A4 LAYOUT ANTHROPOLOGIA

Bioethics in legislation: an interdisciplinary field of the late 20th century

cette personne avait donné son consentement à l'insémination artificielle post mortem,
légalement, par acte notarié. La procréation ne s'applique pas juste après la mort de l'homme,
mais après un délai de six mois sans excéder une durée de deux ans après son décès. Cette
disposition est prévue pour que l'insémination ne soit pas le résultat d'un acte émotionnel ou
instinctif mais d'un acte conscient, réfléchi car la naissance d'un enfant a de très sérieuses
conséquences juridiques34.

c. L'euthanasie
Le terme euthanasie provient d’un emprunt au grec tardif ευθαναζί α. Il est composé par
le préfixe ευ et la racine θάνα- d'où vient le mot θάναηος=la mort aussi bien que le mot
αθαναζ ία=immortalité. Le terme euthanasie signifie une mort bien au sens de douce,
naturelle, qui ne donne pas de souffrance. Dans son acception contemporaine, l'euthanasie
signifie une mort programmée, réalisée sous la surveillance d'un médecin, concernant une
personne souffrante d'une malade grave incurable, physique ou mentale35.
L'euthanasie étant liée avec la fin de vie, est une question très difficile car elle est liée
aux stéréotypes religieux, philosophiques sans oublier les craintes existentielles. Par
conséquent, il y a très peu de lois qui règlementent les conditions de la fin de vie.
En novembre 2000, les Pays-Bas furent le premier pays au monde qui a légiféré en
légalisant l’euthanasie sous conditions36. Les patients atteints de maladies incurables ou
souffrants de douleurs insupportables, peuvent décider de mourir en demandant l'aide de leur
médecin et ce, en plein conscience. Pour cela, le patient pourra utiliser des médicaments
mortels légalement administrés par le médecin sans que celui-ci soit poursuivi juridiquement.
En 2002, la Belgique suivant l'exemple des Pays-Bas, a introduit sa propre loi37. Selon la
loi, le médecin qui prête son aide à un patient atteint d'une maladie incurable ou souffrant de
douleurs physiques ou psychiques insupportables ne commet pas d'infraction. Depuis le 25
mai 2014, la Belgique est le premier pays au monde autorisant l'euthanasie des mineurs
souffrants de maladie incurables38.
Par la loi du 16 mars 2009, le Grand-duché de Luxembourg a dépénalisé l'euthanasie
ainsi que l'assistance au suicide. L'euthanasie reste interdite aux mineurs.
En Suisse, l'euthanasie n'est pas permise. Toutefois, le suicide n'est pas hors loi ainsi que
l'aide apportée à un suicide. En conséquence, cette disposition reconnaît à la personne le droit
de mourir selon sa propre volonté.
D’autres pays ont également introduit dans leurs législations des lois concernant les soins
palliatifs, tout en mettant des restrictions sur l'aide à mourir. En France, ces matières sont
régies par la loi n° 2005-370 du 22 avril 2005 relative aux droits des malades et à la fin de
vie, dite loi Leonetti. A la suite de l’adoption de la proposition modifiant cette loi par
l’Assemblée le 17 mars 2015, le Sénat a remanié le texte le 29 octobre 2015, contrairement à
l’avis du Gouvernement. Une commission paritaire composée de 7 sénateurs et 7 députés, est
actuellement chargée d’élaborer une version commune aux deux chambres.

4.3. Des problématiques non réglées

A l’exception des plusieurs sujets bioéthiques déjà institutionnalisés, il y en a d'autres
sujets, qui ne sont pas encore ou pas encore suffisamment réglés dans la législation, soit
européenne soit nationale.

34 Papazissi Théophano, Procréation médicalement assistée, dans "Liberté de conscience, Liberté -401-
pour la science", 106, Papazissi Théophano, Critical approach of access conditions in medically
assisted procreation, in Medically Assisted Reproduction, p. 51

35 Cependant, en Allemagne pendant la deuxième guerre mondiale, l'euthanasie était un prétexte
pour exécuter des personnes contre leur volonté.

36 Loi du 28 novembre 2000 sur le contrôle de la fin de vie à la demande et de l’aide au suicide,
entrée en vigueur le 1er avril 2002, www.justitie.nl .

37 Loi du 28 mai 2002 relative à l’euthanasie, Moniteur belge, 22 juin 2002, p. 28515.
38 Loi du 28 février 2014 modifiant la loi du 28 mai 2002 relative à l’euthanasie en vue d’étendre
l’euthanasie aux mineurs.

9

Theofano Papazissi

a. Cellules souches embryonnaires.
Les cellules souches constituent un sujet de recherche très débattu dans le domaine de
l'éthique humaniste39. Des comités consultatifs de bioéthique de plusieurs pays ont exprimé
leurs avis dans des rapports concernant aussi bien l'utilisation que la provenance des cellules
souches.
La législation se référant aux cellules souches embryonnaires n'est pas vaste. La
recherche avance sans cadres juridiques précis et ce manque d'harmonisation de la législation
des divers pays est une réelle carence. La Belgique et la France ont un cadre juridique
permissif ; en revanche l'Allemagne, l'Autriche et l'Italie interdisent toute recherche sur les
cellules souches embryonnaires. En Grèce, il n'y a pas de cadre juridique précis, mais tant le
comité de la bioéthique que l'Académie ont une approche permissive.

b. Nanosciences et robotique.
Il s'agit de deux domaines qui vont caractériser les recherches du 21ème siècle par
l'évolution du domaine des nanotechnologies, de la cyber-technologie comme, entre autres,
les recherches sur les prothèses pilotées par la pensée et particulièrement, sur toutes les
notions de « l’homme augmenté » qui amènent au transhumanisme.

c. Des recherches neurologiques et cérébrales.
La recherche s’occupe également du cerveau, de ses capacités soit pour guérir des
maladies de type incurables ou dégénératives, soit pour apporter des solutions à des
problèmes quotidiens aussi difficiles que l'invalidité ou la perte de conscience.
Une de recherches dont les résultats s'appliquent aux handicapés est celle qui concerne
les prothèses pilotées par la pensée40. Des exosquelettes41, aident les personnes handicapées
moteur en exploitant des signaux transmis par le cerveau à un ordinateur connecté. « La
pensée » du mouvement à effectuer extrait de l'interface "les signaux moteurs" du cerveau,
qui imprimeront le mouvement à la prothèse. Finalement, une rétroaction tactile sera créée qui
"lui permettra de rendre le mouvement plus précis"42. La législation n'est pas aussi riche43 que
la recherche même.

5. La méta-bioéthique
L’évolution de la biotechnologie, dans quelque domaine que ce soit, a un coût énorme.
Comme toute sorte d’investissement, la recherche doit obligatoirement faire du profit. De nos
jours, les progrès sont, soit des découvertes, soit des explorations. Tout ce qui approche la
connaissance de l’organisme est une exploration puisqu’il s’agit de l’infiniment petit relevant
de la nature. L'évolution des soins ainsi que la pratique des résultats de la recherche et de la
médecine, associées tous deux jusqu'aux défis éthiques, impliquent aujourd'hui d'autres points
de vue. Les pensées, soi-disant méta-éthiques ou méta-bioéthiques44 ont une influence tant sur
les champs pratiques des soins, de l'économie, de la technologie même. Le besoin d'une
réflexion sur les moyens et la logique disposés par l'éthique comme outil d'évaluation des
pratiques appliquées semble nécessaire.
Il parait que la signification de l'action "bonne et juste" dans la matière de la santé doit
être réexaminée.

39 Lowagie, Cellules souches embryonnaires: entre questions éthiques et espoirs thérapeutiques,
dans "Liberté de conscience, Liberté pour la science", p. 115.

40 Nicolelis, Des prothèses .., dans Neurosciences 422/2012, p. 90.
41 Des prothèses existent depuis l'antiquité voire même bien avant car il se pourrait qu’elles aient
existé vers1500-1000 ans avant notre ère, Neurosciences 422/2012, p. 91. Les exosquelettes motorisés
ou combinaison robotique sont des prothèses contemporaines.
42 Nicolelis, ibid., p. 93.
43 Rapport d'information No 1010- No 462 de l'assemblée nationale sénat 2008.
44 Dostie Proulx/Dupuis, Introduction, dans La bioéthique en question, p. 11, Gateau, Le
pluralisme normatif en bioéthique, dans La bioéthique en question, p. 15 s.

-402-

10

Bioethics in legislation: an interdisciplinary field of the late 20th century

6. Au lieu d'épilogue: le transhumanisme
Le siècle passé a mis à la lumière de la société, l’existence des secrets et des possibilités
énormes concernant l’être humain par rapport à son existence et le moyen d’intervenir sur son
avenir et peut-être son devenir. De nos jours, la société est confrontée à l’utilisation des
nouvelles techniques et possibilités qui n’existaient pas jadis. En parallèle, la science doit
sauvegarder l’espèce humaine et les libertés fondamentales de l’homme.
« Le transhumanisme » est un mouvement culturel et intellectuel international prônant
l'usage des sciences et des techniques, afin d'améliorer les caractéristiques physiques et
mentales des êtres humains"45. Ce mouvement a vu le jour en 1957 et prend forme en 1980,
quand des futurologues américains ont structuré ce qui est devenu ce mouvement. Les
penseurs transhumanistes prétendent que l'être humain pourra "être capable de se transformer
en êtres dotés de capacités telles" au point de mériter l'étiquette de "posthumains"46. Il paraît
que ce mouvement est défini comme suit47
a. La promotion de l'amélioration de la condition humaine à travers des techniques
d'amélioration de la vie, comme l'élimination du vieillissement et l'augmentation des capacités
intellectuelles, physiques ou psychologiques ;
b. L'étude des bénéfices, dangers et de l'éthique de la mise en œuvre de ces technologies.
L’homme d’aujourd’hui risque fort, dans un futur proche être un homme dit
« augmenté ».

Un homme augmenté par rapport aux nouvelles technologies, mais nous pouvons
nous interroger jusqu’où? Et par conséquent quels mécanismes juridiques seront mis en
œuvre pour que cet «homme augmenté» soit encore garanti d’être à «pensée» humaine?

Le monde de la recherche avance en exponentielle. Les axes d’aujourd’hui ne sont
plus ceux d’hier et pourtant, ils en sont la conséquence. C’est ainsi, avant que le vide
juridique ne soit trop grand, qu’il semble urgent de mettre en place un triptyque entre
scientifiques, juristes et philosophes pour que les rôles de chacun, si différents les uns des
autres, restent complémentaires.

Bibliographie

La bioéthique en question, Cinq études de méta-bioéthique, coordonnée par Dupuis
Michel /Dostie Proulx, Pierre-Luc, (ed. Seli-Arslan) 2014.

Dupuis Michel /Dostie Proulx, Pierre-Luc, Introduction 7-13.
Gateau Valérie, Le pluralisme normatif en bioéthique : un enjeu méta-bioéthique, 15-33.
Dostie Proulx, Le prélèvement d'organes post-mortem : une réflexion pragmatiste, 79-
103.
Liberté de pensée et de recherche en Europe, dans "Liberté de conscience, Liberté pour
la science" Actes du colloque international, Université de Lille 1 Espace Culture-Villeneuve
d'Ascq, 16 et 17 mai 2014 (Université de Lille 1, sciences et technologies), 2014
Alexandre, Henri, Embryologie et Médecine : jusqu'où ne pas aller trop loin? p. 79-87.
Forget, Philippe, Bioéthique ou souveraineté délibératives du citoyen? p. 37-44.
Lowagie, Serge, Cellules souches embryonnaires : entre questions éthiques et espoirs

thérapeutiques, p. 115-120.
Papazissi, Théophano, Procréation médicalement assistée. Bioéthique et éthique : les
dispositions de la loi hellénique, p. 97-112.

45 wikipedia/transhumanisme -403-
46 wikipedia/transhumanisme
47 wikipedia/transhumanisme
11

Theofano Papazissi

Baudouin, Jean-Louis, Introduction, dans Droits de la personne: «Les bio-droits»,
Aspects nord-américains et européens, Actes des Journées Strasbourgeoises (Ed. Les Editions
Yvon Blais inc.) Cowansville (Québec) 1997.

Carol, Jean, La thérapie génique et ses implications pour le droit, in Droits de la
personne: «Les bio-droits», Aspects nord-américains et européens, Actes des Journées
Strasbourgeoises (Ed. Les Editions Yvon Blais inc.) Cowansville (Québec) 1997.

Coester-Waltjen, Dagmar, Die Künstliche Befruchtung bei Menschen-Zulässigkeit und
die zivilrechtliche Folgen, 56. DJT, B 1986.

Edelman, Bernard, Le Conseil constitutionnel et l'embryon, dans La personne en danger,
(Ed. Presses Universitaires de France) ------- (Paris) 1999, p. 487.

Kohler-Vaudaux, Maryan, Le début de la personnalité juridique et la situation juridique
de l'enfant à naître, Thèse de licence et de doctorat, Université de Lausanne, Schulthess
(Zurich) 2006.

Michaud, Jacques, La thérapie génique, dans Droits de la personne: «Les bio-droits»,
Aspects nord-américains et européens, Actes des Journées Strasbourgeoises (Ed. Les Editions
Yvon Blais inc.) Cowansville (Québec) 1997.

Nicolelis, Miguel, Des prothèses pilotées par la pensée, Neurosciences, 422/ Décembre
2012 p. 90-93.

Papazissi, Théophano, Problèmes juridiques et éthiques de la procréation médicalement
assistée après la ménopause, dans Revue Hellénique de droit international, 2/2000, Annexe,
p. 579-590.

Papazissi, Théophano, Questions de bioéthique dans la convention d'Oviedo par rapport
à la L. 3089/2002, Mélanges à Pelagia Faltsi, 2007, p. 1097 ; ff=Chroniques du Droit privé
2006 p. 385.

Papazissi, Théophano, Critical approach of access conditions in Medically Assisted
Procreation, in Medically Assisted Reproduction: Towards a common European legislation?
Publications of Medical Law and Bioethics, 21II, (Sakkoulas Publications) Thessaloniki
2015, p. 41.

-404-

12

Kally SimitoHpuomaunlogeun-eKticodtaztaabmasaesn: Ci hallenges and ethics. An anthropological approach

Human Genetic Databases: Challenges and Ethics;

An Anthropological approach

Kally Simitopoulou-Kotzamani, PhD

Abstract

In the contemporary era of Genetics, DNA data concerning various types of human
polymorphisms are daily accumulated in genetic databases and/or biobanks all over the world,
especially designed to cover particular scientific and social needs. Among other fields,
forensic, biomedical and population genetics applications rely heavily on the wide use of such
databases, at local, national and international level. Thus they are growing rapidly in size,
capacity and numbers, without however a common regulatory framework.

Genetic databases differ in terms of objectives, rules of data acquisition, regulations about
data security, data exchange and/or data accessibility. Commercial interests are always linked
to the variability of such databases as well, whereas people are pooled towards the
consumption of genetic novelties, with little awareness though, about the hidden treats of their
personal data concession.

Consequently a series of issues related to the coordination, the adequate legislation and the
ethical use of the data are in the frontier of the bioethical discussions. Several other details,
although technical at first sight, conceal more sophisticated ethical dilemmas.

This paper focuses in the worldwide status of genetic databases and comments on the
challenges and the ethical issues related to their use.

Key words: Genetic databases, biobanks, genomics era, bioethical challenges

Introduction -The revolution of genetics

The completion of the HGP in 2003, ending with the publication of the first complete
reference sequence of human genome (Schmutz et.al. 2004), was a breakthrough in genetic
research. Hence it is considered as the starting point of today’s “era of genomics”. Thereafter
Genomics, linked with Bioinformatics, pushed ahead many disciplines of Life Sciences,
related to human biology, evolution and health. Unsurprisingly, Anthropology was also
crucially influenced. Being aware of the informative value of the human variability at DNA
level, Anthropology soon turned towards human genetics (of past and contemporary
populations), in order to face, through the new insights, its traditional topics, like those
concerning human origins, migrations and comparisons among populations.

Within less than ten years, large databanks emerged in many countries, especially designed to
cover particular scientific and social needs. (Fig.1). It is indicative that more than 400
biobanks existed in Europe in 2009 (Nature, Editorial, 24 September 2009). According to
their initial design, they encompass genetic and personal data, pedigrees, or individuals’
lifestyle information (like growth indices, nutrition habits, environmental factors etc.).
Several among them also preserve biological samples, like blood, cells or tissues.
Anthropology, among other disciplines, might benefit from their data, if this plethora of
information was available through a responsible data sharing among researchers.

-405-

Kally SimitopouHlouu-mKoatznamGanei netic Databases: Challenges and Ethics An Anthropological Approach

Fig. 1. Biobanks across Europe. Launched in 2008, BBMRI (Biobanking and Biomolecular Resources Research
Infrastructure) is working to connect biobanks across Europe, giving doctors, scientists and researchers access to
all information available about stored biological samples. This information will help with the study of the
environmental and genetic causes of disease as well as make the development of drugs and diagnostic tools more
efficient. Source: http://bbmri-eric.eu

The rapid development of new, more precise but user-friendly analytical instruments in
parallel to the creation of more effective bioinformatics’ tools, introduced revolutionary
laboratory techniques in DNA sequencing, thus accelerating tremendously the capacity of
data accumulation, diminishing though in the same time the sequencing cost. Whereas for
instance for the Human Genome Project more than 1 billion $ (US dollars) were spent in a 6
years period, in order to acquire just a draft representative human DNA sequence, today the
complete sequence of any individual’s genome takes no more than 1-2 days and costs about
1000$. (Fig.2). The new technologies of Rapid DNA screening, available for forensic use
since 2013, permit a DNA analysis within only 90 minutes, performed anywhere in small
transferable laboratories!Also, in the field known as “next generation sequencing” the race of
innovations already shapes the new amazing technological environment very fast.

Fig 2. The sequencing explosion. (From Chris Semsarian 2012. “Whole genomes and personalized medicine”, 17
June 2012, http://chrissemsarian.wordpress.com/category/genome).
-406-

Kally SimitoHpuomaunlogeun-eKticodtaztaabmasaesn: Ci hallenges and ethics. An anthropological approach

Thus we face a totally new scientific landscape which is characterized by: a) the rapid data
collection at global scale, b) the possibility of long term storage of huge genetic datasets, in
remote places and c) the perspectives for re-evaluation and use of the stored genetic
information in the future, by future researchers, in different centers, under unpredictable
conditions. Therefore, our ability to properly manage the threats arising from this
(tremendous in size and powerful) new knowledge, does not correspond to the demanding
circumstances concerning the data protection and share. The field is too extended, too
variable, too complicated.

The complex landscape of Biobanks: traits and differences

The creation of large scale biobanks, which gradually replaced the small scale, spontaneously
developed genetic archives in various laboratories, started through initiatives undertaken by
both public and private sector. Evidently, the primary justification for their creation was the
beneficial perspectives for individual and social safety and health. Equally important was the
expectation for advanced research opportunities in Life Sciences. The economic interests
behind were not that obvious. However, it soon became clear that good intentions alone are
not enough to achieve the desirable objectives.

A draft survey of the existing biobanks reveals several factors contributing in the complexity
of their status. Each one of them influences crucially their future function, regarding both the
scientific progress and the peoples’ benefit. This is obvious even at first sight, as the relevant
websites appear in the www with various domain extensions like .com (commercial), .org
(organization), .gov (governmental institution), or .edu (educational institution). These reeffeerr
to different financial status and different management rules, including the data ownership
and/or dissemination, the privacy of the donors’ personal data, the conditions and the duration
of data maintenance or the possibility of data patenting123.

According to the context of biobanks we easily recognize two main categories: a) The
National genetic databases created primarily for forensic purposes and b) the biobanks for
clinical research.

More than 70 National genetic databases exist today, mainly designed for human
identification (forensic) purposes, in the EU countries (N. Van Camp et al., 2007), USA and
Canada, but also in South America, Turkey, Israel, Korea, China, Southeastern Asia etc. The
Council for Responsible Genetics has delivered a detailed survey of the National forensic
DNA databases all over the world (A. D. Thibedeau, 2011). Among them it is worth
mentioning the one of USA, the largest so far, with more than 9 million entries (in 2011) and
the United Kingdom’s DNA database (NDNAD), almost of equal size, which was the first
one created in April 1995. (GeneWatch UK Briefing, 2006). Most of them have been
constructed according to the pioneer patterns initially adopted in the USA, i.e. the Combined
DNA Index System (CODIS). In EU a consortium known as European Network of Forensic
Science Institutions (ENFSI), faced similar issues, like standardization of nomenclature and
data coding, laboratories’ accreditation and data monitoring.

Several databases have been established in various countries for medical applications, after
governmental decisions. Others were created in the form of international consortiums. A

123 One of the early principles agreed upon by leaders of the Human Genome Project was that the DNA sequence

generated should be freely available to the public. (1997, Bermuda Principles). This is indeed the case for a great
portion of genetic data currently stored in refereed biobanks. However, today some estimates assert that about a
fifth of the human genome is subject to patent claims. (Intellectual Property and Genomics,
http://www.genome.gov/19016590). There is a continuous dispute among biotechnological companies pressing for
more patents on data, methods, instruments on one hand and human rights defenders, or scientists demanding the
free data access on the other. Recently, the internet movement “Free the Data” demonstrates against existing
restrictions. (https://www.free-the-data.org).

-407-

Kally SimitopouHlouu-mKoatznamGanei netic Databases: Challenges and Ethics An Anthropological Approach

global directory of biobanks, tissue banks and biorepositories can be found in
http://specimencentral.com/biobank-directory.aspx. They store DNA data linked with genetic
deficiencies, epidemiological profiles, and genetically heritable predispositions, which, in
combination with genealogical information support pioneer medical and pharmaceutical
research. GenBank124, the genetic database hosted in the National Center for Biotechnology
Information (NCBI) is among the best known. Although this type of biobanks serve mainly
clinical research towards the ideal of citizens’ health care improvement, sometimes they are
also used for human identification purposes, if needed. In Denmark for instance, the Danish
Newborn Screening Biobank at Statens Serum Institut keeps a blood sample from all
individuals born after 1981. Its initial purpose was to test for Phenylketonuria and other
diseases; however it is also used for DNA tests to identify diseased and suspected criminals.
(Ejsing J. 2007).

At international level, a typical example of the development of this type of genetic databases
is the international Hapmap project (http://hapmap.ncbi.nlm.nih.gov). It was launched in
October 2002 (http://genome.gov/10005336) as an official international collaboration of
Japan, the United Kingdom, Canada, China, Nigeria, and the United States, with
complementary funding from public and private sources. The goal was to compare the DNA
sequences of different individuals in order to identify chromosomal regions with multiple
genetic variants, so as to map genes that affect health, disease, responses to drug medications
and to environmental factors. Upon its completion in 2004, more than one million single
nucleotide polymorphisms (SNPs) were acquired. Accurate and complete genotypes had been
obtained in 269 DNA samples from four populations, of African, Asian, and European
ancestry. Since December 2004 all data are available without restriction into the public
domain.

Subsequently, in 2008 the ambitious “1000 Genomes Project” was launched125, aiming to the
creation of the world's largest data set of human genetic variation. By the end of its first phase
an integrated map of genetic variation from 1092 human genomes was published in Nature,
freely available. In June 2014, the consortium organized an important international
conference, in Cambridge UK. Its title “1000 Genomes Project and Beyond” suggests that
important directions for future research strategies are under way.

In parallel, numerous private companies specialized in human genetics are flourishing mainly
in the USA. Indicatively, some well known are the following: GeneTree
(http://www.genetree.com), FamilyTree DNA (http://www for saliva collection, at a cost of
about 100 $. Following the included instructions, the client (or potential patient) takes his/her
own saliva sample, which is sent to the company for DNA extraction and further analysis.
Based on volunteer sample collection at an affordable cost, the companies claim the usage of
genetic data upon the clients’ request for genealogies’ reconstruction, for early detection of

124 GenBank is the NIH genetic sequence database, an annotated collection of all publicly available DNA
sequences (Nucleic Acids Research, 2013 Jan;41(D1):D36-42). GenBank is part of the International Nucleotide
Sequence Database Collaboration, which comprises the DNA DataBank of Japan (DDBJ), the European
Molecular Biology Laboratory (EMBL), and GenBank at NCBI. These three organizations exchange data on a
daily basis. (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/genbank)

125 Organizations that have committed major support to the 1000 Genomes Project are 454 Life Sciences, a Roche
company, Branford, Conn.; Affymetrix, Inc., Santa Clara, Calif.; BGI-Shenzhen, Shenzhen, China; Complete
Genomics, Inc., Mountain View, Calif.; Illumina Inc., San Diego, Calif.; Life Technologies Corp., Carlsbad,
Calif.; the Max Planck Institute for Molecular Genetics, Berlin, Germany; the Wellcome Trust, London, U.K., the
Wellcome Trust Sanger Institute, Hinxton, Cambridge, U.K.; NCBI, and the NHGRI, which supports the work
being done by the Baylor College of Medicine, Houston; the Broad Institute, Cambridge, Mass.; and Washington
University, St. Louis. Researchers at many other institutions are also participating in the project, including ones in
Bangladesh, Barbados, Canada, China, Colombia, Denmark, Finland, Germany, the Gambia, Nigeria, Pakistan,
Peru, Puerto Rico, Spain, Switzerland, the U.K., the U.S., and Vietnam.

