศาสนาเจริญรุงเรืองในอาณาจักรของคนไทยมา
ตลอดระยะเวลาตง้ั แตเ ริม่ กอ ตง้ั อาณาจกั รจนถึงปจจุบนั จึงมคี มั ภีรพระไตรปฎกจาํ นวนมากบันทึกจด
จารไวเ พ่ือสืบทอดหลกั ธรรมในพระพุทธศาสนา ตลอดจนตามประวตั กิ ารศกึ ษาเลาเรียนของเดก็ ไทยมี
การใชว ดั เปน สถานศึกษา ครผู ูสอนหนังสือคือพระสงฆในวัด ส่ิงที่จะนาํ มาเปน แบบเรยี นหรอื บทเรยี น
ประกอบการศึกษาทัง้ ทางโลกและทางธรรมคอื คัมภรี ใบลานทเ่ี ก็บไวในวัด
12
โดยคมั ภีรใ บลานมกี ารแบงหมวดเน้ือหาเรื่องราวท่ีจารได 3 หมวด คอื หมวดศาสนา
ประกอบดวย ปรัชญา คําสอน พุทธตํานาน บทสวด พระอภิธรรม พระวินัย ตํารายา โหราศาสตร
ไสยศาสตร หมวดวรรณกรรม ประกอบดวย นิทานพื้นบาน ภาษิต โคลงกลอน และหมวดตํานาน
พงศาวดาร ประวตั ิศาสตร กฎหมายโบราณ (สมชาย นลิ อาธ,ิ 2554: 7-8)
โดยสรุปแลวเอกสารหนังสือใบลานจึงเปนวัฒนธรรมภาษาท่ีใชรวมกันในสังคม มี
การสบื ทอดตอกนั มา สะทอ นเอกลักษณของกลุมชนที่มลี กั ษณะเฉพาะตวั มคี ณุ คา ทางสงั คมทําหนาท่ี
บันทึกวิถีความเช่ือ กฎระเบียบการอยูรวมกันและภูมิปญญาตาง ๆ มายาวนาน (สมชาย นิลอาธิ,
2554: 1)
ภาพท่ี 1 แสดงความสําคญั ของคมั ภรี ใบลาน
ทีม่ า: วัดพระธรรมกาย, คัมภรี ใ บลาน รอยเรยี งลาน...สบื สานพทุ ธธรรม, เขา ถงึ เมื่อ 6 ธันวาคม
2555, เขาถึงไดจ าก http://www.dmc.tv
1.3 ลักษณะทางกายภาพของคัมภรี ใบลาน
สาํ นักหอสมดุ แหงชาติ กรมศลิ ปากร กระทรวงวัฒนธรรม (2552: 26); กองแกว
วีระประจกั ษ (2530: 37) และกรมสง เสรมิ อุตสาหกรรม (2528: 98) อธิบายลักษณะทางกายภาพของ
คมั ภรี ใบลานวา ในหน่ึงคัมภีรประกอบดวยจํานวนผูกไมเทากัน แลวแตเรื่องในการจาร อาจมี 5 ผูก
หรอื 20 ผกู แตใ น 1 ผูกจะมใี บลาน 24 ลาน และในแตละ 1 ผกู จะประกอบดว ย
1.3.1 ใบลานเนื้อเร่ือง ท่ีใชจารตัวอักษรทั้ง 2 ดาน ใน 1 ดานมีบรรทัด 5 บรรทัด
โดยการจารจะจารใตเสนบรรทัด ตัวอักษรเปนรองลึกจากการใชเหล็กแหลมจาร และเปนสีดําจาก
เขมา ไฟท่นี ําไปลูบบนใบลานเพอ่ื ใหเหน็ ตวั อกั ษรเดน ชดั ขน้ึ และคงทน มีการบอกลําดับหนาลาน โดย
อกั ษรอังกาทก่ี ึ่งกลางใบลานริมซายดานหลัง
1.3.2 ใบลานรองปกหนา-หลงั เปนใบลานเปลาประมาณ 2-3 ลานเพ่ือปองกันการ
ฉกี ขาดชาํ รดุ หรอื สูญหาย
1.3.3 สายสนอง เปนไหมหรือดายเปนหูรอย ผูกหูใบลานตามรูที่เจาะไวตอนแรก
ทางริมซา ยเพียงขา งเดียว
13
1.3.4 ไมประกบั คมั ภีรใ บลาน เปนไมเ นื้อแข็งขนาดกวางยาวเทากับหนา ลาน หนา
ประมาณ 1-2 เซนตเิ มตร ขนาบหนา -หลังเพ่อื หมุ คมั ภรี อ ยดู า นนอกปกใบลาน ใหล านแข็งแรง ไมบ ดิ
หัก เดาะ หรือฉีกขาด มีเชือกมดั เปน 2-3 ชว ง เพ่อื ปอ งกันการแตกมัด
ภาพที่ 2 แสดงลักษณะทางกายภาพของคมั ภรี ใบลาน
ทีม่ า: โครงการสารานกุ รมไทยสําหรบั เยาวชน โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจ็ พระเจาอยูห ัว,
หนังสอื ใบลาน, เขา ถึงเม่ือ 6 ธนั วาคม 2555, เขาถงึ ไดจ าก http://kanchanapisek.or.th/
1.3.5 ผาหอ คมั ภรี ใบลาน เพือ่ ปอ งกันไมใ หคัมภรี ใ บลานสกปรกหรือชาํ รุดฉีกขาด
สวนใหญเ ปน ผาทมี่ ีคุณภาพดี เชน ผา ปมู ผา ตาด ผา ไหม ผาลาย
1.3.6 เชือกมดั คมั ภรี ใบลาน ทําดวยเชือกเสนเดียวยาวตอกัน ทําดวยปอหรือ ปาน
ไหมหรือผา ก็มี โดยการมัดตองมัดดานขวางวนเชือกรอบหอคัมภีร โดยวนเชือกเวนชวงระยะ 3, 5
หรือ7 ชวง โดยใหมคี วามหมายสอดคลอ งกบั หลกั ธรรมทางศาสนาพทุ ธ
1.3.7 ฉลากคมั ภรี ใบลาน อยภู ายนอกผา หอคัมภรี เ ปน ปา ยบอกช่อื คัมภรี ซงึ่ จะเสยี บ
ไวหนามดั คัมภรี ทําจากวสั ดตุ า งๆ เชน ฉลากไม ฉลากงา ฉลากทองเหลอื ง ฉลากทอทที่ ําจากผาไหม
1.3.8 กากะเยีย เปน อุปกรณท่ีใชสําหรับการวางคัมภีรเพื่ออาน ทําจากไมกลึงเปน
แทง กลมเล็กๆยาวประมาณ 18 นวิ้ จาํ นวน 8 อันเจาะรทู ป่ี ลายไมด า นหนง่ึ และตอนกลางไม ใชเชือก
หรือดายรอยไขวก ัน
ภาพท่ี 3 แสดงไมป ระกับ ผาหอ คัมภีรใ บลานและฉลากคัมภีรใ บลาน
ท่ีมา: สํานักหอสมุดแหงชาติ, คูมือสํารวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณ
ประเภทคัมภีรใบลานและหนังสือสมุดไทย (กรุงเทพฯ: สํานักหอสมุดแหงชาติ, 2552).
14
ภาพที่ 4 แสดงฉลากคัมภรี ใ บลานและกากะเยยี อุปกรณใ ชว างคมั ภีรใบลาน
ท่มี า: สาํ นักหอสมุดแหง ชาติ, คมู ือสํารวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณ
ประเภทคัมภรี ใบลานและหนังสือสมดุ ไทย (กรุงเทพฯ: สาํ นักหอสมุดแหง ชาต,ิ 2552).
ภาพที่ 5 แสดงสวนประกอบของคมั ภีรใ บลาน
ท่ีมา: วัดพระธรรมกาย, คัมภรี ใบลาน รอยเรยี งลาน...สบื สานพุทธธรรม, เขาถึงเมื่อ 6 ธนั วาคม
2555, เขาถงึ ไดจาก http://www.dmc.tv
1.4 ขัน้ ตอนการทาํ คัมภรี ใ บลาน
จากการคนควาศกึ ษาอปุ กรณใ นการทําคัมภีรใบลาน ประกอบดวย (สมชาย นิลอาธิ,
2554; สํานักหอสมุดแหงชาติ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม, 2552; กองแกว วีระประจักษ,
2530)
1. ใบลาน
2. ขนอบ เปนแผนไมรูปส่ีเหลี่ยมใชประกบดานหนาและดานหลังใบลาน มีขนาด
กวางยาวเทา กบั ใบลาน เพอื่ ใชเปนพิมพสําหรับแทงลานโดยเฉพาะ
3. เหล็กจาร คอื เหล็กแหลมคมมดี า มถือทําดว ยไม งาหรือเขาสัตวเปน รูป กลม หรอื
เหลย่ี มตามถนดั ของผูใ ช สาํ หรับใชจ ารหนังสือใบลานโดยเฉพาะ
4. สนับรองจาร หรอื หมอนรองจาร ทาํ จากใบลานเยบ็ ติดกนั 6-7 ใบและหุมผาโดย
รอบ ใชไมไ ผเหลาเล็กเส้ยี มปลายแหลมเสยี บทางดา นยาวของหมอนตามรองลาน ขา งละ 2 อนั เพอ่ื ใช
15
คบี ลานในขณะคัดลอก
5. ขหี้ ม่นิ หมอหรอื เขมา ไฟ เพื่อใหผ งเขมาฝง ลงในรอยจาร และเหน็ ตัวทีจ่ ารเปน สีดํา
6. นํา้ มันจากยางไม มีความเหนยี ว เพอ่ื ใหเ ขมา ติดในรอ งแนน คงทนมากขน้ึ
7. ทราย เพื่อขัดผวิ ใบลานใหขาวสะอาด เรียบเสมอ
ภาพที่ 6 แสดงอปุ กรณในการทาํ คมั ภรี ใ บลาน
ที่มา: สาํ นกั หอสมุดแหง ชาติ, คมู อื สํารวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณ
ประเภทคัมภีรใบลานและหนังสือสมดุ ไทย (กรุงเทพฯ: สาํ นักหอสมุดแหง ชาติ, 2552).
