Senarai Semak Mengukur Fundus Lampiran 2
No Aktiviti Catatan
1 Beri salam/ucap selamat
2 Terangkan prosedur yang akan dilakukan
3 Minta ibu kosongkan pundi kencing
4 Rasa ketinggian uterus
5 Letak tangan di fundus
6 Ukur dari atas simfisis pubis ke fundus dengan pita pengukur
7 Catat dalam kad kesihatan ibu
8 Beritahu ibu hasil pemeriksaan
9 Lapor jika terdapat sebarang keabnormalan
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Lampiran 3
Senarai Semak Pemerhatian Penyusuan Susu Ibu
Arahan: Tandakan 3 jika ibu atau bayi menunjukkan tanda-tanda penyusuan berjalan dengan baik dan tandakan
7 jika ibu atau bayi menunjukkan tanda-tanda bermasalah dalam penyusuan
Tarikh Ya Tidak Ya Tidak Ya Tidak
Bil
Pemerhatian
1 Tanda-Tanda Am Penyusuan Susu Ibu Berjalan Dengan Baik
Ibu kelihatan sihat
Ibu tenang dan selesa
Tanda kasih sayang ibu dan bayinya
Bayi kelihatan sihat
Bayi tenang dan selesa
Bayi mencapai payudara apabila lapar
2 Payudara
Payudara kelihatan sihat
Tidak sakit atau tidak selesa
Diampu dengan baik, jari jauh dari areola
Puting menonjol dan protractile
3 Posisi Bayi
Kepala dan badan bayi lurus
Badan bayi rapat dan menghadap ibu
Seluruh badan bayi diampu
Bayi mencapai payudara ibu, hidung bayi
bertentangan dengan puting payudara ibu
4 Pelekapan Bayi
Kelihatan lebih areola di atas mulut bayi
Mulut bayi terbuka luas
Bibir bawah melengkup keluar
Dagu bayi menyentuh payudara ibu
5 Penghisapan
Penghisapan perlahan dan mendalam
Pipi penuh dan bulat
Ibu merasai tanda refleks oksitosin
92 93
Lampiran 4
Senarai Semak Tambahan - Bagi Ibu Postnatal Kes Berisiko – Hipertension
Pencapaian
No Aktiviti Ya Tidak Tidak Ulasan
Berkenaan
1 Memberi salam/ucap kepada ibu
2 Melakukan ujian air kencing untuk albumin
3 Mengesan edema dimuka,abdomen,kaki dan
tangan
4 Menyemak baki ubat untuk menentukan ibu
patuh kepada ubatan
5 Mengenalpasti/mengesan tanda-tanda impending
eclampsia:-
• Sakit kepala
• Kabur penglihatan
• Rasa loya
• Muntah
• Sakit hulu hati
6 Melapur segera kepada Doktor di wad jika
didapati:
• Tekanan darah >140/90, systolic >30mmhg,
diatolic >15
• Ibu mengalami sakit kepala/kabur penglihatan
• Rasa loya/muntah/sakit hulu hati
7 Memberi pendidikan kesihatan/nasihat/
kaunseling:
• Komplikasi/11eluarga sebelum ibu discaj
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Senarai Semak Tambahan - Bagi Ibu Postnatal Kes Berisiko - GDM
Pencapaian
No Aktiviti Ya Tidak Tidak Ulasan
Berkenaan
1 Memberi salam/ucap kepada ibu
2 Menemubual ibu:
• tentang sejarah pengambilan pemakanan/
tabiat pengambilan pemakanan
• bagi ibu dengan suntikan insulin:
i. bertanya tentang dos dan masa suntikan `
insulin
ii. menyemak baki insulin untuk
menentukan ibu patuh kepada suntikan
insulin
iii. penyimpanan insulin
iv. memerhatikan cara menyuntik suntikan
insulin yang betul
3 Menilai kemahiran ibu melakukan BSP
4 Memberi pendidikan kesihatan/nasihat:
• Tanda-tanda hypoglycaemia (tanda-tanda
kurang gula dalam darah)seperti sakit kepala,
pening, pitam, sangat sukar untuk menumpu
pada sesuatu perkara (kurang daya tumpuan) ,
tangan bergetar/menggigil dan berpeluh serta
sangat lapar
• Tanda-tanda hyperglycaemia seperti
pengsan jika gula dalam darah terlalu tinggi,
peningkatan kuantiti urine yang tinggi
(polyurea) dan seterusnya menyebabkan
dehydrasi (kehilangan air yang terlalu banyak),
yang boleh menyebabkan seizure (sawan),
koma dan kematian
• Komplikasi/bahaya DM kepada ibu dan bayi
• Kepentingan lawatan susulan di klinik/hospital
• Perancang keluarga sebelum discaj
94 95
Senarai Semak Tambahan - Bagi Ibu Postnatal Kes Berisiko – Anaemia
Pencapaian
No Aktiviti Ya Tidak Tidak Ulasan
Berkenaan
1 Memberi salam/ucap kepada ibu
2 Menemubual ibu:
• Sejarah pengambilan permakanan/tabiat
pengambilan pemakanan
• Tanda dan gejala anemia yang teruk seperti
cepat letih, sesak nafas, palpitation
3 Menyemak baki ubatan hematinik untuk
menentukan kepatuhan ibu kepada ubatan
4 Mengesan klinikal anaemia (pucat) melalui
pemeriksaan fizikal
5 Memberi pendidikan kesihatan/nasihat:-
• pengambilan ubatan hematinik
• mengikut dos,masa makan ubat dengan air
kosong/jus buah-buahan
• elakan makan ubat dengan air kopi/teh, dan
susu
• kepentingan lawatan susulan di klinik
• pengambilan pemakanan tinggi zat besi
• komplikasi/bahaya aneamia kepada ibu
• perancang keluarga sebelum discaj
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Lampiran 5
Buku Rekod Perawatan Postnatal
BIL KES/BULAN: TAHUN:
NAMA IBU: NO KP:
JENIS KELAHIRAN UMUR PARA
ALAMAT
TARIKH NOTIFIKASI DITERIMA NO TELEFON
PERIHAL KELAHIRAN
TEMPAT TARIKH
BERAT LAHIR (KG)
JANTINA LILITAN KEPALA
UKUR PANJANG
APGAR SCOR
Hari: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15 20 Catatan
Tarikh:
Suhu Badan
Tekanan Darah
Nadi
Pernafasan
Payudara
Tinggi Rahim (cm)
Lokia:
Bau:
Rubra:
Serosa:
Alba:
Perineum/Epi Wound
Luka LSCS
Buang Air Kecil
Buang Air Besar
Ibu bergerak/berjalan
Gejala dan Tanda-tanda DVT/Pulmonary Thromboembolism
Sakit Dada
Susah Bernafas
Bengkak di kedua belah kaki tidak
seimbang beza 2.0cm
Redness/Inflamation of lower
limbs
Calf Tenderness (Sakit Betis)
Nama & Jawatan Pemeriksa
96 97
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
BAHAGIAN 3
Perkhidmatan
Lawatan Ke Rumah
98 99
Lawatan ke rumah
1. Pengenalan
Lawatan ke rumah merupakan tulang belakang kepada perkhidmatan pembangunan kesihatan keluarga. Ia
membolehkan anggota kesihatan mendalami status sosio-ekonomi keluarga, amalan kesihatan, persekitaran
fizikal serta menjalinkan hubungan positif antara anggota kesihatan dan ahli keluarga.
Ia adalah satu aktiviti yang penting kerana pasukan kesihatan dapat berpeluang menjalankan aktiviti promosi,
pencegahan dan pemulihan secara terus semasa lawatan ke rumah.
2. Definisi Lawatan ke Rumah
Merupakan satu aktiviti mengunjungi kediaman klien dengan tujuan promosi kesihatan dan pencegahan
penyakit.
3. Objektif Lawatan Rumah
3.1 Objektif am
Untuk meningkatkan pengetahuan, perubahan sikap dan amalan ke arah penjagaan kesihatan
keluarga bagi mencapai tahap kesihatan yang optima.
3.2 Objektif spesifik
i. Untuk merapatkan perhubungan dengan keluarga bagi mendapatkan kerjasama dan maklumat
kesihatan yang diperlukan.
ii. Mengumpul dan menganalisa data untuk merancang aktiviti dan membuat tindakan dalam
pengendalian sesuatu kes.
iii. Untuk memantau dan menilai kes-kes rawatan susulan bagi menentukan pengendalian
seterusnya mengikut keperluan
iv. Untuk memberi pendidikan kesihatan mengikut keperluan keluarga dan menilai keberkesanannya.
4. Prinsip-Prinsip Lawatan ke rumah
4.2 Pemilihan klien untuk lawatan ke rumah adalah mengikut kriteria-kriteria tertentu:
4.1.1 Ibu/anak/keluarga yang berisiko
4.1.2 Kes-kes discaj dari hospital atau institusi lain.
4.1.3 Warga Emas yang memerlukan pengawasan kesihatan dan rehabilitasi.
4.1.4 Bayi dan ibu-ibu selepas bersalin.
4.1.5 Rehabilitasi kanak-kanak berkeperluan khas
4.1.6 Dan lain-lain.
4.3 Memastikan peralatan yang diperlukan lengkap dan berfungsi sebelum menjalankan
lawatan ke rumah.
Anggota Kejururawatan Kesihatan Awam tidak boleh membuat lawatan ke rumah bersendirian dalam
keadaan berikut:
• Jika keganasan rumahtangga telah dikenalpasti dan individu yang melakukan keganasan berada di
rumah atau berkemungkinan akan kembali ke rumah tersebut.
• Terdapat risiko akan berlaku kecederaan kepada klien atau jururawat, atau apabila jururawat
merasakan mereka dalam keadaan berisiko semasa lawatan.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
4.4 Dalam keadaan situasi berisiko di mana Anggota Kejururawatan Kesihatan B
Awam terpaksa membuat lawatan bersendirian, bantuan dari pihak polis atau P
Jawatankuasa Kemajuan dan Keselamatan Kampung (JKKK) perlu diambilkira
sewajarnya. B
4.5 Untuk tujuan pemantauan dan keselamatan, anggota Kejururawatan Kesihatan
Awam perlu mencatitkan pergerakan aktiviti harian di papan kenyataan seperti
berikut:
• Nama, alamat dan nombor telefon klien yang akan dilawati
• Masa meninggalkan klinik dan jangkamasa kembali semula ke klinik.
4.6 Sekiranya anggota kejururawatan perlu bertugas pada hari kelepasan atau
luar waktu pejabat, satu sistem perlu dibentuk untuk membolehkan mereka
mendapatkan bantuan apabila berlaku kecemasan.
4.7 Semasa dalam keadaan krisis, perkhidmatan sokongan atau alternatif perlu
diaturkan sebelum anggota Kejururawatan Kesihatan Awam meninggalkan rumah.
4.8 Ketua Jururawat Kesihatan/Penyelia Jururawat Kesihatan perlu diberitahu
sekiranya Anggota Kejururawatan Awam menghadapi ancaman.
4.9 Telefon klien boleh digunakan untuk menghubungi klinik kesihatan dengan
keizinannya. Panggilan dibuat untuk mendapatkan temujanji dan perkara-perkara
yang berkaitan dengan penjagaan pesakit seperti memerlukan ambulan, doktor
atau rujukan ke hospital.
