Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu Anak

4. Carta Alir Perkhidmatan Kesihatan Ibu Hamil

Terima Ibu

Baru/Pindah Masuk Beri nombor giliran
Dapatkan dokumen
Kenalpasti ibu
pengenalan diri Ulangan
Temubual/Catat
Cari kad KIK 1(b)96
Maklumat (Pind. 2012)

A Daftar ibu

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak Ambil tinggi dan berat
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam badan dan tekanan darah

Ambil darah untuk ujian
darah

Jalankan ujian darah dan air
kencing

Tidak perlu Rujukan Terima Ibu
A
Lakukan penilaian dan
pemeriksaan

Kenalpasti keperluan &
rujukan
Perlu

Periksa dan rawat

Nasihat dan
kaunseling

Beri rawatan/rujuk ke
Hospital jika perlu

Beri tarikh temujanji

Fail & rekod

42 43

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

LAMPIRAN

Penjagaan

Ibu Hamil

44 45

Lampiran 1

Senarai Semak Aktiviti Persediaan
Sesi Klinik Kesihatan Ibu

Bil Langkah/Tatacara Melakukan Catatan
Ya Tidak
1 Persediaan klinik     
Menyediakan alat yang lengkap  
    
1.1 Alat tulis
- Pen biru/merah, pensil, pembaris, pemadam   
- Borang rujukan
   
1.2 Kad Rekod Kesihatan Ibu KIK/1(a)/96 Pind 2012 &
KIK/1(b)/96 Pind 2012    
   
1.3 Rubber stamp    

1.4 Nombor giliran    

1.5 Buku-Buku Rekod HMIS
- KIB 101, KIB 102, KIB 103

1.6 Penimbang dewasa

1.7 Standard Weight - 10kg

1.8 Buku rekod verifikasi alat timbang
(rujuk lampiran 9 format mencatat verifikasi)

1.9 Ukuran panjang

1.10 Pita ukur – jenis fiber

1.11 Dapton/Pinnat

1.12 Alat Pandang Dengar
- Flip chart, poster, risalah
- Video, tv

1.13 Troli suntikan yang lengkap

1.42 Kit Eclampsia (Rujuk Garis Panduan Pemberian
Suntikan Intramuscular Magnesium Sulphate
(MgSO4) Di Peringkat Penjagaan Kesihatan Primer
Bagi Kes Servere Pre Eclampsia, BPKK, KKM 2014)

1.15 Termometer & sarung plastik.

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

Senarai Semak Lampiran 2
Pengambilan Sejarah Ibu
Catatan
No Aktiviti
1 Wujudkan hubungan yang baik dengan klien

2 Pastikan ibu diberi privacy

3 Gunakan bahasa yang mudah difahami

4 Kaji rekod pranatal yang lalu

5 Mengambil biodata ibu melalui:-
• Nama
• No. Kad Pengenalan
• Bangsa
• Pekerjaan
• Tahap pendidikan
• Alamat yang boleh dihubungi (rumah)
• No telefon
• Tarikh perkahwinan

Biodata Suami:
• Nama
• No. Kad Pengenalan
• Pekerjaan
• No telefon
• Alamat tempat berkerja

Sejarah sosial
• Merokok
• Alkohol
• Dadah

6 Perihal kandungan yang lalu:-
• Gravida
• Pariti
• Hasil kandungan (term/preterm)
• Jenis kelahiran
• Tempat Kelahiran
• Jantian
• Berat lahir bayi
• Masalah semasa puerperium
• Pengalaman penyusuan susu ibu
• Masalah penyusuan yang pernah dialami
• Keadaan anak sekarang

46 47

7 Sejarah medikal yang lalu:-
• CVD
• Diabates
• Hypertension
• Tuberculosis
• Meroyan
• Thalasaemia
• HIV
• STI

8 Sejarah surgikal:-
• Pembedahan di bahagian abdomen
• LSCS
• Pelvic and spinal abnormalities

9 Sejarah keluarga:-
• Kelahiran kembar
• Hypertension
• CVD
• Diabetes
• Thalasaemia
• Psychiatric

10 Sejarah kandungan sekarang:-
• LNMP
• EDD
• POG
• Masalah

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

Lampiran 3

Senarai Semak Mengambil Tekanan Darah

No Aktiviti Catatan
1 Periksa Alat Sphygmomanometer untuk memastikan ianya
berfungsi dengan baik

2 Terangkan tujuan kepada ibu
3 Kedudukan siku dan tangan (kedudukan tangan kiri tingginya

sama rata dengan jantung)

4 Pasangkan cuff dan kedudukan tiub, jarak 3cm dari sendi
(intercubital fossa)

5 Pastikan kedudukan cuff pada tempat yang betul, kemas, tidak
ketat/longgar dan tidak di atas lengan baju ibu

6 Sambungkan cuff dengan alat Sphygmomanometer
7 Jururawat duduk dengan betul
8 Letakkan Sphygmomanometer di tempat rata dan sama pada

paras mata jururawat

9 Pasangkan stetoscope:
• Arahkan ear piece ke depan
• Gunakan bel

10 Pastikan brachial atery di bawah cuff bukan di cubical fossa

11 Semak:
• Cubical fossa sama rata dengan jantung.
• Ibu rasa senang dan tenang.
• Alat Sphygmomanometer dalam kedudukan menegak.
• Baca pada paras mata.

12 Mengenal pasti nada radial atery
13 Pam cuff hingga nada hilang
14 Bukakan valve dengan perlahan-lahan
15 Apabila nada di dengari semula, catatkan bacaan
16 Ceraikan cuff dari alat Sphygmomanometer
17 Kira peak in inflation level (PIL)
18 Angkat lengan 5 – 6 saat
19 Sambungkan Sphygmomanometer alat semula
20 Pasangkan stethoscope
21 Letakkan bel pada tempat yang ditetapkan
22 Pam cuff pada paras PIL
23 Turunkan paras raksa dengan kadar 2mm/saat
24 Dengar bunyi pertama systolic
25 Dengar jenis bunyi lain jika ada

48 49

No Aktiviti Catatan
26 Dengar perubahan bunyi
27 Catatkan bacaan Sphygmomanometer
28 Beritahu ibu bacaan tekanan darahnya

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

Lampiran 4

Senarai Semak Pengambilan
Berat Badan dan Ukuran Tinggi

No Aktiviti Catatan
Pengambilan Berat Badan

1 Lakukan verifikasi alat timbang dan catatkan di dalam buku
rekod

2 Terangkan tujuan kepada ibu

3 Pastikan alat timbang di bacaan 0

4 Minta ibu buka kasut dan berdiri di atas platform

5 Ambil bacaan

6 Minta ibu turun daripada alat penimbang

7 Catat bacaan timbang dalam kad ibu

8 Beritahu ibu status berat badan semasa, sama ada dalam
keadaan normal atau sebaliknya.

Nota:

Jadual Saranan Peningkatan Berat Badan Semasa Kehamilan

Saranan Peningkatan Berat Badan

Kategori BMI 1-12 Minggu Kehamilan 13-40 Minggu Jumlah Peningkatan
Pra-Kehamilan (Trimester Pertama) Kehamilan (Trimester Berat Badan Sepanjang

Kedua & Ketiga) Kehamilan (kg)
kg/minggu
12.5-18.0
Kurang Berat Badan 0.5
(<18.5kg/m2) 11.5-16.0

Normal 0.5-2.0kg sepanjang 0.4 7.0-11.5
(18.4-24.9kg/m2) trimester pertama 0.3
5.0-9.0
Berlebihan Berat Badan
(25.0-29.9kg/m2)

Obes 0.2
(≥30.0kg/m2)

Sumber: Institute of Medicine 2009, Gestational Weight Gain Guideline.