-408-

Kally SimitoHpuomaunlogeun-eKticodtaztaabmasaesn: Ci hallenges and ethics. An anthropological approach

harmful genes, or for responses to various drugs. In reality however, as they maintain and
enrich their databanks with new DNA samples of their volunteer donors-clients, they trade in
genetic information, creating a venture capital of great potential, under a businesslike, yet
doubtful ethical and legislative status.

At the beginning of their function, FDA126 paid little attention to their function, considering
the individually provided genetic information as a harmless game for inquiring people.
However, as the capacity of personal data accumulation of such companies increases
exponentially, crucial information about a person’s health status is collected, including
metabolic malfunctions, inheritable or not predispositions for diseases, response to different
drugs and so on. This is information of medical nature; consequently the DNA sampling kit
should be treated as “medical device”, under the existing laws and regulations, mainly FDA’s
responsibility. The companies are aware of the power of this knowledge and, benefiting from
the fuzzy control frameworks, proceed towards more aggressive advertising campaigns, in
order to earn money from the public’s scientific ignorance. This is the case of the company
“23andMe”, which although it started selling DNA sampling kits in 2007, it faced the FDA’s
inspection about its activity 6 years later, in 2013127. The relevant public debate brought at the
surface the ethical dimensions of the activities of such enterprises.

.familytreedna.com), Genebase, (http://www.genebase.com), Orchid Cellmark Inc.
(http://www.orchid.com) etc128. They sell to any individual sampling kits

In the same group we should consider also those biobanks serving the research interests of
disciplines like Anthropology, Human Evolution, Ethnology, Historical Demography, Human
Ecology, Archaeology etc. They face in priority questions related to the origins and dispersion
of our ancestors, the biological profiles of particular populations and so on 129 . The
“Genographic project”130, the ALFRED database (http://alfred.med.yale.edu), the STR base
and the Y-STR base (http://www.cstl.nist.gov/strbase), the DNA Tribes,
(http://dnatribes.com) are known paradigms of such data banks, private or public.

Despsite their differences however, all kinds of biobanks constitute the foundations for the
scientific progress from now on, they are crucially linked to the peoples’ health and security,
but they also incorporate a precious economic value. In all cases the bioethical dimentions of
their use are not negligible.

The need for harmonization of the chaotic biobanks’ status.

Handling the tremendous accumulation of genetic information generates unprecedented
problems.

126 the Food and Drug Administration office is the responsible body to supervise the safe use of such products in
the USA
127 For further information on the case see : 23andMe Is Terrifying, But Not for the Reasons the FDA Thinks
(American Scientific, 17 Nov. 2013)

128 For an informative list of such companies see data from the International Society of Genetic Genealogy.
http://www.isogg.org/wiki/List_of_DNA_testing_companies (last visited 9-5-2014)

129 As J. A. Fossella (Fossella, J. A. 2006) puts it: “The present day collection of human polymorphisms itself is
both a static catalog of human genetic variability, and also a history book that contains details about the
migratory routes of emerging human racial and ethnic groups”.

130 The Genographic Project (https://genographic.nationalgeographic.com), launched in 2005 is actually an
“offspring” of the previously launched (1996) controversial Human Genome Diversity Project (HGDP). Cavalli-
Sforza and his team are behind both. They aim to the creation of a large repository of special genetic information
mainly of isolate populations around the globe. When the public funds of the HGDP were cut due to organizational
weaknesses, personal conflicts and strong opposition from representatives of tribes under sampling supported by
eminent ethicists, the research team came back to the scene through a consortium including the National
Geographic Society, the IBM and the Waitt Family Foundation. Through the privatization and the sales of
sampling kits, the project has succeeded to collect so far almost 700000 samples from 140 countries.

-409-

Kally SimitopouHlouu-mKoatznamGanei netic Databases: Challenges and Ethics An Anthropological Approach

A common communication language among biobanks, which previously was not
indispensable, is missing nowadays and its lack becomes a serious obstacle in data exchange.
At the very begining, various terms were used for databanks of similar content. Biobanks,
tissue banks, human genetics research databases, genomic databases, genomic repositories,
DNA databanks and gene banks, are some of the different names in use. The variety of
tissues, sequences, genetic markers used, as well as the plethora of complementary collateral
information (pedigrees, personal data, nutritional habits, heritable traits etc) stored in each
biobank, constitute an additional factor of informative variability, which incommodes a
uniform monitoring framework. Moreover, even those databanks which maintain row data of
the same kind, (e.g. microsatellite polymorphisms or point mutations), often use different
terminology and symbols for the same markers, or different encoding of the stored
information. Obviously such a huge amount of information, although freely accessible to a
certain degree, creates a real “Babel” in communication, even among specialists.

The bad coordination has several collateral consequences. For instance the precision and the
reliability of the assumptions based on stored data analysis are influenced by the data
encoding, the software, the genetic algorithms, and the statistic models Results cannot be
easily cross-checked, and even worse, the unstoppable data input creates a quicksand,
changing the outcome according to the data amount and the timing of the research.

Thus, although in theory the nature of the genetic data should allow their exchange among
databanks of different orientation (e.g. data flow among forensic and epidemiologic
databases) in favour of a more holistic/effective data mining, in practice their variability
obstruct the fluent collaboration among researchers. In addition researchers have to face the
tremendous magnitude of the data and the lack of appropriate tools for big data (and meta-
data) management (which is the currently emerging field). Few laboratories of smaller scale
around the world can afford the cost of data storage and analytic software; therefore they are
de facto excluded from the race for the acquisition of higher quality genetic results.

A better coordination of data mining and use urges the need for commonly accepted
frameworks concerning both technical and theoretical approaches. From the technical point of
view, the implementation of standards for common laboratory techniques and protocols,
harmonized databanks’ design, content, nomenclature and maintenance rules, and the
application of compatible software, constitutes the sine qua non conditions for such a
function.

In this direcion, the Directorate-General for research and innovation of the European
Commission released in 2012 the extended survey “Biobanks for Europe; a Challenge for
Governance”, which. concludes to a set of recommendations aiming to improve the
homogeneity of data monitoring. However, the directives are far from being compulsory and
generally accepted frameworks, especially within such a variable entity as the EU27.

Urgently needing harmonisation towards an easier data sharing the scientific community
collaborates to this direction. Recently, on the 28th of January 2013, an important meeting
took place in New York city, aiming to push for global data-sharing. Fifty highly appreciated
specialists from 8 countries, participated in this workshop, which resulted to the
dissemination of a draft “White Paper” under the title “Creating a Global Allience to Enable
Responsible Sharing of Genomic and Clinical Data” (Edited by P. Goodhand, M. Orfeo and
D. Altschuler). In June 2013 a consortium of 69 institutions in 13 countries, calling itself the
“Global Alliance” announced a common effort to develop standards and policies encouraging
the DNA sequencing data sharing. (Hayden 2013). The effort is supported by some of the
world’s most influential sequence-data holders, including the NIH, the Welcome Trust Sanger
Institute in Hinxton, UK, and the BGI (formerly the Beijing Genomics Institute) in Shenzhen,
China. The alliance’s founders are inspired by the World Wide Web Consortium, which in the
90’s established standards for the programming language HTML and spurred the growth of
web pages across the Internet.

-410-

Kally SimitoHpuomaunlogeun-eKticodtaztaabmasaesn: Ci hallenges and ethics. An anthropological approach

Periodically, international meetings (e.g. NHGRI-2012), and collaborative networks work to
promote a more homogenous function, facilitating the data exchange and common
elaboration. The Public Population Project in Genomics (P3G) is an example of an extended
(non profit character) effort to provide a relevant international Charter, while respecting the
diversity of national frameworks131.

As the magnitude of the 1000 Genomes Project data had reached the 200 terabytes in March
2012, the White House Office of Science and Technology Policy (OSTP), announced the Big
Data Research and Development Initiative, during an event at the American Association for
the Advancement of Science in Washington. The Big Data initiative encompass at least six
federal science agencies - including the NIH, the National Science Foundation, the
Department of Defense and the Department of Energy - committing more than $200 million
to a collaborative effort to develop core technologies, which researchers need to manage and
analyze enormous data sets.

The Amazon Web Services (AWS) cloud offered a temporary solution providing at a low cost
data storage facilities. Google is recently involved in this field as the main competitor of
Amazon, whereas the management and storage of genetic data in the cloud shapes a promisig
field for the development of a new type of relevant private companies. The dynamics of this
field, is impressive, as the global interest for the BioIT World expo (Boston, May 2014)
shows. (more than 400 relevant companies were present and 2700 attendees registered to the
6 parallel conferences, despite the high fees).(Oram 2014).

However, the technical part, despite its problems, is the easy part. It is by far more difficult to
harmonize the human society with the biotechnological reality, so as to be able to control
technology and to benefit from its progress, preventing though its potential slavery to the
“brave new world”.

The dark side of the moon / Genetics, economy and power

From the economy point of view, the inequality of the financial/ownership status implies
morality issues. Many of the existing biobanks constitute private investments, or co-operative
schemes of private and public funds, motivated by the expectation for huge profits. We
should not forget that gigantic companies like Celera Genomics and Applied Biosystems,
manage funds similar to the annual budget of several countries. They are the driving forces
towards the research frontiers, determining also the relevant shares’ values in the stock
markets. (Fig.3).

Fig.3. Global market value of the demand for human biospecimens and related services. Source: Personal
medicine—the new banking crisis, Christopher Thomas Scott et.al. 2012. Nature Biotechnology 30, 141–147
doi:10.1038/nbt.2116 Published online 08 February 2012

A historical example shapes the economic struggle behind the scene: In early 2000, as the
HGP was upon its end, Dr. Craig Venter, leader of Celera Genomics announced that his
company, applying its own methodology, was able to complete the sequence of the human
genome earlier than the foreseen (by the HGP consortium) date. His announcement was both
a threat and a challenge for the publicly funded institutions, and caused the acceleration of the

131 See details in the website http://www.p3g.org

-411-

Kally SimitopouHlouu-mKoatznamGanei netic Databases: Challenges and Ethics An Anthropological Approach

research and the earlier completion of the project. Immediately, an urgent meeting of the USA
President Clinton and the UK Prime Minister Blair took place, after which the leaders of the
two countries announced to the public their agreement to guarantee the open access of the
HGP data. This high level political movement little had to do with a generous offer to
geneticists. It was done a) to prevent the data patenting, thus protecting the pharmaceutical
industry, (obviously the cost of drugs production should increase dramatically if the data were
owned by Celera or any other company), and b) to avoid unpredictable fluctuations of
biotechnological sheres in stock markets.

If the aforementioned story reflects the early signals of a close relationship of genetic
technology with money and politics, the recent debate about the 23andMe and its conflict
with FDA, leaves no doubts about the drivers the game.
23andMe, is one of the top ten private companies of personal genomics and biotechnology
that provides rapid genetic testing, with more than half a million data entries in 2011. Based
in Mountain View, California, it was established by an ambitious young business woman,
Anne Wojcicki. Having an educational background in Biology and a noticeable experience in
informatics and stock markets practices, she created this promising enterprise in 2006. She
succeeded to pool funds from several eminent investors, including Sergay Brin, cofounder of
Google at that time.(who soon became her husband). Her vision was to combine two goals: to
bring the power of genetic testing to everyday consumers so they can better manage their own
health care, and to use the aggregated data from those tests to help doctors, scientists,
hospitals, and researchers discover new cures for diseases that emanate from troublesome
genetic mutations. Although all the provided information in the company’s website leaves the
impression of a center of excellence (which probably is) with particular sensitivity for data
protection, for those who can read “under the lines” the ambition to dominate the “modern
medical industry” cannot be covered.

Anne Wojcicki has arrogantly declared: “We're not just looking to get a venture-capital
return, we set out with this company to revolutionize health care”. (Not for free of course!)...
and… “I want 25 million people. Once you get 25 million people, there's just a huge power of
what types of discoveries you can make. Big data is going to make us all healthier…”. (…and
the company holders richer)!

Patrick Chung, a 23andMe board member is more clear: "The long game here is not to make
money selling kits, although the kits are essential to get the base level data,"…. "Once you
have the data, [the company] does actually become the Google of personalized health care."
Genetic data on a massive scale is likely to be an extremely valuable commodity to
pharmaceutical companies, hospitals, and even governments. This is where the real growth
potential is”. (Murphy 2013).

A new profitable business field is emerging, eager to invest in big data storage and
monitoring in the cloud cyberspace. As mantioned above, in 2014 Google, quickly expanding
into health and medicine, joined the Global Alliance for Genomics and Health, and recently
invited geneticists to upload information to the company's cloud infrastructure. Google also
provided scientists with instructions on how to import, process, store and, of course, search
DNA data. At the moment its services are offered for free, thus competing the Amazon Web
Services (AWS) which do the same at a low fee. However it is rather naive to believe that this
will last for long, whereas the global genetics market is valued at 11$ billion and the health
care cloud computing market in North America is expected to grow to 6,5$ billion.
(MarketsandMarkets report 2013). Other minor players seek to be involved in this
computational industry, like the Ingenuity Systems, the Redwood City Company, (recently
acquired by Qiagen), the DNANexus.

Genetics biotechnology and bioinformatics have become structural pillars of the global
economy. Gradually they dominate the “advanced” western culture, which is characterized by
the rush for innovations in a highly competitive spirit. A universal notion is cultivated in the

-412-

Kally SimitoHpuomaunlogeun-eKticodtaztaabmasaesn: Ci hallenges and ethics. An anthropological approach

name of personalized medicine, imperceptibly declining towards a nightmarish “GATTACA”
society132.133 In this race the public tends to disregard that centers of excellence in genetics
established in countries with different civilizations (China, South America, Arabic countries
etc.) actually follow the vanguard of the westerns and amplify their sprit, towards a uniform
global culture, although few among the 7 billion humans are able to benefit from this medical
luxury.

Ethical concerns

Since the dawn of modern genetics, awareness about its ethical and legal dimensions has been
expressed by various bodies at international, European and national level134. (Knoppers et al.,
2006).

Globally influential organizations like UNESCO (through its International Bioethics
Committee), the WHO (World Health Organization), the EU Commission, the EU Parliament
and the Council of Europe, the Human Genome Organization (HGO), the World Medical
Association et al., have disseminated numerous publications on Bioethical issues, including
Biobanks. They have also organized several relevant international meetings in an effort to
reach a consensus concerning the moral management of genetic data and to inspire the
establishment of a generally accepted ethical and legislative framework. In parallel, research
centers, eminent bioethicists and National Bioethics Committees135 continuously contribute to
the open debate about the benefits and the risks of the genetic databases expansion,
mentioning the citizens’ rights, like for instance their possibilities for access or withdrawal of
their personal information, the duration of their data storage and their future use etc.

Of course ethical issues relevant to privacy, data accessibility, informed consent of the
samples’ donors, confidentiality and so on, are somehow faced today within a (supposed)
sufficient moral framework, accepted in principle in medical practice. In the era of Metadata
however, the explosive growth of Biobanks imposes an in depth reconsideration of issues
which were perceived so far, as sufficiently elaborated.

In fact there is a clear discontinuity among genetic technology (always ahead), its public
understanding (always insufficient) and the needed legislative-moral frameworks (always in

132 GATTACA is a 1997 American science fiction film written and directed by Andrew Niccol. The film presents a
biopunk vision of a future society driven by eugenics where potential children are conceived through genetic
manipulation to ensure they possess the best hereditary traits of their parents.(http://en.wikipedia.org/wiki/Gattaca)

133 Jamie Timmons, professor of systems biology at Loughborough University UK, has found more than 100 genes
linked to the response of the human body to stamina training. His team identified among them 30 key genes which
could predict whether someone is capable to become a champion marathon runner. Soon after, in 2013, an
international project named METAPREDICT ('Developing Predictors of the Health Benefits of Exercise for
Individuals') was launched to identify molecular biomarkers and study the response to exercise and training. The
research group including medical staff, physiologists, and experts in genetics, genomics, informatics, and
metabolism is supported by EU-funding of EUR 6 million. The benefits related to a more coordinated physical
training of individuals corresponding to their genetic profile, are indisputable. However, fears that we are
proceeding towards a genetic selection of high level athletes able for extraordinary performances cannot be
ignored.

134 Knoppers BA et al., 2006, The emergence of an ethical duty to disclose genetic research results:
international perspectives. It includes a survey on biobanks’ selected policies and guidelines in different
countries.

135 For a complete list of web addresses of Bioethics Committees all over the world, see the Portuguese website
http://www.cnecv.pt/ligacoes.php

-413-

Kally SimitopouHlouu-mKoatznamGanei netic Databases: Challenges and Ethics An Anthropological Approach

delay) 136 . It is self evident therefore that a higher order, multidisciplinary bioethical
discussion is indispensable, followed by a more precise legislative framework, continuously
updated, which will regulate these issues in real time and not a posteriori. Both would be
ineffective, if not followed by an essential science education of the wide public, the policy
makers and the specialized media reporters.

Informed consent and data protection: two bothering topics

The personal genetic information is the core of human autonomy. Therefore it is self evident
that it cannot be acquired, manipulated, or disseminated by anybody, without the assent of its
owner. Thus, any DNA donor should be properly informed about the terms of use of his DNA
sample before giving it (to the hospital. research laboratory, genealogical company, or
elsewhere). In usual practice the donor signs a document of “informed concent” showing that
he/she agrees with the use of his genetic materal for a particular purpose.

However, whenever massive DNA collection took place in the framework of research
projects, especially from isolated populations, strong objections were expressed. George
Annas, Professor of Medical Ethics at MIT, does not hide his concerns, speaking about the
DNA collection from aboriginal tribes:

“We're taking from them their DNA, which we now consider like gold. Its even worse than
standard colonialism and exploitation because we are taking the one thing that we value. And
after we take that we have no real interest in whether they live or die.”… “It is virtually
impossible to get the informed consent of indigenous people for this. Number one, I think,
because if they understand the project they would refuse and, number two, if they don't
understand they can't give consent. So it is total exploitation. It is taking things which can be
of no benefit to them.”...“We need to secure their future as peoples, not just immortalize their
genes” (http://mohawknationnews.com/blog/2013/03/17/dna-wars)

In the same context, representatives of aboriginal tribes have accused the Genographic Project
for “biopiracy” and “biocolonialism” arguing that it is impossible to acquire a true informed
consent from ignorant people of a different culture, unable to understand the potential of a
genetic research. (Simitopoulou and Xirotiris, 2007)137.

Keeping in mind that the wide public is “deeply, deeply uneducated about the issues
pertaining to biotechnology” (Eric Lander, Director of the Whitehead MIT Center for
Genome Research-http://www.geneforum.org/node/32), the above coments could equally
refer to any naive DNA donor, even in western societies.

136 An indicative case showing that the creation of legislative frameworks is a time consuming procedure, is the
case of GINA (Genetic Information Nondiscrimination Act ), which was enacted by the USA Congress in 2008
having. been pending in Congress for twelve years, despite the support of the last two presidential Administrations
and the National Institutes of Health. It had been the subject of extensive affirmative lobbying by academic
medical centers, pharmaceutical and biotech companies, genetic disease advocacy groups, and civil rights
organizations. It had overcome vehement objections by employers and insurers. Its final passage, however, had
been thwarted by a few Congressional leaders, who have prevented enactment despite overwhelming bipartisan
support in both houses of Congress. (Rothstein 2011) Rothstein comments in 2008: The main value of GINA is its
symbolism. If enacted, federal law would declare a national policy against discrimination in health insurance
and employment on the basis of genetic information. The symbolic value of many other forms of antidiscrimination
laws has led to widespread changes in attitudes and actions by private parties. Enacting this legislation, however,
is not without risks. First, the law's genetic exceptionalism approach could serve to increase the stigma of genetic
conditions, genetic tests, and genetic information. Second, individuals might be convinced by public
pronouncements of the value of GINA and rely upon it to their detriment, such as by undergoing predictive genetic
testing and subsequently having their test results released to future employers. Third, perhaps the greatest risk
posed by enacting GINA would be that lawmakers might become complacent and believe that the problem of
genetic discrimination in health insurance and employment has been adequately addressed by the new federal law.
137 See more in K. Simitopoulou and N. I. Xirotiris (2007), Genes of Isolates: A New Source of Exploitation? In
Bioethics, Global and Societal Aspects EAGB Ed.

-414-

Kally SimitoHpuomaunlogeun-eKticodtaztaabmasaesn: Ci hallenges and ethics. An anthropological approach

In Iceland, in early 90’s, the activities of DeCode138 fired strong oppositions around the issue
of “informed consent”, as well as around the, introduced by the government, term “presumed
consent”. 139 The experience showed that the content of such terms is not precisely
documented and that any legislatively accepted terminology does not always protect the
citizens’ rights, if it does not favour the biotechnological companies. Behind the endless
discussion about informed consent the above indicative cases reflect a strong pressure of
economic interests towards a looser legislation ruling the acquisition/maintainance/use of
samples and data.

Moreover, nowadays, the long term data storage justifies the question: “what kind of consent
could be given by a sample donor, if the future use of his stored personal data is unknown?”.
On the other hand, “what is the efficiency of a genetic data bank if personal (like
genealogical) information is excluded, because of the demand for anonymity?”.

Such questions have not easy answers, especially because they touch the heart of (individual
or collective) human rights on one hand, whereas they undermine the efficacy and
functionality of the databanks on the other. ++

In the case of forensic databases the long-lasting storage of genetic data has been strongly
criticized even by Sir Alec Jeffreys, the father of DNA fingerprinting. He pointed out that,
once acquired, the data of definitely innocent individuals remain stored, and that this situation
is a source of discrimination and violates human rights 140. (Later on however, the same
researcher, defending the necessity of biobanks, suggests the generalization of DNA sampling
from all individuals upon their birth, so as to eliminate the inequality among individuals).

Yet, in the contemporary cyber-space, where data of any kind flow so easily in the cloud, and
hacking evolves to a state of art, who could guarantee their safety, and consequently ignore
the possibility of their misuse? How easily personal genetic data could come to the ownership
of insurance or advertising companies despite the legal restrictions?

Being aware for the data protection, Yaniv Erlich, a geneticist at the Whitehead Institute of
Biomedical Research tested the possibility to find the surname linked to an anonymous
genome, inspired by the success of a 15 years old boy, born from a sperm donor, to track
down his real father using a genealogy database. Erlich and his team have developed a
software called lobSTR, though which they are able to combine publicly available anonymous
data from next generation sequencing biobanks with STR profiles and surnames from
genealogical databases. In 12 % of the tested cases the team was able not only to identify
whose the anonymus genome was, but also to find several genetic predispositions of his
relatives, who never had provided their genome for sequencing! (Knapton 2014). “Genetic
data of other family members can be identified even if these people didn't contribute directly
to genetic genealogy databases” Erlich says, and being aware of the weakness of data security
he asserts: “Our last intention is to push these resources behind some firewall”.

138 The company was founded in 1996 to identify human genes associated with common diseases using population
studies, and apply the knowledge gained to guide the development of candidate drugs. deCODE's approach to
identifying genes, and in particular its attempt to set up an Icelandic Health Sector Database (HSD) containing the
medical records and genealogical and genetic data of all Icelanders, has been very controversial, and prompted
national and international criticism. In December 2012, after long lastig economic adventures deCODE Genetics
was purchased by Amgen. (http://en.wikipedia.org/wiki/DeCODE_genetics)

139 A similar debate on the topic of presumed consent has recently started in Greece, when the Ministry of Health
passed a law concerning the donation of tissues for transplantation, according to which every citizen is a priori
considered as post-mortem tissue donor, except if he/she has declared his/her objection during life time.