4.10 Bagi lokasi yang sukar dicari, pelan atau tanda lokasi perlu dicatitkan dalam kad (di
klinik) untuk memudahkan lawatan ke rumah semasa kecemasan.
4.11 Klien hendaklah melindungi anggota Kejururawatan dari ancaman haiwan belaan
yang merbahaya.
4.12 Anggota Kejururawatan Kesihatan Awam tidak dibenarkan membawa wang yang
banyak dan memakai barang-barang berharga semasa lawatan ke rumah
4.13 Anggota Kejururawatan Kesihatan Awam perlu mengetahui peranan Pegawai
Keselamatan di kawasan operasi dan pihak polis perlu diberitahu mengenai
perkhidmatan yang disediakan di Klinik Kesihatan.
4.14 Anggota Kejururawatan Kesihatan Awam perlu mendapatkan maklumat setiap kali
ada kes panggilan /kecemasan dan direkod dalam buku panggilan seperti:
• Nama pemanggil dan no. Kad pengenalan serta tandatangan.
• Nama klien dan alamat/tanda lokasi.
• Tarikh dan masa dipanggil.
4.15 Anggota Kejururawatan Kesihatan Awam perlu mengambil tindakan berikut apabila
diancam atau terdapat keadaan yang meragukan semasa tiba di rumah klien untuk
memastikan keselamatan diri:
• Jangan keluar dari kereta sehingga keadaan dirasakan selamat.
• Jika berada di dalam kereta pastikan tingkap bertutup dan pintu berkunci.
• Bunyikan hon dengan kuat jika keadaan tidak selamat untuk memandu.
• Terus memandu ke Balai Polis jika keadaan selamat
100 101
4.16 Jika berlaku kerosakan kenderaan Anggota Kejururawatan Kesihatan Awam perlu
mengambil tindakan seperti berikut :
• Jika berdekatan, kunci kenderaan dan minta bantuan klien.
• Jika terlalu jauh, kunci kenderaan dan minta bantuan di tempat yang paling berhampiran.
• Dapatkan bantuan segera melalui telefon dengan nombor kecemasan.
• Pastikan Anggota Kejururawatan Kesihatan, 1 sentiasa membawa senarai nombor telefon yang
penting.
5. Strategi Kejayaan Lawatan Ke Rumah
5.1 Memahami latar belakang keluarga.
Mengenalpasti budaya, agama, kepercayaan dan pantang larang keluarga tersebut agar lawatan
anggota Kejururawatan Kesihatan Awam ke rumah tidak melanggar tata susila serta adat resam
keluarga, bagi membolehkan keluarga menerima tunjuk ajar yang diberikan oleh anggota kejururawatan
5.2 Menetapkan objektif lawatan.
• Objektif lawatan perlu ditetapkan selepas mengenalpasti masalah dan keperluan keluarga.
• Objektif lawatan mestilah realistik dan boleh dilaksanakan oleh anggota Kejururawatan Kesihatan
Awam serta memberi kepuasan kepada individu dan keluarga.
5.3 Menjalankan tindakan dengan wajarnya.
• Mengelakkan dari melakukan tindakan yang tidak perlu
• Merancang tindakan yang akan diambil berdasarkan objektif yang telah ditetapkan dengan
menggunakan Pelan Perawatan Kejururawatan
5.4 Mengutamakan perhubungan yang erat.
Menjalinkan hubungan yang erat dengan semua ahli keluarga terutama ketua keluarga untuk mendapat
kerjasama sepenuhnya.
5.5 Menghormati ahli keluarga
Anggota Kejururawatan Kesihatan Awam perlu menghormati semua ahli keluarga supaya mereka
dapat memberi perhatian sepenuhnya terhadap penjagaan kesihatan.
• Menghormati cadangan yang diberikan oleh ahli keluarga dan melibatkan mereka dalam membuat
keputusan.
5.6 Sentiasa mengamalkan sifat-sifat positif seperti berikut :
5.6.1 Bersopan santun
5.6.2 Bertimbang rasa
5.6.3 Sedia membantu
5.6.4 Sentiasa membimbing
5.6.5 Sabar
5.6.6 Asertif
6. Jenis Lawatan
6.1 Lawatan kerumah ibu antenatal
6.1.1 Lawatan ke rumah ibu antenatal dilakukan 3 kali lawatan untuk ibu antenatal yang normal iaitu sekali
setiap trimester pertama, kedua dan ketiga.
6.1.2 Lawatan ke rumah ibu antenatal yang berisiko perlu dilakukan lebih kerap dari jadual di atas mengikut
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
keadaan risiko ibu.
6.2 Lawatan Post Natal ibu lepas bersalin:
6.2.1 Lawatan untuk ibu postnatal perlu di buat dalam masa 24 jam dari masa menerima notifkasi kelahiran.
6.2.2 Jadual jagaan ibu Postnatal dan anak:
- Bagi kes normal lawatan adalah pada hari 1,2,3,4, 6,8,10,15 dan 20.
- Bagi ibu yang bermasalah/berisiko tinggi lawatan rumah perlu dilakukan lebih kerap dari jadual
lawatan kes normal mengikut keadaan ibu dan anak.
- Ibu berisiko perlu di buat susulan oleh Jururawat Kesihatan/Ketua Jururawat mengikut keadaan
klien.
6.3 Lawatan Prioriti
6.3.1 Lawatan ibu/anak yang bermasalah dan yang memerlukan jagaan khas.
6.3.2 Lawatan bermasalah terdiri daripada golongan remaja, wanita dewasa, wargatua dan Kesihatan
Mental.
6.4 Lain Lain lawatan yang dibuat mengikut keperluan seperti:
6.4.1 Rujukan: hospital kerajaan dan swasta, klinik, lain-lain jabatan/institusi
6.4.2 Menyiasat kematian ibu dan kanak-kanak
6.4.3 Penyakit berjangkit termasuk pengesanan kontak
6.4.4 Keciciran rawatan (ibu hamil,kanak-kanak, wanita, OPD/NCDC dll)
6.4.5 Penyiasatan kejadian “Adverse Event” dan kejadian wabak penyakit yang dilindung dengan vaksinasi
7. Komponen Lawatan
7.1 Terdiri 3 komponen seperti berikut:
7.1.1 Persediaan sebelum lawatan:
• Menetapkan tarikh lawatan dengan keluarga supaya kedua pihak bersedia untuk lawatan tersebut.
Ini boleh dilakukan semasa di klinik atau pun melalui telefon.
• Menyediakan keperluan untuk lawatan seperti beg lawatan yang lengkap mengikut senarai semak
dan keperluan mengikut keadaan yang tertentu.
• Tuliskan di papan kenyataan lokasi lawatan ke rumah yang akan dijalankan.
7.1.2 Semasa lawatan:
• Menjalinkan rapport dengan keluarga seperti memberi salam, memperkenalkan diri memberitahu
tujuan lawatan.
• Meminta dokumen dokumen yang bersesuaian, surat beranak, kad kanak-kanak dan kad ibu hamil.
• Membuat pemeriksaan fizikal mengikut kes.
• Menganalisa dan mentafsir keputusan yang diperolehi.
• Bincangkan dengan keluarga langkah-langkah yang perlu di ambil/memberi rawatan/bimbingan/
nasihat/demostrasi/rujukan mengikut keperluan.
• Menentukan tarikh temujanji ke klinik atau ke rumah dengan persetujuan klien/ibu/bapa/penjaga.
7.1.3 Selepas lawatan:
• Dokumentasi, menganalisa dan mentafsir segala maklumat yang ditemui.
• Berbincang dengan keluarga langkah-langkah yang perlu diambil/rawatan/bimbingan /nasihat/
demonstrasi/rujukan mengikut keperluan.
102 103
Carta Alir Lawatan Rumah
Kenalpasti klien yang memerlukan lawatan
ke rumah
Sediakan peralatan untuk lawatan ke
rumah
Buat lawatan ke rumah
Lakukan pemeriksaan dan penilaian
Tidak Ya
Nasihat & temujanji Kenalpasti masalah Rujuk ke PP&K/FMS
Hospital
Dokumentasi
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Proses Kerja Lawatan Rumah
Jawatan Proses Kerja
JM/JK/KJK 1. Kenalpasti klien yang memerlukan lawatan ke rumah melalui:
(Rujuk Lampiran 1, Senarai Semak Lawatan Ke Rumah)
2. Semakan ke atas:
i. Buku Daftar Jagaan Ibu KIB 101pind.2/2007
ii. Buku Daftar Kelahiran KIB 103pind.2/2007
iii. Buku Daftar Rujukan Komplikasi KIB 102pind.2/2007
iv. Buku Daftar Jagaan Kanak-Kanak KKK101pind.2/2007
v. Rekod Kesihatan Ibu KIK/1(b)/96
vi. Kad Kesihatan Kanak-Kanak KKK 1/93 P, KKK 1/93 L
vii. Kad PKW 1(a)/06
viii. Kad OPD/Kes Non CD
3. Tentukan kesesuaian untuk membuat lawatan.
4. Buat persediaan untuk lawatan ke rumah mengikut jenis kes yang akan dilawati.
5. Tulis di papan kenyataan lokasi lawatan ke rumah yang akan dibuat.
6. Pergi ke rumah klien.
7. Lakukan pemeriksaan dan penilaian ke atas klien.
8. Beri nasihat yang perlu dan beri tarikh temujanji.
9. Rujuk klien yang bermasalah sama ada ke Klinik Kesihatan atau Hospital.
10. Rekod semua maklumat hasil lawatan ke rumah ke dalam:
i. Kad Kesihatan Ibu
- KIK/1(a)/96
- KIK/1(b)/96
ii. Kad Kesihatan Kanak-Kanak
- KKK 1/93 A
- KKK 1/93 B
iii. Kad PKW 1(a)/06
iv. Buku Daftar Lawatan Ke rumah KIB 105 pind.2/2007
v. Buku Daftar Jagaan Ibu KIB 101pind.2/2007
vi. Buku Daftar Rujukan Komplikasi KIB 102 pind 2/2007
vii. Kad OPD/Non CDC
PPK/JM/JK 1. Fail kad mengikut tarikh temujanji, kawasan dan No. K/P.
JK/JM 1. Buat laporan bulanan (KIB 206) dan hantar kepada Ketua Jururawat Kesihatan/
Penyelia Jururawat Kesihatan/Pegawai Kesihatan Daerah setiap bulan di Pejabat
Kesihatan Daerah.
104 105
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
LAMPIRAN
Perkhidmatan
Lawatan Ke Rumah
106 107
Lampiran 1
Senarai Semak Lawatan Rumah
Bil Aktiviti Merancang Lawatan Ya Tidak Ulasan
1. Merancang Lawatan
• Mengenalpasti kes yang hendak dilawati:-
• Mengkaji kes kad – mengumpul maklumat contoh:
- alamat, land mark
- latar belakang klien/ibu dan keluarga
- saiz keluarga
- taraf sosio ekonomi
- pekerjaan
- taraf pendidikan dll
• Buat temujanji dengan klien.
• Senaraikan objektif lawatan.
• Menyediakan beg lawatan dengan lengkap.
• Memastikan kenderaan dalam keadaan baik. Jika mengunakan
motosikal – pakai vest keselamatan dan topi keledar.
• Mencatat di papan kenyataan dengan terang dan lengkap lokasi
& butiran lawatan.
2. Melaksanakan Lawatan
• Memberi salam dan memperkenalkan diri kepada keluarga.