นอกจากนีย้ งั มีกระบวนการที่นาสนใจศกึ ษาเกยี่ วกับขนั้ ตอนการเตรยี มใบลาน การ
จาร และการเขาผกู หอ คมั ภีร ซ่ึงประกอบดวย
1.4.1 การคัดลาน
ใบลานทีน่ าํ มาใชจ ารหนังสอื มกี ารจดั เตรียมหลายขน้ั ตอน ลานเปนตน ไมปา ท่ี
มมี ากในแถบจังหวัดปราจีนบุรี สระแกว สระบุรี ลพบุรี ขอนแกน การคัดเลือกลานมาใชจารหนังสือ
ขน้ั แรกตองเขาใจธรรมชาตขิ องใบลานวาเนอ้ื ใบลานมีเสนใยติดกนั เปน พดื ขวางไปมาซอนกนั ประมาณ
3-4 ช้นั หากเปนใบแกเ สน ใยย่ิงเหนยี วมากข้นึ และเม่อื แหง ก็จะกรอบ เปราะหรอื หักเดาะไดง า ย ทงั้ ยัง
จารหนงั สือไดยาก ดงั นนั้ ใบลานท่ีมคี ุณภาพดี มีขนาดพอเหมาะสําหรับการจารหนังสือมากที่สุด คือ
ใบทีไ่ มแกจัด เรยี กวา ขนาดเพสลาด คอื ใบออนท่สี องซ่ึงเพ่ิงจะเรม่ิ คลใ่ี บออก เปนระยะท่ีเสนใยของ
ใบลาน ไมเ หนยี วมากนัก ผิวใบลานจะเนียนและนิ่ม ไมก รอบแตกงาย มอี ายกุ ารใชงานไดน าน
เม่ือคัดเลือกลาน ตามขนาดที่ตองการไดแลว นํามาเจียนกานออก ลานท่ี
เจียนกานแลว จะมีลักษณะเปนแผนบาง รูปส่ีเหล่ียมผืนผา มีความยาวมากกวาความกวาง
หลายเทาตวั ทาํ ใบลานใหเ รียบตรงและไมง อ ทาํ ใบลานใหแ หงและทําความสะอาด แลวแยกลานออก
จากกันดวยการสาดขึน้ ไปบนฟา ปลอ ยใบลานใหต กลงมาตากแดดตากน้าํ คา ง 3 วัน 3 คนื แลวจึงเกบ็
16
ภาพที่ 7 แสดงขน้ั ตอนการคดั ลาน
ทมี่ า: โครงการสารานุกรมไทยสําหรบั เยาวชน โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจ็ พระเจา อยหู ัว,
หนังสือใบลาน, เขา ถงึ เม่ือ 6 ธันวาคม 2555, เขา ถึงไดจ าก http://kanchanapisek.or.th/
ภาพที่ 8 แสดงการคดั เลอื กลาน
ทม่ี า: สมั ภาษณ พ.ท. ศักด์ิสทิ ธิ์ สิทธิสรเดช, เจาของรานลานทอง, 12 ตุลาคม 2555.
1.4.2 การแทงลาน
เมื่อเลอื กลานไดขนาดใกลเคียงกันตามตองการแลว นํามาเจียนกานออกได
เปน แผนสี่เหลี่ยมผนื ผา กวางประมาณ 4-8 เซนติเมตร ยาวประมาณ 50-75 เซนติเมตร ขดมวนให
กลมแลว นาํ ไปแชนํ้านาน 1 คืนแลวจึงตากใหแหง โดยตั้งสันลานข้ึน ตากใหถูกแดดและน้ําคาง 1-2
วัน โดยการตมและตากนี้ทําใหใบลานมีเนื้อท่ีเหนียว น่ิมและขาวขึ้น จากนั้นเช็ดทําความสะอาด
ใบลาน เพอ่ื นาํ มาแทงลาน โดยใชข นอบเปน พมิ พสาํ หรับแทงลาน ตัดลานใหเสมอไดระดับกับขนอบ
ทั้ง 4 ดาน เมื่อตัดลานแลวใชกานลานหรือไมกลัดรอยใบลานประมาณ 500 ใบแลวมัด 3 ตอนใช
ขนอบประกบั หนาหลงั มดั ใหแ นน เพ่ือนาํ ไปอัดดวยเคร่ืองอดั ใหแนน อีกที
17
ภาพที่ 9 แสดงขนอบ เครอื่ งมอื และขัน้ ตอนการแทงลาน
ทมี่ า: โครงการสารานกุ รมไทยสําหรบั เยาวชน โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจ็ พระเจา อยูหัว,
หนังสือใบลาน, เขา ถงึ เม่อื 6 ธนั วาคม 2555, เขาถงึ ไดจ าก http://kanchanapisek.or.th/
1.4.3 การอบลาน
เปน วธิ ปี อ งกนั ไมใหใบลานขึ้นรา โดยการนําลานเขาเตาอบ เมื่อใบลานแหง
แลว ขอบลานจะไมเ รียบเสมอกนั ตอ งนาํ มาไสดวยกบทั้ง 4 ดานแลว จงึ แกะลานออกจากขนอบแลว ทาํ
ความสะอาด ใชทรายละเอียดคว่ั โรยลงบนใบลานนาํ ลกู ประคบลูบไปมาใหผิวหนาลานเรียบ จากน้ัน
ใชเหล็กแหลมเผาไฟเจาะตามชองท่ีแทงไวตอนแรกแลวจัดใบลานเขาผูก ใบลานผูกหนึ่งมีลาน
ประมาณ 24 ใบ จากน้ันนาํ ใบลานแตล ะใบมาลนไฟบรเิ วณดา นลา งใหทั่วท้ังใบ ความรอนจะทําใหน้ํา
ยางท่ผี ิวไหลซึมออกมา ใชผ า แหง ลบู ไปมาใหทวั่ เพอ่ื ใหนา้ํ ยางเคลอื บผิวหนา ใบลานจึงมีความเงาและ
รักษาความคงทนถาวร จึงถือเปนอนั เสรจ็ ข้นั ตอนการเตรียมใบลาน
1.4.4 การจารลาน
ตองตีเสนบรรทัดโดยใชเสนดายเหนียวขึงตึงกับกรอบไมที่มีขนาดกวางยาว
กวา หนาลานเล็กนอย โดยทั่วไปลานหนาหนง่ึ มีจาํ นวนบรรทดั ระหวาง 4-9 บรรทัด แตทนี่ ิยมมากท่สี ุด
คือ 5 บรรทดั เมอ่ื จะดดี เสนบรรทดั ตอ งใชลกู ประคบชุบดินหมอหรือเขมา ไฟบดละเอียดผสมน้ํา ลูบที่
เสนดายท่ใี ชเ ปนบรรทดั ใหทั่ว วางกรอบเชือกบรรทดั บนใบลานท่กี าํ หนดระยะใหไ ดข นาดกบั หนา ลาน
ทเ่ี หมาะสม แลวดึงเชือกท่ขี งึ ตึงข้นึ ปลอยมอื ใหเชือกดดี ลงบนหนา ลาน เมอ่ื ยกเครอ่ื งตีเสนบรรทดั ออก
จะไดเ สน บรรทัดสีดาํ ปรากฏบนหนา ลานตามตองการ
เมือ่ ชางจารนั่งอยูในทาที่รูสึกสบาย ซึ่งนิยมนั่งชันเขาขึ้นขางหนึ่ง พับขาอีก
ขางราบลงกบั พื้นหลงั พงิ เสาหรือผนังหอง วางมือซา ยบนเขา หงายมอื ขน้ึ ใชฝา มือและน้ิวทง้ั 4 รองรบั
หมอนทมี่ ีลาน ใชหวั แมม ือวางทบั บนใบลาน มอื ขวาถือเหลก็ จารจรดปลายเหล็ก พรอ มกบั ใชห ัวแมมือ
ซายรองและดันเหล็กจารใหเคลื่อนไป เพ่ือชวยใหเหล็กจารท่ีเจาะลงบนเน้ือลานไมลงลึกเกินไป
เนอ่ื งจากตองจารอักษรท้ัง 2 หนา และใบลานมคี วามบางมากอาจทะลหุ รือเหน็ เปนรอยที่อีกดา นหนง่ึ
ใบลานท่จี ารเสร็จจะมรี อยเสน อักษรสีขาวอานไมชัดเจน จึงตองมีการลบโดย
การใชเขมาไฟ หอ ผาแลวจมุ นํ้ามันยางไม ลูบไปบนผวิ ใบลานที่จารแลว เปนรอ งตัวอักษร เพื่อใหเขมา
ไฟฝงลงในรอยจารและเหน็ ตวั อักษรท่ีชัดเจน อีกท้ังน้ํามันยางยังชวยรักษาใหใบลานมีความทนทาน
18
มากข้นึ อีกดว ย จากน้ันขดั ผิวลานดวยทรายละเอยี ดที่คั่วบนไฟใหรอน และโรยทรายรอนบนหนาลาน
นัน้ ใชล ูกประคบสะอาดลบเขมา ไฟดว ยการถูลูกประคบไปมาบนทราย เพื่อใหผิวหนาของใบลานขาว
เรียบเกล้ียงจากรอยขรุขระท่ีเกิดขุยจากการใชเหล็กจาร และเห็นลายเสนตัวอักษรเปนสีดําอยาง
เดนชดั
ภาพท่ี 10 แสดงข้นั ตอนการจารคมั ภรี ใ บลาน
ทม่ี า: โครงการสารานกุ รมไทยสําหรบั เยาวชน โดยพระราชประสงคใ นพระบาทสมเดจ็ พระเจาอยหู วั ,
หนงั สือใบลาน, เขา ถงึ เม่อื 6 ธันวาคม 2555, เขา ถึงไดจ าก http://kanchanapisek.or.th/
1.4.5 การเขา ผกู หอคัมภรี เ พ่ือเกบ็ รักษา
กรมสงเสริมอุตสาหกรรม (2528: 98); กองแกว วีระประจักษ (2545: 15)
กลา ววา หนังสอื ใบลานท่ีจารเสร็จแลวทกุ ลาน ตอ งมีเครือ่ งหมายบอกลําดบั หนาลานเรยี ก องั กา เปน
ตัวอกั ษรจารไวทีก่ งึ่ กลางใบลานริมซาย ดานหลังของใบลานเพยี งแหงเดียวเทานั้น ใบลานที่เรียงลาํ ดบั