Pengambilan Ukuran Tinggi

1 Tentukan alat pengukur dalam keadaan betul

2 Terangkan tujuan kepada ibu

3 Minta ibu buka kasut dan berdiri di atas platform

4 Ibu berdiri dengan membelakangi pengukur

5 Ibu berdiri tegak dengan kaki rapat dan kedua-dua tangan lurus
ke bawah. Tumit,punggung, bahu dan belakang kepala mestilah
menyentuh alat pengukur

6 Pastikan mata ibu memandang lurus ke depan garis melintang
dari bahagian bawah orbit mata ke lubang telinga mestilah 90
darjah kepada alat pengukur

7 Turunkan head piece perlahan-lahan sehingga mencecah
kepala ibu

50 51

8 Pegang head piece dengan teguh dan berhati-hati
9 Minta ibu turun dari platform
10 Ambil bacaan dan catatkan ke dalam kad ibu
11 Beritahu bacaan kepada ibu

Lampiran 5

Senarai Semak Pemeriksaan
Air Kencing Menggunakan Uristik

No Aktiviti Catatan
1 Terangkan tujuan kepada ibu
2 Beri ibu bekas yang di label untuk mengumpul sampel air
kencing

3 Ambil bekas sampel air kencing dari ibu
4 Semak uristik seperti tarikh luput, warna sama seperti di botol
5 Semak sekali lagi untuk kepastian
6 Celupkan strip sehingga melepasi warna petunjuk pada strip
7 Keluarkan strip tersebut dan pastikan air kencing tidak menitik
8 Bandingkan warna pada strip tersebut dengan warna petunjuk

di botol mengikut masa yang ditetapkan.

9 Catatkan keputusan
10 Beritahu keputusan ujian kepada ibu

Lampiran 6

Senarai Semak Pemeriksaan
Darah Haemoglobin Menggunakan Haemacue

No Aktiviti Catatan
1 Pasangkan mesin haemacue
2 Terangkan tujuan kepada ibu
3 Basuh tangan dan pakai glove
4 Bersihkan hujung jari ibu dengan spirit dan picit
5 Cucuk hujung jari dengan lancet

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

6 Keringkan titik darah permulaan dengan kapas kering
7 Letakkan hujung microcuvette pada jari yang dicucuk untuk memastikan

darah memenuhi microcuvette

8 Bersihkan darah yang ada di bahagian luar microcuvette
9 Masukkan microcuvette ke dalam alur pada mesin haemacue
10 Tolakkan alur itu ke dalam mesin untuk mendapatkan bacaan hb.
11 Bersihkan hujung jari ibu dengan kapas kering
12 Baca keputusan HB pada mesin haemacue
13 Beritahu keputusan kepada ibu
14 Bersihkan haemacue mesin (pada alur mesin)
15 Catatkan bacaan di dalam kad ibu

Lampiran 7

Senarai Semak Pemeriksaan
Fizikal dan Palpasi Abdomen

No Aktiviti Catatan
1 Kaji kad antenatal
2 Panggil ibu dengan nama
3 Ambil perhatian pada gait dan keadaan kesihatan keseluruhan ibu
4 Terangkan prosedur yang akan dilakukan
5 Sediakan ibu untuk pemeriksaan
6 Bantu ibu naik couch
7 Pastikan privasi ibu diberi perhatian disepanjang tempoh
pemeriksaan dilakukan

8 Dapatkan maklumat kesihatan ibu atau aduan ibu
9 Lakukan pemeriksaan secara sistematik:

• Keadaan rambut
• Keadaan konjuntiva
• Karies gigi
• Perhatikan pembengkakkan kelenjar tiroid
• Perhatikan jugular vein ketara/tidak ketara
• Periksa warna pada hujung jari tangan – pucat (cynosis/clubbing of fingers)

10 Melakukan pemeriksaan payudara
• Ketulan – ada/tidak
• Puting – normal/tidak normal/leper/tenggelam

11 Memeriksa kaki – edema/vericose vein
12 Bertanya mengenai vagina discaj

52 53

13 Perhatikan keadaan abdomen:-
• Bentuk
• Saiz
• Parut
• kulit

14 Lakukan palpasi abdomen dengan betul:
• Tinggi rahim
• Baringan (lie)
• Presentasi
• Engagement (5th of the head/breech)

15 Mendengar denyut jantung janin:-
• Kadar
• Rythm
• Nada

16 Memberi pendidikan kesihatan/nasihat yang bersesuaian
17 Memberitahu ibu hasil pemeriksaan
18 Catatkan segala penemuan dan rujuk kepada Pegawai Perubatan jika ada

keluarbiasaan yang dikesan

19 Memberi temujanji lawatan susulan

Lampiran 8

Senarai Semak Pendidikan
Penyusuan Susu Ibu Antenatal

Bil Tajuk Tarikh diberi Nama jururawat Tandatangan klien

1 Kepentingan penyusuan susu ibu kepada
bayi

2 Kepentingan penyusuan susu ibu kepada
ibu

3 Kepentingan sentuhan kulit (skin to skin)
secepat mungkin selepas kelahiran

4 Kepentingan permulaan awal penyusuan
susu ibu setengah jam selepas kelahiran

5 Kepentingan ibu bersama bayi (rooming in)
24 jam sehari

6 Kepentingan penyusuan susu ibu mengikut
kehendak bayi (on demand)

7 Kepentingan penyusuan susu ibu yang
kerap untuk memastikan susu ibu
mencukupi

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

8 Kepentingan posisi dan pelekapan yang
baik semasa penyusuan susu ibu

9 Kepentingan penyusuan susu ibu secara
ekslusif bagi 6 bulan pertama tanpa
sebarang minuman dan makanan lain

10 Kepentingan meneruskan penyusuan susu
ibu selepas 6 bulan disamping pemberian
makanan pelengkap

11 Kepentingan permulaan awal susu

12 Keburukan kepada bayi yang tidak diberi
susu ibu

13 Pelaksanaan amalan kelahiran dan
penjagaan mesra ibu (mother friendly care)

Lampiran 9

Format Untuk Rekod Verifikasi
Alat Penimbang Dewasa Jenis Beam dan Spring

Berat Berat Ibu Pegawai yang
Pemberat + Berat melakukan
Pemberat
Tarikh (kg) Berat Ibu Julat Nama T/tangan Catatan
(kg) (kg) Ketepatan  
   
            
          
            
            
            
            
            
            
            
            
          
        

54 55

PENJAGAAN INTRAPARTUM

1. Pengenalan

Kelahiran selamat bermaksud, kelahiran yang di kendalikan oleh bidan terlatih (skilled birth attendants) dan
ia mestilah dilakukan dalam persekitaran yang bersih dan sesuai. Di Malaysia peratus kelahiran selamat telah
mencapai 98% sejak tahun 2009 - 2013 dan 99% bagi tahun 2014. Kelahiran selamat merupakan indikator
utama dalam penjagaan keibuan yang selamat.

Untuk mencapai hasrat ini, anggota kesihatan yang cekap, mahir dan berpengalaman amatlah penting
disamping garis panduan dan manual yang dapat meningkatkan kefahaman dan kemahiran anggota
kesihatan dalam mengendalikan kelahiran selamat

2. Pengendalian Kes Bersalin Di Rumah Atau Pusat Bersalin Pilihan (Alternative
Birthing Centre)

2.1 Kriteria Kelayakan Ibu Berisiko Rendah
Ibu dibenarkan bersalin di pusat bersalin alternative atau di rumah, sekiranya memenuhi syarat-syarat
berikut:-

 Faktor Risiko Tandakan (√) Dalam
Ruangan Berkenaan 
TARIKH
Jangkamasa tidak datang haid (POA)  

1 Gravida 2-5  
2 Tiada masalah obstetrik yang lalu  
3 Tiada masalah perubatan yang lalu  
4 Tiada masalah perubatan/obstetric pada  
 
kandungan semasa
5 Ukuran tinggi lebih dari 145 sm  
6 Ibu berumur lebih 18 tahun dan kurang 40 tahun  
7 Ibu berkahwin dan mempunyai sokongan keluarga  
8 POA >37 minggu atau <41 minggu  
9 Anggaran berat bayi > 2 kg dan < 3.5 kg  

*Ibu hanya boleh dibenarkan bersalin di rumah/ABC sekiranya
semua ruangan ditandakan (3) iaitu semua kriteria di atas dipenuhi.