140 http://www.guardian.co.uk/politics/2009/may/07/dna-database-plans-condemned.

-415-

Kally SimitopouHlouu-mKoatznamGanei netic Databases: Challenges and Ethics An Anthropological Approach

The care for data protection is declared in the informative materials of such companies.
However, as Lee Tien, a senior staff attorney at the Electronic Frontier Foundation in San
Francisco notes, “While hospitals and academic institutions must adhere to patient privacy
rules, private companies do not necessarily follow those standards”(Tien 2014). Tien remains
cautious about the data protection "It may all go well," he said. "But in other cases there will
be surprises - and you don't really want surprises with genetic data”.

Other reservations

Additionally political or geopolitical dimensions related to the maintenance of Biobanks,
cannot be ignored. Referring to the so called “National data bases” for instance, regardless of
the initial aim of their creation, it is important to define what is the content of the term
“National”. Who is included and who not in a National genetic archive? The individual born
in the geographical area of a State and claiming relevant citizenship? The one who belongs to
a particular population (ethnic) group, or declares so? The one whose ancestors are supposed
to belong to the particular ethnic group, regardless his/her temporary stay in another country?
What are the possibilities of misuse of “National genetic data”, which could bring back
nightmarish eugenic practices?

Undoubtly, when political or ideological aspirations interfere with scientific knowledge the
results are catastrophic, as History showed. Continuous awareness is a must to that respect,
because open debates, recommendations, and “white papers”, although useful, are not enough
to face such treats.

The weak society’s involvement

Since the genomic era promises amelioration of the public health through personalized
medicine, early diagnosis, gene therapies and other pioneer treatments, people are more and
more fascinated by the new discoveries. As the mass media advertise them they promote the
acceptance of an ideal genetic future for the next generations.

However, the wide public is not aware enough, neither of the hidden threats concerning
fundamental human rights, nor of the economic game, which rules the genetic developments
behind the scene.
A Eurobarometer survey, which was performed in 2010141 , aiming to investigate the attitudes
of Europeans towards biotechnological innovations, revealed that only a mean of 2 per cent of
European citizens have talked and/or searched for information about biobanks. The majority
(67%), although informed about other issues like GMOs, xenotransplantation, genetic tests
etc., had never heard about biobanks at all. Yet, there are noticeable differences in public
attitudes towards biobanks between the northern (biotechnologically advanced) EU countries
and the southern ones. (Fig.4)

a
b
c
d

Fig.4. Awareness about bioanks, EU27 average a) Talked about or searched for information frequently 2%, b)
Talked about or searched for information occasionally 15%, c) Heard only 16%, d) Not heard 67% ,(Source: G.
Gaskell et al., Europeans and Biotechnology in 2010: Winds of change? (2010), p 60)

141 http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_341_en.pdf
-416-

Kally SimitoHpuomaunlogeun-eKticodtaztaabmasaesn: Ci hallenges and ethics. An anthropological approach

It is challenging indeed to purchase a kit for a DNA analysis “predicting” one’s future health
status. However, nobody explains to the “potential patient” some important realities: For
instance, that these enterprises do not follow identical methodologies. They use different
protocols, different chemical reactants, different software, as they often provide information
for different genetic markers, although in general, the results are communicated to the donor
as a report describing the statistical probability that the person belongs to certain ancestral
lineage, or carries a predisposition for genetically traceable diseases142. Yet, that the statistic
result he/she receives does not constitute an inevitable destiny since a) the evolution of one’s
health does not depend exclusively on the genetic profile but also upon environmental and
nutritional conditions, b) even if harmful genes have been detected, much of the information
concerning the genes’ expression remains unknown, as it depends upon complex interactions
within different parts of the genome c) any statistical result is related to the size of the
background reference measurements and is subject of statistical errors, d) there is always the
possibility of laboratory mistakes 143 . How strong, (or how well informed) should be
somebody to avoid psychological crash or unnecessary operations (like mastectomies) in case
of unpleasant statistical estimations?
Obvioulsly a better understanding of science is a nessecary qualification for the 21st century
citizens, and the educational systems to that respect remain inadequate.

As long as the public is hardly informed not only about the benefits but also about the treats
that biobanks potentially hide for human autonomy, the risk to accept or to participate in
decisions and legislations deteriorating their human rights, is visible. As bioethicist George
Annas put it, ...”DNA is a person’s “future diary.” It provides genetic information unique to
each person; it has the potential to reveal to third parties a person’s predisposition to
illnesses or behaviors without the person’s knowledge; and it is permanent information,
deeply personal, with predictive powers. Taken together, the coming age of DNA technology
will change the character of human life, both for better and for worse, in ways that we are
only beginning to imagine...”

Conclusion

There is no doubt that biobanks are a strong weapon in the hands of scientists, a field of
benefits for biotechnological companies and investors, a fruitful ground for the development
of bioinformatics, a source of political power for the states, but, regarding the public’s
concern, at the moment they remain a “terra incognita”.

142 the recent double mastectomy of Anjelina Jolie, a decision made after a DNA test showing a predisposition for
breast cancer, was actually the best advertisement of such a practice.

143 In 2010, investigators from the Government Accountability Office sent DNA samples to four genetic-testing
companies (23andMe Inc., deCODE genetics, Navigenics Inc. and Pathway Genomics Corp) and ordered tests that
cost between $299 and $999. The tests were supposed to offer genetic-risk assessments for common conditions
including Alzheimer's disease and breast cancer. In their report released at a congressional hearing they noticed
that different companies gave different findings for the submitted samples, with one 37-year-old woman being told
she had an "above average" risk of leukemia by one firm, "below average" by another, and "average" by a third. In
addition, some results conflicted with the individuals' actual health history: One man who actually had a
pacemaker implanted for atrial fibrillation was told by 23andMe and deCODE that he was at below-average risk
for the condition. (Jennifer Corbett Dooren & Anna Wilde Mathews , 2010)

-417-

Human Genetic Databases: Challenges and Ethics An Anthropological Approach

Kally Simitopoulou-Kotzamani

The race in genetic research upgrades the complexity of the situation faster than the ability of
civil societies to understand the consequences of any fascinating innovation and to shape a
strategy towards its acceptance or rejection. As this race proceeds in an uncontrollable way,
the lack of public’s scientific literacy becomes crucial, since it diminishes the ability for
conscious participation in decision-making. The direct invisible impact is a decline of our
democracy. The real power of governance, is concentrated to the hands of few major players
who possess the genetic information and the technology of its management, thus directing the
future advancements. The danger for a forthcoming political and moral decadence in the
name of scientific progress is present, as.the public accepts a culture of “happiness”,
perceived as genetically determined health, security and prosperity, for those who can afford
it.

From an anthropological perspective, it is clear that in the contemporary phase of our
evolution, for first time we are able accelarate the evolutionary mechanisms of our own
species in unprecedented ways. We have started to play with our genetic future, transforming
the evolutionary process. Through biobanks we create the background to prolong human life,
to predict our (or our potential offspring’s) health, to enhance special talents, to produce drugs
leading to behaviour’s manipulation and so on. We are so enthusiastic with our new powerful
tools which will ameliorate our lives-as we believe, that we do not pay attention to the
complex interactions and the sensitive balances of living ecosystems, whose part we are.
Neither have we respected the long evolutionary time that nature spent in order to reach the
present life synthesis, which of course never stops evolving. We are not able to estimate the
possible collateral effects of our intervention in the core of life, the DNA molecule.

Unfortunately there are not ready made instructions to avoid it. And there is but one, time
consuming pathway to face the situation: appropriate intensive education. The promotion of
public’s literacy in science is a laborious procedure, which needs a clear strategy, new
pedagogical tools, well trained teachers. responsible researchers. On the other hand, we
should not forget that creationists distort the bioethical debate towards a theocratic view of
nature. To compat this notion we must support the improvement of scientific consciousness
for the future researchers, we must enhance the social control on the legislation concerning
biobanks, we must encourage the participation of the public in relevant decision making,
through intensive scientific and bioethical education. This, perhaps utopic, preventive activity
is indispensable if we want to inherit to the next generations a legacy of highly technological
but also highly democratic and moral world. Because, "The saddest aspect of life right now is
that science gathers knowledge faster than society gathers wisdom.". (Isaac Asimov).

References

Annas G.2000. Rules for research on human genetic variation – Lessons from Iceland. New England
Journal of Medicine. 342: 1830-33.

Austin M.A. et al. 2003.Monitoring ethical, legal, and social issues in developing population genetic
databases. Genet Med:5(6):451–457.

Austin M.A. et al.2003.Genebanks: A comparison of eight proposed international genetic databases.
Community Genetics 6: 37-45.

Cambon-Thomsen A. et al. 2007.Trends in ethical and legal frameworks for the use of human biobanks
ERJ vol. 30 no. 2 373-382

Cambon-Thomsen Anne, et al.2003.An Empirical Survey on Biobanking of Human Genetic Material
and Data in Six EU Countries. In: Knoppers B.M., editor. Populations and Genetics: Legal and
Socio-Ethical Perspectives. Lieden/Boston: Martinus Nijhoff Publishers;. p. 141.

Cheftel Julia. 2008. Ethics of science & technology at UNESCO Design & Production.
Compton, Mark, 2000. Interview with George Annas: Genetic Turf Wars: Whose DNA is it anyway?

Geneforum, November 2000 (http://www.geneforum.org/node/32)
Corbett Dooren Jennifer &Wilde Mathews Anna. 2010. DNA-Test Results Mislead Consumers,

Investigators Say. The Wall Street Journal 23 July 2010.
Ejsing, J. 2007. Blodbank som forbryderalbum. Berlingske Tidende, Sept 16

-418-

Kally SimitoHpuomaunlogeun-eKticodtaztaabmasaesn: Ci hallenges and ethics. An anthropological approach

Fossella J. A.2006. Genetic structure in human populations and the personalized medicine value chain.
Personalized Medicine 3(1) editorial

Eurobarometer 341 (73.1).2010. Biotechnology report p. 137 European Commission
Gaskell et al. 2010. Europeans and biotechnology in 2010. Winds of change?. A report to the European

Commission’s Directorate-General for Research. EU Commission
GeneWatch. 2006. The DNA expansion Programme: Reporting Real achievement? GeneWatch UK

Briefing
Gibbons S.M.C. 2007. Are UK Genetic Databases Governed Adequately? A Comparative Legal

Analysis.Legal Studies.;27

Gibbons S.M.C. et al.2007. Governing Genetic Databases: Challenges Facing Research Regulation and

Practice.Journal of Law and Society:34

Gibbons, MCS. & Kaye J. 2007 Governing Genetic Databases: Collection, Storage and Use. King’s
Law Journal 18, 201–208

Goldenberg Aaron J ,Marshall, Patricia A & Sharp, Richard R. 2013. Next-generation disadvantages:
identifying potential barriers to integrating genomics into underserved medical settings. Personalized
Medicine, V.10, No.7, PP. 623-625.

Haga, S.B.2013. 100k Genome Project: sequencing and much more. Personalized Medicine 10
(8) 761-764

Hansson M.G.2008. Ethics and biobanks. British Journal of Cancer 100, 8–12
Hayden Erika Check. 2013. Geneticists push for global data-sharing. Nature news05 June 2013
Häyry, M. et al.2007. The Ethics and Governance of Human Genetic Databases : European

Perspectives. Cambridge University Press
International Human Genome Sequencing Consortium. 2001. Initial sequencing and analysis of the

human genome. Nature 409, 860–921
International Human Genome Sequencing Consortium. 2004. Finishing the euchromatic sequence of

the human genome. Nature 431, 931–945
Kaye Jane (rapporteur) et. al. 2012. Biobanks for Europe; a Challenge for Governance. EC Directorate-

General for research and innovation, Publications Office of the European Union, Luxembourg
ISBN 978-92-79-22858-2
Knapton, Sarah. 2014. Hacking-may-reveal-personal-health-risks.The Telegraph, 23 Feb.2014,
http.//www.telegraph.co.uk/science/science-news/10656037.html
Knoppers, Bartha Maria et al. 2011. Towards a data sharing Code of Conduct for international genomic
research. Genome Medicine 3:46
Knoppers B.M. et al.2006. The emergence of an ethical duty to disclose genetic research results:
international perspectives. European Journal of Human Genetics 14, 1170–1178
Majumder M.A.2005. Cyberbanks and Other Virtual Research Repositories. Journal of Law, Medicine

and Ethics.33:31

Murphy Elizabeth. 2013. Inside 23andMe founder Anne Wojcicki's $99 DNA Revolution Fast
Company magazine. November 2013.

Mascalzoni D. et al.2008. Informed Consent in the Genomics Era.PLoS Med 5(9): e192
Nuffield Council on Bioethics. 2006. Forensic Use of Bioinformation: Ethical Issues. Consultation

Paper Nov 2006, p. 11
Oram Andy 2014. Sequencing, cloud computing, and analytics meet around genetics and pharma. Bio-

IT World shows what is possible and what is being accomplished.
http://strata.oreilly.com/2014/05/sequencing-cloud-computing-and-analytics-meet-around-
genetics-and-pharma.html May 7, 2014
Palmour N. A Survey of the Variability of DNA Banks Worldwide;ibid. p. 123.
Panneerchelvam S. & Norazmi M.N.2003. Forensic DNA profiling and database. Malaysian Journal of
Medical Sciences Vol. 10, No. 2, 20-26
Public Population Project in Genomics and Society. 2014. Spring Newsletter. (http://www.p3g.org)
Rothstein, Mark A.2008. Is GINA Worth the Wait?. J Law Med Ethics. Spring; 36(1): 174–178.
Rosen C.2003. Liberty, Privacy, and DNA Databases. The New Atlantis, (1), 37-52.
Seife, Charles. 2013. 23andMe is Terrifying, But Not for the Reasons the FDA Thinks
http://www.scientificamerican.com, Nov. 2013.
Schmutz J. et.al. 2004. Quality assessment of the human genome sequence. Nature 429, 365-368
Simitopoulou K. & Xirotiris N. I. (2007), Genes of Isolates: A New Source of Exploitation? In
Bioethics, Global and Societal Aspects. EAGB Ed.

-419-

Kally SimitopHouulomu-KaontzaGmeannietic Databases: Challenges and Ethics An Anthropological Approach

The International HapMap Consortium. 2005. A haplotype map of the human genome.Vol 437|27
October 2005|doi:10.1038/nature04226

The 1000 Genomes Consortium. 2012. An integrated map of genetic variation from 1,092 human
genomes. Nature 491, 56–65

The 1000 Genomes Consortium 2010. A map of human genome variation from population-scale
sequencing . Nature 467
Thibedeau, Andrew D. 2011. National DNA Data bases2011. Council for Responsible Genetics
Tutton R. & Corrigan O. 2004. Public Participation in Genetic Databases.In: Genetic Databases:

Socio-Ethical Issues in the Collection and Use of DNA. London: Routledge; 2004
UNESCO. 2003. International Declaration on Human Genetic Data.

(http://www.unesco.org/new/en/social-and-human-sciences/themes/bioethics/human-genetic-
data)
Van Camp N. et al. 2007. National Forensic DNA Databases in the EU. European Ethical-Legal Papers
N°9, Leuven
Zika E. et al. 2010. Biobanks in Europe: Prospects for Harmonisation and Networking. JRC Sientific
and Technical Reports EU

-420-

Feelings, inteligence and culture in the animals’ world

Feelings, inteligence and culture in the animals’ world

Τα συναισθήματα, η ευφυία και ο πολιτισμός στον κόσμο των ζώων

Feelings, inteligence and culture in the animals’ world

Ioannis Macheras, PhD

Abstract
From an anthropological perspective, the arrogance and the aggressive expansionism, which
characterize the man’s interaction with its natural environment, are the main traits which need radical
change regarding both the notion and the human behaviour towards animals.

In a context where man is considered as equal among all other mammalian wild species, particularly
the conventionally called "Primates", some of the more noticable differences suggest that probably
these differences are rather quantitative than qualitative. To that respect Ethology studies, in
particular after '80s, suggest some fuitful thoughts, indirectly focusing on the provocative question "to
what we differ?" compared to other close relative species, instead of the initial question "to what we
resemple?".
New approaches are needed to face the Ecological crisis (Environmental, Social and Economic).
Biodiversity conservetion, stereotypes, prejudices, misunderstandings, ignorance, "anthropocentric"
believes and ideologically-driven views putting wrongly our species at the top of a misperceived
linear evolution are issues challenging us. We should favour the peace among man and Nature/non
human species, considering the viability of an ecoumenically useful “new human inteligence”, based
on empathy and respect.

In this context, especially under the light of the recent developments in ethological research of
primates, we examine different approaches, referring to some "par excellence anthropocentric" terms,
such as emotion, intelligence, culture and morality in the world of wild animals.

Keywords: environmetal crisis, primates, ethology, non anthropcentric views.

Περίληψη
Από ανθρωπολογική σκοπιά, η αλαζονεία και η επιθετική επεκτατικότητα που χαρακτηρίζουν την
αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το Φυσικό Κόσμο που τον περιβάλλει, είναι τα κύρια στοιχεία που
έχουν ανάγκη ριζικής τροποποίησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς αλλά και σκέψης/νοοτροπίας. Σε
ένα πλαίσιο όπου ο άνθρωπος εξετάζεται ισάξια ανάμεσα σε όλα τα άλλα είδη μη εξημερωμένων
θηλαστικών ζώων, ιδιαίτερα ανάμεσα σε αυτά που αποκαλούνται κατά συνθήκη "Πρωτεύοντα",
μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές διαφοροποιήσεις του, υποδεικνύουν ότι οι αυτές οι διαφορές
είναι, μάλλον ποσοτικού παρά ποιοτικού χαρακτήρα. Ενδείξεις και γόνιμες σκέψεις περί αυτού,
προσφέρουν οι μελέτες και τα συμπεράσματα της Ηθολογίας, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του '80 και
μετά, οι οποίες έμμεσα εστιάζονται σε απαντήσεις, όχι πια στο αρχικό ερώτημα "σε τι μοιάζουμε;"
αλλά στο προκλητικό ερώτημα "σε τι διαφέρουμε;" από τα υπόλοιπα στενά συγγενικά σε μας είδη
θηλαστικών. Απέναντι στην Οικολογική κρίση (Περιβαλλοντική, Κοινωνική, Οικονομική) και τις
προκλήσεις διατήρησης της Βιοποικιλότητας, τα στερεότυπα, τις χιλιόχρονες προκαταλήψεις, τις
παρανοήσεις, την άγνοια, τιςι επιφανειακές "ανθρωποκεντρικού" τύπου προσεγγίσεις και τις
ιδεολογικά κατευθυνόμενες απόψεις που τοποθετούν τον άνθρωπο στο "ανώτερο σκαλοπάτι" σε μια

-421-

Ioannis Macheras Ioannis Macheras

εσφαλμένα θεωρούμενη γραμμική εξελικτική πορεία, αναζητούνται σύγχρονες προσεγγίσεις, που θα
συναντούν τη μετριοφροσύνη του είδους μας, τη βιωσιμότητα μιας "νέας ανθρώπινης ευφυΐας" με
οικουμενική χρησιμότητα, που θα ενσωματώνουν δημιουργικά την ενσυναίσθηση αλλά και θα
ευνοούν την ειρήνευση του ανθρώπου/Φύσης με τα υπόλοιπα -εκτός του ανθρώπου- είδη. Υπό αυτή
την έννοια και στο φως νέων περιεχομένων γνώσης, ιδιαίτερα μέσα από την Ηθολογική έρευνα των
Πρωτευόντων, εξετάζονται διαφορετικές προσεγγίσεις, των κατεξοχήν "ανθρωποκεντρικών" όρων,
όπως το συναίσθημα, η ευφυΐα, ο Πολιτισμός αλλά και η Ηθική στον κόσμο των μη εξημερωμένων
ζώων.

Λέξεις κλειδιά: Περιβαλοντική κρίση, πρωτεύυοντα, ηθολογία, μη ανθρωποκεντρικές απόψεις

Εισαγωγή

Όταν ο J. S. Gould έγραφε το 1982 ότι "η Βιολογική – Ηθολογική έρευνα αφαίρεσε από τον άνθρωπο
το ξεχωριστό προνόμιο της κατά ειδικό τρόπο δημιουργίας του και επαναπροσδιόρισε την καταγωγή του
στον ζωικό κόσμο" σίγουρα δεν μπορούσε να φανταστεί όλες τις πιθανές προεκτάσεις αυτής της
διατύπωσης στην νέα χιλιετία που ανοίγεται μπροστά μας.

Ζούμε σε μια εποχή όπου η ζωηρότατη συζήτηση περί δικαιωμάτων των ζώων πολλές φορές τίθεται
ως προέκταση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και οπωσδήποτε, αυτή η συζήτηση δεν αφορά μόνο
ζωόφιλους, αριστοκράτες ή κυρίες των σαλονιών, όπως προκλητικά υποστηρίζουν οι θιασώτες της
"καταναλωτικής" χρησιμότητας των ζώων πάνω στη Γη.

Τι περιλαμβάνουν τα διχοτομικά δίπολα του τύπου Άνθρωπος/Ζώο, Πολιτισμός/Φύση κ.λ.π. που
κατασκευάζουμε φιλοσοφώντας; Πόσο οι σκέψεις μας συναντούν την πραγματικότητα και τα
γεγονότα από την αμερόληπτη παρατήρηση της συμπεριφοράς των ζώων;

Είναι δύσκολο να αποφύγει κανείς την παραδοχή ότι όλο το εφιαλτικό φάσμα της Οικολογικής

κρίσης στον Πλανήτη, στην πραγματικότητα έχει την έννοια μιας βαθιάς Ανθρωπολογικής κρίσης. Η

σύγχρονη ανθρώπινη συμπεριφορά, έτσι όπως αναδεικνύεται από την εξάντληση/καταστροφή των

Φυσικών Πόρων, την υποβάθμιση της βιοποικιλότητας, το Υπερπληθυσμιακό αδιέξοδο και την

συνεχιζόμενη διάρρηξη παραδοσιακών δεσμών ανθρώπου / φύσης, θα πρέπει να ξαναμπεί σε μια

τροχιά νέας αυτορύθμισης, αναιρώντας την ασυμβατότητά της και η οποία εκφράζεται κυρίαρχα

μέσα από:

• την ανθρώπινη αλαζονεία και την έπαρση περί της παντοδυναμίας του ανθρώπου πάνω σε
κάθε ζωντανό πλάσμα της Φύσης, και
• την βίαιη επεκτατικότητα του ανθρώπου πάνω στη φύση, που έχει τις κληρονομικές της ρίζες

στις εποχές του Κυνηγού-τροφοσυλλέκτη, όταν μάλιστα ξέρουμε ότι αυτό το στάδιο της

ανθρώπινης εξέλιξης αποτελεί περίπου το 99% της Ιστορίας του Γένους Homo.

Από την ιστορικοφιλοσοφική οπτική, έχει πραγματικά ενδιαφέρον να δώσει κανείς απαντήσεις στο
πως η υποτιθέμενη "ανωτερότητα του ανθρώπου απέναντι στα ζώα και τη Φύση" έχει εισχωρήσει σε
υπερχιλιόχρονες θρησκευτικές πεποιθήσεις (*) και πως στη συνέχεια εξελίχθηκε ως εργαλείο
"εξημέρωσης" και υποταγής όχι μόνο των ζώων αλλά και "υποδεέστερων του ανθρώπου πλασμάτων,
που έμοιαζαν με άνθρωπο" κατά τους αιώνες της αποικιοκρατικής ανάπτυξης και των εκτεταμένων
πρακτικών δουλεμπορίας.

Το συναίσθημα στα Ζώα

Μια συγκριτική ανάλυση ενός φαινομένου έχει επιστημονική αξία μόνο όταν υπάρχει ένας κοινά
αποδεκτός ορισμός, και στην περίπτωση του όρου "συναίσθημα" είναι ανάγκη να ορίσουμε ως
"συναίσθημα την εσωτερική παρόρμηση ενός οργανισμού η οποία προκαλείται σχεδόν πάντα από

* Στη Γένεση, λέει ο Θεός στον Νώε: "...και ο τρόμος και οφόβος υμών έσται επί πάσι τοις θηρίοις της γης…υπό χείρας υμίν
δέδοκα".