• Memberitahu tujuan lawatan dan meminta izin untuk masuk ke
rumah sambil memerhati keadaan sekeliling rumah.
• Bersalaman dengan ibu dan keluarga mengikut adat dan
wujudkan rapport.
• Menentukan klien dalam keadaan selesa.
• Meminta semua kad kesihatan klien.
• Meletakkan beg di atas kertas yang bersih dan tempat yang
sesuai. Meneliti kes kad.
• Menemu bual klien/ibu.
- masalah kesihatan, pemakanan, eliminasi, rehat dan tidur.
• Mendengar dengan teliti apa yang telah di beritahu oleh klien/ibu.
• Memberitahu klien tentang prosedur yang akan dilakukan
• Meminta izin untuk mencuci tangan di sinki sambil menilai
tentang keadaan rumah seperti:
- ganti udara, bekalan air dan bekalan letrik
- kebersihan dan penyimpanan makanan
- ciri-ciri keselamatan
- tandas yang sempurna
- pembuangan sampah
- air limbah
• Menilai tahap kesihatan ahli keluarga lain
i. Kesihatan anak-anak lain
- pemeriksaan dari kepala hingga ke kaki untuk mengesan
tanda-tanda penderaan
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
- status pemakanan
- status perkembangan/stimulasi
- imunisasi
- masalah-masalah kesihatan yang dihadapi
- memberi temujanji
- memberi nasihat yang berkaitan
ii. Ahli keluarga lain
- menjalankan pemeriksaan jika perlu contoh memeriksa
tekanan darah
- pemeriksaan fizikal
- memberi nasihat yang berkaitan
• Mencuci tangan selepas prosedur.
• Berbincang dengan klien/ahli keluarga lain berkenaan status
kesihatan.
• Memberi nasihat mengikut masalah semasa/memberi rawatan
penyakit ringan jika perlu/demonstrasi cara mengaplikasikan
rawatan.
• Memberi tarikh temujanji ke klinik/tarikh rujukan dll.
• Dokumentasi semua maklumat yang diperolehi ke dalam kad
kesihatan dan buku lawatan rumah KIB 105.
3 Mengakhiri Lawatan
• Ingatkan klien tarikh temujanji dan ikut nasihat yang diberikan
dan lain-lain perkara penting.
• Menyimpan semua peralatan yang telah dibersihkan ke dalam
beg lawatan.
• Memasukkan semua sisa klinikal ke dalam beg plastik sisa
klinikal.
Selepas lawatan
• Dokumen semua maklumat yang diperolehi ke dalam buku-buku
rekod HMIS seperti: KIB 101, KIB 102, KIB 105 dan KKK 101
• Kemaskinikan beg lawatan ke rumah.
• Fail kad mengikut tarikh lawatan, profail kampung dan empat
nombor terakhir kad pengenalan.
108 109
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
BAHAGIAN 4
Perkhidmatan
Kesihatan Kanak-kanak
110 111
Pengenalan
Kanak-kanak adalah aset yang amat berharga untuk menentukan masa depan negara. Perkhidmatan kesihatan
kanak-kanak merupakan salah satu daripada program kesihatan ibu dan anak bermula sejak tahun 1950an.
Program ini telah diperkenalkan di semua klinik kesihatan di bandar serta di luar bandar dan telah diperkembangkan
dari masa ke semasa untuk menepati keperluan pelanggan masa kini.
Penjagaan dalam Program Perkhidmatan Kesihatan Kanak-kanak adalah bermula daripada 0 hingga 6 tahun.
Pengesanan awal terhadap masalah adalah penting supaya rujukan, rawatan dan penjagaan yang bersesuaian
dapat diberikan untuk mengurangkan kadar morbiditi dan mortaliti di kalangan kanak-kanak.
Perkhidmatan saringan bagi bayi baru lahir adalah sebahagian daripada aktiviti yang dijalankan untuk pengesanan
awal contohnya saringan Glucose-6-Phosphate Dehydrogenase (G6PD), saringan congenital hypothyroidism
dan saringan pendengaran.
Aktiviti-aktiviti yang dijalankan dalam program ini memerlukan penyeliaan yang berterusan demi mencapai tahap
yang berkualiti dan memenuhi hak asasi kanak-kanak. Selaras dengan seruan Kementerian Kesihatan Malaysia
iaitu memastikan kanak-kanak terus sihat dengan mencapai tahap perkembangan yang optima dan menjadi
seorang dewasa yang produktif untuk keluarga, masyarakat dan negara.
Dengan adanya manual ini, diharap ianya dapat digunakan dengan sepenuhnya oleh jururawat bagi memantapkan
lagi perkhidmatan penjagaan kanak-kanak.
Manual perkhidmatan kanak-kanak ini merangkumi aktiviti-aktiviti yang dijalankan seperti berikut:
• Pendaftaran bayi dan kanak-kanak.
• Pengambilan antropometri untuk menilai pertumbuhan kanak-kanak.
• Pemeriksaan fizikal bayi dan kanak-kanak.
• Saringan bayi baru lahir.
• Menjalankan penilaian perkembangan.
• Penilaian status pemakanan.
• Pemberian imunisasi.
• Rujukan untuk sebarang keabnormalan yang dikesan.
• Pendidikan kesihatan.
• Dokumentasi.
Objektif Umum
Untuk memberi panduan dan meningkatkan pengetahuan serta kemahiran jururawat di klinik-klinik dalam
menjalankan aktiviti perkhidmatan kesihatan kanak-kanak.
Objektif Khusus
• Untuk menyeragamkan prosedur bagi jagaan kanak-kanak di seluruh negara.
• Untuk membolehkan semua jururawat menggunakan senarai semak dan mengamalkan prosedur mengikut
piawaian yang ditetapkan.
• Untuk digunakan sebagai bahan rujukan bagi meningkatkan pengetahuan serta kemahiran.
• Untuk meningkatkan kualiti kerja kejururawatan dalam memberikan perkhidmatan kesihatan kanak-kanak.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Jadual Lawatan Pemeriksaan Bayi dan Kanak-Kanak K
Umur Kekerapan Lawatan Aktiviti
0-6 bulan
Setiap bulan • Pemeriksaan doktor pada umur 1 bulan.
• Pemeriksaan fizikal.
• Penilaian perkembangan dan pertumbuhan.
• Imunisasi.
• Penilaian penyusuan.
• Bimbingan awal dalam penjagaan bayi.
6-12 bulan Setiap 2 bulan • Pemeriksaan fizikal.
1-2 tahun Setiap 3 bulan • Pemeriksaan gigi oleh pegawai/jururawat pergigian pada umur
0-9 bulan.
• Penilaian perkembangan dan pertumbuhan.
• Imunisasi.
• Nasihat pemakanan dan penyusuan.
• Bimbingan awal dalam penjagaan bayi.
• Pemeriksaan pegawai perubatan pada umur 18 bulan.
• Pemeriksaan fizikal.
• Pemeriksaan gigi oleh pegawai/jururawat pergigian pada umur
10-23 bulan.
• Penilaian perkembangan dan pertumbuhan.
• Ujian Saringan Perkembangan Tingkah Laku (M-CHAT) pada umur
18 bulan.
• Imunisasi tambahan.
• Nasihat pemakanan dan penyusuan.
• Bimbingan awal dalam penjagaan kanak-kanak.
2-4 tahun Setiap 6 bulan • Pemeriksaan pegawai perubatan pada umur 2-4 tahun.
• Pemeriksaan fizikal.
• Pemeriksaan mata (Ujian Akuiti Visual, Ujian Hirschberg) pada
umur 4 tahun.
• Pemeriksaan gigi pada umur 2-4 tahun oleh anggota pergigian.
• Penilaian perkembangan dan pertumbuhan.
• Ujian Saringan Perkembangan Tingkah Laku (M-CHAT) pada umur
3 tahun.
• Nasihat pemakanan.
• Bimbingan awal dalam penjagaan kanak-kanak.
5-6 tahun Setahun sekali • Pemeriksaan fizikal.
• Penilaian perkembangan dan pertumbuhan.
• Nasihat pemakanan.
• Bimbingan awal kanak-kanak/pra sekolah.
112 113
Carta Alir Perkhidmatan Kesihatan Bayi dan Kanak-Kanak
Terima
Daftar
Temubual
Antropometri
Pemeriksaan
Penilaian
Pendidikan
Imunisasi
Temujanji
Dokumentasi
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Proses Kerja Perkhidmatan Kesihatan Bayi dan Kanak-Kanak P
Bil Proses Kerja Standard Pegawai Yang Sumber Rujukan Peralatan P
Bertanggungjawab K
1. Terima Beri nombor giliran Pembantu Senarai semak Buku Rekod J
pelanggan kepada pelanggan. M
Perawatan panduan triage Kesihatan Bayi dan
Kenalpasti pelanggan
melalui semakan Kesihatan Kanak- kanak
dokumen:
- baru. 0-6 tahun Pindaan
- ulangan.
- kes luar operasi. 02/2011 (RKBKK
0-6 Tahun pind
2/2011).
Sijil Lahir
Lain-lain dokumen
pengenalan diri.
2 Daftar Kes Baru – Jururawat Senarai semak Buku Daftar
panduan triage Jagaan Kanak-
Daftar kes mengikut Masyarakat/ kanak KKK 101
Pindaan 2/2007.
kawasan operasi. Pembantu
Rekod Kesihatan
Kes Ulangan - Perawatan Bayi dan Kanak-
kanak 0-6 Tahun
Dapatkan kad simpanan Kesihatan pind 02/2011
serta buku rekod
klinik. simpanan di klinik.
Kes Luar Operasi - Buku Daftar PER
Buka Kad Sementara. PL 102PER PL 103
Komputer.
Rekod semua
kedatangan ke klinik. Jagaan Kanak-
kanak KKK 102
Pindaan 2/2007.
3 Antropometri Lakukan sebelum sesi Jururawat/ Senarai Semak Alat verifikasi –
klinik secara berkala. Jururawat Garis Panduan Pemberat 5kg.
Masyarakat Pemeriksaan
3.1 Tentukuran Ketepatan bacaan Kanak-kanak Buku rekod
alat ukuran tidak boleh verifikasi.
penimbang kurang atau lebih dari
0.5kg.
Dokumentasikan setiap
kali lakukan verifikasi.
3.2 Ambil berat Timbang berat badan Jururawat/ Senarai semak Buku Rekod
Garis Panduan Kesihatan Bayi dan
badan bayi bayi tanpa berpakaian. Jururawat Pemeriksaan Kanak-kanak
Kanak-kanak 0-6 tahun Pindaan
(kg) Rekod berat badan Masyarakat Modul Kursus 02/2011 (RKBKK
Penilaian 0-6 tahun pind
dalam kilogram (kepada 2/2011)
satu titik perpuluhan) .
114 115
Bil Proses Kerja Standard Pegawai Yang Sumber Rujukan Peralatan
Bertanggungjawab
Plot dalam graf: Berat Pertumbuhan serta buku rekod
untuk umur dalam
rekod kesihatan bayi Kanak-kanak simpanan di klinik.
dan kanak-kanak.
– Modul B Alat penimbang.