Sila rujuk

i. Garis Panduan Senarai Semak Mengikut Sistem Kod Warna Pejagaan Kesihatan Ibu dan Bayi Edisi
Keempat, BPKK, KKM , 2013)

ii. Garis Panduan Pusat Bersalin Alterantif (ABC) di Klinik Kesihatan, BPKK, KKM 2013

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

2.2 Proses Kerja Pengendalian Kes Bersalin Di Rumah Atau Pusat Bersalin Pilihan (Alternative
Birthing Centre)

Jawatan Proses

JM/JK 1. Terima kes dengan memberi salam.

JM/JK 2. Semak kad antenatal

JM/JK 3. Mengambil sejarah sakit bersalin – True Labour

JM/JK 4. Melakukan pemeriksaan:
1.1 Vital
JM/JK - BP
- Nadi
JM/JK - Suhu
- Pernafasan
JM/JK
JM/JK 1.2 Ujian makmal
JM/JK - Urin albumin & urin sugar
JM/JK - HB

5. Membuat keputusan samada ibu boleh bersalin di rumah/ABC
dengan menggunakan Panduan Senarai Semak Mengikut Sistem
Kod Warna Penjagaan Kesihatan Ibu dan Bayi Edisi Keempat ,
BPKK, KKM, 2013

6. Membuat Pemeriksaan Ibu dan janin dalam kandungan
- Pemeriksaan fizikal
- Pemeriksaan Abdomen
o Fundal height
o Lie dan presentasi janin
o Penurunan kepala janin
o Tempoh dan kekuatan kontraksi uterus

7. Pemeriksaan vagina untuk memeriksa discaj atau ‘show’ dan
pembukaan os

8. Selesakan ibu

9. Rujuk ke hospital segera jika ada indikasi bersalin di hospital

10. Dokumentasi dalam Buku Rekod Kesihatan Ibu KIK/1(a)/94 (pind.
2012), KIK./(b) 94 (pind. 2012) dan Kad Rekod Kesihatan Bayi dan
Kanak-kanak 0-6 tahun pind. 2/2011

56 57

2.3 Carta Alir Pengendalian Ibu Bersalin Dirumah atau Pusat Bersalin Pilihan (Alternative
Birthing Centre)

Terima Ibu

Semak kad antenatal

Mengambil sejarah sakit
bersalin (true labour)

Rujuk hospital Rujukan Melakukan pemeriksaan tanda
vital & ujian makmal urin albumin
Membuat Pemeriksaan Ibu & sugar
dan janin dalam kandungan
Membuat keputusan samada
ibu boleh bersalin di rumah/
ABC dengan menggunakan
Buku Panduan Senarai
Semak Mengikut Sistem Kod
Warna Penjagaan Kesihatan
Ibu dan Bayi Edisi Ke empat ,
BPKK, KKM, 2013

Pemeriksaan vagina bagi
menentukan pembukaan os

Selesakan ibu

Dokumentasi

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

3. Pengendalian Peringkat Pertama Kelahiran

3.1 Proses Kerja Pengendalian Peringkat Pertama Kelahiran

Jawatan Proses
JM/JK 1. Sediakan peralatan untuk menyambut kelahiran

(Rujuk lampiran 1, Senarai Keperluan Peralatan Menyambut Kelahiran)

JM/JK 2. Lengkapkan carta partogram dengan maklumat peribadi ibu. (Rujuk lampiran 2,
Carta Partogram dan rujuk lampiran 3, Panduan mengisi Carta Partogram )

JM/JK 3. Lakukan pemantauan berikut mengikut masa yang ditetapkan:

a. Keadaan ibu

3.1 Tanda-tanda vital:

• Nadi (¼ jam / ½ jam sekali)
• Suhu (BD/4 jam sekali)
• BP (1 jam / 4 jam sekali)
• Urin – kuantiti, ujian aseton, albumin

3.2 Kemajuan labor:

• Kontraksi uterus – ½ jam, ¼ jam (mengikut kemajuan labor)
Pemeriksaan vagina 4 jam sekali (Rujuk lampiran 4, Senarai Semak
Pemeriksaan Vagina)

• Vulva & vagina
• Cervical effacement
• Dilatation of cervical os
• Masa membran pecah
• Penurunan presentasi
• Engagement kepala

• Lain lain keabnormalan:
- Tali pusat/uri (dirasai/tidak )
- Warna air mentuban normal atau - Caput/Moulding

3.2 Tanda-tanda penting

• Denyutan jantung fetus:
¼ jam /1/2jam / 1 jam

JM/JK 4. Catat keputusan pemantauan pada cara partogram. (Rujuk lampiran 2 gambarajah
Partograph dan rujuk lampiran Panduan Mengisi Carta Partogram)
4.1 Membran
• intact -I
• absent – A
4.2 Liquor
• Clear – C
• Meconium stained – M
4.3 Moulding
• - : tiada
• + : tepi tulang sentuh sahaja
• ++ : tulang bertindih sedikit sahaja
• +++: tulang bertindih berlebihan

58 59

Jawatan Proses

4.4 Kontraksi – memerhati untuk 10 minit:
• Kekuatan dan tempoh masa
- < 20 saat = lemah
- 20-40 saat = sederhana
- > 40 saat = kuat
• Kekerapan (frequency)
Contoh:
1:2 – Hitamkan 2 kotak
1:5 – Hitamkan 5 kotak
Menentukan kemajuan labor dan mengesan keabnormalan
Kontraksi – memerhati untuk 10 minit:
• Kekuatan dan tempoh masa
- < 20 saat = lemah
- 20-40 saat = sederhana
- > 40 saat = kuat
• Kekerapan (frequency)
Contoh:
1:2 – Hitamkan 2 kotak
1:5 – Hitamkan 5 kotak
Menentukan kemajuan labor dan mengesan keabnormalan

JM/JK 5. Catatkan kemajuan labor.

JM/JK 6. Kosongkan pundi kencing.

JM/JK 7. Baringan ibu mengikut keselesaan.

JM/JK 8. Galakkan ibu melakukan senaman pernafasan.

JM/JK/PP&K 9. Rujuk jika ada keabnormalan kepada Pegawai Perubatan.

JM/JK 10. Dokumentasi dalam Buku Rekod Kesihatan Ibu KIK/1(a)/94 (Pind. 2012), KIK./
(b)94 (pind. 2012) dan Kad Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak 0-6 tahun
Pind. 2/2011.

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

3.2 Carta Alir Pengendalian Peringkat Pertama Kelahiran


Lengkapkan carta partogram
dengan maklumat peribadi ibu

Rujuk hospital

Rujukan Lakukan pemantauan keatas ibu
dan janin serta kemajuan labor

Catat keputusan pemantauan
pada cara partogram

Rujuk hospital

Rujukan Catatkan kemajuan labor

Kosongkan pundi kencing

Baringan ibu mengikut
keselesaan

Dokumentasi

60 61

4 Pengendalian Peringkat Kedua Kelahiran

4.1 Proses Kerja Pengendalian Peringkat Kedua Kelahiran

Jawatan Proses
JM/JK
1. Sediakan peralatan untuk bersalin. (Rujuk lampiran 1, Senarai Semak Peralatan
Menyambut Kelahiran)