อังกาครบอักษรแลว จะมี 24 ลาน รวมเรียกวา 1 ผูก เม่ือจารครบ 1 ผูกและเรียงลําดับอังกา
เรยี บรอยแลว จะมีใบลานเปลาเพมิ่ เปนปกหนาและปกหลังของแตละผูก ประมาณ 3-4 ใบลาน เพ่ือ
รักษาคมั ภีรขางในไว ปอ งกันการฉีกขาดและการสูญหายของใบลานดานหนา และดานหลัง จากนั้นใช
ไหมหรอื ดายเปน หูรอยเรียกวา สายสนอง ผกู หใู บลานตามชองที่เจาะไวในตอนแรกทางริมซายเพียง
ขางเดยี ว เวน อีกดานหน่ึงไว เพื่อสะดวกในการเปด พลกิ ไปมา
ภาพที่ 11 แสดงข้นั ตอนการเขา ผกู คมั ภีรใ บลาน
ท่ีมา: วดั พระธรรมกาย, คมั ภีรใ บลาน รอ ยเรียงลาน...สบื สานพทุ ธธรรม, เขาถึงเม่ือ 6 ธันวาคม
2555, เขาถึงไดจ าก http://www.dmc.tv
19
เม่ือผูกหูใบลานน้ัน ปลายสายสนองขางหน่ึงตองผูกเปนหวงไว แลววนปลาย
สายอกี ขางหนง่ึ รอบก่งึ ใบลานดา นบน พรอมกับสอดปลายสายสนองเขาในหว งท่ีทําไวนั้น ทั้งนี้เพ่ือใช
ดงึ และมัดใหลานแนนสนิทเมื่อตองการจะเกบ็ และคลายสายสนองออกเม่ือจะคลใ่ี บลาน
เพื่อทําใหใบลานทั้งหมดเรียบเสมอกัน นําไมประกับขนาบทั้ง 2 ขางแลวใช
กบไสขอบไมป ระกับและใบลานใหเรียบเสมอกัน เมื่อมีไมประกับขนาบหนาหลังแลว ใหใชเชือกมัด
รอบไมประกับ 2-3 ตอน และเพอื่ ปอ งกันไมใ หคมั ภรี ใ บลานสกปรกไดงายหรอื ชาํ รดุ ฉีกขาดเร็วข้ึน จึง
ตองมีผา หอคมั ภีรอีกช้ันหนึง่ ซึ่งนิยมเปน ผา ชนั้ ดี เชน ผาปูม ผาตาด ผา ไหม จากนัน้ มดั ผา หอ คมั ภีรไว
ดว ยเชอื กเสนเดยี วยาวตอ กนั เชอื กอาจทาํ ดว ยปอ ปา น อาจเปน ผา หรอื ไหม และผูทีม่ ศี รัทธามากจะ
นําผมมาถกั เปน เปย ยาวใชม ัดคัมภีร การมดั ตองมดั ดานขวางวนเชอื กรอบหอ คัมภีร โดยทั่วไปนิยมวน
เชอื กเวนชวงระยะ 5 ชวง แตล ะชวงวนเชือก 3 รอบ ทง้ั นเี้ พ่ือใหมีความหมายสอดคลอ งกบั หลักธรรม
ในพระพุทธศาสนา เชน เลข 5 หมายถงึ ขันธ 5 เลข 3 หมายถงึ พระพทุ ธ พระธรรม พระสงฆ เมื่อมัด
คัมภรี ค รบ 5 ชวงแลว เหน็บปลายเชือกไว ไมตองผูกเงื่อน นอกหอผาคัมภีรมีฉลากคือปายบอกช่ือ
คัมภีรเ สยี บไวท่ีหนา มดั คัมภีร
ภาพท่ี 12 แสดงการมดั หอ เพอื่ เกบ็ รกั ษาคัมภรี ใบลาน
ทีม่ า: วัดพระธรรมกาย, คมั ภีรใบลาน รอ ยเรยี งลาน...สบื สานพุทธธรรม, เขาถงึ เมอ่ื 6 ธันวาคม
2555, เขา ถงึ ไดจ าก http://www.dmc.tv
กอ งแกว วีระประจกั ษ (2545: 23-24,170-171) กลาวเพ่ิมเติมวา การสงวน
รกั ษาหนังสือ เปนความสามารถของคนไทยในสมัยโบราณท่ีรูจักหาวิธีรักษาหนังสือใหมีความคงทน
ถาวร ยืดอายุการใชงาน โดยการใชไมประกับขนาบไวหนาหลังมัดคัมภีรรวมกันแลวมีผาหอไวอีก
ชน้ั หนง่ึ เพ่ือเปนการประคองไมใหลานหกั เดาะหรอื บิดงอและปอ งกนั ไมใหใ บลานถูกกระทบกระแทก
ระหวา งมัด หรอื เวลาหยิบเคล่ือนยายจะชวยใหเ คลื่อนยายสะดวกไมแตกผูกแตกมัด นอกจากน้ันการ
ใชผ าหอ ยงั ชวยปอ งกนั ฝุนละอองจับใบลานกันความรอนความช้ืนไดเพราะผาจะชวยระบายอากาศ
รักษาอณุ หภูมิไมใหลานแหงกรอบเร็ว การเก็บรักษาคัมภีรใบลานนอกจากผาหอคัมภีรแลวยังนิยม
สรางหีบหรือกลองใสคัมภีรใบลาน แบบใสไดผูกเดียว เรียกหีบหนังสือเทศน แบบขนาดใหญใสได
มากกวา 1 ผกู เรียก หีบพระธรรม โดยหีบเหลา นี้จะไดร ับการตกแตงดวยลายไทย เชน หีบลายรดน้ํา
หีบประดับกระจก หีบประดับมุก และการเก็บคัมภีรใบลานท่ีหอผาแลว โดยเรียงซอนกันในตูไทย
โบราณ ทมี่ ีลักษณะพเิ ศษเปนเอกลักษณ คือเปนตูไ มท รงสีเ่ หลยี่ มลูกบาศก ตอนบนสอบแคบ ภายในตู
20
ทาชาดทบึ ดานนอกเปนลายรดนํา้ ลงรักปด ทอง ประดับมกุ หรือกระจก โดยเรยี กกนั วา ตลู ายรดนาํ้ ตู
ลายทอง หรือตพู ระธรรม
ภาพท่ี 13 แสดงการเกบ็ รกั ษาคัมภีรใ บลานและตูพระธรรม
ทม่ี า: วัดพระธรรมกาย, คัมภรี ใ บลาน รอ ยเรยี งลาน...สบื สานพุทธธรรม, เขา ถึงเมื่อ 6 ธันวาคม
2555, เขา ถึงไดจาก http://www.dmc.tv
1.5 รปู แบบทางศลิ ปะของคัมภีรใ บลาน
1.5.1 กลวิธีการเรยี งลาํ ดับหนา และศลิ ปะบนใบลาน
สมัย วรรณอุดร (2551: 5); กองแกว วีระประจักษ (2545: 153-176)
กลา วถึงกลวธิ กี ารนําเสนอของคัมภีรใบลานวามีการนําเสนอคลายการพิมพหนังสือเลมหนึ่งในสมัย
ปจจบุ ัน ประกอบเปน 3 สวนดงั น้ี
ภาพท่ี 14 แสดงลกั ษณะหนา ของคมั ภรี ใบลาน
ท่มี า: กองแกว วีระประจกั ษ, สารนิเทศจากคัมภีรใ บลานสมัยอยธุ ยา (กรงุ เทพฯ: กรมศิลปากร,
2545).
21
ปกหนา หรือใบหลบหนา เปนใบทบ่ี อกช่ือเรอ่ื ง บอกผกู ของคัมภีรใบลาน
ดา นหนา ผกู อยูก ่งึ กลางใบลาน และปกหลังหรือใบหลบหลัง เปน ใบทบี่ อกชื่อเรือ่ ง บอกผกู ของคัมภีร
ใบลานดานหลังผกู
ภาพท่ี 15 แสดงปกหนาหรือใบหลบหนาและปกหลงั หรือใบหลบหลัง
ที่มา: สมัย วรรณอุดร, “มิติทางวัฒนธรรมจากคัมภีรใบลานภาคอีสาน ศึกษากรณีจังหวัด
มหาสารคาม,” ใน เอกสารวิชาการโครงการอนุรักษใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คณะ
มนษุ ยศาสตรและสงั คมศาสตร มหาวิทยาลยั มหาสารคาม, เขาถึงเม่ือ 6 ธันวาคม 2555, เขาถึงได
จาก http://www.bl.msu.ac.th/bailan/job_bl/01.pdf
ใบรองปกหนา และใบรองปกหลงั คือใบลานเปลาท่ีอยถู ดั จากปกหนาและ
กอนปกหลงั ซง่ึ อาจมมี ากกวา 1 ลาน เปน การเสรมิ ใหค มั ภรี ใ บลานแขง็ แรงและชว ยปองกนั ไมใหล านท่ี
จารเนอื้ เรอื่ งชํารดุ เสียหายเรว็
เนื้อเร่ือง โดยจะเขียนชือ่ เรื่อง เขียนไวท างดานซา ยมอื ของหนาลานที่ 1 ของ
ใบลานท่ี 1
ภาพท่ี 16 แสดงช่ือเร่ืองในใบลานท่ี 1
ท่ีมา: สมัย วรรณอุดร, “มิติทางวัฒนธรรมจากคัมภีรใบลานภาคอีสาน ศึกษากรณีจังหวัด
มหาสารคาม,” ใน เอกสารวิชาการโครงการอนุรักษใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คณะ
มนุษยศาสตรและสงั คมศาสตร มหาวทิ ยาลัยมหาสารคาม, เขาถึงเมื่อ 6 ธันวาคม 2555, เขาถึงได
จาก http://www.bl.msu.ac.th/bailan/job_bl/01.pdf
22
ภาพที่ 17 แสดงลกั ษณะใบลานสวนเนอื้ เรอื่ งและสว นปกหนา
ทีม่ า: กองแกว วีระประจกั ษ, สารนเิ ทศจากคัมภีรใบลานสมยั อยธุ ยา (กรุงเทพฯ: กรมศลิ ปากร,
2545).