Mengukur
Pertumbuhan
Kanak-kanak
3.3 Ukuran Ambil ukuran panjang/ Jururawat/ Senarai semak Buku Rekod
Garis Panduan Kesihatan Bayi dan
panjang (cm) tinggi menggunakan Jururawat Pemeriksaan Kanak-kanak
Kanak-kanak 0-6 tahun Pindaan
bagi umur prosedur standard Masyarakat Modul Kursus 02/2011 (RKBKK
Penilaian 0-6 tahun pind
bawah 2 sentimeter (kepada satu Pertumbuhan 2/2011) serta buku
Kanak-kanak rekod simpanan di
tahun titik perpuluhan) . – Modul B klinik.
Mengukur
3.4 Ukuran tinggi Plot dalam graf panjang/ Pertumbuhan Alat ukur panjang/
bagi kanak- tinggi untuk umur Kanak-kanak tinggi.
kanak umur dalam rekod kesihatan
lebih 2 tahun bayi dan kanak-
kanak menggunakan
garis panduan yang
disediakan.
3.5 Ukuran lilitan Baringkan bayi dan Jururawat/ Senarai semak Buku Rekod
kepala (cm) lakukan ukuran lilitan Jururawat Garis Panduan Kesihatan Bayi
kepala. Masyarakat Pemeriksaan dan Kanak-kanak
Kanak-kanak 0-6 tahun Pindaan
Rekod lilitan kepala Modul Kursus 02/2011 (RKBKK
dalam sentimeter Penilaian 0-6 tahun pind.
(kepada satu titik Pertumbuhan 2/2011) serta buku
perpuluhan). Kanak-kanak rekod simpanan di
– Modul B klinik.
Plot dalam graf ukuran Mengukur
lilitan kepala. Pertumbuhan Pita pengukur.
Kanak-kanak
Sekiranya lilitan kepala
mengikut umur >95
persentil atau <5
persentil, anak mungkin
mengalami masalah
perkembangan. (Rujuk
kepada doktor)
4. Temubual Temubual ibu tentang Jururawat/ Senarai semak Buku Rekod
taraf kesihatan, Jururawat Garis Panduan Kesihatan Bayi
penyusuan dan Masyarakat Pemeriksaan dan Kanak-kanak
pemakanan. Kanak-kanak 0-6 tahun Pindaan
Modul Kursus 02/2011 (RKKBKK
Penilaian 0-6 tahun pind.
Pertumbuhan 2/2011) serta buku
Kanak-kanak rekod simpanan di
klinik
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Bil Proses Kerja Standard Pegawai Yang Sumber Rujukan Peralatan
Bertanggungjawab
Garispanduan
pemberian
makanan bayi
dan kanak-kanak
(2009) cetakan
keempat 2012
5 Pemeriksaan Lakukan pemeriksaan Jururawat/ Senarai semak Buku Rekod U
Garis Panduan Kesihatan Bayi
Fizikal fizikal. Jururawat Pemeriksaan dan Kanak-kanak Ba
Kanak-kanak 0-6 tahun Pindaan da
Maklumkan hasil Masyarakat Modul Kursus 02/2011 (RKBKK bu
Penilaian 0-6 tahun pind m
pemeriksaan kepada Pertumbuhan 2/2011). Serta
Kanak-kanak buku rekod S
ibu serta rekodkan – Modul B simpanan di klinik
Mengukur In
maklumat diperolehi Pertumbuhan
Kanak-kanak Je
dalam ruang penemuan Buku
dalam Kad simpanan Garispanduan
Program
klinik rekod kesihatan Pemulihan
Kanak-kanak
dan RKBKK 0-6 tahun Kekurangan Zat
Makanan Edisi
pind 2/2011. 2015
Jika terdapat sebarang
masalah, rujuk kepada
FMS/PP&K/PSP atau
ke hospital untuk
rawatan lanjut
6 Penilaian Lakukan penilaian Jururawat/ Senarai semak Buku Rekod
Garis Panduan Kesihatan Bayi
perkembangan perkembangan kepada Jururawat Pemeriksaan dan Kanak-kanak
Kanak-kanak 0-6 tahun Pindaan
anak mengikut umur. Masyarakat 02/2011 (RKBKK
Modul Kursus 0-6 tahun pind.
Maklumkan hasil Penilaian 2/2011) serta buku
pemeriksaan kepada Pertumbuhan rekod simpanan di
ibu serta rekodkan Kanak-kanak klinik.
maklumat diperolehi – Prosedur
dalam ruang penemuan Pengendalian Alat penilaian
dalam Kad Simpanan Kanak- Kanak perkembangan
Klinik dan Buku RKBKK Keperluan Khas mengikut umur.
0-6 tahun pind 2/2011. dalam Buku
Garispanduan
Bagi Kes Kanak-kanak berkaitan
Keperluan Khas yang
dikenalpasti, rujuk garis
panduan berkaitan.
116 117
an Bil Proses Kerja Standard Pegawai Yang Sumber Rujukan Peralatan
Bertanggungjawab
an
7 Pendidikan Beri pendidikan Jururawat/ Risalah/Buku
is Keshatan kesihatan yang
bersesuaian. Jururawat PKK SISPEK.
erlu
n 2B) Masyarakat Buku Rekod
k. Kesihatan Bayi
ap dan Kanak-kanak
au 0-6 tahun pind.
ta 02/2011 (RKKBKK
nd 0-6 tahun pind.
an 2/2011). serta buku
rekod simpanan di
ur, klinik.
8 Imunisasi/ Beri imunisasi mengikut Jururawat/ Panduan Imunisasi Buku daftar Jagaan
Rawatan jadual serta rawatan Jururawat
dan rujukan jika perlu. Masyarakat Kebnagsaan Bayi Kanak-kanak KKK
dan Kanak-kanak 101 pind 2/2007.
Rekod tarikh Imunisasi 2016, BPKK , Buku Rekod
diberi dan nombor KKM Imunisasi KKK 103
batch dalam kad
simpanan klinik dan pind 2/2007.
buku RKBKK 0-6 tahun
pind 2/2011. Buku Rekod Vaksin
KKK 104 pind
2/2007.
Turunkan tandatangan Buku Rekod
anggota yang memberi Kesihatan Bayi
imunisasi tersebut. dan Kanak-kanak
0-6 tahun pind.
02/2011 (RKBKK
0-6 tahun pind.
2/2011) serta buku
rekod simpanan
di klinik Peralatan
imunisasi.
9 Temujanji Beri tarikh temujanji Jururawat / Buku temujanji Buku rekod
akan datang. Jururawat mengikut temujanji.
Masyarakat/ kawasan operasi
(personalized Rekod Kesihatan
Care) Bayi & Kanak-
Kanak 0 – 6
tahun serta Kad
Simpanan Klinik.
Buku Daftar Jagaan
kanak-kanak KKK
101 pind 2/2007.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Bil Proses Kerja Standard Pegawai Yang Sumber Rujukan Peralatan •
Bertanggungjawab •
1.
10 Dokumentasi Dokumen atau rekod Jururawat/ Buku Daftar Jagaan 2.
ke dalam buku rekod
kawasan operasi. Jururawat kanak-kanak KKK P
P
Failkan kad mengikut Masyarakat 101 pind. 2/2007.
kawasan operasi. P
Sediakan rekod dan Buku Rekod
reten. Kedatangan ke In
Klinik KKK 102 pe
pind. 2/2007.
Buku Rekod
Imunisasi KKK 103
pind. 2/2007.
Buku Rekod Vaksin
KKK 103 pind.
2/2007.
Buku Rekod
Kelahiran KIB 103
pind. 2/2007.
Buku Daftar
Rujukan Komplikasi
KIB 102 pind.
2/2007.
Buku Daftar KZM
101.
Buku Daftar Kanak-
kanak Keperluan
Khas 0-18 tahun
KKK 107 pind.
2/2007.
Rujuk Senarai Semak Lampiran 1 - Senarai semak aktiviti persediaan sesi klinik kesihatan kanak-kanak
Aktiviti Saringan Bayi Baru Lahir
Saringan bayi baru lahir merupakan satu strategi yang disyorkan oleh Pertubuhan Kesihatan Sedunia untuk
mengesan status kesihatan bayi agar rawatan awal dapat dijalankan bagi mencegah kecacatan. Program saringan
bayi baru lahir di Malaysia bermula dengan pemeriksaan darah tali pusat untuk kekurangan Glukosa -6- Fosfat
Dehidrogenase (kekurangan G6PD) pada tahun 1980. Pada tahun 2003, Kementerian Kesihatan Malaysia telah
melaksanakan program saringan hipotiroidisme kongenital (CH) bagi semua bayi dihantar di hospital kerajaan.
Pada masa ini, beberapa hospital telah melaksanakan pemeriksaan pendengaran yang baru lahir di hospital di
awal 2000-an.
i. Saringan Kekurangan Enzim Glucose-6-Phosphate Dehydrogenase (G6PD)
G6PD terdapat di dalam sel darah merah. Ia bertindak dalam melindungi sel darah merah daripada pecah
(hemolisis) bila terdedah kepada ubat-ubat tertentu, makanan atau jangkitan. Kebanyakan mereka yang
kekurangan enzim G6PD ini tidak mempunyai tanda-tanda khusus. Bayi baru lahir perlu diperhatikan di
dalam wad untuk jangka masa lima hari kerana mereka boleh mendapat penyakit kuning (jaundis) dengan
cepat, akibat daripada hemolisis berlebihan.
118 119
un Kekurangan enzim G6PD adalah untuk seumur hidup. Walaupun tiada rawatan yang boleh menghilangkannya,
ia tidak membawa kesan negatif yang ketara dan tidak menjejaskan perkembangan dan tumbesaran kanak-
kanak.
Bagi kanak- kanak yang kekurangan enzim G6PD, jururawat perlu memastikan setiap bayi mempunyai Kad
Kekurangan G6PD yang di beri dari hospital dan memberi nasihat kepada ibubapa untuk mengelakkan ubat-
ubat serta bahan-bahan tertentu yang boleh menyebabkan hemolisis (senarai ubat-ubat serta bahan-bahan
seperti di Rajah 1).
n Rajah 1: Bahan-bahan/Ubat-ubat Tertentu Yang Boleh Menyebabkan Hemolisis
Makanan dan herba yang perlu dielakkan Ubat yang boleh diberi
dalam dos terapeutik
• Kacang parang (fava beans). • Paracetamol.
• Ubat China. • Ascorbic acid.
- Chuen Lin. • Aspirin.
- San Chi. • Chloramphenicol.
n - 13 herbs. • Chloroquine.
- 12 herbs. • Colchicine.
• Diphenhydramine.
• Ubat tradisi lain (dapatkan nasihat doktor).
• Isoniazid.
Bahan lain yang mesti dielakkan • Phenacetino.
• Ubat gegat (moth balls). • Phenylbutazone.
• Ubat nyamuk yang mengandungi pyrethium. • Phenytoin.
• Probenecid.
Ubat yang mesti dielakkan • Procainamide.
• Acetanilide. • Pyrimethamine.
• Doxorubicin. • Quinidine.
• Furazolidene. • Streptomycin.
• Methylene blue. • Sulfisoxazole.
• Nalidixic acid. • Trimethoprim.
• Niridazole. • Tripelennamine.
• Nitrofurantoin. • Vitamin K.
• Phenozopyridine. • Mefloquine.
a • Primaquine.
• Sulfamethoxazole.