JM/JK 2. Nilai keadaan ibu dan janin dalam kandungan

JM/JK 3. Posisikan ibu

JM/JK 4. Beri penerangan kepada ibu dan galakkannya untuk meneran

JM/JK 5. Kawal kepala bayi semasa kelahiran

JM/JK 6. Guard perineum

JM/JK 7. Lahirkan kepala bayi

JM/JK 8. Lap (wipe) lendir pada mata dan hidung bayi

JM/JK 9. Periksa tali pusat pada leher bayi - ambil tindakan sewajarnya

JM/JK 10. Lahirkan bahu bayi diikut dengan badan bayi

JM/JK 11. Ingat waktu kelahiran

JM/JK 12. Lakukan sedutan untuk lapangkan salur pernafasan bayi

JM/JK 13. Nilai keadaan bayi semasa lahir – Apgar score
Sila rujuk:-
i. Lampiran 5 Panduan Menilai Skor APGAR

ii. Lampiran 6 Carta Skor APGAR

JM/JK 14. Clamp dan potong talipusat

JM/JK 15. Keringkan dan balut bayi, tunjukkan kepada ibu untuk memastikan jantina bayi

JM/JK 16. Letakkan bayi di atas dada ibu untuk sentuhan kulit ke kulit selama sekurang-kurang
JM/JK 10 minit

17. Selimutkan ibu dan bayi

JM/JK 18. Bantu ibu melekapkan bayi pada payudara untuk penyusuan

JM /JK 19. Dokumentasi dalam Buku Rekod Kesihatan Ibu KIK/1(a)/94 (Pind. 2012), KIK./
(b)94 (pind. 2012) dan Kad Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak 0-6 tahun Pind.
2/2011.

Nota Penting:

Sila rujuk Senarai Semak Jagaan Intrapartum di Rumah/Pusat Bersalin Alternatif (ABC) di dalam Buku Garis
Panduan Senarai Semak Bagi Penjagaan Kesihatan Ibu dan Bayi Mengikut Sistem Kod Warna, Bahagian
Pembangunan Kesihatan Keluarga, Kementerian Kesihatan Malaysia, Edisi Keempat, 2013

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

4.2 Carta Alir Pengendalian Peringkat Kedua Kelahiran

Sediakan peralatan untuk bersalin

Rujuk hospital Rujukan Nilai keadaan ibu dan janin dalam
kandungan
Resusitasi
Nilai semula Posisikan ibu

Rujukan Galakkan ibu meneran
Rujuk
Sambut kelahiran

Lapangkan saluran pernafasan bayi

Rujukan Nilai keadaan bayi (Apgar score)

Clamp dan potong talipusat serta
ambil sampel darah untuk G6PD &
TSH

Keringkan dan balut bayi

Tunjukkan kepada ibu untuk
memastikan jantina bayi

Sentuhan kulit ke kulit ibu dan bayi
selama sekurang-kurang 10 minit

62 63

Selimutkan ibu dan bayi
Bantu ibu melekapkan bayi pada
payudara untuk penyusuan
Dokumentasi

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

5. Pengendalian Peringkat Ketiga Kelahiran

5.2 Proses Kerja Pengendalian Peringkat Ketiga Kelahiran

Jawatan Proses
JM/JK 1. Beri suntikan I/M Syntometrin (1ml) kepada ibu selepas kelahiran bayi.

JM/JK Sekiranya BP ≥140/90 berikan I/M Syntocinon (1ml) dan rujuk ke hospital.
2. Tunggu sehingga tiada denyutan nadi di tali pusat, kemudian Clamp dan
JM/JK
JM/JK potong tali pusat bayi.
JM/JK
JM/JK Ambil sampel untuk G6PD dan TSH.
JM/JK 3. Perhatikan tanda-tanda pemisahan plasenta.
JM/JK
4. Kosongkan pundi kencing jika perlu.

5. Lahirkan plasenta dengan cara Control Cord Traction.

6. Massage uterus dan keluarkan bekuan darah.

7. Periksa perineum, vagina dan vulva jika ada kekoyakkan.

8. Swab perineum dan pakaikan tuala wanita (pad).

JM/JK 9. Bersih dan selesakan ibu.

JM/JK 10. Sukat jumlah kehilangan darah.
JM/JK (Anggaran - 1 pad penuh = 120ml
- 1 sarung = 500ml)

11. Periksa plasenta.

(Rujuk lampiran 7, Tatacara Pemeriksaan Plasenta)

JM/JK 12. Rekodkan:

12.1 Tarikh & masa bayi dilahirkan
12.2 Jantina bayi

JM/JK 13. Periksa keadaan ibu dan rekodkan maklumat berikut:

• Suhu badan
• Nadi
• Tekanan Darah

JM /JK/ KJK/PP&K • Keadaan uterus
JM /JK/ KJK/PP&K 14. Laporkan jika terdapat keabnormalan kepada jururawat kesihatan/Ketua

Jururawat/Pegawai Perubatan.
15. Dokumentasi dalam Buku Rekod Kesihatan Ibu KIK/1(a)/94 (Pind. 2012),

KIK./(b)94 (pind. 2012) dan Kad Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak
0-6 tahun Pind. 2/2011.



64 65

5.2 Carta Alir Pengendalian Peringkat Ketiga Kelahiran

Rujuk hospital Beri suntikan I/M Syntometrine satu
ampul selepas kelahiran bayi
Rujuk hospital Clamp dan potong tali pusat bayi
Ambil sampel darah G6PD & TSH
Perhatikan tanda-tanda pemisahan
plasenta

Kosongkan pundi kencing jika perlu

Lahirkan plasenta dengan cara
Control Cord Traction

Massage uterus dan keluarkan
bekuan darah

Periksa perineum, vagina dan vulva
jika ada kekoyakkan

Bersih, pakaikan pad dan selesakan
ibu

Sukat jumlah kehilangan darah

Periksa kelengkapan plasenta

Rekodkan butir kelahiran

Periksa keadaan ibu

Dokumentasi

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

6. Pengendalian Jagaan Serta Merta Untuk Bayi Baru Lahir

6.1 Proses Kerja Pengendalian Jagaan Serta Merta Untuk Bayi Baru Lahir

Jawatan Proses
JM/JK
1. Melapangkan salur pernafasan.

• Swab hidung dan mulut
• Sedut mukus jika perlu

JM/JK 2. Nilai Skor Apgar
JM/JK
• Lakukan penilaian pada 1minit dan 5 minit selepas kelahiran
Rujuk:-
i. lampiran 5, Panduan Menilai Skor APGAR
ii. Lampiran 6, Carta Skor APGAR

3. Pengambilan tanda vital mengikut keperluan

• Pernafasan (normal 40 – 60/min)
• Denyutan jantung (normal 110 – 160/min)

JM/JK 4. Buat pemerhatian ke atas bayi

• Tangisan lemah/kuat
• Warna kulit merah muda (pink)/kebiruan(cyanosis)
• Kesan perdarahan dari tali pusat
Pemerhatian dilakukan berterusan

JM/JK 5. Elakkan hypothermia dengan cara:-

• Bedung dan selimutkan bayi
• Jangan dedahkan bayi dengan sengaja

JM/JK 6. Lakukan Top & Tail
JM/JK
• Bersihkan bayi
• Lakukan Cord Dressing dengan aseptik teknik
• Pakaikan pakaian yang sesuai

7. Lakukan pemeriksaan fizikal dari kepala hingga kaki untuk mengesan
keabnormalan. Rujuk kepada:

i. Perinatal Care Manual Edisi Ketiga,BPKK, KKM, 2013
ii. Buku Garis Panduan Senarai Semak Bagi Penjagaan Kesihatan Ibu dan

Bayi Mengikut Sistem Kod Warna, Bahagian Pembangunan Kesihatan
Keluarga, Kementerian Kesihatan Malaysia, Edisi Keempat, 2013

Catatkan penemuan dalam borang pemeriksaan kesihatan neonatal (dalam
buku rekod kesihatan bayi)

JM/JK 8. Pastikan sampel darah dari tali pusat untuk saringan G6PD dan congenital
hypothyroidism (TSH) diambil, label dengan betul serta jelas dan dihantar ke
makmal.