โดยการเรียงลําดับหนา ของคมั ภรี ใบลาน ทกุ ลานใช “อังกา” เปน
เคร่ืองหมายบอกลาํ ดับหนา ลาน แทนเลขหนาอยางหนังสอื ท่วั ไป โดยจารไวบริเวณกึ่งกลางใบลานรมิ
ซายดานหลงั ของใบลานแตล ะใบเพยี งแหง เดยี ว โดยรปู แบบอักษรทบี่ อกองั กาคอื ใชพยญั ชนะผสมสระ
ดงั น้ี
ก กา กิ กี กุ กู
เก ไก โก เกา กํ กะ
เมอ่ื ครบ 12 ลานจงึ เปล่ียนตัวพยัญชนะใหมต ามพยญั ชนะในภาษาลซี ่งึ มี 33
ตัว ดังน้ี
ภาพที่ 18 แสดงพยญั ชนะในภาษาลแี ละลักษณะอังกาในใบลานสวนเนอ้ื เรื่อง
ที่มา: สมัย วรรณอุดร, “มิติทางวัฒนธรรมจากคัมภีรใบลานภาคอีสาน ศึกษากรณีจังหวัด
มหาสารคาม,” ใน เอกสารวิชาการโครงการอนุรักษใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คณะ
มนุษยศาสตรและสงั คมศาสตร มหาวิทยาลยั มหาสารคาม, เขาถึงเมื่อ 6 ธันวาคม 2555, เขาถึงได
จาก http://www.bl.msu.ac.th/bailan/job_bl/01.pdf
โดยมีการใชสัญลักษณอยางแตกตางกันแลวแตผูจารสรางสรรคขึ้นแทน
ความหมาย เพื่อเปนการส้ินสุดขอความ เพ่ือเร่ิมตนขอความ และมีการใชรูปภาพประกอบเนื้อหา
23
เพอื่ ใหผ ูรบั สารมองเห็นเปนรูปธรรมมากขึ้น งายตอการเขาใจ (สมัย วรรณอุดร, 2554: 7) นอกจาก
การจารตัวหนงั สอื ลงบนใบลานสธี รรมชาติแลว ในสมัยโบราณใชเทคนิคการจารลงบนพ้ืนใบลานใน
ลกั ษณะตาง ๆ กนั เพ่ือความสวยงาม เชน การลงพืน้ ใบลานเปน สีแดงหรือสีน้ําเงิน ตัวหนังสอื จารเปน
สีขาว วิธีการลงรักปด ทองบนพื้นใบลานตวั หนงั สือจารเปน สีดํา หรอื อาจเขยี นระบายสีตกแตงเปนรูป
ตนไม ดอกไม สัตวต า ง ๆ เรอื่ งราวเก่ียวกับธรรมชาตผิ สมกับตัวหนงั สอื ก็ได เชน ลานทองแดง ลานถม
รกั ปด ทอง (กรมสงเสริมอุตสาหกรรม, 2528: 98) นอกจากการจารแลว ยังมีวิธีการเขียนอักษรบน
ใบลานอีกวิธีหนึ่ง โดยใชพูกันชุบหมึกหรือสี เขียนรูปอักษรแทนการจาร รูปอักษรที่เขียนดวยวิธีนี้
เรียกวา "เสนชบุ "
ภาพที่ 19 แสดงอักษรเสนชุบ
ท่มี า: โครงการสารานุกรมไทยสําหรับเยาวชน โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวั ,
หนงั สอื ใบลาน, เขา ถึงเมือ่ 6 ธนั วาคม 2555, เขาถึงไดจาก http://kanchanapisek.or.th/
ภาพที่ 20 แสดงรปู ภาพประกอบตาง ๆ ในใบลานสว นเนอื้ เรอ่ื ง
ที่มา: สมัย วรรณอุดร, “มิติทางวัฒนธรรมจากคัมภีรใบลานภาคอีสาน ศึกษากรณีจังหวัด
มหาสารคาม,” ใน เอกสารวิชาการโครงการอนุรักษใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คณะ
มนษุ ยศาสตรและสงั คมศาสตร มหาวทิ ยาลัยมหาสารคาม, เขาถึงเม่ือ 6 ธันวาคม 2555, เขาถึงได
จาก http://www.bl.msu.ac.th/bailan/job_bl/01.pdf
24
ภาพที่ 21 แสดงองคประกอบของกลวิธีการเรยี งลาํ ดับคัมภรี ใ บลาน
ที่มา: วัดพระธรรมกาย, คัมภีรใบลาน รอยเรียงลาน...สืบสานพุทธธรรม, เขาถึงเม่ือ 6 ธันวาคม
2555, เขาถึงไดจาก http://www.dmc.tv
1.5.2 ศลิ ปะการตกแตง บนคมั ภรี ใ บลาน
1.5.2.1 ศิลปะการตกแตงไมประกบั นับเปน เอกลกั ษณเ ฉพาะตวั ของคัมภรี ใบ
ลาน เพื่อใหเห็นความแตกตางของผูสรางคัมภีร และใชเรียกคัมภีรใบลานฉบับนั้นตามลักษณะการ
ตกแตง เชน ไมประกับประดับมุก ไมประกับลายรดนํ้า ไมประกับประดับกระจก ไมประกับทาชาด
เขียนลายฉลทุ อง (กองแกว วีระประจกั ษ, 2545: 21; กรมศลิ ปากร, 2546: 10)
ภาพที่ 22 แสดงศลิ ปะการตกแตงบนไมประกบั ของคัมภรี ใบลาน
ที่มา: วัดพระธรรมกาย, คัมภีรใบลาน รอยเรียงลาน...สืบสานพุทธธรรม, เขาถึงเม่ือ 6 ธันวาคม
2555, เขา ถงึ ไดจ าก http://www.dmc.tv
1.5.2.2 ศลิ ปะการตกแตง ขอบคมั ภีร คัมภีรที่มีการตกแตง นิยมทําใหเขาชุด
กันทง้ั ตวั คัมภรี ใบลานและไมป ระกับ โดยตกแตง ใบลานท่ีปกหนา ปกหลัง ขอบคัมภีรท้ัง 4 ดานและ
ไมประกับหนา -หลงั ซ่งึ ทําดว ยกรรมวิธที างศิลปกรรมไทย เชน ลายรดน้าํ ประดับมุก ประดับกระจก
25
ท่มี สี สี ันและลวดลายทีง่ ดงาม โดยคัมภรี ใบลานทีจ่ ารแบงออกตามการตกแตงบนหนาปกและริมขอบ
ลาน เทา ท่ีพบมอี ยูในหอสมดุ แหงชาติ 16 ฉบบั คือ
1. ฉบับลานดบิ
2. ฉบับรกั ทึบ
3. ฉบบั ชาดทบึ
4. ฉบับทองทึบ
5. ฉบับขางลาย
6. ฉบับขางลายรดน้ําดํา
7. ฉบับขางลายรดน้ําแดง
8. ฉบบั ทองใหญ
9. ฉบับทองชบุ
10. ฉบับชบุ ยอ
11. ฉบบั รองทรง
12. ฉบับรดนํา้ แดง
13. ฉบบั ทองนอ ย
14. ฉบบั รดน้ําดําโท รดนํา้ ดําเอก รดนํ้าดําลายเทพชุมนุม คือ คัมภรี
ท่มี กี ารตกแตงปกลานหนา หลงั เปน ลายตางๆ เชน ลายกรวยเชิง ลายเทพนม ดว ยกรรมวธิ ีทเ่ี รยี กวา
ลายรดนํ้าบนพนื้ รักดาํ
15. ฉบับลองชาด คือ คัมภีรท ขี่ อบลานดานขางทางยาวทาชาดตรง
กลาง ปดทองทึบขนาบสองขา งและสว นอ่ืนๆทเ่ี หลือปด ดว ยทองทบึ
16. ฉบบั ลองรกั
ภาพท่ี 23 แสดงภาพการตกแตงขอบใบลานแบบศิลปกรรมไทย
ทีม่ า: กอ งแกว วีระประจกั ษ, สารนิเทศจากคัมภรี ใบลานสมยั อยธุ ยา (กรงุ เทพฯ: กรมศิลปากร,
2545).
26
ภาพท่ี 24 แสดงศลิ ปะการตกแตง ขอบคมั ภรี ใบลาน
ทีม่ า: วดั พระธรรมกาย, คมั ภีรใบลาน รอ ยเรยี งลาน...สบื สานพุทธธรรม, เขา ถงึ เมือ่ 6 ธันวาคม
2555, เขาถงึ ไดจ าก http://www.dmc.tv
1.5.2.3 ศิลปะการตกแตงรูปแบบและลวดลายของผาหอและวัสดุอ่ืน ๆ ท่ีใช
หอ หมุ คัมภีรใบลาน โดยผาหอ คัมภรี ม ีหลายประเภท สวนหน่ึงชาวบานต้ังใจทอเพื่อเปนผาหอคัมภีร
โดยเฉพาะผา หอคัมภีรชาวมอญและไทยใหญทีท่ ําจากใยฝา ยยอ มสีสดใสแลวนํามาถักหรือผูกบนแผน
ไมไผเหลาบาง ๆ สลับสีใหสวยงาม ดานในบุดวยผาพ้ืนสีสวย เชน ผาแพรจีนเน้ือนุมสีสดใส อีก
ประเภทหน่ึงเปนผาฝายและผาไหม มีวิธีการทอ วัสดุ สีสันและลวดลายแตกตางตามทองถ่ิน จึงมี
ความคลายคลึงกับผานุงผาหมของคนในทองถ่ิน นํามาตัดเปนสี่เหล่ียมผืนผาขนาดใหญกวาคัมภีร
เลก็ นอยแลวใชไ หมหรอื ดิ้นเงนิ ดิ้นทองปกเปนลวดลาย อาจปก คําอทุ ศิ ลงบนผา แลวซับในดวยผา อกี ชนิ้
เย็บริมเขา ดว ยกันประดับดว ยเล่อื ม มุก ลูกปด ลูกเดือย ด้ิน ลูกไม ชายครุย หรือพู หรือเปนผาที่มา
จากตา งประเทศโดยการแลกเปล่ียนสนิ คากบั พอคาตา งชาติ เชน ผาฝายพิมพลายเขียนสีจากอินเดีย
ผา ไหมจากจีน ผายกดิ้นจากอนิ เดีย (ทัศนีย ยาวะประภาษ, 2538: 105-108) มีลักษณะและรูปแบบ
ทางศลิ ปะท่เี ปนเอกลกั ษณแ บงตามแตละประเภทของผาและวัสดุท่ีใชหอหุมเปนรูปแบบทางศิลปะ
ดงั ตอ ไปนี้
27
1.5.2.3.1 ผาไหม ประกอบดว ย ผา ซ่ินไหมลายมดั หม่ี ผา ปมู ผา ลาย
หางกระรอก ผาขาวมา ผา โสรง ผา พ้นื ผา ไหมลายขิด ผา ไหมพ้นื ปกดน้ิ หรอื เสน ดาย หรอื ยกลวดลาย