• Bactrim.
ii. Ujian saringan Hipotiroidisme Kongenital/Congenital Hypothyroidism (CH)
CH adalah satu keadaan di mana badan ketiadaan atau kekurangan hormon tiroxin yang diperlukan untuk
perkembangan otak dan tumbesaran yang normal. Jika kelenjar tiroid tidak dapat menghasilkan hormon
tiroxin yang cukup, ia boleh menyebabkan hipotiroidisme.
Jika keadaan ini berlaku kepada bayi yang baru lahir ia dikenali sebagai CH. Kajian di Malaysia, menunjukkan
kadar prevalens Hipotiroidisme Kongenital di kalangan bayi yang baru lahir adalah 1:337. Di anggarkan 120
orang bayi yang dilahirkan mempunyai Hipotiroidisme Kongenital setiap tahun.
Perkhidmatan saringan dan pengesahan CH terdapat di hospital kerajaan. Sampel darah akan di ambil dari
tali pusat bayi baru lahir atau pada hari kelima kelahiran sekiranya ia tidak diambil selepas bayi dilahirkan.
Temujanji dengan klinik kanak-kanak perlu diatur untuk mengambil sampel darah tersebut. Darah tidak boleh
diambil setengah jam selepas lahir atau dalam masa lima hari kerana pada masa ini terdapat peningkatan
mendadak tiroksin yang boleh mempengaruhi keputusan sebenar.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Bayi yang dikesan mengalami CH perlu diberi rawatan dalam masa 14 hari bagi mengelakkan kerencatan
akal dan kelewatan perkembangan. Rawatan susulan iaitu setiap bulan pada 6 bulan pertama, setiap 2
hingga 3 bulan pada umur 6 hingga 18 bulan dan setiap tahun selepas bayi berumur lebih 3 tahun amat
penting untuk memastikan bayi mendapat dos rawatan yang sepatutnya bagi memantau tumbesaran dan
perkembangan.
iii. Saringan Pendengaran Bayi
Saringan pendengaran bayi baru lahir telah dilaksanakan pada tahun 2000 di beberapa hospital kerajaan
untuk bayi berisiko tinggi. Ujian saringan pendengaran bertujuan untuk mengesan pendengaran pada bayi
supaya dapat dikesan dengan lebih awal dan seterusnya dirujuk untuk intervensi. Ujian pendengaran bagi
bayi baru lahir dilakukan sebelum bayi didiscajkan dari hospital.
Masalah pendengaran kekal merupakan kecacatan yang tersembunyi yang mana kecacatan ini tidak
dapat dilihat secara fizikal. Sekiranya bayi lahir dengan masalah pendengaran, perkembangan bahasa dan
pertuturannya boleh terjejas.
Dianggarkan sebanyak 1 hingga 3 bayi daripada 1000 kelahiran disahkan mempunyai masalah pendengaran
kekal (Uus & Davis 2000). Kementerian Kesihatan Malaysia telah mula melaksanakan saringan pendengaran
bagi semua bayi baru lahir (Universal Hearing Screening) secara berperingkat di hospital.
Peranan jururawat di klinik adalah untuk memastikan ujian pendengaran (distraction test) dijalankan secara
berterusan bermula pada umur bayi 1 bulan sehingga 6 tahun terutama bagi bayi dan kanak kanak yang
berisiko tinggi.
ANTROPOMETRI
Jenis-Jenis Alat Timbang
Alat timbang terdiri daripada jenis beam, digital dan spring. Alat timbang untuk menimbang berat badan kanak-
kanak mestilah mempunyai ciri-ciri berikut:
• Kukuh dan tahan lama.
• Pengukuran sehingga kejituan 0.1kg.
Alat timbang perlu diverifikasi setiap hari oleh anggota kesihatan untuk mempastikan bacaan yang standard dan
tepat.
Aktiviti Kerja Tentukuran Verifikasi Alat Penimbang
Jawatan Aktiviti
Jururawat/Jururawat Rujuk Lampiran 2A- Senarai Semak Aktiviti Verifikasi Alat Penimbang
Masyarakat Bayi dan Kanak-Kanak Jenis Beam dan Spring
i. Letakkan alat timbang di atas permukaan yang rata.
ii. Tentukan petunjuk alat timbang berada pada tanda “0” (alat timbang
jenis beam dan spring).
iii. Letakkan satu standard weight 5kg di atas platform. Bacaan perlu
menunjukkan 5kg.
iv. Turunkan standard weight 5kg daripada platform. Bacaan perlu
menunjukkan 0kg.
120 121
Jawatan Aktiviti
an v. Jika alat timbang menunjukkan selain daripada 5kg dan tidak kembali
ga kepada ‘0’ selepas pemberat diturunkan, bandingkan perbezaan pada
julat ketetapan iaitu 0.5kg. Alat timbang ini tidak boleh digunakan dan
perlu dihantar untuk pembaikan.
vi. Catitkan dalam buku rekod verifikasi. (Rujuk Borang Verifikasi di
Lampiran 2B)
1. Pengambilan Antropometri
Pengukuran antropometri adalah pengukuran yang di lakukan untuk mengetahui tumbesaran seorang anak
dengan menggunakan alat penimbang dan pita pengukur. Hasil ukuran tersebut direkod dalam carta tumbesaran
Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-kanak 0 – 6 tahun Pind 2/2011.
Indikator pertumbuhan digunakan untuk menilai pertumbuhan kanak-kanak dengan mengambil kira umur, berat
HO dan panjang atau tinggi. Carta pertumbuhan yang digunakan berbeza mengikut jantina dan indikator.
Indikator-indikator tersebut adalah seperti berikut:
00
• Berat-untuk-umur.
• Panjang-untuk-umur.
• Tinggi-untuk-umur.
an • BMI-untuk-umur.
k-
Ukuran antropometri diambil setiap lawatan untuk menilai tumbesaran dan taraf pemakanan bayi dan kanak-
kanak mengikut peringkat umur.
i. Ukuran berat badan bagi bayi bawah 2 tahun diambil secara baringan dengan menggunakan
penimbang bayi dan kanak-kanak berumur 2 tahun dan ke atas diambil secara berdiri menggunakan
penimbang dewasa. Berat-untuk-umur digunakan untuk menggambarkan kesesuaian berat badan
semasa mengikut umur bayi atau kanak-kanak. Indikator ini digunakan untuk menilai sama ada bayi
atau kanakkanak mengalami masalah berat badan (Kurang berat badan (KBB), berlebihan berat
badan dan obes).
ii. Ukuran panjang untuk kanak-kanak bawah 2 tahun di ambil secara baringan dan tinggi untuk kanak-
kanak 2 tahun keatas di ukur secara berdiri. Indikator ini dapat digunakan untuk mengenalpasti sama
ada bayi atau kanak-kanak mengalami masalah kebantutan disebabkan oleh kekurangan pemakanan
dalam jangka masa panjang atau jangkitan penyakit yang berulang-ulang. Jika bayi atau kanak-kanak
mempunyai ketinggian berlebihan bagi peringkat umur tertentu kemungkinan mengalami masalah
gangguan endokrin (Growth-hormone-producing tumor).
iii. Ukuran lilitan kepala bayi diambil setiap kali lawatan dari lahir hingga umur 3 tahun untuk mengesan
hydrocephalus, microcephalus dan Craniostenosis.
al
Panduan cara penggunaan carta pertumbuhan sila rujuk:
1. Garispanduan penggunaan buku rekod kesihatan bayi kanak-kanak 0-6 tahun dan carta pertumbuhan WHO
(2006) carta lilit kepala CDC (2000) pindaan 02/2011, Bahagian Pembangunan Kesihatan Keluarga, KKM.
2. Rujuk buku garispanduan Penggunaan Carta Pertumbuhan, WHO (2006) dan Carta Lilitan Kepala (CDC) 2000
Edisi Sept 2007, Bahagian Pemakanan, Bahagian Pembangunan Kesihatan Keluarga, KKM.
3. Prosedure Operasi Standard Pengendalian Kanak kanak Kurang Zat Makanan, Bahagian Pemakanan,
Kementerian Kesihatan Malaysia.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Pengambilan Berat Badan T
Berat-untuk-umur digunakan untuk menggambarkan kesesuaian berat badan semasa mengikut umur bayi atau
kanak-kanak. Indikator ini digunakan untuk menilai sama ada bayi atau kanakkanak mengalami masalah berat 1.
badan.
2.
2. Aktiviti Kerja Pengambilan Berat Badan
Jawatan Aktiviti
Jururawat/Jururawat i. Terangkan kepada ibu tatacara yang akan dijalankan.
masyarakat ii. Pastikan kedudukan alat timbang teguh di atas permukaan yang rata.
Tentukan penunjuknya berada pada `0´.
iii. Untuk alat timbang digital, pastikan penimbang mempunyai bateri. Jika
angka EEEE timbul, bateri perlu diganti. Uji alat penimbang digital dengan
sentuhan jari ke atas platform, sehingga angka ‘00’ timbul. Untuk jenis beam
dan spring, pastikan telah diverifikasi.
iv. Tanggalkan semua pakaian bayi.
Rujuk senarai semak Lampiran 3 – senarai semak aktiviti
mengambil berat badan bayi baru lahir
v. Bagi kanak-kanak, yang ditimbang berdiri, tanggalkan kasut atau selipar
sahaja.
Lampiran 4 – senarai semak aktiviti menimbang kanak-kanak <2
tahun.
Lampiran 5 – senarai semak aktiviti menimbang kanak-kanak >2
tahun
vi. Letakkan bayi di atas alat penimbang. Bagi kanak-kanak, arahkan berdiri
tegak dengan kaki rapat di atas platform penimbang dan jangan bergerak.
vii. Pastikan bayi dan kanak-kanak tidak disokong oleh sesiapa dan kanak-
kanak tidak memegang di mana mana semasa ditimbang.
viii. Baca bacaan berat badan dan catatkan pada satu angka perpuluhan yang
terdekat (contohnya, 9.2 kg).
ix. Angkat bayi atau minta kanak- kanak turun dari platform.
x. Rekod bacaan berat badan ke dalam buku rekod kesihatan kanak-kanak 0-6
tahun pindaan 02/2011 (RKBKK). Plot tanda (x) pada carta pertumbuhan di
dalam Buku RKBKK. Beritahu ibu tentang berat badan dan arah lengkuk
pertumbuhan anak.
Nota:
Bagi kanak-kanak yang tidak mahu ditimbang, timbang kanak-kanak bersama
ibu. Kemudian timbang ibu berseorangan. Untuk mendapatkan berat kanak-
kanak, tolak berat ibu daripada berat ibu bersama kanak-kanak.
Pengambilan Panjang dan Tinggi
Panjang/Tinggi-untuk-umur menggambarkan panjang/tinggi yang bersesuaian berbanding dengan umur bagi
bayi dan kanak-kanak.
Indikator ini dapat digunakan untuk mengenalpasti sama ada masalah kebantutan disebabkan oleh kekurangan
pemakanan dalam jangkamasa panjang atau jangkitan penyakit yang berulang-ulang. Bayi atau kanak-kanak
yang mempunyai ketinggian yang berlebihan bagi peringkat umur tertentu juga dapat dikenalpasti walaupun
masalah tersebut jarang ditemui kecuali atas sebab masalah gangguan endokrin.