-422-

Feelings, inteligence and culture in the aniFmeealilnsg’sw, inotrellidgence and culture in the animals’ world

εξωτερικά αίτια και προετοιμάζει τον οργανισμό σε αντίδραση ή σε μια σειρά από εξειδικευμένες
δράσεις" (Plutchick 1992).

Το συναίσθημα είναι επιπλέον μια μορφή κοινοποίησης της κατάστασης στην οποία βρίσκεται ο
οργανισμός και μπορεί να περιγραφεί ως "κατάσταση μικρής διάρκειας", ενώ μεγάλης διάρκειας,
είναι η "διάθεση" του οργανισμού. Όπως υπογραμμίζει στον προηγούμενο ορισμό ο Plutchick, το
θεωρητικό σχήμα "πόνου-ευχαρίστησης" και άλλες παρόμοιες θεωρίες, οι οποίες ανεπτύχθησαν ήδη
από την εποχή του Καρτέσιου και του Σπινόζα ικανοποιείται πλήρως.

Αξίζει να αναρωτηθούμε κατά πόσο τα ζώα νοιώθουν "ευχαρίστηση" στο να κάνουν κάτι, και πολύ
περισσότερο αν ορισμένες φορές κάνουν αυτό που κάνουν "μόνο και μόνο" για να νοιώσουν
"ευχαρίστηση".

Αν πράγματι τα ζώα δραστηριοποιούνται συχνά σε εσωτερικές παρορμήσεις "ευχαρίστησης- πόνου",
τότε θα είναι δύσκολο να διατηρήσουμε την παγιωμένη προκατάληψη για τα ζωικά είδη, ότι οι
δράσεις τους είναι παγιωμένες, εξαρτημένες από τα εξωτερικά ερεθίσματα, με μια λέξη "έμφυτες"
και δεν εξελίσσονται. Γνωρίζουμε ότι τα ανθρώπινα πλάσματα αισθάνονται ευχαρίστηση από μια
αμέτρητη ποικιλία δραστηριοτήτων, σε μια εξίσου αμέτρητη ποικιλία περιστάσεων. Ανάμεσα σε
αυτές περιλαμβάνονται δραστηριότητες ικανοποίησης πρωταρχικών αναγκών, όπως το να φάει
κάποιος, να πιει νερό, να περάσει την ώρα του με άτομα του είδους του, ή να ζευγαρώσει. Οι
συγκεκριμένες δραστηριότητες, χωρίς αμφιβολία, έχουν την βιολογική τους χρησιμότητα, αλλά εμείς
ως άνθρωποι, τις εκτελούμε από ευχαρίστηση.

Πολυάριθμες εργασίες αποδεικνύουν ότι τουλάχιστον μερικές κατηγορίες ζώων, δραστηριοποιούνται
ακριβώς με το ίδιον τρόπο. Τα λάθη που κάνουν, κατά τη διάρκεια συστηματικών παρατηρήσεων και
ανάλυσης της συμπεριφοράς τους, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι δεν πρόκειται για
αυτοματοποιημένες αντιδράσεις, δηλ. τα "απλά" αντανακλαστικά επιβίωσης- αναπαραγωγής που
τους αποδίδουμε, αλλά για πράξεις με κίνητρο την ευχαρίστηση.

Οι μελέτες των Harlow and Harlow (1962) απέδειξαν ότι τα μικρά των μακάκων ρέζους (Μacaca
mulata) τα οποία μεγάλωναν απουσία της μητέρας τους, χρησιμοποιούσαν δύο "υποκατάστατα
μητέρας" με πολύ επιλεκτικό τρόπο. Το μεταλλικό, κρύο, συρμάτινο υποκατάστατο που πάνω του
ήταν τοποθετημένο σταθερά ένα μπουκάλι με γάλα, το χρησιμοποιούσαν για πολύ λιγότερο χρόνο
και μόνο όταν επρόκειτο να ικανοποιήσουν τις διατροφικές τους ανάγκες. Στο άλλο "υποκατάστατο
μητέρας", ζεστό, μαλλιαρό και φιλόξενο, αλλά χωρίς τροφή, περνούσαν προσκολλημένα επάνω τους
τον περισσότερο χρόνο. Τα ίδια ορφανά ζώα, όταν τοποθετούνταν σε κοινό χώρο με σκύλους,
αποζητούσαν επίμονα την σωματική επαφή με αυτούς και σε μερικές περιπτώσεις, τα δύο είδη
έδειχναν φανερά σημάδια αμοιβαίας ικανοποίησης από αυτή την ολοφάνερα "άχρηστη"
συμπεριφορά. ∆εν υπάρχει αμφιβολία ότι τουλάχιστον σε ορισμένες περιπτώσεις εφήμερων
"δεσμών" μεταξύ διαφορετικών ειδών ζώων, το κίνητρο είναι η αμοιβαία ευχαρίστηση.

Πρόσφατες μελέτες στις ιερές μαϊμούδες (λανγκούρ) της Ινδίας (Presbytes entelus) ανέδειξαν την
ευχαρίστηση ως βασικό κίνητρο για νεαρά θηλυκά, τα οποία "δανείζονταν" συστηματικά τα
νεογέννητα της ομάδας, για να "εξασκήσουν το ρόλο της μητέρας", όπως ακριβώς τα μικρά κορίτσια
παίζουν με τις κούκλες τους (Hrdy 1977). Βεβαίως η ευχαρίστηση της σωματικής επαφής, της
αμοιβαίας περιποίησης του τριχώματος στους πιθήκους και τις μαϊμούδες, τα χάδια των λιονταριών,
η αγκαλιά στους ανθρώπους, δεν έχουν την ίδια αξία ευχαρίστησης για όλα τα ζώα. Ζώα τα οποία
ζουν μοναχικά δεν έχουν εξελίξει κανένα θετικό ενδιαφέρον για κανενός είδους άγγιγμα. Ας
δοκιμάσει κανείς να χαϊδέψει κάτω από τον λαιμό μια γάτα, και αμέσως μετά μια σαύρα, και θα
καταλάβει τη διαφορά.

Εκεί όμως που οι ανθρώπινες πεποιθήσεις αγγίζουν το παράλογο, διατηρώντας στο ακέραιο την
προκατάληψη περί απουσίας συναισθημάτων στα ζώα, είναι η σεξουαλική τους δραστηριότητα. Ενώ
για τους ανθρώπους αυτή η συμπεριφορά προϋποθέτει το συναίσθημα για να της αποδοθεί η

-423-

Ioannis Macheras Ioannis Macheras

ανθρώπινη διάσταση, στα ζώα πρόκειται για μια δραστηριότητα μηχανική, μια αυτοματοποιημένη
αντίδραση, ένα "ένστικτο αναπαραγωγής". Ωστόσο, και εδώ οι "λανθασμένες" επιλογές και οι
"άστοχες" δραστηριότητες των ζώων υποδεικνύουν ανεξαρτησία, ποικιλία και ατομικότητα.

Οι αρσενικοί φρύνοι, οι οποίοι για να αναπαραχθούν πρέπει να προσκολληθούν και να κρατηθούν
σταθερά στην πλάτη των θηλυκών, μερικές φορές προσκολλώνται σε κινούμενα αντικείμενα που
μοιάζουν στις πραγματικές θηλυκές (οι θηλυκές έχουν το διπλάσιο σχεδόν μέγεθος) όπως τα
πλαστικά υποδήματα ερευνητών στο παράδειγμα του K. Lorenz (1969). Το πιο εντυπωσιακό
παράδειγμα αυτού του τύπου, είναι ίσως η "σαύρα των ερήμων" του γένους Cnemidophorus. Σε
μερικά είδη τα θηλυκά άτομα κατά κανόνα αναπαράγονται παρθενογενετικά, και ως εκ τούτου τα
αρσενικά δεν συμπληρώνουν καμιά βιολογική αναγκαιότητα. Παρ’ όλα αυτά, μερικά βασικά
στοιχεία ερωτοτροπίας πριν το ζευγάρωμα έχουν διατηρηθεί και εκδηλώνονται μεταξύ θηλυκών για
είδη που στερούνται ή είναι σπάνιο το αρσενικό φύλο. Η λεπτομερής παρατήρηση αυτών των ειδών,
προδίδει ότι οι παρθενογενετικές αναπαραγωγές και τα αμοιβαία "βιολογικώς άχρηστα" ψευδο-
ζευγαρώματα μεταξύ των θηλυκών, είναι πρόσφατες προσαρμογές σε πολύ εχθρικά περιβάλλοντα
(Crews and Moore 1986). Σε πιο ευνοϊκές συνθήκες τα αρσενικά επανεμφανίζονται και επιτελούν
κανονικά τον βιολογικό τους ρόλο. Το κρίσιμο σημείο σε αυτή περίπτωση είναι το εξής: Ας
υποθέσουμε ότι η αναπαραγωγική δραστηριότητα στις σαύρες είναι ένα αυτοματοποιημένο
βιολογικό σύστημα. Αφού η λειτουργία του αρσενικού εξουδετερώθηκε με παρθενογένεση στα
θηλυκά, προς τι οι ερωτοτροπίες και τα ψευδο-ζευγαρώματα με τα άλλα θηλυκά; Μήπως η
"βιολογικά αυτοματοποιημένη" εσωτερική παρόρμηση, είναι ελαστική, ώστε να περιλαμβάνει και
κάτι άλλο που δεν ικανοποιείται από την παρθενογένεση; Μήπως πρόκειται για κάτι που με
ανθρώπινους όρους το ονομάζουμε "ευχαρίστηση" και δεν θέλουμε να παραδεχτούμε ότι υφίσταται
στα υπόλοιπα –εκτός του ανθρώπου- ζώα;

Τα ζώα δεν είναι αυτόματα, διαθέτουν κρίση, θέληση και στρατηγική

Μια άλλη ισχυρή προκατάληψη είναι ότι ενώ οι άνθρωποι σχεδιάζουν και μηχανεύονται κάθε τι για
να αποκτήσουν σεξουαλική επαφή, τα ζώα για να ζευγαρώσουν υπακούουν λίγο-πολύ ως μηχανές, σε
αυτόματα και σταθερά σχήματα. Οι παρατηρήσεις και η ανάλυση της συμπεριφοράς των ζώων,
ιδιαίτερα των θηλαστικών, και ακόμα πιο ιδιαίτερα στους πιο κοντινούς μας συγγενείς ανάμεσα στον
κόσμο των ζώων, τα Πρωτεύοντα, έδειξαν ότι δεν υπάρχουν έστω κάποιες ενδείξεις για κάτι τέτοιο.

Στους ανθρώπους, και μόνο για το αρσενικό φύλο, υπάρχουν τουλάχιστον τρεις εναλλακτικές
στρατηγικές αναπαραγωγής. Τα Πατριαρχικά αρσενικά, γενναιόδωρα και κτητικά, κυριαρχικά και
ζηλότυπα, με θηλυκά "μονοπωλιακής χρήσης" κάτω από συνεχή επιτήρηση, είναι η πρώτη και πιο
διαδεδομένη στρατηγική. Οι "Καζανόβα" και οι "∆ον Ζουάν" οι οποίοι σαγηνεύουν τα θηλυκά με
ασήμαντα ή σημαντικά παραμύθια και πολλά υποσχόμενες συμπεριφορές ευγένειας ή ανέξοδης–
συμβολικής-φροντίδας είναι η δεύτερη, εναλλακτική στρατηγική. Τέλος οι εγκληματικές
συμπεριφορές των βιαστών, οι οποίες εξασκούνται συστηματικά σ’ ένα πλαίσιο "μεγάλου ρίσκου"
για "θεαματικά αποτελέσματα" αποτελεί την τρίτη στρατηγική. Θα πρέπει να υπογραμμίσουμε, για
αποφευχθούν τυχόν παρανοήσεις, ότι οι παραπάνω διαπιστώσεις δεν αποτελούν αιτιολόγηση, ούτε
πολύ περισσότερο κάποια κρυμμένη δικαιολογία της συμπεριφοράς του αρσενικού φύλου στον
άνθρωπο, είναι απλά τα προϊόντα συστηματικών παρατηρήσεων της αναπαραγωγικής συμπεριφοράς
στους ανθρώπους, ανεξάρτητα κοινωνικών προτύπων και πολιτιστικής ανάπτυξης, σε ένα ευρύ
φάσμα περιστάσεων. Τα δύο φύλα κινούνται σε ένα πλαίσιο αύξησης της αναπαραγωγικής τους
επιτυχίας (στρατηγική) η οποία στηρίζεται και αιτιολογείται στη βάση της βιολογικής τους
διαφοροποίησης (Wrangham 1980). Για τα θηλυκά αύξηση της αναπαραγωγικής τους επιτυχίας
σημαίνει επιλογή των αρσενικών ή/και ενσωμάτωση τους σε ένα σύστημα προσφοράς γονικής
φροντίδας, ενώ για τα αρσενικά, αύξηση της αναπαραγωγικής τους επιτυχίας σημαίνει "ελευθερία"
πρόσβασης σε όλα τα ώριμα αναπαραγωγικά θηλυκά ή/και "μονοπώλησή" τους με τον αποκλεισμό
άλλων αρσενικών στο ζευγάρωμα.

-424-

Feelings, inteligence and culture in the aniFmeealilnsg’s,winoterlligdence and culture in the animals’ world

Αν το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στον κόσμο των Ζώων, τουλάχιστον εκεί που η φροντίδα των
απογόνων είναι παράγοντας επιτυχίας για την επιβίωση και την μελλοντική αναπαραγωγή τους (π.χ
τα πουλιά και τα θηλαστικά) δεν μπορούμε να συνεχίζουμε να υποστηρίζουμε πειστικά, ότι τα ζώα
συμπεριφέρονται ως μηχανές χωρίς καμία παραλλακτικότητα. Παρατηρήσεις και ανάλυση της
συμπεριφοράς τους σε πλείστες μελέτες υποδεικνύουν συχνά ατομικές στρατηγικές στα ζώα, οι
οποίες αλλάζουν με το περιεχόμενο, τις περιστάσεις και την ικανότητα έκφρασης μιας συγκεκριμένης
συμπεριφοράς. Στα Οπληφόρα, στα πτηνά και στα Πρωτεύοντα αλλά ακόμα και σε ορισμένα είδη
ψαριών, εφαρμόζονται ανάλογα με τις περιστάσεις εναλλακτικές στρατηγικές που αφορούν στο
ζευγάρωμα.

Στους Μεγαλοκέρατους (Ovis Canadensis) οι αγέλες είναι οργανωμένες σε χαρέμια του ενός
κυρίαρχου αρσενικού, επονομαζόμενου Leader (Hogg 1987). Οι θηλυκές περιφρουρούνται και ο
Leader τις υπερασπίζεται προς όφελός του (μονοπωλώντας το ζευγάρωμα) παίρνοντας συχνά μέρος
σε παρατεταμένες "συμβολικές" μάχες με άλλους αρσενικούς. Πολλές φορές κατά τη διάρκεια αυτών
των αναμετρήσεων, όταν οι αρσενικοί είναι απασχολημένοι και κτυπούν με μανία τα κεφάλια και τα
κέρατά τους, κρυφά κάποιος άλλος νεαρός αρσενικός "θα αδράξει την ευκαιρία" και θα τελειώσει
ένα ευκαιριακό όσο και σύντομο ζευγάρωμα. Αυτή η συμπεριφορά που όχι σπάνια οδηγεί σε
γονιμοποίηση και επιτυχή αναπαραγωγική έκβαση της "αποκοτιάς" του νεαρού αρσενικού, είναι και
η αιτία που στα χαρέμια των Μεγαλοκέρατων, μελέτες πατρότητας διαμέσου ανάλυσης DNA, δεν
εμφανίζουν ποτέ ποσοστά πατρότητας 100%.

Στα ψάρια Lepomis macrchirus οι αρσενικοί Leader προετοιμάζουν με μεγάλο κόπο ειδικές θέσεις
όπου οι θηλυκές, μετά από πολύωρες ερωτοτροπίες, θα αφήσουν τα αυγά τους. Όχι σπάνια, όταν -
επιτέλους- οι θηλυκές "έχουν πειστεί" να αφήσουν τα αυγά τους στη θέση που έχει προετοιμαστεί
από τους Leader και οι ίδιοι είναι έτοιμοι να γονιμοποιήσουν τα αυγά, παρεμβαίνει γρήγορα και
ξαφνικά ένας άλλος αρσενικός -μικρότεροςσωματικά- και καταφέρνει να καλύψει με το σπέρμα του
τα αυγά που τοποθετήθηκαν από τις θηλυκές λίγο πριν την γονιμοποίηση (Alcock 1989).

Μάλιστα, η γενετική εξέταση των ψαριών απογόνων έδειξε εκτός από την σχετική επιτυχία της
χρησιμοποιούμενης εναλλακτικής στρατηγικής από τον μικρού μεγέθους αρσενικό και κάτι άλλο.
Όταν τα αυγά γονιμοποιούνται από τον Leader, τα αρσενικά ψάρια απόγονοι έχουν μεγαλύτερο
μέγεθος και φτιάχνουν "φωλιές" για να αποθέτουν τα αυγά τους τα θηλυκά, κληρονομώντας έτσι την
συμπεριφορά του γονέα τους. Όταν γονιμοποιηθούν από τον "παρεμβολέα" είναι μικρότερου
μεγέθους και κάνουν "αναπαραγωγικές ζαβολιές" κληρονομώντας και αυτά με σειρά τους την
στρατηγική του γονέα τους. Έτσι, όλοι οι αρσενικοί απόγονοι κληρονομούν και εκδηλώνουν την μια
ή την άλλη συμπεριφορά, ανάλογα με το ποιος αρσενικός κατάφερε τελικά να γονιμοποιήσει τα αυγά
που απόθεσε η θηλυκιά. Μια παραλλαγή του ίδιου φαινομένου παρατηρήθηκε και στα Οχθοχελίδονα
(Riparia riparia). Οι αρσενικοί άλλοτε είναι προστατευτικοί και περιφρουρούν με αυταπάρνηση το
ταίρι τους και άλλοτε συμμετέχουν σε μικρές ομάδες αρσενικών με "κακές διαθέσεις" προσπαθώντας
με τη βία να ζευγαρώσουν με θηλυκές, οι οποίες μπήκαν καθυστερημένα σε οίστρο και συνεπώς
αργότερα στην διαδικασία εκκόλαψης των αυγών τους. Στην αρχή της αναπαραγωγικής περιόδου τα
αρσενικά του είδους εκδηλώνουν "μονογαμμική" συμπεριφορά. Στην συνέχεια και αφού το ταίρι
τους ξεκινά τη διαδικασία της εκκόλαψης, σχηματίζουν ομάδες αρσενικών και αναζητούν
"αναπαραγωγικά διαθέσιμες" θηλυκές (Beecher and Beecher 1979).

Ένα τελευταίο παράδειγμα, αναδεικνύει την ελαστικότητα των στρατηγικών αναπαραγωγής που
υιοθετούνται, ακόμα και σε πρωτόγονα ζώα όπως είναι τα έντομα. Σε μερικά είδη του γένους
Panorpus (Τάξη: Mecoptera) τα αρσενικά προκειμένου να ζευγαρώσουν, προσφέρουν κομμάτια
τροφής στις θηλυκές για να τις δελεάσουν. Τα "δώρα" είναι λάρβες ή αυγά άλλων εντόμων τα οποία
κατά κανόνα κάμπτουν ακαριαία τις αρνητικές διαθέσεις των θηλυκών απέναντι στα αρσενικά. Ο
Thornhill (1981) σχεδίασε ένα ιδιαίτερα ευφυές πείραμα σ’ αυτά τα ζώα. Τοποθέτησε 6 αρσενικούς
και αρκετές θηλυκές σ’ ένα ειδικό κελί. Στον κλειστό χώρο του κελιού τοποθέτησε δύο λάρβες και

-425-

Ioannis Macheras Ioannis Macheras

παρατήρησε τα γεγονότα: Οι δύο πιο μεγαλόσωμοι αρσενικοί υφάρπαξαν ο καθένας για τον εαυτό
του τα κομμάτια τροφής, τα δώρισαν στις θηλυκές και ζευγάρωσαν μαζί τους. Από τους τέσσερις
αρσενικούς που δεν κατάφερναν να υφαρπάξουν "το δώρο", άλλοι προσπαθούσαν με τη βία να
ζευγαρώσουν και άλλοι παρατηρήθηκαν να εκκρίνουν μια ζαχαρώδη ουσία την οποία αφού
πρόσφεραν στις θηλυκές τις "έπειθαν", αλλά με πολύ μικρή επιτυχία. Ο Thornhill σε αυτό το σημείο,
για να αποκλείσει φαινόμενα κληρονομικής συμπεριφοράς όπως στα ψάρια Lepomis macrochirus
που αναφέρθηκαν προηγούμενα, αφαίρεσε από τον κλωβό τους δύο μεγαλόσωμους αρσενικούς που
κατάφερναν να υφαρπάζουν πάντα πρώτοι τις "λάρβες/δώρα" και παρατήρησε εκ νέου τα γεγονότα.
Στην νέα κατάσταση, οι αρσενικοί που παρασκεύαζαν με έκκριση, το "ψεύτικο δώρο", άρπαξαν
πρώτοι τις λάρβες, ο κάθε ένας για το εαυτό του, και οι προηγούμενοι "βιαστές" ξεκίνησαν να
παράγουν ζαχαρώδεις σταγόνες προκειμένου να τις ανταλλάξουν με ζευγάρωμα. Ως συμπέρασμα στη
συγκεκριμένη περίπτωση, τα έντομα δεν είναι εξαρτημένα από σταθερές "αντανακλαστικές δράσεις"
και δεν ανταποκρίνονται όλα τα άτομα, κάτω από ίδιες συνθήκες, με τον ίδιο τρόπο. Κάθε άτομο
δίνει απαντήσεις σε ερεθίσματα, οι οποίες διακρίνονται από ένα βαθμό παραλλακτικότητας και
ελαστικότητας, ανάλογα με τις περιστάσεις στο περιβάλλον του, και ανάλογα των ικανοτήτων που
διαθέτει.

Η προσφορά τροφής για ζευγάρωμα

Η προσφορά Πόρων για σεξ δεν χαρακτηρίζει μόνο το είδος μας. Είναι αρκετά διαδεδομένη στον
κόσμο των ζώων. Στους Μπονόμπος (Pan paniscus) ένα υποείδος Χιμπατζήδων λιγότερο γνωστό, το
σεξ χρησιμοποιείται εκτός από την αναπαραγωγή, σ’ ένα πλήθος από άλλες περιστάσεις, λιγότερο ή
περισσότερο ως "συμβολικοποιημένη" κατάσταση. Ως αντάλλαγμα για τροφή, ως άμυνα απέναντι σε
άλλους επιθετικούς αρσενικούς, ως χαιρετισμός μεταξύ συγκεκριμένων ατόμων, ως μηχανισμός
ρύθμισης των εντάσεων στο εσωτερικό της ομάδας, ως "διασκέδαση" και επιβεβαίωση δυνατών
κοινωνικών δεσμών μεταξύ θηλυκών και μεταξύ αρσενικών, ως ένας μηχανισμός
αποδοχής/διατήρησης και συμβολισμού της ιεραρχικής δομής.

Ο παραλληλισμός των "στρατηγικών αναπαραγωγής" στον άνθρωπο με άλλα ζώα όσο προκλητικός
και αν είναι –γιατί έρχεται σε σύγκρουση με το ισχυρότατο ανθρώπινο ταμπού που ισχυρίζεται απλά
"άλλο ο άνθρωπος, άλλο τα ζώα"- είναι τουλάχιστον δημιουργικός, γιατί ανοίγει νέους δρόμους
εξήγησης φαινομένων, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να επεκταθεί σε τομείς της ανθρώπινης συμπεριφοράς
όπου η αιτιολόγησή τους είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Οι διάφορες συγκριτικές μελέτες, παίρνοντας υπ’
όψιν τους στο ακέραιο τις διαφοροποιήσεις που χαρακτηρίζουν τις διάφορες κατηγορίες ζώων
(Κλάση, Τάξη, Οικογένεια κ.λ.π.) μπορούν να διευρύνουν το δυναμικό και τις δυνατότητες
αιτιολόγησης συμπεριφορών στον άνθρωπο όπως για παράδειγμα, η ζηλοτυπία των αρσενικών που
μερικές φορές μπορεί να καταλήξει στο φόνο, η καταγωγή της πατριαρχικής οικογένειας, τα
εγκλήματα πολέμου ιδιαίτερα απέναντι στις γυναίκες, η εμπορευματοποίηση του σεξ μέσα από την
υποβάθμιση των γυναικών σε "ποθητή εικόνα" κ.λ.π.