ประดิษฐใ หงดงามดวยการปก ลวดลาย เชน ลายเครอื เถา ลายสตั ว ลายกนก ลายไทยตา ง ๆ มีการ
ขลิบดว ยผาสรี มิ สี
ภาพท่ี 25 แสดงผาหอคมั ภรี ประเภทผา ไหมขิดสลบั สแี ละเสน เงนิ
ท่ีมา: วีณา วีสเพ็ญ, “มิติทางวัฒนธรรมจากผาหอคัมภีรใบลานภาคอีสาน ศึกษากรณีจังหวัด
มหาสารคาม,” ใน เอกสารวิชาการโครงการอนุรักษใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คณะ
มนุษยศาสตรแ ละสังคมศาสตร มหาวิทยาลยั มหาสารคาม, เขาถึงเมื่อ 6 ธันวาคม 2555, เขาถึงได
จาก http://www.bl.msu.ac.th/bailan/job_bl/02.pdf
1.5.2.3.2 ผา ฝายและผาดายลายขิด
1.5.2.3.3 ผา พมิ พล าย
1.5.2.3.4 ผา ดายปกด้ินเงนิ ดนิ้ ทอง ปกลวดลายมี 2 แบบ คือ ปก
ลวดลาย รปู ดอกไม ลายเครือเถา หรอื รปู สตั ว และปกเปนตวั อกั ษรเพือ่ บอกชือ่ ของผูถ วาย ชื่อผูที่
ตอ งการอทุ ิศสว นกุศลใหและชื่อเรือ่ งคมั ภรี ใบลาน
ภาพท่ี 26 แสดงผาหอคัมภรี ประเภทผา ไหมปก ดิ้นทองดิ้นเงนิ และผา ยกดอก
ท่ีมา: วีณา วีสเพ็ญ, “มิติทางวัฒนธรรมจากผาหอคัมภีรใบลานภาคอีสาน ศึกษากรณีจังหวัด
มหาสารคาม,” ใน เอกสารวิชาการโครงการอนุรักษใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คณะ
มนุษยศาสตรแ ละสังคมศาสตร มหาวทิ ยาลยั มหาสารคาม, เขาถึงเมื่อ 6 ธันวาคม 2555, เขาถึงได
จาก http://www.bl.msu.ac.th/bailan/job_bl/02.pdf
28
1.5.2.3.5 ตกแตงประเภทวสั ดอุ ่นื คือ กานของหญาหางหมาวอ และ
ไมไผม าเหลาเปนซี่ขนาดใบลานทงั้ สน้ั และยาว และถกั รอยเปนแพเพ่ือหอ หมุ การถักรอ ยเสนดา ยและ
การจัดเรียงเสนกานของหญา หางหมาวอ หรอื ไมไ ผอยางเปน ระเบียบ
ภาพท่ี 27 แสดงหญา หางหมาวอ และซไ่ี มไผทถี่ ักเปน แพใชห อ หุมคมั ภีร
ท่ีมา: วีณา วีสเพ็ญ, “มิติทางวัฒนธรรมจากผาหอคัมภีรใบลานภาคอีสาน ศึกษากรณีจังหวัด
มหาสารคาม,” ใน เอกสารวิชาการโครงการอนุรักษใบลานภาคตะวันออกเฉียงเหนือ คณะ
มนุษยศาสตรแ ละสงั คมศาสตร มหาวทิ ยาลยั มหาสารคาม, เขาถึงเม่ือ 6 ธันวาคม 2555, เขาถึงได
จาก http://www.bl.msu.ac.th/bailan/job_bl/02.pdf
1.6 คติ ความเชอื่ จากคมั ภีรใบลาน
กรมสง เสรมิ อุตสาหกรรม (2528: 81); กอ งแกว วรี ะประจักษ (2545: 29-30) กลาว
วาคนไทยที่เปนพุทธศาสนิกชนมีความเชื่อวาการสรางหนังสือหรือคัมภีรใบลานจารเร่ืองใน
พระพุทธศาสนา พระไตรปฎกและวรรณกรรมชาดกตาง ๆ รวมท้ังตํารายา ตําราทํานายโชคชะตา
เมือ่ สรางแลวนาํ ไปถวายวัดเพอื่ ใชเปนตาํ ราเรยี น จะใหผลบุญคอื สขุ สบายในเบือ้ งตน หรือไดมีโอกาส
พบหรือเกิดในดินแดนสวรรค ไดบรรลุถึงความเปนผูเสวยสุข ปรารถนาหลุดพนจากความทุกขคือ
นิพพาน หรือเพ่ือการอทุ ศิ ผลบญุ ใหแ กบุพการผี ูล วงลับ
อรุณรัตน วิเชียรเขียว (2556); ชัปนะ ปนเงินและพรรณเพ็ญ เครือไทย (2556)
กลาวสอดคลอ งกันวา การสรา งและเขยี นธรรมเปนทานนนั้ จะไดรบั อานิสงสม าก ในบนั ทึกทา ยใบลาน
คมั ภีรท างพระพุทธศาสนาตาง ๆ ผูที่จารนิยมที่จะจารขอความท่ีเปนความปรารถนาของผูอุปถัมภ
หรือผจู าร กลาวถึงอานิสงสท ่จี ะพึงมีพึงได เชนขอใหไดพบสุข 3 ประการคือสุขในโลก สุขในสวรรค
และไดพ บพระนิพพาน และสวนใหญมกั จะบนั ทึกขอ ความเปนภาษาบาลี วา นิพฺพานปจฺจโย โหตุ เม
นจิ ฺจํ ธุวํ (ขอใหผลบุญที่ไดก ระทําน้ีเปนปจจัยใหไดพบพระนิพพาน เท่ียงแท แนนอน) จากขอความ
ทา ยเร่ืองจะเห็นไดวาผูท่จี ารหรอื มสี วนรวมในการจารพระธรรมคัมภีร เพื่อใหเปนประโยชนตอพระ
ศาสนา คํ้าจุนเกื้อหนุนใหศาสนายืนยาว คติและความเชื่อเล่ือมใสศรัทธาดังกลาวจึงทําใหมีการ
คดั ลอกพระธรรมคมั ภรี ไวเ ปนจํานวนมาก
สมัย วรรณอุดร (2554: 9) กลาวถึงคานิยมและความเชื่อเกี่ยวกับคัมภีรใบลานวา
การสรา งคัมภีรใบลานเพ่ือถวายเปนพุทธบูชา ถวายวัดเพื่ออุทิศใหบุพการีผูลวงลับ อยากใหตนและ
ญาติมิตรไดบ ุญกุศล ประสบสขุ สมบตั แิ ละเขา ถงึ นิพพานไมต องเวยี นวา ยตายเกิดในวัฏฏสงสาร เพอ่ื ให
ไดตามที่ตนปรารถนา เพอื่ ใหปราศจากโรคภยั ไขเจ็บ เพอ่ื เกดิ ชาตหิ นาใหอยูดีมีสุข เพ่ือลบลางบาปที่
29
เคยกระทําแลว เปน การถอ มตวั ไมโออวด ใจกวางของผูจ ารในการนอมรับความผิดพลาดและพรอมให
ผูอ่นื เพ่ิมเติมขอ ความที่ผิดพลาดได มีความเชื่อวาคัมภีรใบลานเปนของสูง เช่ือวาเม่ือสรางคัมภีรใบ
ลานจะไดรับผลบุญและภายภาคหนา สนู พิ พาน
สมชาย นลิ อาธิ (2554: 8-12) กลาววา ถาไดถวายผาหอหนังสือใบลานผูกจะไดบุญ
กศุ ล หญงิ บางคนคดิ วาการทอผาไหมตองฆา ตัวไหมเปนจํานวนมากจงึ หาโอกาสไถบาป หรือหญิงบาง
คนเสยี สละเสน ผมเพอื่ ทาํ เปนสายสนองโดยเชื่อวา ไดบุญกุศลมาก และการท่ีจะตองใชหนังสือใบลาน
ผูกมาจับถือประกอบการเทศน อานและสตู รนน้ั เปน การนาํ หนังสือใบลานมาใชรวมทําพิธีกรรมเปน
พธิ ีการเพือ่ สรา งความขลัง ความศกั ดิ์สทิ ธ์ิ ขณะประกอบพิธีกรรมงานบญุ ประเพณี
ในความเปนจริงจดุ ประสงคของการสรางคมั ภรี ใ บลานมแี นวคดิ หลกั อยทู ศ่ี รทั ธาทจ่ี ะ
สืบทอดพระศาสนา โดยมคี วามเชือ่ เรื่องอานสิ งคบญุ กศุ ลเปน แรงจงู ใจในการสรางหนงั สอื ใบลานและ
การนําเรื่องเลา ความรตู างๆมาจดจารบันทกึ ไวใ นหนังสือใบลานเปน ลกั ษณะวธิ ีการบนั ทกึ ชวยความจาํ
ของผูคนในสังคม ซ่งึ จัดวา เปนวัฒนธรรมอยางหนึ่งของสังคม โดยเฉพาะการบนั ทกึ เก่ียวกับความเชื่อ
เร่ืองศรัทธาความขลัง ความศักดิ์สิทธ์ิ ตํานาน ประวัติศาสตร และรูปแบบแนวปฏิบัติเก่ียวกับการ
ประกอบพธิ กี รรม สอดคลอ งกบั วณี า วีสเพ็ญ (2547: 9) ที่กลา ววา การสรางคัมภีรใบลานท่ีเก่ียวกับ
พระพทุ ธศาสนาจะไดอ านสิ งคอ นั ยงิ่ ใหญ ดวยเหตนุ พ้ี ุทธศาสนกิ ชนจงึ สรางหนังสือ และจาํ เปนในการ
เกบ็ รกั ษาใหด ี จึงมีธรรมเนยี มนยิ มสรางผา หอ หนังสือ หรือผาหอคมั ภรี ใบลานถวายวัด โดยเหลาหญิง
สาวเปน ผูท่นี ําผา ทอของตนเองมาหอคัมภีรจึงทําใหเกิดงานศิลปหัตถกรรมคือ ผาหอคัมภีร สําหรับ
หอหุมคัมภีรใบลาน เนื่องจากในวัฒนธรรมไทย ผูหญิงไมมีสิทธิ์ในการจารพระธรรมลงบนใบลาน
ดังนั้นผูหญิงจึงหาวิธีทดแทนท่ีจะไดอานิสงคเทาเทียมฝายชาย ดวยการทอผาหอและจะทออยาง
ประณตี งดงาม ลวดลายสีสันตามความคิดสรางสรรคและจนิ ตนาการของผูทอ มีท้งั ผาไหม และผาไหม
ไมจํากัดลวดลาย และนําไปถวายเพื่อใชในการหอคัมภีร โดยคัมภีรใบลานสะทอนใหเห็นบทบาท
หนาที่ของผูชายในการสรางสรรคคัมภีร และผูหญิงที่ทํานุบํารุงศาสนาตามความถนัดและ