122 123
3. AKTIVITI KERJA MENGUKUR DAN MEREKOD PANJANG DAN TINGGI
ke Jawatan Aktiviti
od Jururawat/Jururawat Mengukur panjang untuk bayi (umur bayi bawah 2 tahun)
Masyarakat Rujuk Lampiran 6 – senarai semak aktiviti mengambil ukuran panjang bagi
bayi dan kanak-kanak berumur <2 tahun.
i. Periksa tempat pengukur. Pastikan pita ukur dalam keadaan baik
dan papan kepala (headboard) berada pada bacaan `0.0´ cm. Minta
ibu tanggalkan kasut, stokin bayi dan pengikat rambut jika ada.
ii. Baringkan bayi secara telentang. Pastikan kepala bayi rapat pada
papan kepala.
iii. Minta ibu berdiri di belakang papan kepala. Suruh ibu pegang
kepala bayi dengan kedua-dua belah tangan. Tentukan mata bayi
memandang tegak ke atas. Garisan tegak dari bahagian bawah orbit
mata ke lubang telinga bayi mestilah 90 darjah kepada bahagian
bawah kotak pengukur atau permukaan meja (Frankfort plane).
iv. Anggota kesihatan berdiri di sisi tempat pengukur yang mempunyai
pita pengukur bagi memudahkan ukuran panjang dibaca.
v. Sebelah tangan menekan kedua-dua lutut bayi untuk meluruskan
baringannya dan tangan sebelah lagi, rapatkan papan kaki
s’ (footboard) ke tapak kaki bayi. Tekan sedikit kedua-dua tapak kaki
bayi supaya tegak ke atas. (Gambarajah 1)
Gambarajah 1: Mengukur panjang bayi (umur bayi bawah 2 tahun)
). vi. Lakukan pengukuran panjang dengan cepat dan tepat sebelum bayi
ni merasa terganggu. (Gambarajah 2)
vii. Baca dan catatkan ukuran panjang kepada satu titik perpuluhan
terdekat (66.3 cm). Jauhkan papan kaki dan minta ibu mengangkat
bayi.
viii. Catat ukuran panjang bayi pada satu titik perpuluhan terdekat
Contohnya 66.3cm ke dalam kad simpanan klinik dan RKBKK 0-6
tahun pind 2/2011. Plot dan tanda pangkah pada carta pertumbuhan
kanak kanak di dalam buku RKKK. Beritahu ibu tentang panjang dan
arah lengkuk pertumbuhan anak.
Nota:
Sekiranya kanak-kanak berumur 2 tahun atau lebih tetapi masih belum dapat berdiri,
ukur panjang dalam posisi baring dan untuk mendapatkan ukuran tinggi, bacaan
tersebut perlu di tolak sebanyak 0.7cm.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Gambarajah 2: Pita pengukur A
Angka dan garisan panjang menunjukkan unit sentimeter. Garis yang
pendek menunjukkan unit milimeter. Petak yang berwarna gelap A
menunjukkan kedudukan papan kaki semasa mengambil ukuran panjang. G
Mengukur tinggi untuk kanak-kanak (umur 2 tahun atau lebih).
Rujuk Lampiran 7 - senarai semak aktiviti mengambil ukuran tinggi bagi F
kanak-kanak berumur <2 tahun H
T
i. Pastikan alat pengukur tinggi dipasang tegak dengan kedudukan alat
timbang kukuh diatas lantai yang rata. Alat timbang mestilah dikunci K
(jika alat timbang adalah SECA) S
M
ii. Pastikan pemeriksa melutut di bahagian kanan papan supaya kepala P
anda selaras dengan kepala kanak-kanak. E
T
iii. Minta kanak-kanak tanggalkan kasut atau selipar dan berdiri ke atas A
platform dengan belakang kepala, bahu, punggung, betis dan tumit
menyentuh platform (Gambarajah 3) A
Gambarajah 3: Mengukur tinggi kanak-kanak berumur 2 tahun ke atas.
iv. Turunkan papan kepala (headboard) sehingga menyentuh kepala.
v. Baca dan catatkan ukuran tinggi kepada satu titik perpuluhan
terdekat (102.3cm). Ini adalah garisan terakhir yang anda boleh lihat.
vi. Rekod bacaan tinggi ke dalam RKBKK 0-6 tahun pind 2/2011. Plot
tanda (x) pada carta pertumbuhan di dalam Buku RKBKK. Beritahu
ibu tentang bacaan tinggi dan arah lengkuk pertumbuhan anak.
124 125
Ukuran BMI
BMI-untuk-umur merupakan indikator yang paling sesuai digunakan bagi penyaringan berlebihan berat badan
dan obesiti. Carta BMI-untuk-umur digunakan untuk bayi baru lahir hingga 2 tahun dan umur 2 tahun hingga 5
tahun.
Cara Pengiraan BMI
Nilai BMI dengan menggunakan formula berikut:
BMI = Berat (kg)
Tinggi (m) x Tinggi (m)
Kira dan plot carta BMI untuk Umur dan rujuk jika perlu.
Untuk panduan cara penggunaan carta BMI yang digunakan sila rujuk:
1. Garispanduan penggunaan buku rekod kesihatan bayi kanak-kanak 0-6 tahun dan carta pertumbuhan WHO
(2006) carta lilit kepala CDC (2000) pindaan 02/2011, Bahagian Pembangunan Kesihatan Keluarga, KKM.
2. Rujuk buku garispanduan Penggunaan Carta Pertumbuhan, WHO (2006) dan Carta Lilitan Kepala (CDC) 2000
Edisi Sept 2007, Bahagian Pemakanan, Bahagian Pembangunan Kesihatan Keluarga, KKM.
Pengambilan Ukuran Lilitan Kepala
Masa lahir lilitan kepala lebih kurang 35cm iaitu lebih besar dari lilitan dada. Lilitan kepala ada hubungan dengan
anggaran pertumbuhan otak. Tafsiran ukuran lilitan kepala perlu dibandingkan dengan saiz kanak-kanak pada
keseluruhannya. Ianya juga berguna untuk mengesan tanda-tanda awal.
• Hydrocephalus
• Microcephalus
• Craniostenosis
4. AKTIVITI KERJA MENGUKUR LILITAN KEPALA
Jawatan Aktiviti
Jururawat/Jururawat Mengukur lilitan kepala bayi.
Masyarakat Rujuk Lampiran 8 - senarai semak aktiviti mengambil ukuran lilitan kepala bagi bayi
baru lahir
i. Terangkan kepada ibu prosedur yang akan dilakukan.
ii. Periksa pita ukur untuk menentukan ianya masih dalam keadaan
baik. Tentukan bacaan pita bermula dengan “0”.
n
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
iii. Minta ibu duduk sambil memegang anak atau baringkan anak P
terlentang di atas meja. Tentukan anak tidak boleh memusingkan
kepalanya semasa mengukur.
iv. Letakkan permulaan pita ukur pada bahagian atas kening mata
(supra orbital ridges) di dahi anak. Lilitkan pita ukur mengelilingi
kepala melalui bahagian atas telinga di sebelah bahagian jendul
(maximum occipital prominence) di belakang, bahagian atas telinga
sebelah lagi dan balik ke bahagian atas kening di dahi. Tentukan pita
ukur tidak melalui atas cuping telinga.
v. Rapatkan kedua-dua bahagian pita ukur dan tentukan bacaan yang
bertentangan dengan tanda “0”. Lepaskan lilitan dengan berhati-hati.
vi. Catatkan bacaan lilitan kepala terdekat 0.1 sentimeter ke dalam
ruang ukuran di dalam Buku Rekod Kesihatan Kanak-Kanak dan
buku simpanan rekod kesihatan bayi dan kanak-kanak.
3. TEMUBUAL/PENGAMBILAN SEJARAH
Pengambilan latar belakang keluarga dan sejarah kelahiran bayi diambil untuk menilai taraf ekonomi keluarga
dan kesihatan bayi. Maklumat ini diambil semasa lawatan ke rumah dan lawatan pertama ke klinik.
i. Kepentingan pengambilan sejarah bagi kanak-kanak
• Mendapatkan maklumat, taraf kesihatan kanak-kanak dan keluarga
• Mengetahui status ekonomi keluarga tersebut
• Menilai taraf pemakanan kanak-kanak.
ii. Maklumat yang perlu dikumpulkan
i. Maklumat anak:
• Nama anak
• Umur Anak
• Tarikh lahir
• Alamat kediaman
• Jantina
• Riwayat kelahiran termasuk usia kandungan, jenis kelahiran dan skor apgar.
• Kemajuan anak sejak lahir hingga sekarang bagi kes baru atau sejak lawatan terakhir hingga
sekarang bagi kes ulangan untuk mengetahui masalah kesihatan.
• Sejarah masalah kesihatan anak sejak lahir hingga sekarang.
• Pencapaian perkembangan untuk menilai tahap perkembangannya adakah bersesuaian dengan
umur anak.
• Taraf imunisasi untuk menilai status imunisasi anak telah lengkap atau tidak
ii. Maklumat keluarga:
Tujuan mendapatkan maklumat keluarga adalah untuk mengetahui status ekonomi keluarga.
• Bilangan anak dalam keluarga
• Bilangan anak yang hidup
• Bilangan anak yang mati termasuk sebab kematian
126 127
ga • Status ahli keluarga yang tinggal bersama
k- • Pekerjaan ibu dan bapa
ra
tu • Pendapatan seisi rumah
• Taraf pendidikan ibu bapa
• Siapa yang menjaga anak
iii. Maklumat penyusuan dan pemakanan
Tujuan mendapatkan maklumat pemakanan ialah untuk menilai taraf pemakanan dan tumbesaran kanak-
kanak tersebut.
Rujuk Garispanduan Buku Rekod Kesihatan Bayi dan kanak kanak 0-6 tahun pindaan 2/2011.
Rujuk Garispanduan Pemakanan Bayi dan Kanak kanak Kecil tahun 2009 (Cetakan keempat tahun 2015).
4. Pemeriksaan Fizikal Bayi dan Kanak-kanak Bawah Umur 0-6 Tahun
Pemeriksaan fizikal bayi dan kanak-kanak dilakukan dari kepala hingga ke kaki pada setiap kali lawatan ke
an klinik untuk mengesan keadaan abnormal dan merujuk untuk rawatan awal. Hasil pemeriksaan fizikal direkod
an dalam Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-Kanak 0-6 Tahun Pind. 2/2011.
Aktiviti Pemeriksaan Fizikal Bagi Bayi 0-1 Bulan
1. Pemerhatian Am
Perkara Keadaan Yang Diperhatikan
Bayi aktif/kurang cergas/lemah.
Kecergasan
Bayi
Wajah Bayi Rupa bayi yang luar biasa samada asymetry atau mempunyai ciri-ciri dysmorphic seperti
Kulit Down’s Syndrome.
Perhatikan kebersihan kulit, tanda lahir, ruam panas, ruam lampin, warna kulit jaundis
atau Cyanosis, pucat dan tanda infeksi seperti septik spot.
Kepala Periksa kepejalan otot bayi dan kanak-kanak.
Mata Ampu kepala dengan tangan kiri
Hidung Perhati untuk:
Mulut
• Bulging dan depressed fontenelle.
• Caput – ialah benjolan bukan hematoma. Akan susut selepas beberapa hari.
• Cephalhematoma – keadaan di mana hematoma tidak merentasi garis sutures di
kepala.
• Subaponeurotic Haemorrhage – hematoma yang merentasi garis sutures boleh
menyebabkan renjatan hypovolaemic. Ini perlu dirujuk segera.