Για παράδειγμα σε μερικά είδη μαϊμούδων, στα άλογα, στα Τρωκτικά, στα λιοντάρια και γενικά στα
είδη των θηλαστικών που χαρακτηρίζονται από ισχυρές μονο-αρσενικές ομάδες (χαρέμια) παρατηρεί
κανείς μια ισχυρή τάση "βρεφοκτονίας" σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Όταν ο Leader της ομάδας
αντικατασταθεί από ένα άλλο, δυνατότερο ή/και νεαρότερο αρσενικό, ο νέος Leader πολύ συχνά
γίνεται αιτία αύξησης της θνησιμότητας των νεογέννητων που έχουν προηγηθεί της δικιάς του
αναπαραγωγικής κυριαρχίας.

Η Κοινωνιοβιολογία εξηγεί το γεγονός ως "αναπαραγωγική στρατηγική" η οποία αυξάνει το
αναπαραγωγικό πλεονέκτημα του νεοεισερχόμενου αρσενικού. Απομακρύνοντας τους απόγονους του
παλαιού Leader οι οποίοι ακόμη θηλάζουν, οι θηλυκές ξαναμπαίνουν εκ νέου σε οίστρο. Βεβαίως,
για τον νεοεισερχόμενο αρσενικό το να σκοτώσει τα μικρά της ομάδας, δεν αποτελεί την απάντηση
στην ερώτηση "πως θα αυξήσω την αναπαραγωγική μου επιτυχία;". Είναι σίγουρο ότι δεν διαθέτει
καμία γνώση, ή οτιδήποτε άλλο σχετικό με την αντιστοίχιση "ζευγάρωμα = απόγονοι".

-426-

Feelings, inteligence and culture in the anFimeealinlsg’s, winoterlilgdence and culture in the animals’ world

(Παρεμπιπτόντως, η συγκεκριμένη αντιστοίχιση αγνοείται ακόμη σε μερικές σύγχρονες ανθρώπινες
κοινωνίες, όχι απαραίτητα τόσο "πρωτόγονες" όσο φανταζόμαστε). Ο πρώτος αρσενικός που για ένα
τυχαίο αλλά γενετικά υποστηριζόμενο χαρακτηριστικό, ακολούθησε αυτή τη συμπεριφορά
(βρεφοκτονία) απέκτησε απογόνους οι οποίοι διέδωσαν κληρονομικά και με πολλαπλασιαστικό
τρόπο τον συγκεκριμένο χαρακτήρα.

Αποτελεί άγνοια της Βιολογίας ορισμένοι να φαντάζονται το υποτιθέμενο "γονίδιο της
βρεφοκτονίας" και ακραία διαστρέβλωση της Κοινωνιοβιολογικής εξήγησης. Πρώτα-πρώτα ο
νεοεισερχόμενος αρσενικός απέχει πολύ από την συμπεριφορά του τύπου: "σκότωσε κάθε μικρό που
θα βρεις μπροστά σου". Τα γεγονότα έχουν ως εξής: Σε ορισμένα είδη και σε ορισμένες ομάδες –με
λίγα συνήθως μέλη στο εσωτερικό τους- οι θηλυκές της ίδιας περίπου ηλικίας παρουσιάζουν
ταυτόχρονες περιόδους οίστρου, και συνεπώς συγχρονισμένες γεννήσεις. Ο νέος αρσενικός
εισέρχεται στην ομάδα συνήθως μετά από παρατεταμένες μάχες "σώμα με σώμα" με τον
προηγούμενο Leader. Αυτό που τον διακρίνει είναι η "υπέρμετρη και τυφλή επιθετικότητα" και οι
"αυξημένες ανάγκες" για ζευγάρωμα. Πράγματι, η τεστοστερόνη –σε υψηλές τιμές και από τις μάχες
που έδωσε- εκτός από την αναπαραγωγική του συμπεριφορά, ρυθμίζει και την επιθετική του διάθεση
(Hrdy 1977, β).

Σ’ αυτό το διάστημα, της αρχικής εισόδου του στην ομάδα, ο νέος Leader καταδιώκει κάθε θηλυκό
με σκοπό το ζευγάρωμα. Σ’ αυτή τη περίπτωση αν είναι διαθέσιμα μόνο θηλυκά που έχουν μικρά, η
θνησιμότητα των μικρών αυξάνεται, γιατί εκδιώκονται βίαια σε κάθε προσπάθειά τους να κρατηθούν
κοντά στη μητέρα τους. Ένα μικρό μέρος των θανάτων των μικρών οφείλεται σε άμεσες ενέργειες
βιαιότητας από τους νεοεισερχόμενους Leader. Συνεπώς ένας νέος γονιδιακός συνδυασμός που
"επιτρέπει" στους αρσενικούς να είναι ιδιαίτερα επιθετικοί τους πρώτους μήνες της κυριαρχίας τους,
λόγω αναπαραγωγικού πλεονεκτήματος, μεταδίδεται κληρονομικά και κάτω από ορισμένες
περιστάσεις.

∆ύο Καναδοί ερευνητές ο Daly και ο Wilson (1985) αναρωτήθηκαν αν το συγκεκριμένο φαινόμενο
μπορεί να παρατηρηθεί και στους ανθρώπους. Η βρεφοκτονία χωρίς αμφιβολία είναι ένα εξαιρετικά
σπάνιο φαινόμενο στις ανθρώπινες κοινωνίες, και μάλλον υπάρχουν ισχυροί μηχανισμοί αποτροπής
επιθετικών ενεργειών απέναντι στα νεογέννητα όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και σε όλα σχεδόν τα
θηλαστικά. Παρ’ όλα αυτά, οι δύο Καναδοί επιστήμονες έδειξαν ότι πράγματι στις περιπτώσεις που ο
ένας από τους δύο γονείς ήταν "ξένος γενετικά" (μητριά ή πατριός) η πιθανότητα να πεθάνει το
νεογέννητο από ατύχημα, ή γενικώς απροσεξία των μεγάλων, αυξανόταν κατά 40% περίπου σε
σχέση με την πιθανότητα που είχε όταν και οι δύο "γενετικά γονείς" ζούσαν κοντά του, και όχι
χωρισμένοι. Στο φως αυτής της εργασίας και χωρίς περαιτέρω σχόλια, αναρωτιέται κανείς αν έχουν
κάποια παιδαγωγική βάση νουθεσίας οι ισχυρισμοί των παραμυθιών για παιδιά όπως "η Χιονάτη" η
"Σταχτοπούτα" όπου η "μητριά" είναι η προσωποποίηση του κακού και της καταστροφικής μαγείας.

Η ευφυΐα στα Ζώα

Αν ορίσουμε την ευφυΐα ως την ικανότητα σύλληψης γενικευμένων σκέψεων σύνθεσης, οι οποίες
εκφράζονται διαμέσου της - γραπτής ή προφορικής - γλώσσας, εξ’ ορισμού και αυθαίρετα θα
εξαιρέσουμε ολόκληρο των κόσμο των ζώων, και αυτάρεσκα πλέον θα μπορούμε να ισχυριζόμαστε
ότι πράγματι τα ζώα δεν διαθέτουν εξυπνάδα.

Αν όμως ορίσουμε την ευφυΐα ως "την διακριτή ικανότητα καιροσκοπικής διαχείρισης πληροφοριών
έτσι που να λύνονται παλαιά προβλήματα της καθημερινότητας με νέο τρόπο" (Chiarelli 1984), τότε τα
δεδομένα αλλάζουν και η ευφυΐα των ζώων μπορεί να αποκαλυφθεί σε όλο της το μεγαλείο. Οι

-427-

Ioannis Macheras

Ioannis Macheras

μεθοδολογικές αστοχίες στην συγκριτική μελέτη της ευφυΐας των ζώων – αιτία της
ανθρωποκεντρικής προσέγγισης- δεν λίγες.

Πρώτον, θα πρέπει να ξανασκεφτούμε εκ νέου τον αστήριχτο ισχυρισμό, ότι η ευφυΐα κάτω απ’ όλες
τις περιστάσεις είναι η πιο κατάλληλη προσαρμογή στο περιβάλλον. Η έμφυτη συμπεριφορά είναι
στον αντίποδα της ευφυούς συμπεριφοράς. Η ευφυΐα έχει κόστος και πράγματι οι ευφυείς
συμπεριφορές σημαίνουν πάντα μεγαλύτερο εγκέφαλο, ο οποίος για να συντηρηθεί/ αναπτυχθεί
απαιτείται κατανάλωση περισσότερης ενέργειας. Στον άνθρωπο για παράδειγμα, ο εγκέφαλος αν και
αποτελεί το 2% της σωματικής του μάζας, καταναλώνει το 20% της αποθηκευμένης ενέργειας, ή με
άλλα λόγια, "το ενεργειακό κόστος λειτουργίας" του εγκεφάλου είναι περίπου 10 φορές μεγαλύτερο,
ανά μονάδα βάρους, από κάθε άλλο όργανο του σώματος (Martin 1982).

∆εύτερον, καταγράφουμε την ευφυή συμπεριφορά ως "παρεκκλίνουσα" συμπεριφορά η οποία
ακολουθείται τις περισσότερες φορές από έναν "ιδρυτή" ή "πρωτοπόρο" και ενδεχομένως, σε δεύτερο
στάδιο - αργά ή γρήγορα - μεταδίδεται στα άλλα άτομα του πληθυσμού. Όταν η "ευφυής
συμπεριφορά" διαδοθεί ολοκληρωτικά (δηλαδή γίνεται νεωτερισμός) στον πληθυσμό και αποτελεί
χαρακτηριστικό του κάθε ατόμου, η ευφυΐα έχει εξαντλήσει τον κύκλο της. Έτσι δεν καταγράφεται
πλέον ως "ευφυής συμπεριφορά" κάτι που κάνουν όλοι.

Τρίτον, η ευφυΐα ως "νεωτεριστική συμπεριφορά αποτελεσματικής διαχείρισης πληροφοριών"
εμπλέκει τον εγκέφαλο και είναι τουλάχιστον άστοχο να επιχειρούνται συγκρίσεις σχετικά με την
ευφυΐα διαφορετικών – φυλογενετικώς- ζώων. Αναγκαστικά οι συγκρίσεις περιορίζονται ανάμεσα σε
άτομα του ίδιου είδους και μάλιστα κατά κανόνα ανάμεσα σε άτομα τα οποία έχουν εκτεθεί σε
παρόμοιους βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες.

Τέταρτον, η ευφυΐα δεν είναι συνώνυμη της πολυπλοκότητας και έτσι δεν μπορούμε να αποδώσουμε
"ευφυΐα" στο σύστημα ηλιακού ή σεληνιακού προσανατολισμού στο χώρο των πουλιών ή των
ψειρών της άμμου. Όσο πολύπλοκο και αν είναι ένα σύστημα, αν το σύστημα παρουσιάζει
αυτοματισμό και μη παραλλακτικότητα τότε απομακρύνεται από την ευφυΐα.

Για να οριστεί μια συμπεριφορά ευφυής πρέπει με κάποιο τρόπο να συνδυάζονται παράλληλα η
δημιουργικότητα, τα απρόβλεπτα/οφθαλμοφανή αποτελέσματα, σε προβλήματα φαινομενικά άλυτα.

Ένας Γερμανός ερευνητής ο Koheler (1925) είχε ήδη κάνει τις παρατηρήσεις του για την ευφυΐα ενός
χιμπατζή. Το ζώο στην προσπάθειά του να φτάσει μια μπανάνα η οποία κρεμόταν ψηλά από το
ταβάνι του κελιού του, χρησιμοποίησε μερικά κασόνια και έτσι φτιάχνοντας μια ιδεατή σκάλα,
έφτασε στον στόχο του. Η δημιουργικότητα της απάντησης και η οποία επιβεβαιώνει την ευφυή
συμπεριφορά στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν συνίσταται στη χρήση εργαλείων. Εργαλεία
χρησιμοποιούν και άλλα είδη, ανάμεσά τους Πτηνά όπως οι Σπίζες (Cactospiza pallidus) και ο
Ασπροπάρης (Neophron percnopterus), ενυδρίδες (Enhydra lutris) ψάρια (Toxotes jaculator) ακόμα
και έντομα του γένους των Neuroptera (Alcock 1989).

Η δημιουργικότητα συνίσταται στην ίδια την κατασκευή-προετοιμασία του εργαλείου. Προϋποθέτει
τουλάχιστον ένα προηγούμενο "εικονικό εργαλείο" κατασκευασμένο – έστω και μη ολοκληρωμένο -
πρώτα στη σκέψη. Σε νεότερες έρευνες γύρω από αυτό το ζήτημα, όπως προέκυψε από τις
παρατηρήσεις της Jane Goodall (1982 – 1990) σε φυσικές συνθήκες ζωής των χιμπατζήδων,
ορισμένα εργαλεία τα οποία κατασκευάζονταν από τους χιμπατζήδες φυλάσσονταν για μελλοντική
χρήση. Η ποικιλία των εργαλείων που κατασκευάζει το είδος είναι πραγματικά μεγάλη.
Προετοιμασία ξύλινων ραβδιών για συλλογή τροφής σε τερμιτοφωλιές, κατασκευή υποστρωμάτων

-428-

Feelings, inteligence and culture in the animals’ world

Feelings, inteligence and culture in the animals’ world

και χρήση τους ως αμόνια για το σπάσιμο σκληρών καρπών, κατασκευή "σφουγγαριών" για συλλογή
νερού σε απρόσιτες κοιλότητες στα δένδρα κ.λ.π.

Μια άλλη όψη της ευφυΐας συνδέεται με την ικανότητα "αναγνώρισης του εαυτού", την οποία ο
άνθρωπος μέχρι πρόσφατα θεωρούσε αποκλειστικότητά του. Οι Χιμπατζήδες όχι μόνο αναγνωρίζουν
τον εαυτό τους στον καθρέπτη αλλά μπορούν να κάνουν δημιουργική χρήση των ιδιοτήτων του
καθρέπτη. Μπορούν να παίζουν βάφοντας και παραποιώντας την εικόνα τους μπροστά στον
καθρέπτη. Ο de Waal (1999), ένας εξαιρετικός Ολλανδός ερευνητής των Χιμπατζήδων, απέδειξε ότι
Χιμπατζήδες που ήθελαν να κρύψουν τον φόβο τους απέναντι σε αντιπάλους που τους απειλούσαν,
έκρυβαν με το χέρι τους το στόμα το οποίο εξέπεμπε –άθελά τους- εκφράσεις φόβου. Πως γίνεται να
υιοθετηθεί το κρύψιμο μιας γκριμάτσας η οποία επηρεάζει την συμπεριφορά του αντιπάλου αν δεν
υπάρχει ικανότητα "αναγνώρισης του εαυτού"; Τη συγκεκριμένη συμπεριφορά, υπάρχουν ενδείξεις
από άλλους μελετητές ότι τη διαθέτουν και άλλα είδη. Για παράδειγμα στις Αρκούδες Grizzly έχει
παρατηρηθεί ότι τα ζώα κρύβονται επιμελώς ή προσπαθούν να παραπλανήσουν τους κυνηγούς με
"ψεύτικα ίχνη" (Griffin 1984).

Ο πολιτισμός στα ζώα.

Αν ρωτήσει κανείς τυχαία έναν άνθρωπο "τι είναι Πολιτισμός", θα πάρει μια απάντηση η οποία
πιθανότατα θα ταυτίζει αυθόρμητα το νόημα της λέξης Πολιτισμού με αυθαίρετα αξιολογικά
κριτήρια, τασσόμενος γρήγορα και χωρίς περιστροφές με το μέρος του Πολιτισμικού συστήματος
που ο ίδιος μεγάλωσε. Δεν είναι τυχαίες, ούτε άσχετες, οι απαντήσεις του τύπου "Πολιτισμός είναι να
τρως με το πιρούνι", ή "Πολιτισμός είναι να τρως με το δεξί σου χέρι" των Ευρωπαίων ή των Ινδών
αντίστοιχα.

Οι συγκεκριμένες απαντήσεις είναι όχι μόνο λαθεμένες και μεροληπτικές, αλλά αναδεικνύουν το
σημαντικότερο ίσως στοιχείο της ανθρώπινης συμπεριφοράς σχετικά με την ερώτηση "Τι είναι
Πολιτισμός;": Την αναγνώριση του "Πολιτισμού", ως αποκλειστική κατάκτηση του συστήματος
αξιών μέσα στο οποίο μεγάλωσε αυτός που δίνει την απάντηση. Στην πραγματικότητα είναι δύσκολο,
έως αδύνατο, ο μέσος Ευρωπαίος να αποδεχτεί Πολιτισμό "στους άγριους" των Τροπικών ∆ασών,
και ο μέσος Ιθαγενής να αναγνωρίσει Πολιτισμό στους "Παπαλάγκι".

Αναρωτιέται κανείς, αν μέσα σε ένα τέτοιο ασφυχτικό πλαίσιο, αποτελεί χίμαιρα, ουτοπία, ή
πρόκληση το ερώτημα "Έχουν Πολιτισμό τα Ζώα;".

Ο Campbell (1968) εισήγαγε και διατύπωσε έναν ορισμό της έννοιας του Πολιτισμού ο οποίος
αργότερα έγινε ευρέως αποδεκτός στους κύκλους των Βιολόγων/Ανθρωπολόγων στις δεκαετίες του
’60 και του ‘70. Σύμφωνα με αυτόν, ο Πολιτισμός ορίζεται ως "το σύνολο των προτύπων
συμπεριφοράς μιας κοινωνικής ομάδας. - ανθρώπων ή ζώων - τα οποία μεταδίδονται από την μια γενιά
στην άλλη, διαμέσου της μάθησης /εκπαίδευσης".

Ο συγκεκριμένος ορισμός αν και θέτει το βασικό χαρακτηριστικό του Πολιτισμού που είναι η
μάθηση/εκπαίδευση, επικεντρώνει περισσότερο στη διάδοση προτύπων συμπεριφοράς από την μια
γενιά στην άλλη, παρακάμπτοντας τη βιολογική/γενετική μεταβίβαση, αναδεικνύοντας τη
σημαντικότητα της διάδοσης από "τον έναν εγκέφαλο στον άλλον". Επιπλέον, η ουσία της
μεταβίβασης προτύπων συμπεριφοράς προχωράει πέρα από την ίδια την διαδικασία μάθησης και δεν
αποκλείει την απλή παρατήρηση συμπεριφορών, και ενδεχομένως την μίμησή τους αργότερα, μέσα
σ’ ένα πλαίσιο "κοινωνικής διευκόλυνσης" που προσφέρει η κοινωνική ζωή. Με αυτή την έννοια –
και έτσι παρουσιάζεται από διάφορους ερευνητές- η μετάδοση προτύπων συμπεριφοράς διαμέσου

-429-

Ioannis Macheras Ioannis Macheras

της Πολιτισμικής οδού, παρομοιάζεται με την κληρονομικότητα (κανόνες μεταβίβασης γενετικών
χαρακτηριστικών). Ο Πολιτισμός δηλαδή είναι παράλληλη και ομόλογη διαδικασία στην Βιολογική
Εξέλιξη με Φυσική Επιλογή (διαφοροποίηση στην συνεισφορά συγκεκριμένων φορέων γενοτύπων
στο γονιδιακό απόθεμα του είδους).

Αυτό το γεγονός έχει οδηγήσει ερευνητές να κατασκευάσουν έναν εξειδικευμένο όρο, το "μιμίδιο"
(meme) ως μονάδα Πολιτιστικής κληρονομικότητας σε παραλληλία με τον όρο "γονίδιο" (gene) το
οποίο θεωρείται η μονάδα γενετικής κληρονομικότητας (Dawkins 1976). Οι διαφορές βέβαια των
δύο διαδικασιών (Βιολογικής Εξέλιξης και Πολιτισμού) είναι ακραίες στην περίπτωση του χρόνου
μεταβίβασης των γονιδίων και των μιμιδίων, με τα τελευταία να παρακάμπτουν κύκλους
αναπαραγωγής (ζευγάρωμα, γονιμοποίηση, τοκετός κ.λ.π.) αλλά και κανόνες απλής μεντελικής
συσσώρευσης.

Την τελευταία 20ετία έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για να ελεγχθεί επιστημονικά η επίδραση
διάφορων παραγόντων στη μετάδοση προτύπων συμπεριφοράς, στην Πολιτισμική συσσώρευση
"νεωτερισμών", ακόμη και στη διατήρηση τοπικών διαφοροποιήσεων στη συμπεριφορά, που δεν
φαίνεται η υιοθέτησή τους να προσδίδει κάποιο φανερό πλεονέκτημα. Τέτοιοι παράγοντες είναι η
μακροζωία και ο βαθμός επικάλυψης/συνύπαρξης των διάφορων ηλικιακών κλάσεων στις κοινωνικές
ομάδες (Chiarelli 1984) αλλά και η ίδια η παρατηρούμενη "εμμονή" ανθρώπινων πολιτισμικών
συνόλων να "διαφέρουν" από γειτονικούς πληθυσμούς.

Ας δούμε όμως μερικά παραδείγματα μεταβίβασης προτύπων συμπεριφοράς με μη γενετικό τρόπο.
Αν και υπάρχουν πολλά, ειδικά στον κόσμο των θηλαστικών, θα περιοριστούμε σε παραδείγματα που
αναφέρονται στους κοντινούς μας συγγενείς από τον κόσμο των Ζώων, τα Πρωτεύοντα.

Οι Πολιτισμικές κατακτήσεις των Μακάκων της Ιαπωνίας

Στην αρχή της δεκαετίας του 1950, σ’ ένα ακατοίκητο νησάκι της Ιαπωνίας με το όνομα Koshima,
είχαν τοποθετηθεί 20 πίθηκοι του γένους των Μακάκων (Macaca fuscata) για λόγους προστασίας,
διατήρησης αλλά και συστηματικών ερευνών ως προς την συμπεριφορά αυτού του σπάνιου
ασιατικού είδους Πρωτευόντων. Οι συνθήκες διαβίωσης για τους μακάκους στο νησί ήταν άριστες
γιατί διέθεταν άπλετο χώρο, κλιματικές συνθήκες στο πλαίσιο των ικανοτήτων επιβίωσής, προσφορά
τροφής και φροντίδας από επιστήμονες και εκπαιδευμένο προσωπικό που ήξερε καλά τις ανάγκες
τους. Οι εξαιρετικές συνθήκες και η συστηματικότητα των παρατηρήσεων σε αυτά τα Πρωτεύοντα
έφερε στο φως άγνωστες πλευρές της κοινωνικής τους εξέλιξης και έμελλε να αλλάξει ριζικά όχι
μόνο τα όρια ανάμεσα στο "ανθρώπινο" και "το ζωικό" όπως γινόταν κατανοητό μέχρι τότε, αλλά
κυρίως στον τρόπο με τον οποίο αξιολογούνταν αυτά τα όρια. Από εδώ και στο εξής ανάμεσα στους
ερευνητές της συμπεριφοράς (ηθολόγους) άρχισε να αναπτύσσεται η ιδέα ότι οι διαφορές ανάμεσα σε
ορισμένα είδη Πρωτευόντων–ειδικά στους Ανθρωπόμορφους Πιθήκους- και Ανθρώπου αναδύονταν
διαφοροποιήσεις μάλλον "ποσοτικού", παρά "ποιοτικού" χαρακτήρα.

Το 1958 οι Kawamura και Kawai, και ενώ τα ζώα στο νησάκι είχαν αυξηθεί από 20 σε 55,
κατέγραψαν και άρχισαν να μελετούν μια νέα συνήθεια ανάμεσα στα άτομα της Κοινωνικής ομάδας,
στους Μακάκους της Ιαπωνίας. Η νέα συνήθεια αφού αρχικά είχε παρατηρηθεί ως ατομική
συμπεριφορά μιας νεαρής θηλυκής, χαμηλά στην Ιεραρχία της ομάδας και στην οποία είχαν δώσει το
όνομα Ίμο, στην συνέχεια διαδόθηκε στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Οι κανόνες μετάδοσης, η
ένταση και η επαναληπτικότητα συμπεριφορών παρόμοιου τύπου, οδήγησαν τους Ιάπωνες
επιστήμονες να ονομάσουν τα φαινόμενα αυτά "Πρωτο-Πολιτισμό", εκφράζοντας στις πρώτες τους
δημοσιεύσεις πολλά και εμφανή στοιχεία επιφυλακτικότητας και σκεπτικισμού. Ήταν μόνο η αρχή.