ความสามารถของตนเอง เห็นไดจ ากการสรางสรรคผาหอคัมภีรป ระเภทตาง ๆ ซ่ึงลวนเปนผลมาจาก
ฝม ือของสตรีในชมุ ชน
สมชาย นิลอาธิ (2554: 13-14) กลาววา เนอื้ หาสาระและจุดประสงคห ลาย ๆ เร่ือง
ในหนงั สือใบลานนา จะมสี วนชวยสนับสนุนใหมีการสรางกฎระเบียบในหลาย ๆ ดานของสังคม โดย
ผา นการถา ยทอดความเชื่อตามเนื้อความในหนังสือใบลาน เสมือนการสรางความพรอมใหแกคนใน
สังคมที่มีความคิดและเชื่อตรงกัน ทําใหสังคมมีเอกภาพมั่นคงอยูได และยังมีผลเปนวัฒนธรรม
ประเพณีทก่ี าํ หนดพฤตกิ รรมของผูค นในสังคม ทง้ั ในสว นทีเ่ ปน บรรทดั ฐาน ขอ ปฏิบัติและขอหามตาง
ๆ จนอาจกลาวไดวา เปน สถาบันของสงั คม เชน อิทธิพลเรอื่ งพทุ ธประวัตใิ นทศชาติชาดก ท่ีสอนใหคน
มคี วามเพียร ความอดทน ความกตญั รู ูคุณ ความเช่ือเรอื่ งตาํ นานการสรา งพระธาตุพนมทําใหคนท้ัง
สองฝงลุมนํ้าโขง มีจุดศูนยรวมความเชื่อความศรัทธาในการบูชาพระธาตุพนม จนกลายเปนบุญ
ประเพณีรวมกันสืบทอดเร่ือยมาจนปจจุบัน ความเช่ือจากหนังสือใบลานท่ีมีผลตอความคิดและ
พฤตกิ รรม มีผลตอการจดั ระเบียบสงั คมในรปู แบบของการจัดงานบญุ ประเพณีตาง ๆ ตามแบบอยาง
บรรพบรุ ุษท่ีเคยเรยี นรูสืบทอดตอ ๆ กนั มา จนเปนวัฒนธรรมรวมของคนสว นใหญในสังคมชมุ ชน
30
2. การเจรญิ สติ
หลักธรรมในพระพทุ ธศาสนา เปน หลกั คําสอนพระพุทธเจา ไดตรสั รูเปนสัมมาสัมพุทธเจา
ปจจุบนั บรรจุไวใ นคัมภีรข องพทุ ธศาสนา ทเ่ี รยี กวา พระไตรปฎ ก หลกั ธรรมทวั่ ไปมี 3 ประการ คือให
เวน ความชว่ั ทง้ั ปวง ใหท าํ ความดี และใหชําระจิตใจใหสะอาด หลักทั่วไปดังกลาวน้ี ต้ังจุดศูนยกลาง
อยูท่ีการปฏิบัติทางศีลธรรม และการทําจิตใหบริสุทธ์ิจากกิเลส มิไดตั้งบุคคลใดบุคคลหนึ่งเปนจุด
ศูนยกลาง โดยหลกั ธรรมในพระพุทธศาสนาทีส่ อดคลอ งกบั การทำงานจะมุงเนนนําหลักพทุ ธธรรม สติ
...ในพระไตรปฎ ก สติ เปนตัวกํากับการตงั้ มั่นดํารงอยูของคน ถา มสี ตทิ กุ เวลาในการดําเนินชีวิตจะเปน
ประโยชนตอตนเอง และผอู นื่ อยา งมาก...” (สุคนธ มาพวั ะ, 2556) สอดคลองกบั คาํ กลาวของพระวนิ ย
สริ วิ ฑฺฒโน (2556) ที่กลา วถงึ ปรัชญาในการดาํ เนนิ ชีวิต คือการมีชวี ิตอยูกับปจ จุบัน มีชีวิตอยูกับส่ิงที่
เกดิ ขน้ึ ตัง้ อยู และดบั ไป ส่ิงท่ีผานเขามาในชีวิต พยายามมีชีวิตอยางเปนปกติที่สุด พยายามดําเนิน
ตามศีลที่พระพุทธเจาไดบัญญัติไวไดอยางครบถวน ถึงแมจะมีบกพรองไปบาง แตพยายามใหครบ
พยายามเจริญสมาธภิ าวนา เจรญิ สติ ส่งิ ทีต่ นเองคดิ เปนวิถีชีวิต เปนการกระทําไดอยางเปนรูปธรรม
และตอเนือ่ ง ฉะน้ันเรอื่ งของสติสําคัญ เราจะทาํ อยา งไรใหเราเจรญิ สติ หรอื มสี ติอยไู ดใ นทุกขณะ
2.1 ความหมายของการเจรญิ สติ
พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542 ใหความหมายของ สติ ดังนี้
ความรสู ึก, ความรสู กึ ตัว, เชน ไดสติ ฟนคืนสติ ส้นิ สติ, ความรสู กึ ผิดชอบ เชน มสี ติ ไรสต,ิ ความระลกึ
ได เชน ต้ังสติ กําหนดสติ
ความหมายของสติ ตามพจนานุกรมพทุ ธศาสน ฉบบั ประมวลศัพท (2527) หมายถึง
ความระลกึ ได, นึกได, ความไมเผลอ, การคุมใจไวกับกิจหรือกุมจิตไวกับสิ่งที่เกี่ยวของ, จําการที่ทํา
และคาํ ที่พดู แลว แมนานได
พระโพธิญาณเถร(2556) แสดงความหมายของสติ วา “...สติ คือระลึกได
สมั ปชัญญะ ความรอู ยู ตวั รกู ็คือตัวพทุ โธ ตวั พระพุทธเจา นั่นแหละ พอมสี ติสัมปชัญญะรูอยู ปญญาก็
วง่ิ ตามมาเทา น้ัน รูเรือ่ งตา ง ๆ ตาเห็นรปู ส่ิงนคี้ วรไหม หูฟง เสยี งสิ่งน้ีควรไหม ไมควรไหม มนั เปน โทษ
ไหม มันผดิ ไหม มนั ถกู ตอง เปน ธรรมะไหม สารพัดอยาง...”
พระทรัพยชู มหาวีโร(บุญพฬิ า) (2553) อางถึงใน ติช นัท ฮันหกลาวถึงความหมาย
ของสติ วาหมายถึง ความรูเทาทัน การต่ืนรู การระลึกได ความระลึกรู การตระหนักรูวาอะไรกําลัง
เกิดขึ้นในปจจุบันขณะ หรือความรูสึกตัวท่ัวพรอมในปจจุบัน เปนการเฝามองอยางลึกซึ้งใน
ชีวิตประจําวัน ความสามารถในการตระหนักรูส่ิงตาง ๆ ตามความเปนจริง “สติ คือ ชีวิตที่แท คือ
ความสามารถในการดํารงอยูกบั ปจจุบนั ขณะ ท่ีนี่เด๋ยี วน้อี ยางเต็มเปยม”
เพทาย เย็นจติ โสมนสั (2556) กําหนดความหมายของสติ คือ การระลกึ รูข องจติ
(mindfulness) ในปจ จบุ นั แตล ะขณะ ๆ (moment by moment) เปนการระลึกรูโดยไมมกี าร
ตดั สินใดๆ (non-judgmental) มีสภาพทเ่ี ปนกลาง (อุเบกขา) ไมบวกและไมลบ สง่ิ ทจี่ ิตระลกึ รู
เรียกวา “อารมณ” ไดแก การเคล่อื นไหว (movement) และกจิ กรรมหรอื สง่ิ ทเี่ กดิ ปรากฏทางกาย
และทางจติ (physical and mental activities)
สําหรับความหมายของวธิ ีเจรญิ สติ (Mindfulness Meditation) หรอื วปิ ส สนา
กรรมฐาน (Vipassana Meditation) หรอื ปญ ญาภาวนา (Insight Meditation) เพทาย เยน็ จิต
31
โสมนสั (2556) รายงานวา คอื การฝกใหเ กิดสติอยางตอ เนอื่ ง หรือการฝกระลึกรูการเคลอ่ื นไหวของ
กายและจิตในปจจุบันแตล ะขณะๆดวยความตอเนอ่ื ง การฝกเจริญสตจิ งึ เปรียบเสมือนการนาํ ส่ิงท่ี
เปลี่ยนแปลงเคลอื่ นไหวมาไวตอ หนา เพอื่ ใหผฝู กใชจ ติ ของตนเองเฝาสังเกตและจดจอ อยางตอ เนอื่ ง
(ดว ยสติ) หรอื เพ่ือใหเ กิดความระลึกรอู ยกู บั สง่ิ ทเ่ี กดิ และดบั (กายและจิต หรอื รปู และนาม ที่เกดิ และ
ดับอยูตลอดเวลา) อยา งตอเนื่องกัน (เหมอื นเสน ดาย) การจะฝก เชน นี้ไดผ ูฝ ก จะตอ งใชค วามเพยี ร
พยายามและความอดทนทีค่ อ นขางสงู และใชเ วลา
อาทติ า ปณณานสุ รณ (2556) กลาวถงึ ความหมายของสติและการเจริญสตไิ วใ ห
เขา ใจวา สติคอื การระลกึ รขู องจติ (mindfulness) ในปจจบุ นั แตล ะขณะ ๆ (moment by
moment) เปนการระลกึ รโู ดยไมมีการตดั สนิ ใด ๆ (non-judgmental) มีสภาพทเ่ี ปน กลาง (อเุ บกขา)
ไมบ วกและไมล บ สิ่งทจี่ ิตระลึกรู เรยี กวา “อารมณ” ไดแ ก การเคลอื่ นไหว (movement) และ
กิจกรรมหรือสง่ิ ทเ่ี กดิ ปรากฏทางกายและทางจิต (physical and mental activities) และการทาํ
สมาธิเจรญิ สติ (Mindfulness meditation, Opening-up meditation) ดว ยวิธีวปิ ส สนาเปน การทํา
สมาธทิ เ่ี นน ความใสใจตอ สงิ่ เราทง้ั ภายนอกและภายในอยางไมตัดสนิ (non-judgmental) ไมยึด
ติดตอสิง่ เรา นั้น เปด ใจรบั รสู ิง่ ตา ง ๆ ท่เี กดิ ข้ึนในปจจบุ นั ทง้ั ความรสู กึ ของรางกาย (body sensation)
อารมณ (emotions) ความคิด (thoughts) มคี วามสงบ ไมหว่นั ไหวไปตามสงิ่ ทร่ี ับรู สามารถปลอ ย