Perhatikan keadaan mata sama ada jaundice, juling, discaj, pucat, kemerahan, refleks,
ptosis, nystagmus, micropthalmos, sunset eye, slanting of eye brow, hypertelorism,
hypotelorism, inner/outer epicanthal folds.
Perhatikan untuk kebersihan dan discaj.
• Perhatikan cyanosis, sumbing. Perhatikan kebersihan lidah, ulcer, oral thrush
protruding tongue, microglossia, tongue tie, coated atau short frenulum.
• Periksa lelangit untuk mengesan cleft palate, perhatikan kebersihan gigi serta
kerosakan gigi, keabnormalan bentuk gigi, karang gigi dan gigi berlubang.
• Perhatikan kebersihan gusi dan tanda radang gusi, gusi mudah berdarah
bengkak atau gusi berubah warna (gigi patut tumbuh selewat-lewatnya 1 tahun).
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Perkara Keadaan Yang Diperhatikan U
Dagu
Telinga Dagu kecil menunjukkan tanda sindrom seperti Pierre Robin syndrome. Keadaan ini A
Leher boleh menyebabkan masalah pernafasan atau penyusuan.
T
Dada Perhatikan posisi dan bentuk seperti low set ears yang menunjukkan ciri Down’s
Syndrome, contohnya cuping yang abnormal.
Jantung
Abdomen Periksa leher untuk:
• sterno-mastoid tumor yang boleh menyebabkan torticollis.
Tangan • pembengkakan seperti cystic hygroma.
• Periksa untuk bentuk dada yang tidak normal, kadar dan cara pernafasan.
• Perhati tanda-tanda respiratory distress seperti grunting, stridor, sternal/
intercostal/subcostal recession.
• Pigeon chest.
Periksa kadar denyutan jantung serta bunyi denyutan jantung yang abnormal.
• Jika terdapat keadaan abdomen yang kembung beserta dengan muntah, cirit
atau tidak membuang air besar, perlu dirujuk segera.
• Periksa untuk hepatomegaly dan splenomegaly
• Perhatikan kebersihan pusat, tanda-tanda infeksi seperti berair, berbau,
kemerahan sekeliling pusat serta umbilical hernia.
• Pegang dan luruskan kedua-dua anggota atas untuk memastikan sama panjang.
• Buka sarung tangan bayi
• Periksa setiap jari untuk mengesan clubbing of finger, warna kuku, polydactly,
syndactly, tapak tangan bagi mengesan palmar crease yang tidak normal seperti
siamen’s crease dalam syndrome down.
Anus Periksa untuk patensi dan kehadiran fistula.
Genitalia Perhatikan kejelasan genitalia anak (ambiguos)
Lelaki:
• Periksa kedudukan pembukaan urethra. Rujuk keadaan luar biasa contohnya
hypospadias, epispadias, undescended testes dan enlarged scrotum
kemungkinan menunjukkan hydrocele, inguinal hernia, tumour.
Perempuan
• Perhati keadaan labia minora dan labia majora, clitoris, urethral dan vaginal orifice
dari lahir untuk mengesan keabnormalan.
• Tanya dan periksa untuk tanda tanda khatan.
• Perhatikan vagina jika terdapat discaj dari vagina berwarna putih atau sedikit
perdarahan dalam minggu pertama selepas kelahiran adalah normal.
Femoral Pulse Periksa femoral pulse dan jika tiada atau lemah menunjukkan tanda coartation of aorta.
Hips (Pinggul) • Perhatikan pergerakan di kedua belah sendi pinggul adalah symmetrical
• Periksa untuk congenital hip dislocation.
Kaki • Periksa untuk talipes, panjang kedua belah kaki adalah sama.
• Periksa untuk sebarang keabnormalan pada jari kaki.
Spine Perhatikan untuk scoliosis, Spina Bifida atau ketumbuhan seperti lipoma, haemangioma
atau tuft of hair terutamanyadi bahagian sacrum.
128 129
Perkara Keadaan Yang Diperhatikan
Moro Reflex
Grasp and moro’s reflex. Unilateral moro reflex menunjukkan brachial plexus, Erb’s
palsy atau fracture clavicle/humerus. Sucking reflex tidak perlu dilakukan jika bayi telah
menyusu dengan baik.
Penyusuan Bayi dapat menyusu dengan baik dan sucking reflex yang normal.
Eliminasi Kencing dan buang air besar sebanyak 5 – 6 kali sehari adalah normal bagi bayi yang
menyusu dengan baik.
Tanda Vital
Antropometri Pemeriksaan suhu, pernafasan dan kadar denyutan jantung perlu dilakukan.
Rujuk nota bahagian antropometri.
Aktiviti Pemeriksaan Fizikal Bagi Bayi dan Kanak-Kanak Umur 1 Bulan hingga
6 Tahun
1. Pemerhatian Am
Perkara Keadaan Yang Diperhatikan
Bayi aktif/kurang cergas/lemah.
Kecergasan
Bayi
Kulit • Perhatikan kebersihan kulit
• Periksa kepejalan otot bayi dan kanak-kanak.
Kepala Kebersihan kepala
Mata Perhatikan keadaan mata sama ada jaundice, juling, discaj, pucat
Hidung Perhatikan untuk ‘nasal flaring’ jika ada.
Mulut • Perhatikan kebersihan lidah, ulcer, oral thrush protruding tongue.
• Perhatikan kebersihan gigi serta kerosakan gigi, keabnormalan bentuk gigi,
karang gigi dan gigi berlubang.
• Perhatikan kebersihan gusi dan tanda radang gusi, gusi mudah berdarah
bengkak atau gusi berubah warna (gigi patut tumbuh selewat-lewatnya 1 tahun).
Telinga Kebersihan telinga.
l Leher Periksa leher untuk kebengkakan
Dada • Periksa untuk bentuk dada yang tidak normal, kadar dan cara pernafasan.
i • Pigeon chest
Jantung Periksa kadar denyutan jantung serta bunyi denyutan jantung yang abnormal.
Abdomen • Jika terdapat keadaan abdomen yang kembung beserta dengan muntah, cirit
atau tidak membuang air besar, perlu dirujuk segera.
• Periksa untuk hepatomegaly dan splenomegaly.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Perkara Keadaan Yang Diperhatikan Pe
Genitalia pe
Lelaki: Ru
Eliminasi • Periksa kedudukan pembukaan urethra. Rujuk keadaan luar biasa contohnya
Tanda Vital hypospadias, epispadias, undescended testes dan enlarged scrotum A
Antropometri kemungkinan menunjukkan hydrocele, inguinal hernia, tumour.
P
Perempuan:
• Perhati keadaan labia minora dan labia majora, clitoris, urethral dan vaginal Da
orifice. pe
• Jika terdapat discaj dari vagina berwarna putih atau sedikit perdarahan dalam Ke
minggu pertama adalah normal. Pe
• Perhatikan tanda berkhatan pada umur 18 bulan
La
Kencing dan buang air besar sebanyak 5 – 6 kali sehari adalah normal bagi bayi yang Ru
menyusu dengan baik.
U
Pemeriksaan suhu, pernafasan dan kadar denyutan jantung perlu dilakukan.
Rujuk nota bahagian antropometri.
Keadaan Luar Biasa Yang Perlu Diperhatikan Semasa Melakukan
Pemeriksaan Fizikal.
Perkara Tanda-Tanda Kemungkinan
Rambut Kusam dan tidak bermaya Anak tidak sihat
Kepala Jarang, rapuh, bertukar warna Kwashiorkor
Mata Rambut tumbuh bertompok Kurap
Besar Hydrocephalus
Hidung Kecil Microcephalus
Telinga Fontanel tidak tertutup Kekurangan Calcium dan Vitamin D
dark, circles Anak tidak sihat Tidak cukup tidur
Bengkak, kelopak mata sembab Menangis terlalu lama Infeksi
Mata cengkung Dehidrasi
Conjunctiva kemerahan Infeksi, pendarahan
Discaj Infeksi
Sclera warna kuning Jaundis
Nostrils distended on breathing, Infeksi saluran pernafasan
difficulty in breathing
Keluar Discaj dan sakit bila digosok Infeksi
Kurang pendengaran Pekak, terencat
130 131
Perkara Tanda-Tanda Kemungkinan
ak Mulut dan lidah Kering Dehidrasi, demam
Anemia
an Pucat
Tompokan (patch) putih Serawan mulut (oral thrush)
Pecah sudut bibir, kudis lidah Kekurangan Vitamin B
Gusi berdarah, bengkak Infeksi
Kulit Pucat Anemia
Merah, panas, kering Demam
Kering, pecah Kekurangan Vitamin A dan B
Kuning Jaundice
Cyanosis Masalah jantung
Muscle Tone Lemah, lembik Kekurangan zat makanan
Tiada koordinasi pergerakan Cerebral palsy
Edema Severe kwashiorkor
Masalah buah pinggang
uf Leher Bengkak kelenjar Infeksi Mumps
nal Susah menelan Tonsillitis
rd
Abdomen Spleen palpable Malaria kronik
Liver palpable Infeksi, thalasemia
Pergerakan peristalsis dapat dilihat, Pyloric stenosis
serta diikuti dengan muntah
Pusat lembab, merah dan ada discaj Infeksi
berbau
Anggota Otot merosot, paralysis Poliomyelitis
Genitalia Penis-Kesukaran urinasi Phimosis
Penilaian Perkembangan Kanak-Kanak
Perkembangan bayi dan kanak-kanak merupakan satu proses yang berterusan dari peringkat lahir hingga
peringkat kematangan dan ia lebih pesat berlaku semasa berumur satu tahun pertama. Perkembangan kanak-
kanak berbeza-beza diantara individu bergantung kepada taraf kesihatan, stimulasi dan persekitaran.Tiga cara
utama bayi mendapat kemahiran iaitu melalui percubaan dan kesilapan, peniruan dan pengulangan sesuatu
perbuatan.
Prinsip-prinsip perkembangan adalah seperti berikut:
1. Melibatkan perubatan
2. Perkembangan awal adalah kritikal
3. Perkembangan merupakan hasil daripada pematangan dan pembelajaran
4. Corak perkembangan boleh diramalkan
5. Melibatkan jangkamasa tertentu
6. Perkembangan motor melibatkan Cephalo-caudal dan Proximal-distal.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Penilaian perkembangan bayi dan kanak-kanak 0-6 tahun dilakukan dengan menggunakan kaedah dan peralatan
yang bersesuaian mengikut peringkat umur. Ini bertujuan untuk mengesan awal keabnormalan perkembangan
bayi dan kanak kanak agar rujukan dan intervensi awal dapat di lakukan.