-430-

Feelings, inteligence and culture in the aniFmeealilnsg’s,winoterlligdence and culture in the animals’ world

Το προσωπικό που φρόντιζε τους μακάκους στο νησί, εφοδίαζε συστηματικά τα ζώα με διαφορετικού
τύπου τροφές. Έτσι, μερικές φορές τροφοδοτούσαν τα ζώα με γλυκοπατάτες, τις οποίες ξεφόρτωναν
σε μικρούς σωρούς στην παραλία, πάνω στην άμμο. Όλα τα ζώα πριν βάλουν τις γλυκοπατάτες στο
στόμα τους για να τις φάνε, απομάκρυναν υπομονετικά την άμμο ή τα υπολείμματα ξεραμένης
λάσπης πάνω στα γεώμηλα, με προσεκτικές και συντονισμένες κινήσεις των χεριών. Κάποια μέρα
ένα ζώο, η Ίμο, παρατηρήθηκε να μεταφέρει πατάτες στη θάλασσα, να τις βαπτίζει στο νερό και με
αυτόν τον τρόπο να τις καθαρίζει προκειμένου να τις φάει. Η συγκεκριμένη ενέργεια "απλώθηκε"
βαθμιαία και σχετικά πολύ γρήγορα ανάμεσα στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Μετά από 2 χρόνια
παρατηρήσεων η συμπεριφορά υιοθετήθηκε από το 18% των ώριμων ατόμων, 6 αρσενικά και 5
θηλυκές, και από το 79% των νεαρών ατόμων ηλικίας από 2 έως 5 ετών, 10 αρσενικά και 9 θηλυκά.
Οι μακάκοι που έδειχναν την μεγαλύτερη επιδεξιότητα και δεκτικότητα στο να υιοθετήσουν την νέα
συμπεριφορά ήταν τα νεαρά άτομα της ομάδας. Ωστόσο, οι αρσενικοί άνω των 4 ετών εκδήλωναν
δυσκολία να δεχτούν την νέα συμπεριφορά. Το συγκεκριμένο γεγονός μπορεί να εξηγηθεί με
κοινωνικούς όρους, οι οποίοι είναι σχεδόν ο κανόνας ανάμεσα στα 19 είδη μακάκων που ζουν
ελεύθερα στη Φύση. Οι αρσενικοί, βαθμιαία από την ηλικία των 4 χρόνων πιέζονται από τους
ώριμους και Ιεραρχικά ανώτερους αρσενικούς (7-12 ετών) με συχνές επιθετικές ενέργειες να
εγκαταλείψουν το κέντρο της ομάδας. Πράγματι, οι νεαροί αρσενικοί σχηματίζουν αγέλες οι οποίες
εγκαθίστανται περιφερειακά της ομάδας. Από αυτές τις αγέλες κάποιοι περιφερειακοί αρσενικοί,
όταν φτάσουν σε ηλικία αναπαραγωγικής ωριμότητας, πιέζουν με τη σειρά τους, τους κυρίαρχους
αρσενικούς της κεντρικής ομάδας, για αλλαγή εξουσίας και ανατροπές Ιεραρχιών. Οι αλλαγές ως
προς την ηγεμονία της ομάδας επέρχονται βαθμιαία με τον ερχομό του γήρατος των κυρίαρχων
αρσενικών και την αντικατάστασή τους από άλλους νεαρότερους αρσενικούς της περιφέρειας. Είναι
εμφανές ότι η συγκεκριμένη Κοινωνική οργάνωση, δεν επιτρέπει στα αρσενικά ζώα να έλθουν
γρήγορα σε επαφή με τις νέες συμπεριφορές και οπωσδήποτε είναι οι τελευταίοι που υιοθετούν τις
νέες συνήθειες.

Η τοποθέτηση των θηλυκών στο κέντρο της κοινωνικής ομάδας, η στενή τους επαφή με τα μικρά,
αλλά και με τις άλλες θηλυκές, τουλάχιστον την "ώρα του γεύματος", επιτρέπει την παρατήρηση, την
"ανταλλαγή" συμπεριφορών και μερικές φορές τις αθέλητες τροποποιήσεις στην προσπάθεια μίμησης
της συμπεριφοράς των άλλων. Ωστόσο, ως προς τους κανόνες της αρχικής φάσης διάδοσης της νέας
συμπεριφοράς, ισχύει η τάξη μετάδοσης "από τον νεότερο στον γηραιότερο". Δηλαδή, οι μητέρες
αποκτούν την νέα συμπεριφορά από τα νεαρότερα μέλη της ομάδας, ενώ τα μεγαλύτερα αδέλφια από
τα μικρότερα.

Ακολουθεί μια δεύτερη φάση, ως δεύτερο κύμα διάδοσης της νέας συνήθειας (νεωτερισμού) η οποία
καταλήγει στην "Παγιωμένη Πολιτισμική Κατάκτηση", όταν δηλαδή ο νεωτερισμός υιοθετείται από
όλα τα άτομα της ομάδας. Σ’ αυτή τη φάση πλέον, οι μητέρες εκπαιδεύουν ανεξαιρέτως και χωρίς
καμία δυσκολία τα νεογέννητά τους στον νεωτερισμό και έτσι ο κανόνας της μετάδοσης
τροποποιείται σύμφωνα με την αρχή "από τον γηραιότερο στον νεότερο".

Στα επόμενα χρόνια έως την ιστορική δημοσίευση του Kawai (1965) οι ερευνητές παρατήρησαν
συστηματικές τροποποιήσεις του νεωτερισμού "πλύσιμο γλυκοπατάτας", στην αρχή, ατομικού
χαρακτήρα, και στην συνέχεια χαρακτηριστικό περισσότερων ατόμων. Για παράδειγμα τα ζώα
επέκτειναν το "πλύσιμο της πατάτας", σε οποιαδήποτε πηγή γλυκού ή θαλασσινού νερού,
καταρρίπτοντας την αρχική αποκλειστική χρήση της θάλασσας γι’ αυτό το σκοπό. Ωστόσο, η πιο
εντυπωσιακή παρατήρηση ήταν η εξής: Μερικά ζώα παρατηρήθηκαν να βουτούν συστηματικά τις
πατάτες τους στο θαλασσινό νερό πριν τις δαγκώσουν. Η ίδια συμπεριφορά δεν παρατηρήθηκε όταν
τα ίδια ζώα έτρωγαν τις πατάτες τους στο γλυκό νερό που σχημάτιζαν περιοδικά μικροί και μεγάλοι
νερόλακκοι στο νησί. Το φαινόμενο ήταν τόσο συστηματικό ανάμεσα σε συγκεκριμένα ζώα ώστε ο
Kawai το περιέγραψε ως μια ακόμη νέα συνήθεια, την συνήθεια "αλατίζω τις γλυκοπατάτες". Σε ένα

-431-

Ioannis Macheras Ioannis Macheras

σύνολο 69 (το έτος 1962) μακάκων οι 30 είχαν υιοθετήσει με διαφορετική ένταση χρήσης το
αλάτισμα της γλυκοπατάτας. Οι 11 συνδύαζαν τροφή και αλάτισμα σχετικά σπάνια, οι 12 το
συνδύαζαν σχετικά συχνά και τέλος, 7 μακάκοι είχαν συνδυάσει την "κατανάλωση γλυκοπατάτας" με
το "αλάτισμα".

Παράλληλα με τις παρατηρήσεις του "νεωτερισμού της πατάτας", το 1956 ο Kawamura, στο ίδιο
άτομο, την Ίμο, παρατήρησε μια παρόμοιου τύπου νέα συμπεριφορά. Το προσωπικό που
τροφοδοτούσε τους μακάκους, εκτός από γλυκοπατάτες στην άμμο της παραλίας, ξεφόρτωνε και
στάρι ως τροφή για τα ζώα. Το σιτάρι όπως και οι γλυκοπατάτες τοποθετούνταν σε μικρούς σωρούς,
ο ένας μακριά από τον άλλο, για να αποφευχθούν σοβαρά επιθετικά επεισόδια μεταξύ των μακάκων
της ομάδας. Παρ’ όλα αυτά, επειδή η Ίμο ήταν μια νεαρή θηλυκιά η οποία λόγω Ιεραρχίας έτρωγε
από το σιτάρι σχεδόν πάντα τελευταία και αφού είχαν χορτάσει τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας,
αναγκαζόταν να τοποθετεί στο στόμα της σπυρί-σπυρί το σιτάρι, που πλέον ήταν μπερδεμένο με τους
κόκκους της άμμου.

Μια μέρα, κάτω από τα μάτια του Kawamura που παρατηρούσε από απόσταση, η Ίμο με οργή (;) με
Θυμό (;) με αγανάκτηση (;) πήρε μια φούχτα άμμο μπερδεμένο με σιτάρι και το πέταξε στην
θάλασσα. Ω! του θαύματος, η Ίμο είδε ότι με αυτό τον τρόπο, στο νερό ξεχώριζαν οι κόκκοι του
σιταριού που επέπλεαν, από την άμμο που βυθίζονταν. Με μια κίνηση των χεριών της περιμάζεψε
δεκαπλάσια ποσότητα σταριού με πολύ λιγότερο κόπο, γέμισε το στόμα της με σιτάρι, και αμέσως
μετά, βγήκε από την αβαθή θάλασσα ξαναμάζεψε άμμο και σιτάρι και επανέλαβε την ίδια κίνηση.

Η νέα συνήθεια "πλένω το σιτάρι" διαδόθηκε στην υπόλοιπη ομάδα με τον ίδιο τρόπο όπως και η
συνήθεια "πλένω γλυκοπατάτες". Η Ίμο διέδωσε την νέα συμπεριφορά πρώτα-πρώτα στα μικρά που
είχε αποκτήσει ήδη. Από τα μικρά της διαδόθηκε στα άλλα νεαρά άτομα της ομάδας μέσω της
κοινωνικής συμπεριφοράς του παιχνιδιού, και στη συνέχεια από τα μικρά στις μαμάδες τους. Ο
νεωτερισμός κατέληξε ως "Παγιωμένη Πολιτισμική Κατάκτηση" μέσα σε μόλις μια γενιά (2 χρόνια)
επιβεβαιώνοντας και στηρίζοντας στέρεα τη στατιστική βεβαιότητα των γεγονότων παρατήρησης.

Από το 1963 και μετά, στο Ιαπωνικό νησάκι Koshima η αρχική ομάδα των μακάκων διασπάστηκε σε
άλλες ομάδες με διαφορετικούς γεωγραφικούς χώρους δραστηριότητας η κάθε μία. Έτσι, στη
δεκαετία του ’70 πλέον οι έρευνες εστιάστηκαν στις νέες συνήθειες που απέκτησαν οι μακάκοι, αλλά
και στους κανόνες της Πολιτισμικής διαφοροποίησης μεταξύ διαφορετικών ομάδων ενός ενιαίου
πληθυσμού στο νησί (Kawai et al. 1992).

Για παράδειγμα η ομάδα που παρέμεινε στην παλαιά της βάση "δίπλα στο κύμα", ανέπτυξε μια νέα
συμπεριφορά η οποία δεν είχε άμεση σχέση με την επιβίωση ή την αναπαραγωγή. Η νέα
συμπεριφορά ήταν το "κολύμπι". Πάλι τα νεαρά ζώα έδειχναν μια αυξανόμενη τάση εξοικείωσης με
το θαλασσινό νερό –κυρίως στα παιχνίδια μεταξύ τους- και σε μερικές περιπτώσεις κατεγράφησαν
απόπειρες για κολύμπι. Σε άλλες περιπτώσεις τα ζώα της ίδιας ομάδας παρατηρήθηκαν να
εισέρχονται με φανερή ικανοποίηση στα νερά θερμών πηγών ιδιαίτερα του χειμερινούς μήνες που η
θερμοκρασία έπεφτε κάτω από τους 0ο C. Αντίθετα, η ομάδα που διασπάστηκε και μετακινήθηκε
προς τον βορρά του νησιού, κράτησε την παλαιά συντηρητική της στάση απέναντι στο νερό, αυτή
που λίγο-πολύ εξίσωνε το νερό αποκλειστικά και μόνο με το πλύσιμο ή το αλάτισμα της
γλυκοπατάτας. (Nishida 1987).

Στα επόμενα χρόνια, και όσο αυξάνονταν οι ηθολογικές έρευνες στο φυσικό περιβάλλον των
Πρωτευόντων, βγήκαν στην επιφάνεια νέα στοιχεία της δυνατότητας Πολιτισμού σε άλλα ζώα, με
περισσότερο ή λιγότερο εντυπωσιακές πλευρές. Οι Πολιτισμικές διαφορές Χιμπατζήδων στη χρήση
εργαλείων από διαφορετικές περιοχές του βιοτόπου τους και οι "διάλεκτοι" στην επικοινωνία

-432-

Feelings, inteligence and culture in the anFimeealinlsg’s,winoterlilgdence and culture in the animals’ world

συμπατρικών πληθυσμών κητωδών του Ατλαντικού, είναι δύο μόνο από τις νέες περιοχές
διερεύνησης συμπεριφορών, που εκτός των άλλων υποδεικνύουν ότι ιδιαίτερα ο Δυτικός Πολιτισμός,
ο Πολιτισμός μας, είχε υποτιμήσει σε αδικαιολόγητο βαθμό τις δυνατότητες των ζώων.

Η δεκαετία του ’80 συνοδεύτηκε από την έκρηξη των ηθολογικών ερευνών στα θηλαστικά και
μάλιστα στους φυσικούς τους βιότοπους. Μετά το βραβείο Νόμπελ που δόθηκε στον Κ. Λόρεντζ
(1973) η ηθολογία ως επιστήμη της συμπεριφοράς, αφ’ ενός άρχιζε να επηρεάζει σοβαρά πλέον
τομείς της ανθρώπινης γνώσης όπως η Ψυχολογία, η Ιατρική, η Παιδαγωγική, η Βιολογία, η
Ζωολογία, η Στατιστική, ακόμη και την ίδια τη Φιλοσοφία, αφ’ ετέρου άρχισε να μειώνει ή να
επανεξετάζει τις προκαταλήψεις που αυθαίρετα δημιούργησε ο άνθρωπος σχετικά με τις διαφορές
του με τα ζώα.

Το τελευταίο φρούριο διαχωρισμού: Διαθέτουν τα Ζώα Ηθική;

Οι υποστηρικτές της μοναδικότητας και της ολοκληρωτικής διαφοροποίησης του ανθρώπου από τον
φυσικό κόσμο ισχυρίζονται ότι τα ζώα στο σύνολό τους δεν διαθέτουν αυτό που ονομάζουμε γενικά
"Ηθική", δηλ. την ικανότητα να κατασκευάζουν και να ακολουθούν ιδέες παγκόσμιας αξίας όπως
καλό – κακό, σωστό – λάθος, δίκαιο – άδικο κ.λ.π.

Πιθανόν να είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο που διαθέτει την "αίσθηση της
Ηθικής" του "ωραίου" του "δίκαιου" κ.λ.π. ωστόσο, είναι θεμιτό επιστημονικά να τεθεί το ερώτημα:
Ποια είναι η καταγωγή και η εξέλιξη αυτής της συμπεριφοράς; μήπως υπάρχουν φαινόμενα
βιολογικής διάστασης τα οποία υπάρχουν και σε άλλες κατηγορίες ζώων;

Στους Λευκοτσικνιάδες (Egretta garzetta) η θηλυκή αποθέτει συνήθως δύο αυγά, με μια
καθυστέρηση το ένα από το άλλο. Όταν πάλι με χρονική διαφορά τα μικρά βγαίνουν από το αυγό
τους, αυτό που έχει γεννηθεί πρώτο είναι πιο μεγάλο και πιο δυνατό. Προκειμένου να τραφούν τα
μικρά, οι δύο γονείς μεταφέρουν τροφή στη φωλιά και την προσφέρουν αδιάκριτα και στους δύο
απογόνους. Πολλές φορές όταν η τροφή είναι λιγοστή, ο μεγαλύτερος από τους δύο νεοσσούς όχι
μόνο μονοπωλεί την τροφή που φέρνουν οι γονείς, αλλά επιτίθεται μέχρι θανάτου στον άλλο νεοσσό.
Μάλιστα, αφού τον εξοντώσει με το νεανικό του ράμφος, συνεχίζει μέχρι να καταναλώσει το νεκρό
κορμί του στα αδιάφορα μάτια των γονέων του. Αυτό το φαινόμενο, η αδελφοκτονία και ο
κανιβαλισμός, δεν είναι σπάνια περίπτωση, όχι μόνο στον κόσμο των πτηνών αλλά και στα
θηλαστικά. Οι επιστημονικές αιτιολογήσεις αναφέρουν ως πρώτη αιτία τον έντονο ανταγωνισμό για
περιορισμένη τροφή η οποία προσφέρεται από τους γονείς. (Το γεγονός είναι αρκετά γνωστό –στις
ανθρώπινες διαστάσεις, την ομολογία και τον συμβολισμό του- μεταξύ συμβολαιογράφων και
δικηγόρων που διεκπεραιώνουν υποθέσεις κληρονομιών μεταξύ αδερφών). Στην περίπτωση των
λευκοτσικνιάδων οι γονείς δεν μπορούν να κάνουν τίποτε για να αυξήσουν τη μεταφερόμενη τροφή
και αναγκαστικά "αποδέχονται τη μοίρα της απώλειας" του ενός απογόνου προκειμένου να επιβιώσει
ο άλλος. Εξάλλου, σε περιόδους όπου η τροφή είναι άφθονη και για τους δύο νεοσσούς, η
αδελφοκτονία δεν συμβαίνει και τελικά ο αριθμός των μικρών που αναπτύσσονται υπό κανονικές
συνθήκες, είναι ίσος με τον αριθμό των αυγών που αποτέθηκαν. Με το παράδειγμα των
λευκοτσικνιάδων είναι λογικό να υποθέσει κανείς, ότι υπάρχει επίσης ισχυρή σύγκρουση βιολογικών
συμφερόντων μεταξύ γονέων και κάθε απόγονου ξεχωριστά. Οι γονείς θέλουν να επιβιώσουν όλοι
τους οι απόγονοι, ενώ ο κάθε απόγονος επιδιώκει ξεχωριστά τη δική του επιβίωση, τουλάχιστον σε
περιόδους έλλειψης τροφής για όλους.

Το σύνολο των στρατηγικών που εφαρμόζει ο γονέας για να απαγορεύσει ή για να πείσει ως προς την
"μη τέλεση της αδελφοκτονίας", υποθέτουμε ότι είναι η βιολογική βάση της συμπεριφοράς, και είναι
ομόλογη με αυτή που και εμείς ως άνθρωποι διαθέτουμε. Η συμπεριφορά "ηθικής στάσης" σύμφωνα

-433-

Ioannis Macheras Ioannis Macheras

με αυτή την υπόθεση, έλκει την καταγωγή της από τον ανταγωνισμό γονέων/απογόνων και
εκφράζεται με κανόνες και πρότυπα συμπεριφοράς τα οποία μεταδίδονται μέσω Πολιτισμού ή
άμεσης εμπειρίας από την γενιά των γονέων στη γενιά των απογόνων.

Για παράδειγμα όταν ο Leader μιας ομάδας μακάκων επεμβαίνει καταλυτικά για να καταστείλει
σοβαρά επιθετικά επεισόδια μεταξύ νεαρών ζώων που είναι όλοι απόγονοί του, δεν διστάζει να
τιμωρήσει σκληρά όποιο ζώο απειλήσει την αναπαραγωγική του επιτυχία, βάζοντας σε κίνδυνο τα
μικρά που γεννήθηκαν στην περίοδο της δικιάς του κυριαρχίας. Τα νεαρά ζώα, από τη μεριά τους,
πιθανώς ερμηνεύουν τις συμπλοκές με τα άλλα συνομήλικα ζώα, ως "λάθος" ή "απαγορεύεται" στη
συγκεκριμένη συμπεριφορά, γιατί προκαλεί τον θυμό και την τιμωρία του Leader.

Η "αίσθηση του σωστού" του "καλού" κ.λ.π. μπορεί συνεπώς να ερμηνευτεί ως το σύνολο των
προτύπων συμπεριφοράς που οι πατρικές γενιές διαδίδουν στις γενιές των απογόνων τους
προκειμένου να εξουδετερώσουν τις στρατηγικές "αδελφοκτονίας". Από αυτή την άποψη, δεν είναι
τυχαία ίσως η σχετική συμβολική αναφορά στη Βίβλο, όπου η αρχή της Ανθρώπινης Ιστορίας,
ταυτίζεται με ένα "προπατορικό αμάρτημα" και μια "αδελφοκτονία".

Βιβλιογραφία

Alcock John (1989): "Animal Behavior" Sinauer Associates, Inc. από την Ιταλική έκδοση “Etologia: Un
approccio Evolutivo”. Zanichelli Editore S.p.A Bolognia.

Beecher M. D. and I. M. Beecher (1979) “Sociobiology of bank swallows: reproductive strategy of the male.
Science 205:1282- 1285.

Boesch, C., Marchesi, P., Marchesi, N., Fruth, B. & Joulian, F. (1994) “Is nut-cracking in wild chimpanzees a
cultural behaviour;” Journal of Human Evolution 26: 325-338.

Bonner, J. T. (1980) “The evolution of culture in animals”. Princeton University Press.
Campbell B. (1966) “Human Evolution.” Aldine, Chicago.
Cavalli-Sforza, L. L. & Feldman, M. W. (1981) “Cultural transmission and evolution: A quantitative approach.”

Princeton University Press.
Chiarelli B. (1984) “Origini della Socialita’ e della Cultura Umana”. Editori Laterza, Bari.
Crews D. and M. C. Moore (1986) “Evolution of Mechanisms controlling mating behavior”. Science 231:121-

125.
Daly M. and Wilson M. (1985) “Child abuse and other risks of not living with both parents.”Ethology and

Sociobiology 6:197-210.
De Waal, F. B. M. (2001) “The Ape and the Sushi Master: Cultural Reflections of a Primatologist”. Basic

Books, New York.
De Waal, F. B. M. (1996): “Chimpanzee Politics”. J. Cape, London.
De Waal, F. B. M. (1999) “Cultural primatology comes of age.” Nature399: 635-636.
Goodall J. S. (1990) “Throw a window: Thirty years with th Chimpanzees of Gombe”. Soko Publications,

London.
Gould J. S. (1982) “Ethology: The mechanisms and Evolution of Behavior”. Norton, New York.
Griffin, Donald R. (1984) “Animal Thinking”. Cambridge. Harvard University Press.
Harlow H. F., M. K. Harlow (1962) “Social deprivation in monkeys.” Scientific American 207 (Nov.): 136-146.
Hogg J. T. (1987) “Intrasexual competition and mate choice in Rocky Mountain bighorn sheep”. Ethology

75:119-144
Hrdy, S. B. (1977, α) “The Langurs of Abu”. Harvard University press, Cambridge, MA.
Hrdy, S. B. (1977, β) “Infanticide as a primate reproductive strategy”. American Scientist 65:40-49.
Kawai M. Watanabe K. and Mori A. (1992) “Pre-cultural behaviors observed infree-ranging Japanese monkeys

on Koshima islet over the past 25 years”.Primate Report 32:143-153
Kawai Μ. (1965) “Newly acquired pre-cultural behavior of the natural troop of Japanese monkey on Koshima

Island”. Primates 6:1-12.
Koheler W. (1925) “The Mentality of Apes.” Harcourt Brace, New York.

-434-

Feelings, inteligence and culture in the anFimeealinlsg’s,winoterlilgdence and culture in the animals’ world
Lorenz K. Z. (1969): “Innate bases of learning” in: On the Biology of Learning. K. H. Pribram (ed.) Harcourt

Brace Jovanovich, New York.
Martin R. D. (1982): Allometric approaches to the evolution of the primate Nervous system. In:Primate Brain

Evolution. E. Amstrong and Falk D. (Ed.) Plenum press, New York.
Nishida, T. (1987) “Local traditions and cultural transmission.” In: Primate societies, (eds) B. B. Smuts, D. L.