(Rujuk Buku National Screening Programme for Congenital Hypothyroidism,
Family Health Development Division, Ministry of Health, Malaysia, 2011)

JM/JK 9. Letakkan bayi bersama ibu secepat mungkin dan mulakan penyusuan awal
bagi mencegah hypoglycaemia

JM/JK 10. Beri suntikan Vitamin K dan Hepatitis B dengan amalan aseptik teknik

JM/JK 11. Dokumentasi dalam Buku Rekod Kesihatan Ibu KIK/1(a)/94 (Pind. 2012), KIK./
(b)94 (pind. 2012) dan Kad Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak 0-6 tahun
Pind. 2/2011.

66 67

6.2 Carta Alir Pengendalian Jagaan Serta Merta Untuk Bayi Baru Lahir

Rujuk ke hospital dengan Melapangkan salur pernafasan
menstabilkannya dahulu
Nilai Skor Apgar
Resusitasi
Ambil tanda vital bayi

Buat pemerhatian ke atas bayi

Elakkan hypothermia dengan
membalut bayi

Lakukan Top & Tail

Lakukan pemeriksaan fizikal

Pastikan sampel darah untuk G6PD
dan TSH diambil
Beri suntikan Vitamin K dan
Hepatitis B
Mulakan penyusuan awal untuk
elakkan hypoglacaemia

Dokumentasi

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

7. Proses Kerja Pengendalian Jagaan Bayi Baru Lahir Sebelum Discaj Dari
Abc Atau Jururawat Pulang Kerumah Bagi Bersalin Di Rumah

Jawatan Proses
JM/JK
JM/JK 1. Pemantauan tanda vital
JM/JK
JM/JK 2. Perhatikan bayi sudah kencing
JM/JK /PP&K
JM/JK /PP&K 3. Teruskan penyusuan ibu

4. Kekalkan suhu badan bayi

5. Tentukan bayi diperiksa oleh pegawai perubatan.

6. Rekodkan dalam Buku Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak 0 – 6 tahun
Pind. 2/2011

68 69

7.1 Carta Alir Pengendalian Jagaan Bayi Baru Lahir Sebelum Discaj dari Abc atau Jururawat
Pulang ke Rumah Bagi Bersalin di Rumah



Resusitasi Pemantauan tanda vital
Perhatikan bayi sudah kencing
Ya Tidak Teruskan penyusuan ibu
Rujuk ke hospital Kekalkan suhu badan bayi
Beri pendidikan kesihatan
Pemeriksaan bayi oleh pegawai
perubatan

Discaj
Dokumentasi

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

LAMPIRAN

Penjagaan

Intrapartum

70 71

Lampiran 1

Senarai Keperluan Peralatan Untuk Menyambut Kelahiran

A Delivery Set Kuantiti
1. Kidney Dish 10 inch 2
2. Kidney Dish 6 inch 1
3. Galipot
4. Artery forcep 2 -3
5. Dissecting forcep 2
6. Cord Scissor 1
1

B Losen dan Krim Kuantiti
1. Hibitane in Sprit 1:200 (Chlorhexidine 0.5% Alkohol) untuk cord dressing 1 botol
2. Hibitane in Sprit 1:2000 1 botol
3. Flavin 0.1% (Acriflavine lotion 0.1%) untuk ubat luka 1 botol
4. Alcohol 70% 1 botol
5. Swab Hibitane (Swab soaked in Hibitane in Spirit) untuk membersihkan 1 botol
peralatan

C VE Set Kuantiti
1. Bowl 1
2. Galipot 2

D Peralatan Sterile Loose Pack Kuantiti
1. Dressing Towel 1
2. Stitch Scissor 1
3. Needle Holder 1
4. Artery Forcep 2
5. Jug 1
6. Swab
7. Pad
8. Gauze
9. Paper Hand Towel
10. Linen Paper
11. Syringe 2ml
12. Needle
13. Cord clamp
14. Cat gut

E Peralatan Mengambil Pemeriksaan Vital Kuantiti
1. BP Set 1
2. Stethoscope 1
3. Daptone/Fetuscope 1
4. Penimbang bayi 1

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

5. Pita Pengukur 1
6. Clinical Thermometer 1
7. Disposable Lancet dan glass slide – untuk kes yang mengalami demam

F Set Infusi Intravena
1. IV Fluid
2. IV Drip Set
3. Branula size 16G, 18G, 20G
4. Plaster
5. Gunting

G Ubatan
1. Syntometrine (4 ampoule)
2. Syntocinon (2 ampoule)
3. Vitamin K
4. Hepatitis B
5. Ravin enema
6. Tab Paracetamol

H Lain-lain Peralatan
1. Mucus Extractor/Sucker
2. Kertas turas saringan G6PD
3. Tuib botol untuk saringan congenital hypotiroidsm
4. Beg plastic kecil
5. Glove
6. Apron
7. Mask
8. Paddle pad soap/hand rub dan paper hand towel

H Kad dan Borang-borang
1. Buku Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak 0-6 Tahun
2. Borang Partogram
3. Senarai Semak Intrapartum
4. Sticker warna koding
5. Borang makmal
6. Borang rujukan (IPR-1)

72 73

Lampiran 2

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

Lampiran 3

Panduan Mengisi Carta Partogram

No Perkara
1. Cara mencatat keputusan pemantauan pada cara partogram (rujuk gambarajah)

1.4 Membran
• Intact – I
• Absent– A

1.5 Liquor
• Clear – C
• Meconium stained – M

1.6 Moulding
• - : tiada
• + : tepi tulang sentuh sahaja
• ++ : tulang bertindih sedikit sahaja
• +++ : tulang bertindih berlebihan

1.7 Kontraksi – menilai selama 10 minit
• Kekuatan: Lorekan seperti berikut:
Masa : <20 saat – lemah
: 20 – 40 saat – sederhana
: >40 saat – kuat
• Tempoh kekerapan (frequency)
• Contoh:
: 1 : 2 Hitamkan 2 kotak
: 1 : 5 Hitamkan 5 kotak
Menentukan kemajuan kelahiran dan mengesan keabnormalan

2 Mencatat penemuan bermula di atas Alert Line

74 75

Lampiran 4

Senarai Semak Pemeriksaan Vagina Catatan

No Aktiviti
1 Memberi salam/ucap selamat kepada ibu
2 Beri penerangan tentang prosedur
3 Minta ibu kosongkan pundi kencing
4 Sediakan peralatan
5 Minta ibu baring – pastikan privasi ibu diberi perhatian
6 Lakukan palpasi abdomen
7 Baringkan ibu dalam keadaan dorsal
8 Cuci tangan secara hygiene
9 Amalkan teknik aseptik sepanjang prosedur
10 Perhatikan keadaan vagina, edema, vericose vein dan infeksi kulit
11 Lakukan vulva swabbing dengan mematuhi prinsip teknik asepsis
12 Masukkan jari yang telah dilicinkan ke dalam vagina perlahan-lahan pada
sudut 45°

13 Nilai keadaan:-
• Vagina – suam/panas
– Kering/lembab
• Serviks – konsistensi/lembut/keras/tebal
• Efasement
• Aplikasi pada bahagian presentasi – padat/tidak
• Pembukaan Os
• Membran - intact/absent
- liquor (warna)
• Presentasi – cephalic/breech/muka/brow dan lain-lain
• Posisi – LOA/ROA/LOP/ROP
• Ischial Spine – menonjol/tidak
• Pubic Arch – luas/sempit
• Rektum – penuh/kosong
• Interuberous diameter – accommodate 4 knuckle

14 Selesakan ibu
15 Beritahu ibu penemuan pemeriksaan
16 Catat dalam carta patogram
17 Laporkan jika ada keadaan luarbiasa di kesan