วาง
พระทรพั ยชู มหาวโี ร (บุญพฬิ า) (2553) กลา ววา การเจรญิ สติ หมายถงึ การฝก สติ
หรอื สรางสติ คือความระลึกรใู นปจ จบุ ันขณะ ความรูสกึ ตวั ทั่วพรอม ความไมประมาท ความใสใ จ
ความตระหนกั รู การกําหนดรู ใหเกิดข้ึนบอย ๆ ใหมีขนึ้ ทุกขณะ และใหเจรญิ งอกงามเพมิ่ พูนมาก
ย่ิงขน้ึ ตามมรรควธิ ที ่ีจะกาํ จดั เหตแุ หง ทุกขใ หหมดสน้ิ ไป และจากการวจิ ัยพบวา การเจรญิ สตใิ นทาง
พระพทุ ธศาสนา คือ การฝกเจริญสตปิ ฏฐาน 4 ไดแ ก การมีสตพิ จิ ารณาในกาย เวทนา จติ และ
สภาวธรรม โดยเฉพาะการเจรญิ อานาปานสติ อันเปน หลกั ปฏบิ ัตทิ ส่ี งผลใหผทู ีฝ่ ก ปฏิบัติดีแลวไดร บั
ความสขุ สงบทง้ั ทางรา งกายและจติ ใจ จนเกิดเปน สมั มาสมาธิ และปญ ญา สามารถกําจัดทกุ ข
และบรรลมุ รรคผลนพิ พานไดอยา งแทจ รงิ
พระธรรมโกศาจารย (ประยรู ธมฺมจติ ฺโต) (2556) กลา ววา วิธีปฏิบตั ใิ น
ชีวิตประจําวันเพอ่ื ใหเกดิ จิตวาง คือการเจรญิ สตสิ มั ปชัญญะ หรอื การใสใ จปจ จบุ นั (Awareness) มอง
ใหเ หน็ ฟง ใหไ ดย นิ อยาใจลอย
2.2 หลักการเจรญิ สติ
ในคําสอนของพระพุทธเจาทานทรงเนนใหคนเรามีสติประคองอยูเสมอ จะยืน จะ
เดนิ จะนัง่ จะนอนจะอยูท ไี่ หนก็ตาม เมื่อเรามีสตเิ รากเ็ ห็นตัวของเรา เหน็ ใจของเราแลวก็เห็นกายใน
กายของเรา เห็นใจในใจของเราทุกอยาง ถาไมมีสติ เราก็ไมรูเร่ือง เราก็ไมเห็น การมีสตินี้จึง
เปรยี บเสมอื นไดฟ งธรรมของพระพุทธเจา อยตู ลอดเวลา เพราะวา ตามองเห็นรูปก็เปนธรรมะ หูไดฟง
เสียงกเ็ ปน ธรรมะ จมูกไดก ล่นิ กเ็ ปนธรรมะ ลิ้นไดรสก็เปนธรรมะ กายไปถูกโผฏฐัพพะ กระทบเย็น
รอ น ออ น แขง็ กเ็ ปนธรรมะ ธรรมารมณทเ่ี กิดขนึ้ กับใจ นึกขนึ้ ไดเ ม่ือใดเปนธรรมะเม่ือน้ัน (พระธรรม
โกศาจารย (ประยรู ธมฺมจติ ฺโต), 2556)
32
พระโพธญิ าณเถร (2556) ใหค ําอธบิ ายเพม่ิ เตมิ วา ถามสี ติแลวมนั จะเหน็ กําลังใจของ
ตนเห็นจิตของตน ความรูสึกนึกคิดของตัวเองเปนอยางไรก็ตองรู ตัวรูน่ันแหละเรียกวา พุทโธ หรือ
พระพทุ ธเจา ผูรแู จงแทงตลอด ผมู ปี ญ ญาทางธรรมดวยการประพฤตปิ ฏบิ ัตงิ าย ๆ พิจารณางา ย ๆ ให
อยูในความถกู ตอง
หลกั ท่วั ไปของวิธเี จรญิ สมาธิ พระพรหมคณุ าภรณ (ป.อ. ปยตุ โฺ ต) (2556) เสนอวา ใน
บรรดากรรมฐาน 40 นัน้ อานาปานสติเปน วธิ เี จริญสมาธิท่ีปฏิบตั ิไดสะดวกย่ิง เพราะใชลมหายใจซึ่ง
เนอื่ งอยกู บั ตวั ของทุกคน ใชไ ดทุกเวลาทกุ สถานทีใ่ นทันทีทต่ี องการ สอดคลองกับความหมายของอา
นาปานสติซ่งึ ทานพุทธทาสภิกขุกลา ววา คอื สติกาํ หนดทธ่ี รรมอยางใดอยางหน่ึงอยูทุกลมหายใจเขา
ออก การเจริญสติดวยวิธีบําเพ็ญอานาปานสติจึงทําใหกายใจสุขสงบ ผอนคลายลึกซึ้งลงไปจนลม
หายใจละเอยี ดประณีตเรอ่ื ย ๆ ถงึ ขัน้ ทแี่ ทบจบั ไมไ ดเลยวามีลมหายใจ ในเวลานั้นรางกายดํารงอยูได
โดยใชพลงั งานนอ ยที่สุด เตรียมความสดชื่นไวใหแกการทาํ กจิ ในเวลาถัดไป และชวยใหแกชาลง หรือ
ชวยใหท ํางานไดมากขึน้ พรอ มกบั สามารถพกั ผอนนอยลง อกศุ ลกรรมระงับและสงเสริมใหกุศลธรรม
เกิดขนึ้
ฐติ ิรัตน รักษใจตรง (2548) กลาวถึงการฝกอบรมจิตดวยวิธีอานาปานสติสมาธิวา
เปนการปฏิบตั เิ พื่อมงุ ผลฝายสมาธิอยา งเดียวกไ็ ด หรือจะใชเ ปนฐานปฏบิ ัตติ ามแนวสตปิ ฏฐานครบทั้ง
4 อยา งกไ็ ด กลาวงาย ๆ วา เปน ท้งั สมถะและวิปสสนา จึงพึงศึกษาใหค รบถวนทั้ง 2 ขอปฏบิ ตั ิ
จากการสบื คนหลักการเจรญิ สตทิ างพระพทุ ธศาสนาจึงสามารถประมวลไดว า สตปิ ฏ
ฐาน 4 คอื แนวทางของการต้งั สติกําหนดพิจารณาสงิ่ ทงั้ หลายใหรูเห็นตามเปนจริง ตามที่ส่ิงท้ังหลาย
มันเปนของมันไมใ ชต ามความคดิ ปรุงแตง ของเรา ท่ีคิดใหมันเปนหรอื อยากใหมันเปน หลักสติปฏฐาน
น้ี กค็ ือ การเอาสติ มาเปนตวั นาํ เปน ตวั เดน เปนตวั ทาํ งาน โดยกํากับจิตต้ังตนแตก ารรบั รใู หอยูกับสิ่ง
ท่ีกําลงั เกิดข้ึนเปนไปอยจู ริง ในขณะน้ัน ๆ ท่ีเรียกวา อยูกับขณะปจจุบัน ไมเล่ือนไหลลองลอยไปใน
อดตี และอนาคต ท่ีเปน เรอ่ื งของการคดิ ปรงุ แตง และใหส ตินน้ั เปน ตวั สรางโอกาสแกปญ ญาโดยจบั ส่ิง
ท่ีไดเห็นไดยินในขณะนั้น ๆ ใหปญญารูเขาใจตรงไปตรงมา สติปฏฐานทํางานกับทุกส่ิงทุกอยาง ท่ี
เกิดขึ้นเปน ไปในชวี ติ ของเราตลอดเวลาน้ีเอง (พระพรหมคุณาภรณ (ป.อ.ปยุตฺโต) (2556) พระพุทธ
องคจัดแยกสตปิ ฏ ฐานออกตามประเภทของส่งิ ทีช่ วี ิตคนเราเกี่ยวขอ งเปน 4 ขอ คอื
1. กายานปุ สสนา สตปิ ฏฐาน ใชส ตติ ามดโู ดยมปี ญญารูเทา ทนั สภาพทางรา งกาย
2. เวทนานปุ ส สนา สตปิ ฏฐาน ใชส ตติ ามดูโดยมีปญญารูเทาทันความรูสึกสุข ทุกข
หรอื ไมสุข ไมท ุกขท ี่เกิดขึ้น
3. จิตตานปุ ส สนา สติปฏฐาน ใชส ตติ ามดูโดยมีปญญารูเทา ทนั สภาพจิตใจ
4. ธมั มานุปสสนา สติปฏฐาน ใชสติตามดูโดยมีปญญารูเทาทันเร่ืองราวท่ีรูท่ีคิดท่ี
เกิดข้ึนในใจ
จากการสบื คนทางhttp://www.dhammajak.net/ (2556) กลาวถึงการเจริญสติ
วา คอื การกาํ หนดอริ ิยาบถใหท นั ในปจ จุบนั และการรบั รูความรสู ึกตามทวารตาง ๆ อยา งสม่าํ เสมอ
ตลอดเวลาใหม ากทีส่ ดุ ความรูส กึ ของคนมที างรูอยู 6 ทางคอื ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ใหกาํ หนดรูไป
ตามจริงที่ใจรู พรอมกับกิรยิ าเคล่อื นไหวอื่นๆ ทําอะไรกใ็ หม สี ตกิ ําหนดรูใ หทันปจจุบนั ใหม ากที่สดุ
อริ ิยาบถใหญ คือ การยนื เดิน นั่ง นอน อริ ยิ าบถยอ ย คือ การเคลอ่ื นไหวกายทุกกิริยา เชน การ
33
รับประทาน ด่ืม เคยี้ ว กลืน เหลยี ว กม เงย หยบิ ยก ตลอดจนการถายอจุ จาระ ปส สาวะ สําคญั ควร
ใชค วามเพียรพยายามอยูต ลอดเวลา ตั้งความรสู กึ ไวกบั ตวั ต่นื ตัวอยูเ สมอ ไมป ระมาทนอนใจ (สคุ นธ
มาพวั ะ: 2556)
ซึ่งสอดคลอ งกับรายงานการวจิ ยั ของพระทรพั ยช ู มหาวโี ร (บญุ พิฬา) (2553) ท่ี
พบวาการเจรญิ สติ (practising mindfulness) หรือการเจริญจติ ภาวนา (mental development
or meditation) หรือการปฏิบตั ิธรรม หรือการบริหารจติ หรือที่รจู ักกนั ตามหลักท่ัวไปวา การเจรญิ
กรรมฐานลวนหมายถึงแนวทางในการฝกฝนอบรมพัฒนาจติ ตามหลกั คาํ สอนในทางพระพทุ ธศาสนา
ซง่ึ มี 2 อยา ง คือ การเจริญสมถะกรรมฐาน (concentration meditation) และการเจริญวิปส สนา
กรรมฐาน (insight meditation) คาํ วา สมถะ แปลวา สมาธิ (Concentration) หรือความสงบ
(Tranquillity) หมายถงึ หลกั หรอื วธิ ปี ฏบิ ตั ิเพอ่ื ไหเ กดิ ความสงบทางจิต หรอื การทําจิตใหส งบเปน