Cheney, R. M. Seyfarth, R. W. Wrangham & T. T. Struhsaker, University of Chicago Press.
Plutchick (1992) “L’ Origine delle emozioni”. Mondatori Milano
Rendell, L. & Whitehead, H. (2001) “Culture in whales and dolphins.” Behavioural and Brain Sciences 24 (2).
Roper, T. J. (1986) “Cultural evolution of feeding behaviour in animals.” Science Progress 70:571-583.
Thornhill R. (1976) “Sexual selection and nuptial feeding behavior in Bittacus apicalis (Insecta: Mecoptera)”.

American Naturalist 110:529-548.
Thornhill R. (1981) “Panorpa (Mecoptera:Panorpide) scorpionsflies: systems for understanding resource-

defense polygyny and alternative male reproductive efforts.” Annual Review of Ecology and Systematics
12:355-386
Trivers R.L. (1972): “Parental Investment and sexual selection”. Στο βιβλίο: Sexual selection and the Descent
of Man. (Ed.) B. Cambel, Chicago.
Wrangham R.W. (1980): “An Ecological model of female-bonded Primate group”. Behaviour 75: 262-299.

-435-



Ν.Ι. Ξηροτύρης: Ο ερευνητής, ο δάσκαλος, ο homo univesrsalis

Ν.Ι. Ξηροτύρης:
Ο ερευνητής, ο δάσκαλος, ο homo univesrsalis

Είθισται, σε ανάλογες εκδόσεις, να σκιαγραφείται η προσωπικότητα του τιμωμένου, σε
μια σύντομη βιογραφία. Στην περίπτωση αυτή ωστόσο, παρά τις καλές μας προθέσεις
και τη μακρόχρονη συνεργασία μας με τον ΝΙΧ, φοβόμαστε ότι μόνο αποσπασματικά
μπορούμε να αποδώσουμε το πολυδιάστατο του χαρακτήρα του και το μέγεθος της προσφοράς
του.

Ο Νικόλαος Ι. Ξηροτύρης γεννήθηκε στις 12.5.1944 στη Θεσσαλονίκη. Ο πατέρας του Ιωάννης,
διακεκριμένη προσωπικότητα του εκπαιδευτικού χώρου με τεράστια προσφορά στο ελληνικό
γίγνεσθαι (ως δάσκαλος, διανοητής, δοκιμιογράφος, δν/της του πειραματικού σχολείου
Θεσσαλονίκης και καθηγητής πανεπιστημίου διαμόρφωσε γενεές νεοτέρων) και η μητέρα του
Ευγενία, δασκάλα επίσης, γόνος της παλαιάς Κρητικής οικογένειας Σεργάκη, του ενέπνευσαν
την αγάπη για μάθηση, το αίσθημα της ευθύνης και του καθήκοντος, την ανιδιοτέλεια, τη
γενναιοδωρία, τη φιλοπατρία, την πίστη στον Άνθρωπο, ιδιότητες έκδηλες σε όλες τις εκφάνσεις
της ζωής του.

Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στο Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Α.Π.Θ., τον
Ιούνιο του 1962. Το ίδιο έτος εισάγεται στην Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ., από όπου αποφοιτά με
άριστα το Φεβρουάριο του 1969, για να υπηρετήσει στη συνέχεια τη διετή στρατιωτική του
θητεία ως Έφεδρος Ανθ/γος Υγειονομικού. (Απρίλιος 1969 - Μάιος 1971).

Το Φεβρουάριο του 1971 αναγορεύεταιΔιδάκτωρ της Ιατρικής ΣχολήςΑ.Π.Θ., ολοκληρώνοντας
έτσι ένα κύκλο εφοδίων που θα τον οδηγήσουν σε μια διεθνή ερευνητική πορεία ως φυσικού
ανθρωπολόγου.

Ως υπότροφος του D.A.A.D. παραμένει για 15 μήνες στο Institut für Anthropologie und Hu-
mangenetik της Ιατρικής Σχολής του Παν/μιου της Χαϊδελβέργης έως το 1972, ενώ από τον
Ιανουάριο έως το Μάιο 1973 παραμένει με πεντάμηνη ερευνητική υποτροφία στο Institut für

-437-

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ

Anthropologie στο Τμήμα Βιολογίας του Παν/μιου του Mainz. Παραιτούμενος μετά δίμηνη
παραμονή από το διορισμό του ως Βοηθού στο Εργαστήριο Ανατομίας της Ιατρικής Σχολής του
Παν/μιου Αθηνών, φιλοξενείται επί εξάμηνο ως ερευνητής στο Institut für Humanbiologie του
Βιολογικού Τμήματος του Παν/μιου της Βιέννης. (Νοέμβριος 1973-Απρίλιος 1974). Ακολουθεί
δωδεκάμηνη ερευνητική υποτροφία (1974-75) του ιδρύματος Alexander v. Humboldt, κατά τη
διάρκεια της οποίας παραμένει στο Institut für Anthropologie του Παν/μιου του Mainz. Για τα
2 επόμενα χρόνια, μέχρι το 1977 παραμένει στο Mainz, όπου και συμμετέχει ως ερευνητής στο
ερευνητικό πρόγραμμα της Deutsche Forschungsgemeinschaft „Praehistorische Anthropologie
von Griechenland“, ενώ μία νέα δωδεκάμηνη ερευνητική υποτροφία του ιδρύματος Alexander
v. Humboldt (1978–1979) παρατείνει την ερευνητική του δραστηριότητα. Εν συνεχεία, από το
1980 έως το 1986 παραμένει στη Γερμανία, ως λέκτορας (C1-Ηochschulassistent) στο Institut
für Anthropologie του Παν/μιου της Φρανκφούρτης.

Ήδη έχει διανύσει μια αξιόλογη ερευνητική πορεία και έχει αποκτήσει οργανωτική εμπειρία
στο εξωτερικό ως μέλος (μεταξύ άλλων) του τριμελούς Διευθυντηρίου της Mainzer Datenbank
für Praehistorische Anthropologie (1978-1990), της Strategie Kommision der Deutsche An-
thropologie (1979-1980), της επιτροπής „Anatomische Varianten“ της Deutsche Gesellschaft
für Anthropologie und Humangenetik (1981-1986), της επιτροπής „Studien und Prüfung“ της
Βιολογικής Σχολής του Παν/μιου της Φρανκφούρτης (1983-1986).

Το 1986 επιστρέφει στην Ελλάδα, καθότι έχει εκλεγεί παμψηφεί Αναπληρωτής καθηγητής
της Φυσικής Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Βιολογίας του Παν/μιου της Κρήτης. Εκεί υπηρετεί
από διάφορες θέσεις το διδακτικό, ερευνητικό και οργανωτικό έργο που του ανατίθεται,
μεταφέροντας την εμπειρία και την τεχνογνωσία του, καθώς και τον προσωπικό του εξοπλισμό
σε ΗΥ και χιλιάδες βιβλία. Ορίζεται Διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Παν/
μιου της Κρήτης (1987-1991), υπεύθυνος του Διαπανεπιστημιακού Δικτύου ERASMUS
Βιολογίας και σύνδεσμος του ιδρύματος με ΑΕΙ του εξωτερικού. Οργανώνει το εργαστήριό
του και θέτει τις βάσεις για την ανάπτυξη του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας. Εκλέγεται τρείς
φορές Διευθυντής Τομέως.

Εισάγει το Τμήμα Βιολογίας στο νεοϊδρυθέν πρόγραμμα ERASMUS και οργανώνει σειρά
επιστημονικών συναντήσεων του Δικτύου Βιολογίας (στο οποίο εκπροσωπούνται περί τα 50
ευρωπαϊκά ΑΕΙ στους τομείς της Βιολογίας και της Ανθρωπολογίας), οι οποίες λαμβάνουν
χώρα στο Ηράκλειο και προωθεί σημαντικά την ανάπτυξη των διεθνών συνεργασιών του
πανεπιστημίου. Για τη δράση του Δικτύου αυτού (Διευθυντής ο Kαθηγητής Charles Susanne)
βραβεύεται από τήν 22nd DG της EU Commission.

Παράλληλα οργανώνει 1) πανεπιστημιακές ανασκαφές σε συνεργασία με την τοπική εφορεία
αρχαιοτήτων, 2) συλλογή γενεαλογικών και ανθρωπολογικών στοιχείων τοπικών κοινοτήτων
και 3) εισάγει την έρευνα πεδίου ως προϋπόθεση της σπουδής τηςΑνθρωπολογίας συμβάλλοντας
στην πρακτική εκπαίδευση των φοιτητών.

-438-

Ν.Ι. Ξηροτύρης: Ο ερευνητής, ο δάσκαλος, ο homo univesrsalis

Προτείνει και υλοποιεί την ανακύρηξη ως Επιτίμων Διδακτόρων των καθηγητών Robert Sokal
(Stony Brook, New York) και Ilse Schwidetzky (Universität Mainz).

Η ακαδημαϊκή του παρουσία στο πανεπιστήμιο Κρήτης ολοκληρώνεται το 1991, οπότε και
εκλέγεται ομόφωνα καθηγητής Φυσικής Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Ιστορίας-Εθνολογίας
του Δ.Π.Θ. Από το 1991 αρχίζει ένας νέος κύκλος της επιστημονικής του ζωής με έδρα την
Κομοτηνή.

Μεταδημοτεύει και εγκαθίσταται στην Κομοτηνή, όπου διαμένει ακόμη και τα καλοκαίρια
εμπνέοντας και καθοδηγώντας τους φοιτητές του που εκπονούν διπλωματικές εργασίες και
διδακτορικές διατριβές.

Το Εργαστήριο Ανθρωπολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης ιδρύθηκε το 1993
βάσει του Προεδρικού Διατάγματος 480 (ΦΕΚ 214 / 29.12.93) και στόχο έχει την εξυπηρέτηση
εκπαιδευτικών και ερευνητικών αναγκών στα γνωστικά αντικείμενα των ανθρωπολογικών και
εθνολογικών επιστημών και ειδικότερα τις Εθνογενετικές διεργασίες στην Νοτιο-Ανατολική
Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο.

Ως διευθυντής του αφιερώνεται ολοκληρωτικά στη λειτουργία του Εργαστηρίου. Η γεωγραφική
θέση και ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας της Θράκης, σε συνδυασμό με τις ραγδαίες εξελίξεις
στο χώρο της Βιολογίας, Γενετικής και Ανθρωπολογίας, των οποίων είναι διαρκώς ενήμερος,
αποτελούν πρόκληση για τη δημιουργία ενός πρότυπου και πολυδιάστατου ερευνητικού
φορέα στην περιοχή αυτή. Στόχος του είναι να αναπτύξει μία σύγχρονη ερευνητική μονάδα
διευρωπαϊκής εμβέλειας, αξιοποιώντας όλους τους διαθέσιμους πόρους και ανθρώπινο
δυναμικό, ώστε να υπηρετούνται ολιστικά οι επιστήμες του ανθρώπου, με τη συμβολή πολλών
επί μέρους θεματικών πεδίων.

Το στόχο αυτό επιδίωξε με πάθος μέχρι την αφυπηρέτησή του το 2011, με κατάθεση ψυχής
όχι μόνο στην έρευνα και τη διδασκαλία ως όφειλε άλλωστε όντας μέλος της ακαδημαϊκής
κοινότητας, αλλά και στην αναβάθμιση της κάθε περιοχής που τον φιλοξένησε, μέσω του
ερευνητικού, διδακτικού, διοικητικού και ευρύτερου κοινωνικού έργου του.

Η ερευνητική του δραστηριότητα αναπτύσσεται σε όλα τα επί μέρους πεδία της ανθρωπολογικής
επιστήμης:

Στο χώρο της Παλαιοανθρωπολογίας και της Προϊστορικής ανθρωπολογίας, μελετά τη
μορφολογία των ατόμων της Νεότερης Παλαιολιθικής εποχής, τις Εθνογενετικές διαδικασίες
στον ευρύτερο βαλκανικό και ιδιαίτερα στον Ελλαδικό χώρο. Εν επιγνώσει των πολύτιμων
πληροφοριών που φέρει το σκελετικό υλικό για την ανάπτυξη ερμηνευτικών προσεγγίσων
όσον αφορά την εξέλιξη παρελθόντων και συγχρόνων πληθυσμών, συμμετέχει στο ανασκαφικό
έργο σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας π.χ. Μάταλα (1989-91), Θεόπετρα (1993), Ιερισσός
Χαλκιδικής (1994), Νέα Φιλαδέλφεια Θεσσαλονίκης (1998), Σαγιάδα Θεσπρωτίας (1998),

-439-

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ

Ηγουμενίτσα Θεσπρωτίας (1999). Στη μελέτη του οστεολογικού υλικού δίνει έμφαση στην
οστική ανατομία και παθολογία, δημιουργεί και εμπλουτίζει βάσεις δεδομένων και συμβάλλει
στην ανάπτυξη μοντέλων στατιστικής ανάλυσης των μορφομετρικών παραμέτρων με την
βοήθεια πολυπαραγοντικών μεθόδων. Στο διάστημα αυτό διατηρεί τις σχετικές ερευνητικές
δραστηριότητες στο εξωτερικό μελετώντας μαζί με τους συνεργάτες του και οστεολογικό
υλικό από άλλες περιοχές της Ευρώπης.

Επί των ημερών του εδραιώνεται η πεποίθηση ότι η Ανθρωπολογική έρευνα είναι συνυφασμένη
με την Αρχαιολογία, καθώς η μελέτη των οστεολογικών ευρημάτων απαιτεί ιδιαίτερες τεχνικές
απόκτησης, καθαρισμού και διατήρησης των οστών, προκειμένου όχι μόνο να αποκτηθούν
οι διαθέσιμες πληροφορίες αλλά και να διατηρούνται τα οστικά δείγματα κατάλληλα για
μελλοντική επανεξέτασή τους μέσω των νέων τεχνολογιών όπως του αρχαίου DNA, το οποίο
εισβάλλει δυναμικά στην έρευνα των παρελθόντων πληθυσμών.

1. Κορυφαία στιγμή στην ερευνητική του πορεία αποτελεί η προσέγγιση του προβλήματος
του κρανίου των Πετραλώνων από διαφορετικές σκοπιές, τόσο μορφολογικές όσο και φυσικο-
χημικές και ιδιαίτερα από την της παλαιονευρολογίας. Δημοσιεύει σχετικά στο περιοδικό Na-
ture (Henning G., W. Herr, E. Weber & N. Xirotiris. 1981. ESR-dating of the Fossil Hominid
Cranium of Petralona Cave, Greece. Nature, 292, 533-536). Συμμετέχει επίσης στις ανασκαφές
των βασιλικών τάφων της Βεργίνας και είναι υπεύθυνος της μελέτης του οστεολογικού υλικού
το οποίο δημοσιεύει σχετικά (Xirotiris Ν. & F. Langenscheidt. 1981. The Cremations from the
Royal Macedonian Tombs of Vergina. Αρχαιολογική Εφημερίς 142-160).

Επίσης, ασχολείται πολυδιάστατα με την Ανθρωπολογία σύγχρονων πληθυσμιακών ομάδων,
(μελέτη Βλάχων, Πομάκων, ομάδων Κρήτης). Οργανώνει έρευνες πεδίου συλλέγοντας δερμα-
τογλυφικά σε πληθυσμούς της Κρήτης (Καμηλάρι, Πιτσίδια), σε Πομάκους, σε Βλάχους και
μελετά την τυπολογία και τη γεωγραφική κατανομή των φαινοτύπων των δακτυλικών και
παλαμιαίων αποτυπωμάτων. Συνδυαστικά όμως μελετώνται και οι Γενεαλογίες. (Μελέτη των
οικογενειακών δένδρων σε επιλεγμένες πληθυσμιακές ομάδες της Κρήτης, Θράκης, Ηπείρου,
με ανάλυση όλων των δημογραφικών παραμέτρων και μελέτη ανά οικογένεια της κληρονόμη-
σης διάφορων ανθρωπολογικών χαρακτήρων).

Όταν στις αρχές του 1990 η μοριακή βιολογία υπεισέρχεται δυναμικά στην πληθυσμιακή
γενετική χάρη στη γενικευμένη εφαρμογή των νέων τεχνολογιών (PCR, DNA sequencing
etc), κατορθώνει, παρά τις δυσκολίες, να εξοπλίσει το Εργαστήριο με υπερσύγχρονα αναλυ-
τικά όργανα, προκειμένου να παρακολουθεί τις εξελίξεις στον τομέα της μοριακής Ανθρω-
πολογίας, στρέφοντας την προσοχή του και οδηγώντας ερευνητικά τους φοιτητές του στην
ανάλυση μοριακών πλέον γενετικών δεικτών (RFLPs, STRs, mtDNA κτλ), συνοδοιπορώντας
με τις διεθνείς καινοτομίες της εποχής. Αξιοποιεί στο πλαίσιο αυτό ερευνητικά προγράμματα
χρηματοδοτούμενα από εθνικές ή ευρωπαϊκές πηγές.

Καθώς οι παγκόσμιες εξελίξεις στη γενετική προκαλούν τη ραγδαία ανάπτυξη ενός

-440-

Ν.Ι. Ξηροτύρης: Ο ερευνητής, ο δάσκαλος, ο homo univesrsalis

νέου επιστημονικού πεδίου, της Βιοηθικής, το Εργαστήριο Ανθρωπολογίας υπό την
καθοδήγησή του ενημερώνεται, διερευνά και συμμετέχει στην ανάπτυξη του διαλόγου
γύρω από τα ποικίλα βιοηθικά διλήμματα, πολύ πρίν δημιουργηθεί και στη χώρα μας
η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής. Σε ανοιχτή συνεργασία με ερευνητικά ιδρύματα του
εξωτερικού και με επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, πρωτοστατεί στη δημιουργία της
European Αssociation of Global Bioethics, διοργανώνει επιστημονικές συναντήσεις για την
ανάπτυξη προβληματισμού, εισάγει σχετικά σεμινάρια, δημιουργεί το διαδικτυακό περιοδικό
Studia Bioetica, συμμετέχει σε διεθνή συνέδρια Βιοηθικής και δημοσιεύει σχετικά.

Η συσσωρευμένη από την ερευνητική δραστηρότητα εμπειρία και γνώση μετουσιώνεται
σε πολύτιμο απόθεμα διδακτικού υλικού: Εξέλιξη του Ανθρώπου, πληθυσμιακή γενετική,
οστεολογία και παλαιοπαθολογία, δερματογλυφικά, αλλά και δημογραφία, γλωσσολογική
ανθρωπολογία, μελέτη απομονωμένων ή «εξωτικών» πληθυσμών, εθνογενετικές διαδικασίες,
βιοηθική, είναι μερικά από τα επιστημονικά πεδία που διδάχθηκαν ενδελεχώς υπό την εποπτεία
του, κάποια από αυτά για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

Για την υποστήριξη της διδακτικής πράξης εφοδιάζει διαρκώς τη βιβλιοθήκη του Εργαστηρίου
με τα πλέον σύγχρονα συγγράμματα αξιοποιώντας στο έπακρο τους διαθέσιμους δημόσιους
πόρους, αλλά και συνεισφέροντας ιδίοις εξόδοις στην αγορά βιβλίων απαραίτητων για τη
μελέτη των φοιτητών.

Η δεκαετία του ΄90 χαρακτηρίζεται από τη γενικευμένη εισαγωγή των ΗΥ στη διοίκηση και το
εκπαιδευτικό έργο. Με την επίμονη προσπάθειά του το Εργαστήριο Ανθρωπολογίας βρίσκεται
στην πρώτη γραμμή των νέων τεχνολογιών, παρέχοντας διαρκή πρόσβαση στο διαδίκτυο σε
όποιους φοιτητές επιθυμούν να αναζητήσουν πηγές για τις εργασίες τους, ή να γράψουν τα δοκίμιά
τους. Το γόνιμο ερευνητικό έδαφος αποδίδει διπλωματικές εργασίες και διδακτορικές διατριβές
που προσκομίζουν νέες πολύτιμες πληροφορίες (γενετικές, δημογραφικές, πολιτισμικές κτλ),
όσον αφορά διάφορες πληθυσμιακές ομάδες του Ελληνικού χώρου. Παράλληλα, υπό την
εποπτεία του δημιουργούνται και εμπλουτίζονται συστηματικά Τράπεζες Δεδομένων στα
πεδία της Φυσικής Ανθρωπολογίας καί Εθνολογίας.

Όταν το 1996 στη νέα φάση του Προγράμματος SOCRATES-ERASMUS ο Ν.Ι. Ξηροτύρης
προθυμοποιείται να αναλάβει ως γενικός συντονιστής του Δ.Π.Θ. για το πρόγραμμα, όχι μόνο
διατηρεί και επεκτείνει τα δίκτυα ERASMUS-TEMPUS των Βιολογικών ενοτήτων για το
Δ.Π.Θ. πλέον, αλλά και δραστηριοποιεί όλα τα τμήματα του πανεπιστημίου του να συνάψουν
συμφωνίες συνεργασίας με Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια, με αποτέλεσμα η πρώτη Ιδρυματική
Σύμβαση του Δ.Π.Θ με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1996) να αξιολογηθεί μεταξύ των πρώτων
στο σύνολο των ελληνικών ΑΕΙ, με βάση τη σαφή αναπτυξιακή στρατηγική και το πλήθος των
διεθνών συνεργασιών, θεμελιώνοντας έτσι την επακόλουθη επιτυχή πορεία του πανεπιστημίου
στα Ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά τεκταινόμενα.

Στα πλαίσια της εξωστρεφούς στρατηγικής του Εργαστηρίου Ανθρωπολογίας, ο Ν. Ξηροτύρης

-441-

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ

αξιοποιεί τη συμμετοχή του στα Ευρωπαϊκά δίκτυα ΕUROBIO, EUROPEAN ANTHRO-
POLOGICAL ASSOCIATION, EUROPEAN ASSOCIATION OF GLOBAL BIOETHICS
των οποίων είναι ιδρυτικό μέλος και εισάγει στο Δ.Π.Θ. σημαντικές καινοτομίες, όπως το
διευρωπαϊκό μεταπτυχιακό πρόγραμμα «European Master of Anthropology and Human Bi-
ology» (11 ΑΕΙ), το «European Module on Bioethics: Biomedical and Societal Aspects» (9
ΑΕΙ), το Module «Islamic Brotherhoods in SE Europe», και σειρά εντατικών προγραμμάτων,
όπως το «Mathematics in Biological sciences-applications in Anthropology» (1996), διεθνές
μεταπτυχιακό πρόγραμμα με τη συμμετοχή κορυφαίων ονομάτων του χώρου, όπως ο καθηγητής
Mashatoshi Nei, αλλά και το εντατικό θερινό πρόγραμμα «Greek language for foreign stu-
dents», προκειμένου να τεθούν οι βάσεις για την προσέλκυση ξένων φοιτητών στη Θράκη και
για να προετοιμαστεί το Δ.Π.Θ. στην υλοποίηση της ευρωπαϊκής στρατηγικής του.

Καθώς υπό τη διεύθυνσή του το Εργαστήριο Ανθρωπολογίας ενδυναμώνει τη συνεργασία
του με πανεπιστημιακά ινστιτούτα και ερευνητικά κέντρα, οι φοιτητές επωφελούνται από τη
διαρκή παρουσία ξένων ακαδημαϊκών στο χώρο τους: Prof. Roger C. Nance (Dept. of Anthro-
pology, University of Alabama at Birmingham, USA), Dr. Hermann Kandler (Oriental Stu-
dies, Geographer. DE), Prof. Paolo Francalacci (univ. of Sassari, IT), Prof. Vladimir Ferak
(univ. Comenius Bratislava, SK), Prof. Vladimir Novotny (univ. Brno, CZ), Prof. Nikolas
Stavrou, (Howard univ. Washington DC, USA), Prof. H. Schmidt (univ Ulm, DE), Prof. So-
ren Noerby (univ. Kopenhagen DK), Prof. N. Takahata (centre of Advanced studies in Biol-
ogy, Japan), Prof. Yuri Chistov (Director of Peter the Great Museum of St Petersburg, RU),
Prof. M. Nei (Pennstate univ. USA), Prof. David Caramelli (univ. Florence, IT) Prof. Win-
fried Henke, Dr. Dieter Schmidt (Institut für Anthropologie, Johannes Gutenberg Universität,
Mainz), Prof. Wolfgang Scheffrahn (Anthropologisches Institut, Zürich), Prof. Charles Sussane
Laboratory Anthropogenetics, University of Brussels, Prof. Daniela Sivakova (Institute of An-
thropology, Comenius University, Bratislava), Prof.V. Vancata, Prof. V. Privraztky (Charles
University, Prague), Dr. Bruno Kaufman (Anthropologisches Forschungsinstitute, Basel), Prof.
Brunnetto Chiarrelli ( Instituto di Antropologia, Firenze), είναι μερικά μόνο από τα ονόματα
συνεργατών που συμμετείχαν σε εκπαιδευτικές/ερευνητικές δραστηριότητες του Εργαστηρίου,
παραμένοντας στην Κομοτηνή σε τακτά διαστήματα.