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

Lampiran 5

Panduan Menilai Skor Apgar

No Perkara
1 Perhatikan keadaan am bayi pada 1 minit selepas kelahiran
2 Perhatikan pergerakan dada dalam 1 minit atau dengar tangisan bayi (untuk menilai pernafasan)
3 Nilai denyutan jantung – auskultasi dengan stetoskop dibahagian ruang intercostal ke-4 disebelah kiri
(4th intercostal space to the left mid clavicle line)
4 Perhatikan tona otot – pergerakan anggota dan fleksi di sendi, siku, lutut dan pinggul
5 Nilai reflex – beri stimulasi kepada tapak kaki atau gosok bahagian belakang bayi
6 Perhatikan warna kulit di badan dan hujung anggota sama ada pink atau cyanosis
7 Beri Skor Apgar (rujuk Carta Apgar)
8 Rujuk kepada Jururawat Kesihatan/Pegawai Perubatan jika skor apgar kurang daripada 7
9 Catat dalam nota kelahiran dan buku daftar

76 77

Lampiran 6

Carta Skor Apgar

Catatan/Perhatian:-

i. Setiap kriteria diberi skor 0, 1 atau 2
ii. Penilaian dilakukan pada 1 minit dan 5 minit selepas kelahiran
iii. Jumlah keseluruhan skor ialah 10

Tafsirkan:-

Nilai Skor Apgar Tindakan Yang Perlu Diambil
8 - 10 • Sedut saluran pernafasan
5-7 • Sedut saluran pernafasan
• Beri oksigen melalui mask
1-4 • Lakukan resuscitation
• Minta pertolongan daripada anggota lain
• Beritahu Jururawat Kesihatan/Pegawai Perubatan

Cara Untuk Memberi Skor Apgar

Markah/Kriteria 0 12
Denyutan jantung
Tiada <100/minit >100/minit

Pernafasan Tiada Lemah, irregular, tangisan Tangisan kuat
tidak kuat

Muscle Tone Flaccid (lembik) Sedikit fleksi pada Gerakan yang kuat/aktif
ekstremiti

Reflex Tiada Grimace muka mengerut Batuk atau menangis
Warna
Pucat atau cynose Badan merah muda/ Keseluruhan badan
keseluruhan badan kakitangan biru kemerahan

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

Lampiran 7

Tatacara Pemeriksaan Plasenta

No Aktiviti

1. Swab bahagian tali pusat yang dipotong:-
a. Lakukan pemeriksaan tali pusat

• Terdapat 2 ateri dan 1 vein
• Warna
• Periksa true knot/false knot
• Insertion tali pusat
• Jelly Cord

2. Perhatikan keadaan permukaan fetal’s surface
a. Warna kesan mekonium
b. Salur darah

3. Angkat plasenta dengan memegang pada tali pusat untuk perhatikan keadaan membrane

4. Periksa kotilidon sama ada lobe lengkap dan membrane sempurna

5. Perhatikan keadaan permukaan maternal’s surface:-
a. Warna
b. Calcification
c. Infarction
d. Lain-lain keabnormalan

6. Laporkan keabnormalan kepada Jururawat Kesihatan/Pegawai Perubatan y/m
7. Masukkan plasenta kedalam beg plastic dan timbang
8. Beri plasenta kepada ibu atau hapuskan mengikut praktis yang ditetapkan
9. Bersihkan peralatan
10. Catat dalam nota kelahiran

78 79

PENJAGAAN POSTNATAL
1. Pengenalan

Penjagaan posnatal merupakan satu daripada perkhidmatan yang penting dalam Kesihatan Awam.
Ia merangkumi penjagaan semasa di hospital dan berterusan di rumah bagi memastikan ibu dan anak
mendapatkan penjagaan yang lengkap dan optima. Penjagaan postnatal melibatkan beberapa prosedur
yang dijalankan mengikut standard yang ditetapkan bagi memastikan ibu dan anak mendapat perawatan
yang selamat dan sihat sepanjang tempoh puerperium. Jagaan perawatan postnatal di rumah dilakukan
mengikut hari 1, 2, 3, 4, 6, 8,10,15, dan hari ke 20 bagi ibu yang tiada risiko manakala bagi ibu berisiko lebih
kerap mengikut keperluan.
Lazimnya perawatan postnatal ini disediakan oleh anggota klinik kesihatan/klinik desa/K1M selepas ibu
bersalin.

2. Definisi Postnatal

Postnatal bermula selepas peringkat ketiga kelahiran sehingga 42 hari.

3. Objektif

i. Untuk memastikan ibu dan anak dalam keadaan sihat sepanjang masa puerperium.
ii. Mengesan awal keadaan luar biasa atau komplikasi semasa pueperium seperti secondary PPH,

Puerperal Pyrexia, Puerperal Sepsis, Postpartum Blues, Puerperal Psychosis dan sebagainya
iii. Memberi lawatan tindak susul seperti perawatan harian.

4. Polisi Perawatan Postnatal

i. Semua kelahiran hendaklah diberitahu dengan segera dalam masa 24 jam kepada anggota
kejururawatan di kawasan operasi berhampiran.

ii. Aktiviti penjagaan postnatal kepada ibu dan anak di rumah dijalankan mengikut jadual lawatan dan
keperluan berpandukan kepada senarai semak yang sediada.

iii. Mengesan keadaan luar biasa pada ibu dan anak dan merujuk mengikut keperluan.
iv. Rawatan lanjutan dan tindaksusul akan dibuat mengikut keperluan,
v. Tarikh temujanji untuk penjagaan postnatal di klinik dan pemberian imunisasi mengikut jadual.
vi. Memberi bimbingan mengenai kaedah perancang keluarga dan pilihan yang sesuai kepada ibu dan

pasangan.

5. Skop Penjagaan Ibu Postnatal

Aktiviti utama penjagaan ibu postnatal ialah:-
• Penjagaan kesihatan ibu postnatal semasa di hospital dan di rumah
• Penjagaan kesihatan ibu postnatal di klinik

Jagaan perawatan postnatal bermula pada hari 1, 2, 3, 4, 6, 8, 10,15 dan hari ke 20 bagi kes normal. Bagi
kes berisiko lebih kerap mengikut keperluan.

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

6. Proses Kerja Penjagaan Ibu Postnatal

Jawatan Proses
JM/JK/KJK/PJK a. Terima pemberitahuan kelahiran/maklumat kelahiran dari hospital kerajaan/
JM/JK/KJK/PJK
JM/JK /KJK/PJK swasta/luar operasiital

JM/JK /KJK/PJK b. Semak Discaj Summary/Surat Rujukan dari hospital

Semak kad dan butir-butir kelahiran.
a. Menyemak dan rekod butir kelahiran di dalam buku pemberitahuan kelahiran,

KIB 103 dan KIK 1(b) (Pind. 2012).

b. Dokumenkan butiran kelahiran dalam kad KIK 1 (b) 96 (Pind.2012) kes
kawasan operasi.

Nota: Lakukan lawatan postnatal dalam masa 24 jam selepas pemberitahuan kelahiran
diterima

Merancang lawatan
a. Kenalpasti kes:

• Mengkaji/menyemak kad
• Mengumpul maklumat contoh: Land mark
• Latar belakang klien/ibu dan keluarga
• Maklumat keluarga
• Taraf sosio ekonomi
• Taraf pendidikan dll

b. Menentukan lokasi rumah.

c. Menentukan objektif lawatan.

d. Menyediakan keperluan:

• Kenderaan
• Beg perawatan (Rujuk Lampiran 1, Senarai Semak Beg Perawatan/Lawatan

ke rumah)
• Ubatan
• Kad ibu/kanak-kanak
• Kalendar
• Buku catatan dll.

e. Merekod di dalam buku KIB 101 dan KIB 105

Pelaksanaan lawatan.
a. Catatkan di papan kenyataan klinik maklumat berikut:

• Tarikh
• Masa
• Lokasi rumah/alamat

b. Maklumkan kepada penyelia

c. Eratkan hubungan jururawat

• Memberi salam/ucapan
• Bersalaman dengan ibu dan keluarga mengikut adat dan wujudkan rapport.
• Perkenalkan diri
• Memberitahu tujuan lawatan.
• Meminta izin untuk masuk ke rumah