สมาธแิ นว แนมน่ั คง วิปสสนา (Insight) แปลวา การเห็นแจง หรือวธิ ที ําใหเ กดิ การเห็นแจง รูแจง
เหน็ จริง หมายความวา การฝก ฝนอบรมจิตใหม ปี ญญา เกดิ ความเห็นแจง รชู ดั ในสง่ิ ทงั้ หลาย ตรงตอ
สภาวะ คอื ใหเขาใจสิ่งทง้ั หลายทัง้ ปวงตรงตามความเปน จริง
ดงั นั้นหลักการเจรญิ สติทางศาสนาพุทธของชาวตะวันออกจากรายงานการฝก ปฏบิ ตั ิ
ทส่ี บื ทอดตอ กันมาในสมยั โบราณจนกระท่ังปจจุบันนี้ จึงอาจสรุปไดวา ผูเจริญสติจะตองเขาใจเรื่อง
ของอานาปานสติ สมาธแิ ละสติปฏ ฐานส่ี เปน พน้ื ฐานท่แี นนหนากอนแลวจงึ ไปสเู รอ่ื งของวิปสสนา
2.3 กิจกรรมการเจริญสติ
ท้ังนไี้ มว าจะเปน การออกแบบ อาทิ ดา นภมู ิสถาปต ยกรรมวางผังอาคารทางศาสนา
พทุ ธ (จตุรงค, 2540) หรอื สถานปฏบิ ัติธรรมของคนพิการ (อนันต, 2548) หรือการออกแบบภายใน
สถานสุขภาพ (ประสิทธิ์ศักด์ิ, 2551) หรือการออกแบบพุทธสถาน (กฤษดา, 2553) กิจกรรมท่ีพึง
ประสงคส าํ หรบั ผปู ฏิบัติธรรม ผมู าใชบ รกิ ารในสถานท่ีเหลา น้ันนยิ มยึดพืน้ ฐานทางการฝกจติ ใจใหส งบ
นิ่ง เชน การเดนิ จงกรม การยนื ภาวนา การไหวพระสวดมนต และการน่ังสมาธิ มิติองครวมทางกาย
ใจ จิตวิญญาณและสงั คม เชน แพทยทางเลือก โยคะและธรรมชาติบําบัด หลักคุณธรรมและวิธีการ
ของสมาธิ
โดยสรุปแลว หลักการฝกปฏิบตั เิ จรญิ สติ คงยดึ พืน้ ฐานของการภาวนาอานาปานสติ
สมาธิ และสติปฏ ฐาน 4 ของพระพทุ ธเจาและกรอบแนวคิดวิธีเจริญสติน้ีสัมพันธกับการจัดกิจกรรม
ซึง่ นําไปสูว ิธปี ฏบิ ัตใิ นชวี ติ ประจาํ วนั และการเจริญสติในอิริยาบทหลักตามแนวทางของติช นัท ฮันห
แหงหมูบา นพลมั ดังแสดงในภาพท่ี 28
34
ภาพท่ี 28 แสดงกรอบแนวคดิ วิธีเจริญสติในชวี ิตประจาํ วัน ตามแนวของทา นติช นัท ฮนั ห
ท่ีมา: พระทรัพยช ู มหาวีโร (บุญพิฬา), “การศกึ ษาวิธกี ารเจรญิ สตใิ นชีวิตประจําวันตามแนวทางของ
ตชิ นัทฮนั ห” (วิทยานิพนธปรญิ ญามหาบัณฑิต (พระพุทธศาสนา) บณั ฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหา
จุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, 2553).
แนวทางอันเปนหลักในการเจริญสติของทานติช นัท ฮันหอาศัยทั้งหลักสมถะ
(Stopping) และวปิ ส สนา (Looking Deeply) โดยใชวิธกี ารเจรญิ อานาปานสติควบคูกับการฝก
พิจารณาตามหลกั สติปฏฐาน 4 คือ กาย เวทนา จิต และธรรม รวมท้ังการเปน ไปตาง ๆ ของโลกผาน
กระบวนการแหงหลกั ไตรสกิ ขา คอื ศลี (สติ) สมาธิ ปญ ญา ซึ่งมคี วามสอดคลอ งกบั หลักการฝกเจริญ
สติในพระไตรปฎกเถรวาท แนวคดิ คาํ สอนจึงโดดเดน ดว ยวธิ ีการฝก ปฏบิ ตั ทิ ่สี อดคลองกลมกลืนเขากับ
สงั คมแหง ยุคสมยั (พระทรพั ยช ู มหาวโี ร (บญุ พิฬา) (2553)
วธิ ีฝกปฏิบตั ใิ นชีวิตประจําวันตามแนวทานติช นัท ฮันหแหงหมูบานพลัม มีท้ังการ
ฝก ปฏบิ ตั ใิ นรปู แบบหลักและการฝก ปฏิบตั ใิ นวถิ ีชีวิตผานกจิ วัตรประจาํ วนั พธิ กี รรมและกิจกรรมอน่ื ๆ
35
ท่ีหลากหลาย โดยอาศยั อบุ าย 5 วิธี คือ การหายใจ การฝกรวมกบั สงั ฆะ การใชเ สยี งระฆัง การใชบท
กลอนแหง สติ และการรอ งเพลงแหงสติ เพอ่ื เกื้อกูลใหผูฝกปฏิบัติไดสัมผัสกับพุทธภาวะ ความเรียบ
งา ย สงบ ผอนคลาย เบิกบาน และลึกซ้งึ อันชว ยใหเ กดิ การเยยี วยาแปรเปล่ียนไปในทางทดี่ ี
กิจกรรมการฝก หรืออบุ ายในการเจรญิ สตใิ นชีวติ ประจําวัน สอนไวด งั นี้
1. การหายใจ (Breathing) เปน อบุ ายท่ีสําคัญอยางยิ่งในการเจริญสตเิ พ่อื พฒั นาไปสู
ความพนทกุ ขต ามคาํ สอนของพระพุทธองค เพราะวาลมหายใจเปนสะพานเช่ือมระหวางรางกายและ
จิตใจ ใหปรองดองเปน อนั หนง่ึ อนั เดยี วกนั นาํ ไปสสู ันติและความสงบ ผปู ฏิบัติอาจใชเปนอุปกรณเพื่อ
ความรตู ัวทว่ั พรอม นาํ ไปสกู ารพิจารณาปรากฏการณธ รรมชาติและทําใหเ กดิ ความรูแจง
2. การมีสังฆะหรือนักบวช (Sangha Body) จํานวนมาก และปฏิบัติไปในทิศทาง
เดยี วกัน ดํารงอยอู ยา งชว ยเหลือเก้ือกูลกนั ทําใหการเผยแผพุทธธรรมหรือจัดกิจกรรมภาวนามีพลัง
และงดงาม
3. ระฆงั แหงสติ (Bell of Mindfulness) คือการใชเสียงระฆังเปนสื่อในการฝกสติ
ทุกครั้งเมื่อผูปฏิบัติไดยินเสียงระฆังดัง ทุกคนจะหยุดการกระทําตาง ๆ หยุดพูดคุย หยุดการ
เคลือ่ นไหว ผอ นคลายรา งกาย แลว กลับมาตระหนักรูถึงลมหายใจเขาออกของตนเอง ใหรูวาขณะนี้
กายกับใจอยูดวยกัน และรูว าเรากําลงั ทําส่งิ ใดอยู
4. บทเพลงภาวนา (Song for the Practice) หรอื การรองเพลงอยางมีสติอาจเปน
เพลงธรรมะหรือบทเพลงแหงสันติภาพ ที่มีเนื้อหาสาระในทางที่ดีงาม เชน เกี่ยวกับการมีสติ การ
กลับมาเบิกบานอยูกับขณะปจจุบัน การเปนสวนหน่ึงของกันและกัน การดํารงอยูอยางสงบสันติ
กลมกลืนกบั ธรรมชาติ
5. บทกลอนแหงสติ (Mindfulness Verses) การทองบทภาวนา บทกลอน หรือ
บรกิ รรมคาถา ชว ยในการฝกเจริญสตทิ ้ังในอิรยิ าบถหลัก และการฝก กับกจิ วตั รหรอื กจิ กรรมตา ง ๆ ใน
ชีวิตประจําวัน
สําหรับการเจรญิ สติในอริ ิยาบถหลกั ทา นติช นทั ฮนั หไดแนะนํากิจกรรมสาํ หรบั
นักบวช และผรู วมปฏบิ ตั ิธรรมแหงหมบู านพลมั ไวด งั นี้
1. การนั่งสมาธิ (Sitting Meditation) คือ การนั่งนิ่ง ๆ น่ังเพื่อนั่ง เพ่ืออยูกับ
ปจจบุ นั ตรงนน้ั อยา งเต็มเปย ม เหมอื นกับการกลับบานเพ่ือใสใ จดูแลตนเอง ดวยอาศัยการมีสติตามรู
ลมหายใจ เพอ่ื ใหเ กิดความสงบ ผอนคลาย เบิกบาน และทาํ ใหเ ขาใจตวั เราเองอยางท่ีเปนอยู ซึ่งการ
เจริญสตใิ นอริ ยิ าบถน่ัง มี 2 วธิ ีหลกั คอื นั่งสมาธแิ บบมีบทนํา และนัง่ สมาธเิ งียบหรอื น่ังสมาธิทัว่ ไป
2. การเดินสมาธิ (Walking Meditation) การเดินจงกรม หรือการเดินในวิถีทาง
แหงสติ คอื การเดินอยางเบกิ บานในขณะปจ จบุ ัน เปน การเดินอยา งมีสตทิ ีก่ าวไปชา ๆ ดว ยอาการผอ น
คลายและสงบ พรอ มกับยม้ิ นอย ๆ บนใบหนาเสมือนการเดินเลนของคนท่ีมีเวลาวางไมกําหนดเปา
หมายหรอื เวลาที่จะไปใหถ ึง เปนการเดินเพอื่ เดนิ ใหแ ตล ะยา งกา วคือความสุขสนั ติ
3. การผอนพักตระหนักรู (Total Relaxation) หรือ การผอนคลายอยางสมบูรณ
เปน การฝก เจริญสตใิ นอิริยาบถนอน เพ่ือใหรางกายและจิตใจไดพักและผอนคลายอยางลึก (Deep
Relaxation) อันเปน หวั ใจของการเยยี วยารางกายและจติ ใจ
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
003.การออกแบบลานธรรม
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search