Ηδη, από τα χρόνια της Γερμανίας, διαφαίνεται η πρόθεσή του να διευρύνει τη δράση του
πέραν μιας τυπικής ακαδημαϊκής καριέρας, σε σειρά καινοτόμων δραστηριοτήτων επ’ωφελεία
της χώρας του. Από το 1981 έως το 1985 καθιερώνει την περιοδική διοργάνωση διεθνών
επιστημονικών συναντήσεων στην Ξάνθη. Οι διοργανώσεις αυτές υπό μορφή διεθνών
Συνεδρίων, Συμποσίων, Ημερίδων ή συναντήσεων εργασίας οι οποίες λαμβάνουν χώρα κυρίως
στη Θράκη και την Κρήτη, συνεχίζονται τακτικά μέχρι την αφυπηρέτησή του το 2011, ενώ
ακόμη και μετά αυτή, έως και πρόσφατα, η δυναμική των δικτύων του επιτρέπει τη συνέχισή
τους, με ίδια κάλυψη των εξόδων διοργάνωσης. Οι στόχοι αυτής της προσπάθειας είναι
πολλαπλοί:

-442-

Ν.Ι. Ξηροτύρης: Ο ερευνητής, ο δάσκαλος, ο homo univesrsalis

Σε επιστημονικό επίπεδο επιδίωξε την καλλιέργεια του διεπιστημονικού διαλόγου σε όλα
τα πεδία της σύγχρονης Ανθρωπολογίας. Ως δάσκαλος επέτυχε τη διεύρυνση των οριζόντων
των φοιτητών του, διδάσκοντας «επιστημονικό κοσμοπολιτισμό», δείχνοντάς τους τα
διεθνή επιστημονικά πρότυπα και προτρέποντάς τους να γίνουν ανταγωνιστικοί σε διεθνή
περιβάλλοντα.

Αλλά παράλληλα, ως αποτέλεσμα των διοργανώσεων αυτών, η Θράκη –εν πολλοίς
παραμελημένη και άγνωστη στους ακαδημαϊκούς χώρους μέχρι των ημερών του- προβλήθηκε
διεθνώς ως κόμβος επιστημονικών συναντήσεων, όπου ανταλλάσσονται απόψεις καλύπτουσες
όλο το εύρος ενδιαφερόντων της Ανθρωπολογίας, αλλά και ως ένα φιλόξενο μέρος, διαχρονικά
πολυπολιτισμικό, στις εσχατιές της Ευρώπης.

***

ΛΙΣΤΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ

-1981. ΙΧ International Symposium on the Neolithic and Bronze Age. (4-10 Οκτωβρίου) Ξάνθη.

-1983. 2nd Conference of Palaeodemography. (σε συνεργασία με τον καθ. J. Nemeskeri, Buda-
pest) (4-8 Σεπτεμβρίου) Ξάνθη.

-1983. Morphogenetic and Evolution A’ (9-14 Σεπτεμβρίου) Ξάνθη.

-1983. The Formation of Ethnos, Culture and Population (15-21 Σεπτεμβρίου) Ξάνθη.

-1984. Population Biology. Methodical Problems and Research Results (20-30 Σεπτεμβρίου)
Ξάνθη.

-1984. Migration and Diffusion. Causes, Problems, Models. (σε συνεργασία με τον καθ. W.
Maier-Arendt, Frankfurt). (30 Σεπτεμβριου-7 Οκτωβρίου) Ξάνθη.

-1985. International Consensus on Dermatoglyphic Classification and Nomenclature. (σε συ-
νεργασία με καθ. C.Plato) (18-25 Αυγούστου) Ξάνθη.

1985. Morphogenetic and Evolution B’. (σε συνεργασία με τον καθ. E. Vlcek, Prague).(25
Αυγουστου-1 Σεπτεμβρίου) Ξάνθη.

-1985. Social Stratification in the MiddleAges. (σε συνεργασία με καθ.H.Mayer και B.Kaufmann,
Basel). (1-9 Σεπτεμβρίου) Ξάνθη.

-1985. Typology in Animal Taxonomy and Anthropology (8-15 Σεπτεμβρίου) Ξάνθη.

-443-

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ

-1988. 12th I.C.A.E.S. Section: The Neolithization of Europe.(σε συνεργασία με τον καθ. Kor-
fmann, Tuebingen (24-31 Ιουλίου) Zagreb.

-1993. 1ο Συμπόσιο Ανθρωπολογίας (5-7 Νοεμβρίου), Κομοτηνή.

-1994.Εθνογενετικές Διαδικασίες στα Βαλκάνια (23-25 Σεπτεμβρίου), Κομοτηνή

-1994. ERASMUS - TEMPUS Biology meeting. (Σεπτέμβριος), Κομοτηνή.

-1995. Ε.Μ. Winkler memorial symposium: Perspectives in Anthropology of past and present
populations. (29 Σεπτεμβρίου-3 Οκτωβρίου), Ξάνθη.

-1996. SOCRATES-ERASMUS Workshop. (24-26 Μαΐου), Μαρώνεια Ροδόπης.

-1996. SOCRATES-ERASMUS Workshop (18-19 Ιουνίου), Μαρώνεια Ροδόπης.

-1996. Intensive Programme: Mathematics in Biological Sciences. Applications in Anthropol-
ogy (1-15 Αυγούστου), Κομοτηνή.

-1996. (8-9 Νοεμβρίου), Κομοτηνή.ERASMUS-TEMPUS Biology meeting.

-1997. 2ο Συμπόσιο Ανθρωπολογίας (4-6 Απριλίου), Κομοτηνή.

-1997. Ημερίδα Βαλκανικής Ανθρωπολογίας (5-6 Απριλίου), Κομοτηνή.

-1998. Contemporary Issues in Bioethics. (16-17 Μαΐου), Κομοτηνή.

-1999. 1ο Συνέδριο Φοιτητών Ανθρωπολογίας. (25 Απριλίου). Αθήνα.

-1999. Population Explosion; Religious and Environmental Confrontations (22-24 Μαρτίου)
Ξάνθη.

-1999. «Patterns of history and the Balcans» ημερίδα με ομιλητή τον καθηγητή του Παν/μίου
Howard κ. Νικόλαο Σταύρου (Ξάνθη, Μάϊος).

-1999. 1ο διεθνές Συμπόσιο με θέμα “Ethnic Identities & Political Action in Post-Cold War
Europe» (1-3 Σεπτεμβρίου), Ξάνθη.

-2000. 2ο διεθνές Συμπόσιο με θέμα “Ethnic Identities & Political Action in Post-Cold War
Europe»(1-3 Σεπτεμβρίου) ), Ξάνθη.

-2000. Διεθνές Συνέδριο μέ θέμα «Protagoras and his Time»(8-10 Ιουλίου) Ξάνθη.

-2001. 3ο διεθνές Συμπόσιο με θέμα “Ethnic Identities & Political Action in Post-Cold War

-444-

Ν.Ι. Ξηροτύρης: Ο ερευνητής, ο δάσκαλος, ο homo univesrsalis

Europe» (1-3 Σεπτεμβρίου), Ξάνθη

-2001. 1ο Συμπόσιο μέ θέμα «Επιστήμη καί Θρησκεία»(21-24 Νοεμβρίου), Ξάνθη

-2002. 4ο διεθνές Συμπόσιο με θέμα “Ethnic Identities & Political Action in Post-Cold War
Europe»(6-9 Iουλίου), Ξάνθη

-2002. Συμπόσιο μέ θέμα «Η Λατινοφωνία στήν Ελλάδα: Βιοϊστορικές προσεγγίσεις» (7-10
Νοεμβρίου) Καβάλα.

-2002. 2ο Συμπόσιο μέ θέμα «Επιστήμη καί Θρησκεία», (21-24 Νοεμβρίου) Ξάνθη

-2003. W.E.C.A.R.E. διαβαλκανικό workshop “Promoting International Networks in the Aca-
demic field” (3-5 Ιουνίου) Αλεξανδρούπολη.

-2003.W.E.C.A.R.E Summer Intensive Course “Promoting International Networks in the Aca-
demic field” (18-24 Ιουλίου), Αλεξανδρούπολη.

-2003. I.U.A.E.S. διεθνής Συνάντηση με θέμα “Anthropology and Ethnic Identities” (8-12
Ioυλίου), Φλωρεντία

-2003. 5ο διεθνές Συμπόσιο με θέμα “Ethnic Identities & Political Action in Post-Cold War
Europe» Ιούλιος 2003, Ξάνθη.

-2004. European Anthropological Association 14th International Congress (2-5 Σεπτεμβρίου),
Κομοτηνή

-2005. Workshop “Language Bridges” (INTERREG IIIC/RFO Change on Borders) (24-26
Ιουλίου) Θάσος

-2006, August. EURAC Closing Conference “Language Bridges” (Bolzano).

-2009, May 9-10 Contemporary debates on Bioethical Issues (International Conference on
BIOETHICS) European Association of Global Bioethics (EAGB).

-2009, June 1-6. Fish and Sea food; Anthropological & Nutritional Perspectives (28th Interna-
tional Conference of ICAF) International Commission on the Anthropology of Food (ICAF).

-2010, July 11-16. Migration and Diversity in the Greater Mediterranean:  Social and Other
Implications (International Conference) EU and USA Universities.

-2012, May 18-21, Thessaloniki, Science under the influence of Religion / Freedom for Scien-
tific Research & Freedom of Thinking.

-445-

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ Interna-

-2013, June 2-6. Food and Art (36th 28th International Conference of ICAF)
tional Commission on the Anthropology of Food (ICAF).

-2014, June, 1-5. From Ancient to Modern Medicine/ a Multidisciplinary approach
Messara Associations Network. Cultural Association of kamilari.

Η ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής διάστασης του Εργαστηρίου, δεν αποτελεί μονόδρομο. Εκτός των
αμιγώς πανεπιστημιακού ενδιαφέροντος διοργανώσεων, ο καθηγητής Ξηροτύρης αναλαμβάνει
μία σειρά δράσεων που απευθύνονται στην τοπική κοινωνία. Για παράδειγμα, η διεξαγωγή
3μηνου εντατικού επιμορφωτικού σεμιναρίου για καθηγητές Δευτεροβαθμίας Εκπαιδεύσεως
συντονιζόμενου από το ΠΕΚ Αλεξανδρούπολης, με τίτλο “Βιοηθική” (Κομοτηνή, Ιανουάριος
- Μάρτιος 1999), η συμμετοχή στο τριετές πρόγραμμα «Language Bridges» (EURAC
(Πρόγραμμα INTERREG IIIC) σχετικά με την πολυγλωσσία στις συνοριακές περιοχές, στο
πρόγραμμα “Multicultural Education on Borders (MEB)”, σε συνεργασία με το Regional
Council of North Karelia (Φιλανδία), στο πρόγραμμα «ΤΟΜΕΣ» (EQUAL)- με θέμα την προ-
ώθηση δομών απασχόλησης ασθενών πληθυσμιακών ομάδων στο Ν. Εβρου, σε συνεργασία με
την τοπική αυτοδιοίκηση. Διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στην αναζωογόνηση του Διεθνούς
Δημοκριτείου Ιδρύματος στην Ξάνθη, το οποίο φιλοξενεί πολλές από τις προαναφερθείσες
δραστηριότητες.

Για την μηχανοργάνωση του συστήματος διαχείρισης των φοιτητικών εστιών, η ομάδα του
εργάζεται σκληρά για τη δημιουργία λογισμικού που θα επιτυγχάνει την ορθολογική διάθεση των
διαθεσίμων δωματίων, στη βάση μιας σειράς αντικειμενικών παραμέτρων (όπως π.χ. οικονομική
και οικογενειακή κατάσταση φοιτητών). Ως συντονιστής του ΕΠΕΑΕΚ βιβλιοθηκών επιδιώκει
την ανανέωση του τρόπου προμηθειών των βιβλίων και επιστημονικών περιοδικών, με αγορές
απ΄ευθείας από τους ξένους εκδοτικούς οίκους, ώστε χωρίς την παρέμβαση μεσαζόντων, το
πανεπιστήμιο να επωφελείται από τη διαφορά και να προμηθεύεται περισσότερα βιβλία με το
διαθέσιμο ποσό.

Ουδέποτε δέχθηκε επιπρόσθετη πέραν του μισθού του αμοιβή για τη διεκπεραίωση
εξωδιδακτικών καθηκόντων, ενώ ανελάμβανε ο ίδιος τα έξοδα φιλοξενίας των πολυάριθμων
προσκεκλημένων ερευνητών και τη μοναδική φορά που του αποδόθηκαν επί πλέον αμοιβές τις
επέστρεψε στο πανεπιστήμιο υπό μορφήν δωρεάς.

Αξίζει να σημειωθούν επίσης δύο επίπονες και ελπιδοφόρες προσπάθειες οι οποίες δυστυχώς
δεν ευοδώθηκαν. Η πρώτη προέκυψε ως αποτέλεσμα των συναντήσεων στην Κομοτηνή των
Ευρωπαϊκών δικτύων ERASMUS-TEMPUS (1994-1996) αφορούσε την Ιδρυση ενός αγγλό-
φωνου ΔΙΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ, το οποίο θα υποστηριζόταν διδακτικά
και ερευνητικά από όλα τα μέλη των δικτύων (τα οποία δεσμεύτηκαν σχετικά ενυπογράφως)
και θα δεχόταν φοιτητές από όλη την Ευρώπη. Επρόκειτο για ένα πιλοτικό πρωτοπορειακό
διδακτικό σχήμα στο πνεύμα του νέου προγράμματος SOCRATES-ERASMUS της εποχής,
και η ιδέα της ίδρυσης του Τμήματος είχε επιτύχει την κατ’αρχήν υποστήριξη της 22ης Γενικής

-446-

Ν.Ι. Ξηροτύρης: Ο ερευνητής, ο δάσκαλος, ο homo univesrsalis

Δν/σης της Ευρωπαίκής Επιτροπής. Επιδίωξε να ιδρύσει αυτοτελές Τμήμα Ανθρωπολογίας
στο Δ.Π.Θ., με μοναδικό για την Ελλάδα πρόγραμμα σπουδών, διεπιστημονικό, σύγχρονο και
ευέλικτο, το οποίο θα αποτελούσε πόλο έλξης για φοιτητές από τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο.

Η επιστημονική πορεία του Ν.Ι.Χ. χαρακτηρίζεται από την απόλυτη αφοσίωση στην επιστήμη
του, την οποία υπηρέτησε με πίστη και επιμονή, συνεισφέροντας με τις γνώσεις και τα ταλέντα
του στον εμπλουτισμό της. Ειδικά για την Ελλάδα, δε θα ήταν υπερβολή να τονιστεί ότι με
τις δράσεις του ο Ν. Ξηροτύρης εισήγαγε τη σύγχρονη Ανθρωπολογία, ως ολιστική επιστήμη-
γέφυρα μεταξύ ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών, πρόσφορη για την κατάργηση των
παραδοσιακά υφισταμένων στεγανών μεταξύ των διαφόρων πεδίων.

Τέλος, είναι προς τιμή του ότι, εις πείσμα των δύσκολων συνθηκών, επέτυχε να διασφαλίσει
τη διαδοχή του και τη συνέχιση των δραστηριοτήτων του Εργαστηρίου Ανθρωπολογίας, σε μία
αρνητική για τα πανεπιστήμια συγκυρία. Αποχωρώντας, κληροδότησε στις μελλοντικές γενιές
τις λειτουργικές υποδομές του Εργαστηρίου ως πολύτιμο υπόστρωμα για την ανάπτυξη των
δικών τους πλέον δραστηριοτήτων, αλλά κυρίως κληροδότησε το ζήλο, τις αρχές και το όραμα
του.

Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των Καβάφης, Θερμοπύλες
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)

πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε. 

***

-447-

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

-Xirotiris N. (1967-in Greek). The Negros of Western Thrace. Proceedings of the Hellenic An-
thropological Society 44, 24-25).

-Xirotiris N. (1967- in Greek) The Blood Groups of the North Greece female population. Pro-
ceedings of the Hellenic Anthropological Society, 44, 25-26).

-Panagiotopoulos S., G. Tsapas, N. Papazoglou, N. Xirotiris, P. Mylonas & E. Panagiotopoulos
(1970). Determination immunologique des phenotypes des Haptoglobines et leur frequences
sur les habitants Pomaks de la Thrace. Folia Biochemica Biologica Graeca, 99-101.

-Xirotiris N. (1970-in Greek). Observations on the distribution of the Pomacs blood groups -
(PhD Thesis- Thessaloniki).

-Paidousis M. & N. Xirotiris (1973) Geographical Distribution of Haptoglobins in Greece. In:
I. Schwidetzky, B. Chiarelli, O. Necrasov (Eds): Physical Anthropology of European Popula-
tions. World Anthropology, Mouton Publishers, The Hague, 1980, 235-237.

-Xirotiris N. (1973). Serological Studies of the. Pomacs. In: I. Schwidetzky, B. Chiarelli, O.
Necrasov (Eds): Physical Anthropology of European Populations. World Anthropology, Mou-
ton Publishers, The Hague, 239-241).

-Flatz G. & N. Xirotiris (1975). Glucose-6-Phosphat-dehydrogenase. In: P.E.Becker (Hrsg.):
Humangenetik, G. Thieme Verlag, Stuttgart, Bd. 1/3, 494-535.

-Xirotiris N. & A. Erfurth (1975). Ueber das palmare und digitale Hautleistensystem der Ach-
rianen (Pomaken)/Griechenland. 1.Echinos. Homo, 26, 240-252.

-Xirotiris N. (1975).Anthropologische Untersuchungen an Achrianen. Balkan Studies, 16, 126-
132.

-Schneider P., R. Ananthakrishnan, H. Walter, N. Xirotiris & R. Abele (1975). Enzyme Poly-
morphisms and Haemoglobin Variants in Greeks. Humangenetik, 27, 217-222.

-Xirotiris N. (1976 - in Greek). Pomacs and Achrianes; Thracians or Slavs? Proceedings of the
2nd Ethnology Conference of Northen Greece 333-358

-Xirotiris N. (1975 - in Greek) The Anthropologist. Review of Chios, 43-45

-Xirotiris N. (1976 - in Greek). Has Helladopithecus semierectus been found indeed? (pp6
Thessaloniki)

-448-

Ν.Ι. Ξηροτύρης: Ο ερευνητής, ο δάσκαλος, ο homo univesrsalis

-Xirotiris, N. (1976 - in Greek). The Helladopithecus does not exist. (pp6 Thessaloniki)

-Xirotiris N. & A. Erfurth. (1977). Remarks on the Palmar Flexion Creases of the Achrians
(Greece). Balkan Studies, 18, 175-177.

-Xirotiris N. (1978). Palaeolithikum und Mesolithikum in Griechenland. Godisnjak, 15, 5-14.

-Xirotiris N. (1979). Rassengeschichte Griechenlands. In: I. Schwidetzky (Hrsg.): Rassenge-
schichte der Menschheit. VI Lieferung, R. Oldenburg Verlag, Muenchen, 157-177.

-Xirotiris Ν. & A. Kandler-Palsson. (1979). Anthropologische Untersuchungen auf Kreta.
I.Die Verteilung der Vierfingerfurche auf Mittelkreta. Proceedings of the Greek Anthropologi-
cal Society 48, 208-215.

-Xirotiris N. (1979). Anthropologische und Archaeologische Probleme der griechischen Bron-
zezeit.Archives Suisses d‘Anthropologie Generale, 43, 69-78.

Xirotiris N. (1979. Beitrag zur historischen Anthropologie Sued-Ost-Europas. Pulpudeva, 4,
46-51.

-Xirotiris N., W. Henke & N. Symeonidis. (1979). Der M3 von Megalopolis - ein Beitrag zu
seiner morphologischen Kennzeichnung. Zeitschrift f. Morphologie und Anthropologie, 70,
117-122.

-Xirotiris N. (1979). Einige Bemerkungen zur Anthropologie Thrakiens. Proceedings of the
Greek Anthropological Society 48, 216-222.

-Xirotiris N. (1980). The Indo-Europeans in Greece. An Anthropological Approach to the Popu-
lation of Bronze Age Greece. Journal of Indo-European Studies, 8, 201-210.

-Gannt D., N. Xirotiris, B. Kurten & J. Melentis (1980). The Petralona Dentition - Hominid or
Cave Bear? Journal of Human Evolution, 9, 483-487.

-Xirotiris Ν. & F. Langenscheidt. (1981). The Cremations from the Royal Macedonian Tombs
of Vergina. Αρχαιολογική Εφημερίς 142-160.

-Xirotiris N. & Kondopoulos A (1981- in Greek). Cranial Deformation in Greece .Anthropo-
logical Issues, 1, 95-99

-Xirotiris N. (1981). Anthropologie des Aeneolithikums und der Fruehbronzezeit in Mittel- und
Sued-Ost-Europa. Slovenska Archeologia, 21, 235-24

-Xirotiris N. (1981). Die Neolithisierung Sued-Ost-Europas. Ein Anthropologischer Annaeher-

ungsversuch. Godisnjak, 19, 5-13 -449-

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ

-Xirotiris N. & W. Henke .(1981). Enamel Prism Patterns of European Hominoids and their
Phylogenetical Aspects. In: B. Chiarelli and R. Corrucini (Eds): Primate Evolutionary Biology.
Springer Verlag, Berlin, 109-116.

-Xirotiris N. & W. Henke. (1981). Petralona. Wandel in der Interpretation eines Stammesge-
schichtlichen Schluesselfundes. Archaeologisches Korrespondenzblatt, 11, 171-177.

-Henning G., W. Herr, E. Weber & N. Xirotiris. (1981). ESR-dating of the Fossil Hominid Cra-
nium of Petralona Cave, Greece. Nature, 292, 533-536.

-Schultz M. & N. Xirotiris. (1981). Histologische Unresuchungen an dem Hominiden-Schaedel
und Tierknochen aus der Petralona Hoehle. Journal of Mediterranean Anthropology and Ar-
chaeology, 1, 308-332.

-Xirotiris N. (1982). Der Schadel von Petralona - Wirklichkeit und Fantasie. Deltion (S.S.H.),
XVIII (1,2). Athens.

-Xirotiris N., W. Henke & G. Henning (1982). Die Phylogenetische Stellung des Petralona-
Schaedels aufgrund computertomographische Analysen und der absoluten Datierung mit der
ESR-Methode. Humanbiologia Budapestensis, 9, 89-94.

-Xirotiris N. & J. Melentis. (1982). New Studies on the Petralona Skull. IInd Anthropological
Congress of Ales Hrdlicka Universitas Carolina Pragensis, 437-440.

-Xirotiris N.& W. Henke. (1982). Remarks upon the Phylogenetic Interpretation of the Pe-
tralona Cranium. In: Man and his Origins, Anthropos [Brno], 21, 217-222.

-Henke W. & N. Xirotiris. (1982). New Human Upper Palaeolithic Fossils of Middle Europe.
In: Man and his Origins, Anthropos [Brno], 21, 263-280.

-Xirotiris Ν. (1982- in Greek). Results of the Anthropological Study of the burned bones found
in Soufli-Magoula and Platia-Magoula Zarkos. In C.Gallis: Compustion of bones in the Neo-
lithic Period. Ed. TAPA-Athens,188-215.

-Henning G., W. Herr, E. Weber & N. Xirotiris. (1982). Petralona Cave dating controversy.
Nature, 299, 281-282.

-Xirotiris N. (1985). Bemerkungen ueber die Phylogenetische Stellung des Petralona-Scaedels.
In: J. Herrmann und H. Ullrich (Hrsg.): Menschwerdung - biotischer und gesellschaftlicher
Entwicklungsprozess. Schriften zur Ur- und Fruehgeschichte, Akademie Verlag, Berlin, 41,
106-110.

-Czarnetzki A., B. Kaufmann, M. Schoch & N. Xirotiris. (1985). Definition der anatomischen

-450-