80 81

d. Memerhatikan keadaan persekitaran:

• Kebersihan dalam dan luar rumah
• Hubungan interpersonal
• Punca kemalangan dll.

e. Meletakkan beg perawatan di atas kertas yang bersih dan tempat yang sesuai

f. Meminta semua kad-kad kesihatan anak dan ibu

• KIK/1(a) 96 Pind. 2012
• Buku Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak 0-6 tahun Pind.2/2011
• Surat Beranak anak/Sijil Kelahiran
• Semak dan teliti dengan betul semua maklumat

g. Menemubual ibu perkara-perkara berikut:

• Bertanya khabar ibu dan ahli keluarga yang lain
• Bertanya berkaitan kelahiran:

- Tarikh dan masa bersalin
- Jenis kelahiran
- Tempat bersalin
- Berat lahir bayi
- Masalah sebelum, semasa dan selepas bersalin dan masalah bayi
- Pemakanan ibu
- Penyusuan ibu
- Eliminasi ibu dan anak
- Rehat/tidur

• Mendengar dengan teliti apa yang telah diberitahu oleh ibu
• Bertanya dengan menggunakan soalan terbuka berkaitan maklumat ibu

atau bayi
• Memberitahu ibu tentang prosedur yang akan dilakukan
• Meminta izin mengambil air untuk mencuci tangan
• Menilai tentang keadaan rumah seperti;

- Pengudaraan, bekalan air dan eletrik
- Kebersihan dan ciri-ciri keselamatan
- Penggunaan tandas, pembuangan sampah dan air limbahan

h. Melakukan pemeriksaan ke atas bayi

• Memberitahu ibu untuk menanggalkan pakaian bayi
• Membasuh tangan (hand hygeine) dan membuka beg lawatan
• Mengeluarkan barang-barang yang diperlukan dan menutup beg semula
• Meletakan bayi di atas tilam dan melakukan pemeriksaan fizikal dari kepala

hingga ke kaki:
- Rambut
- Mata – jaundis
- Telinga
- Hidung
- Mulut
- Leher
- Dada
- Pusat
- Abdomen
- Anggota tangan dan kaki

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

- Kulit – jaundis/cyanosis/septic spot & lain-lain tanda luar biasa
- Genitalia
- Keadaan otot

Nota: Lakukan Blanching Test sekiranya bayi Jaundis

• Rujuk ke klinik kesihatan untuk pengambilan serum bilirubin capillary dan
Pegawai Perubatan mengikut keperluan.

• Mencuci tali pusat jika perlu dengan teknik aseptik
- Masih baru: cuci dari atas ke bawah
- Kering: cuci dari bawah ke atas

• Timbang bayi pada hari setiap kali lawatan. Semak alat timbang dan
mengambil berat badan bayi tanpa pakaian.
- Meletakkan bayi dalam hammock dengan berhati-hati, tangan kanan
memegang penimbang dan tangan kiri berada 3sm di bawah hammock.

• Pastikan berat badan bayi meningkat dari berat lahir pada hari kesepuluh.
Jika peningkatan kurang dari berat lahir, periksa penyusuan ibu. Rujuk
kepada Pegawai Perubatan jika berat masih tidak ada peningkatan pada
hari ke-20.

• Memberi rawatan ringan jika perlu seperti ruam panas dan ruam lampin.
• Memakaikan pakaian bayi dengan segera selepas pemeriksaan.

i. Melakukan pemeriksaan keatas ibu.

• Memberitahu ibu mengenai pemeriksaan fizikal yang akan dilakukan
keatasnya.

• Meminta ibu baring dalam keadaan selesa dan pastikan diberi privasi.
• Membasuh tangan mengikut kaedah (7) langkah
• Mengambil tanda vital (suhu,nadi, pernafasan dan tekanan darah)
• Menilai keadaan ibu secara am termasuk keadaan kebimbangan (post

partum blues) dan kemurungan semasa dalam pantang.
• Menjalankan pemeriksaan fizikal ibu dari kepala hingga ke kaki :

- Pemeriksaan rambut dan kulit kepala
- Pemeriksaan mata, hidung dan mulut
- Leher
- Tangan/jari-jari

• Pemeriksaan payudara
- Bagi mengesan sebarang masalah dalam penyusuan seperti bengkak
payudara, puting merekah, tenggelam dan kurang pengaliran susu.
- Lakukan pemeriksaan pada setiap kali lawatan.

• Mengukur ketinggian fundus dan parut pembedahan jika ada.
(Rujuk lampiran 2, Senarai Semak Mengukur Ketinggian Fundus)
- Ukur dengan pita ukuran setiap kali lawatan bagi mengesan involusi
uterus
- Dalam masa 24 jam ketinggian fundus berada diparas pusat
- Penurunan fundus antara 1.25sm hingga 2.5sm setiap hari
- Selepas 12 hari fundus tidak dirasai melalui abdomen.

• Memeriksa perineum – luka jahitan dan kebersihan
• Memeriksa lokia – warna , bau dan kuantiti

- Rubra (1-4 hari) mengandungi darah dan berbau darah

82 83

JM/JK/KJK/PJK - Serosa (5-9 hari) berwarna coklat dan sedikit
JM/JK /KJK/PJK - Alba (10 – 15 hari) berwarna putih kelabu
- Pendarahan yang berlebihan – menunjukkan retained POC
JM/JK /KJK/PJK - Warna yang sentiasa merah (fresh blood) menunjukkan PPH
JM/JK /KJK/PJK - Berwarna coklat dan berbau – menunjukkan jangkitan.
JM/JK /KJK/PJK
JM/JK /KJK/PJK j. Memeriksa tanda dan gejala Pulmonary Embolism dan Deep VeinThrombosis:
• Sakit dada
• Susah bernafas
• Bengkak dikedua kaki tidak seimbang (Unilateral Leg Swelling) saiz beza
2.0cm
• Redness/Inflamation of lower limbs
• Calf Tenderness (sakit betis)

k. Memastikan dalam Eliminasi :-
• Pembuangan air kecil
• Pembuangan air besar

l. Memberi awareness/mengajar dalam Ambulasi awal:-
(Rujuk Buku Panduan Senaman Antenatal dan Postnatal di Klinik Kesihatan,
Bahagian Pembangunan Kesihatan Keluarga Tahun 2013)

• Senaman ringan Postnatal
• Senaman Pelvic floor

Melakukan pemeriksaan tambahan bagi Ibu Postnatal Berisiko:
Hipertensi, Gestational Diabetes Mellitus & Anaemia
(Rujuk Lampiran 4 Senarai SemakTambahan Bagi Ibu Postnatal Kes Berisiko –
Hipertensi, Gestational Diabetes Mellitus & Anaemia

Memastikan ibu memulakan Penyusuan Susu Ibu
• Perhatikan cara ibu menyusukan bayi (Rujuk lampiran 3 Senarai Semak
Pemerhatian Penyusuan)
• Pastikan:-
i. Bayi melekap dengan betul
ii. Bayi menyusu sehingga berhenti
iii. Ibu memegang bayi dengan betul
iv. Ibu tidak merasa sakit semasa menyusu
v. Bayi menyusu kedua belah payu dara

• Jika anak tidak dapat menyusu, bantu dan tunjuk ajar serta nilai cara ibu
memerah susu, menyimpan susu perahan dan memberi bayi susu perahan.

Mencuci tangan selepas prosedur

Mengakhiri lawatan
* Berbincang dengan ibu/ahli keluarga lain berkenaan:

- berkenaan kesihatan ibu
- kesihatan anak-anak yang lain dan ahli keluarga.

Merujuk mengikut keperluan
Rujuk Buku Panduan Senarai Semak Mengikut Sistem Kod Warna Penjagaan Kesihatan Ibu
dan Bayi Edisi Ke empat 2013

Memberi khidmat nasihat mengikut masalah semasa

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

JM/JK /KJK/PJK Memberi Pendidikan Kesihatan mengikut keperluan hari lawatan:-
- Penyusuan susu ibu
- Pemakanan
- Kebersihan diri
- Senaman
- Rehat dan tidur
- Perancang keluarga (beri kaunseling, rujuk dan mulakan kaedah perancang
keluarga terutama bagi ibu berisiko tinggi juga untuk tujuan child spacing)
- Kepentingan lawatan susulan ke klinik

JM/JK /KJK/PJK Menyimpan semua peralatan yang telah dibersihkan ke dalam beg lawatan
JM/JK /KJK/PJK
JM/JK /KJK/PJK Memasukkan semua sisa klinikal ke dalam beg plastik klinikal.
JM/JK /KJK/PJK
Memberi tarikh temujanji ke klinik/tarikh rujukan dll.
JM/JK /KJK/PJK
Merekod semua butiran dalam:
- Buku Rekod Kesihatan KIK/1(a)/96 (Pind. 2012) & KIK/1(b)96 (Pind.2012)
- Buku Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak 0 – 6 tahun Pind. 2/2011
- Penekanan kepada perkara-perkara penting
- Memastikan ibu faham
- Kembalikan kad
- Menerangkan lawatan susulan perawatan postnatal di rumah untuk
berikutnya
- Mengucapkan terima kasih

Selepas lawatan
- Merekod ke dalam buku Rekod KIB 101, KKK 101, KIB 102 (jika
berkenaan) dan Buku Perawatan Nursing, Rujuk Lampiran 5, Buku Rekod
Perawatan Postnatal.
- Bersihkan peralatan dan keringkan sebelum di simpan untuk kegunaan
seterusnya.

84 85

7. Carta Alir Penjagaan Ibu Postnatal di Rumah

Terima pemberitahuan kelahiran Ada masalah
Semak dan kaji kad dan rekod klien
Beri pendidikan kesihatan &
Persediaan lawatan rawatan yang bersesuaian
Lakukan lawatan ke rumah
Rujuk
Tiada masalah

Beri pendidikan kesihatan

Kemas peralatan
Pulang ke KK/KD/K1M
Dokumentasi

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

8. Perkhidmatan Kesihatan Ibu Postnatal di Klinik

8.1 Proses Kerja Perkhidmatan Kesihatan Ibu Post Natal di Klinik

Jawatan Proses
PPK/JM
Terima ibu

PPK/JM Beri nombor giliran

JM.JK/KJK/PJK Kenalpasti ibu
• Kes baru/pindah masuk dapatkan dokumen pengenalan diri dan catat di

dalam Buku Rekod Kesihatan Ibu KIK 1 (a) 96 (Pind.2012), kad KIK1 (b) 96
(Pind.2012)

JM/JK/KJK/PJK Temubual dan ambil sejarah kelahiran di Buku Rekod Kesihatan Ibu KIK1 (a)
96 (Pind.2012), kad KIK1 (b) 96 (Pind.2012)

JM/JK/KJK/PJK Daftar maklumat ibu dan isikan maklumat di dalam Buku KIB 101, KKK101
(maklumat anak) dan KKK 102 Pin 2/2007, kemudian masukkan RN KKK
101 ke dalam buku KIB 103. Sekiranya kes pindah masuk bulatkan nombor
pendaftaran dengan pen merah

JM/JK/KJK/PJK Pemeriksaan kepada bayi:
JM/JK/KJK/PJK • Ambil anthroprometri dan rekod
JM/JK/JTMP/KJK/PJK • Lakukan pemeriksaan Fizikal dan juga penilaian perkembangan
JM/JK/KJK/PJK /PP&K • Beri imunisasi untuk bayi sebulan

Pemeriksaan vital ibu
• Tekanan darah
• Berat badan, BMI
• Suhu

Lakukan ujian makmal
• Air kencing untuk sugar dan albumin
• Darah untuk haemoglobin.

Analisa keputusan makmal dan rekod. Jika abnormal rujuk kepada M & HO

JM/JK//KJK/PJK Lakukan pemeriksaan fizikal ibu post natal dari kepala ke kaki.

JM/JK/KJK/PJK Beri pendidikan kesihatan dan kaunseling
JM/JK/KJK/PJK /PSP • Penyusuan susu ibu
KJK/JK/JM • Perancang Keluarga

Rujuk M&HO dan lain-lain jika sebarang keabnormalan dikenal pasti

Rujuk Buku Panduan Senarai Semak Mengikut Sistem Kod Warna Penjagaan
Kesihatan Ibu dan Bayi Edisi Ke empat , BPKK, KKM, 2013

Dokumentasi ke dalam:-
Buku Rekod Kesihatan Ibu KIK/1(a)/96 (Pind. 2012 & KIK/1(b)/96 (Pind.2012)
• Buku KIB 101 pin2/ 2007
• Buku KIB 102 pin 2/2007 jika perlu.
• Buku KKK101
• Buku KKK 102
• Buku KKK103
• Buku KKK 104
• Buku KIB 105
• PKW 101 jika berkaitan

86 87

Jawatan Proses
KJK/JK/JM Buat semakan kad selepas sesi klinik untuk mengenalpasti ibu dikendalikan
dengan betul.
KJK/JK/JM
Failkan kad mengikut kawasan operasi

9. Carta Alir Perkhidmatan Kesihatan Ibu Post Natal di Klinik

Daftar klien

Semak rekod pesakit dan
ambil sejarah klien

Lakukan pemeriksaan
fizikal ibu dan bayi

Faktor risiko

Ya Tidak

• Pemeriksaan makmal
• Pemeriksaan lain-lain

Tentukan masalah

Penjelasan tentang masalah/diagnosis
dan pendidikan kesihata

Faktor risiko Tidak
Ya

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

LAMPIRAN

Penjagaan

Postpartum

88 89

Lampiran 1

A Peralatan Mengambil Pemeriksaan Vital Kuantiti
1. Portable spygnomanometer 1
2. Stethoscope 1
3. Penimbang bayi dan hammock 1
4. Pita Pengukur 1
5. Clinical Thermometer 1

B VE Set Kuantiti
1. Bowl 1
2. Galipot 2

Nota: Digalakkan menggunakan disposable VE Set Kuantiti
1
C Cord Dressing Set 2
1. Kidneydish 1
2. Galipot 1
3. Tooth Dissecting Forcep
4. Plain Dissecting Forcep Kuantiti
1 botol
Nota: Digalakkan menggunakan disposable Cord Dressing Set 1 botol
1 botol
D Losen dan Krim 1 botol
1. Hibitane in Sprit 1:200 (Chlorhexidine 0.5% Alkohol) untuk cord dressing 1 botol
2. Hibitane in Sprit 1:2000
3. Flavin 0.1% (Acriflavine lotion 0.1%) untuk ubat luka Kuantiti
4. Alcohol 70% 1
5. Swab Hibitane (Swab soaked in Hibitane in Spirit) untuk membersihkan 1
peralatan 1

E Peralatan Sterile Loose Pack
1. Dressing Towel
2. Stitch Scissor
3. Artery Forcep
Swab
Pad
Gauze
Paper Hand Towel
Linen Paper
Glove
Disposable Thermometer Cover

Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam

F Set Infusi Intravena

1. IV Fluid LA
2. IV Drip Set PE
3. Branula size 16G, 18G, 20G
4. Plaster L
5. Gunting

G Ubatan

Tab Paracetamol
Tab Ferrous Fumerrate
Tab Vit C
Tab Vit Bco

H Lain-lain Peralatan

Uristix
Beg plastic kecil
Beg plastic klinikal waste
Glove
Apron
Mask
Paddle pad soap/hand rub dan paper hand towel
Lampu suluh
Kalender terkini

H Kad dan Borang-borang

Buku Rekod Kesihatan Ibu Simpanan Klinik
Buku Rekod Kesihatan Bayi dan kanak-kanak 0-6 tahun
Borang Rujukan

S

90 91