Penilaian perkembangan bayi dan kanak-kanak terbahagi kepada 4 aspek utama:
1. Pergerakan motor kasar
2. Pergerakan motor halus (Adaptif)
3. Pertuturan/Pendengaran/Bahasa
4. Psycho social/Kelakuan
Peralatan Yang Diperlukan Untuk Penilaian Perkembangan
Umur Peralatan Diperlukan Penilaian
Umur 1 - 3 bulan
Umur 6 bulan 1. Red yarn • Penglihatan A
Umur 9 bulan 2. Kelentong • Pendengaran
Umur 1 - 2 tahun 3. Lampu suloh • Refleks merah pada mata J
1. Kelentong • Pendengaran
Umur 3 tahun 2. Red yarn • Penglihatan
Umur 4 - 6 tahun 3. Kiub 2.5cm 2 biji • Fine motor & adaptif
1. Kismis • Fine motor
2. Bola • Penglihatan
3. Kiub 2.5cm 2 biji • Fine motor & adaptif
1. Bola kecil (saiz tenis, ping pong) • Penglihatan
2. Kiub 2.5cm (3 warna asas merah, kuning, • Adaptif
hijau/biru) 6 biji • Personal sosial
• Adaptif, personal sosial
3. Alat untuk Peek-a-boo • Fine motor, adaptif
4. Buku bergambar
1. Kiub 2.5cm 10 biji
2. Bola sederhana besar • Motor kasar
3. Pensil dan kertas • Adaptif, personal sosial
1. Padanan 3 bentuk asas • Kognitif, adaptif, fine motor
2. Pensil dan kertas - meniru tanda X/melukis • Kognitif, fine motor & adaptif
orang 3 bahagian
3. Skipping rope • Motor kasar
Aktiviti Penilaian Perkembangan Bayi dan Kanak Kanak
Aktiviti
1. Menyediakan peralatan yang sesuai untuk melakukan penilaian tumbersaran dan perkembangan
2. Temu bual pelanggan mengenai sejarah;
- Kelahiran
- Penyusuan
- Pengambilan makanan selama 24 jam
- Imunisasi
132 133
Aktiviti
3. Tanya sebarang kerisauan ibubapa/penjaga terhadap kesihatan dan perkembangan anak.
4. Lakukan penilaian perkembangan
- Rujuk lampiran berkaitan untuk penilaian mengikut umur.
- Lakukan aktiviti penilaian
- Maklumkan kepada ibu hasil pemeriksaan
- Rujuk jika perlu
- Catat hasil penilaian dalam RKBKK 0-6 tahun pind 2/2011
Lakukan penilaian perkembangan bayi dan kanak-kanak megikut umur
Rujuk Lampiran 9 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Bayi Berusia 1 Bulan/6 Minggu
Rujuk Lampiran 10 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Bayi Berumur 3 Bulan
Rujuk Lampiran 11 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Bayi Berumur 6 Bulan
Rujuk Lampiran 12 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Bayi Berumur 9 Bulan
Rujuk Lampiran 13 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Kanak-Kanak Berumur 1 Tahun
Rujuk Lampiran 14 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Kanak-Kanak Berumur 2 Tahun
Rujuk Lampiran 15 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Kanak-Kanak Berumur 3 Tahun
Rujuk Lampiran 16 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Kanak-Kanak Berumur 4 Tahun
Rujuk Lampiran 17 - Senarai Semak Aktiviti Menilai Perkembangan Kanak-Kanak Berumur 5 dan 6 Tahun
Tanda-Tanda Awal Kelewatan Perkembangan Mengikut Umur dan Tindakan.
Pola perkembangan bayi dan kanak-kanak adalah mengikut umur, walaubagaimanapun sekiranya kelewatan
berlaku rujukan kepada pegawai perubatan/agensi luar dilakukan untuk intervensi awal.
Berikut adalah beberapa tanda-tanda kelewatan yang perlu diperhatikan. Tanda kelewatan pada umur 3 bulan
• Tiada kawalan kepala.
• Refleks genggaman (grasp reflex) masih ada.
• Tidak peka kepada ibu/penjaga, bunyi atau objek.
• Tidak senyum.
• Masih ada reflek primitif (grasp reflex, moro reflex masih kuat: refleks melangkah).
a. Tanda kelewatan pada umur 6 bulan
• Tidak boleh berguling.
• Tidak bermain dengan tangan (no hand regards).
• Tidak cuba mencapai objek.
• Tidak boleh memegang kelentong (rattle).
• Mata tidak menetap atau mengikut benda.
• Tidak respon pada bunyi.
• Refleks neonat yang tidak simetrik (asymetrical).
• Tidak boleh sebut ba-ba, da-da (babbling).
• Tidak respon pada permainan cak–cak (peek-a-boo).
• Refleks di leher yang tidak simetrik (asymetrical tonic neck reflexes).
• Juling (squint).
b. Tanda kelewatan pada umur 9 bulan
• Tidak boleh duduk tanpa bantuan.
• Mengambil objek menggunakan tapak tangan (persistance of palmar grasp), mengenggam tangan.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
c. Tanda kelewatan pada umur 12 bulan
• Tidak boleh berdiri walaupun dengan bantuan
• Tidak boleh mengutip menggunakan jari
• Tidak boleh tepuk tangan
• Tidak boleh menyebut ‘ba-ba’/‘da-da’ atau ‘ma-ma’
d. Tanda kelewatan pada umur 18 bulan
• Tidak boleh berjalan sendiri
• Tidak memahami arahan yang senang
• Tiada pertuturan (sepatutnya tahu 6 perkataan dengan makna)
• Tidak boleh menggunakan ibu jari dan jari telunjuk untuk mengambil objek
• Tidak menunjuk pada objek menggunakan jari telunjuk
e. Tanda kelewatan pada umur 2½ tahun
• Tidak dapat mengunakan rangkai kata
• Tidak memahami bahasa
f. Tanda kelewatan pada umur 4 tahun
• Tidak dapat mengunakan rangkai kata, ayat 3 perkataan
• Susah memahami bahasa yang digunakan sebab pertuturan yang kurang jelas atau tertinggal perkataan
Jika terdapat sebarang tanda-tanda kelewatan seperti diatas, sila rujuk kes tersebut kepada pegawai
perubatan untuk pengurusan seterusnya.
Saringan Pengesanan Autisme dengan M-Chat
Saringan M-Chat merupakan sebahagian daripada penilaian perkembangan kanak-kanak.
Objektif
Mengesan tanda-tanda awal autisme dengan menggunakan senarai semak (M-CHAT) dan merujuk kepada Pakar
Perubatan Keluarga/Pakar Pediatrik sekiranya perlu.
Penerangan tentang kepentingan saringan perlu diberikan kepada ibubapa sebelum mengisi senarai semak untuk
pengesanan awal perkembangan kanak-kanak bermasalah.
Rujuk Lampiran 24 untuk senarai semak M-Chat dan cara pengiraan skor.
Aktiviti Saringan M-Chat
Jawatan Aktiviti
Jururawat Kesihatan/ 1. Terima pelanggan.
Jururawat Masyarakat 2. Gunakan bahasa yang mudah difahami oleh ibu/bapa.
3. Tunjukkan borang senarai semak M-CHAT yang terdapat dalam Buku
Rekod Kesihatan Bayi dan Kanak-Kanak (0-6 tahun) kepada ibu/bapa.
4. Jelaskan pada ibu/bapa tentang tujuan penggunaan M-CHAT.
5. Terangkan cara mengisi borang M-CHAT.
134 135
Jawatan Aktiviti
6. Dapatkan bantuan jururawat jika terdapat sebarang masalah (Contoh:
tidak faham/tidak boleh membaca).
7. Semak jawapan yang telah lengkap diisi oleh ibubapa dalam Buku Rekod
Kesihatan bayi dan kanak-Kanak (0-6 tahun).
8. Beri pemarkahan.
9. Maklumkan keputusan saringan M-CHAT kepada ibubapa.
10. Rujuk kepada FMS untuk pengesahan kes, sekiranya gagal.
Pemeriksaan Mata
Masalah penglihatan boleh memberi impak yang serius terhadap perkembangan sosial dan mental kanak-kanak
serta pembelajaran. Oleh itu, pengesanan masalah ini diperingkat awal amatlah penting untuk intervensi awal.
Dalam program penjagaan kesihatan kanak-kanak, pemeriksaan mata yang dijalankan pada umur 4 tahun adalah
pemerhatian bahagian luar mata, ujian hirschberg dan ujian akuiti visual. Ujian ini dijalankan oleh Jururawat
Kesihatan dan dirujuk kepada pegawai perubatan jika masalah dikesan.
Pemerhatian Bahagian Luar Mata
Langkah pertama adalah melakukan pemerhatian pada kelakuan kanak-kanak, postur kepala dan bahagian luar
mata untuk memastikan tiada sebarang abnormaliti. Jika kanak-kanak memakai cermin mata, buka cermin mata
kanak-kanak tersebut. Periksa bahagian luar mata. Pastikan tiada bengkak atau kelihatan pucat atau mata berair.
Langkah seterusnya membuat saringan dengan menggunakan borang saringan pemerhatian bahagian luar mata.
Rujuk Lampiran 25 - Senarai Semak Aktiviti Permerhatian Mata, Ujian Hirschberg Dan Akuiti Visual
Ujian Hirschberg
Tujuan ujian saringan ini adalah menentukan jika mata adalah sejajar dan menentukan kehadiran Strabismus/
Squint (Juling). Ujian Hirschberg dilakukan dengan menggunakan lampu suloh (pen torch) bagi memerhatikan
kedudukan pantulan cahaya pada mata dan alat mainan kecil sebagai objek sasaran (untuk menarik perhatian
kanak-kanak)
Jika pantulan luar daripada mata hitam maka mata tersebut mengalami masalah juling. Sekiranya tidak dikesan
lebih awal maka kanak-kanak tersebut akan mengalami masalah mata malas dan boleh kehilangan penglihatan.
Rujuk untuk intervensi.
Gambarajah: Strabismus
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Ujian Akuiti Visual
Ujian ketajaman penglihatan adalah pemeriksaan mata yang menentukan kanak-kanak boleh membaca huruf
kecil pada jarak 20 kaki (6 meter). Carta yang biasanya digunakan untuk kanak-kanak yang belum mengenal
huruf adalah Carta E atau Carta HTOV. Carta E mempunyai skala yang sama seperti carta mata standard Snellen.
Aktiviti Permerhatian Mata, Ujian Hirschberg dan Akuiti Visual
JAWATAN AKTIVITI
Jururawat Kesihatan
1. Terima pelanggan.
2. Gunakan bahasa yang mudah difahami oleh ibu/bapa.
3. Terangkan kepada ibu/bapa tentang tujuan pemeriksaan mata.
4. Perhatikan keadaan am mata dan catit dalam ruangan senarai semak.
5. Pancarkan cahaya menggunakan lampuh suluh pada jarak 30cm ke tengah-
tengah batang hidung kanak-kanak.
6. Beritahu kanak-kanak tersebut untuk melihat pada cahaya lampu.
7. Perhatikan kedudukan pantulan cahaya pada kornea mata. Lukiskan
kedudukan pantulan cahaya pada gambarajah di muka surat 113, buku rekod
kesihatan bayi dan kanak-kanak 0-6 tahun pindaan 2/2011
8. Jalankan ujian akuiti visual dengan menggunakan Carta E pada jarak 6 meter.
9. Catitkan hasil ujian dalam buku rekod kesihatan bayi dan kanak-kanak 0-6
tahun pindaan 2/2011
10. Maklumkan keputusan kepada ibubapa.
11. Rujuk kepada FMS jika ada masalah contohnya mata merah, pupil kanak-
kanak kelihatan kabut atau putih, kedudukan pantulan cahaya pada mata tidak
sejajar dan ujian akuiti visual selain dari 6/6.
Pemberian Imunisasi
Pengenalan:
Imunisasi ialah satu cara yang berkesan dalam mengawal penyakit berjangkit dikalangan kanak-kanak dibawah
umur 7 tahun. Ia merupakan satu proses pembentukan imuniti atau perlindungan kepada individu melalui
pemberian suntikan vaksin. Bayi dan kanak-kanak menerima suntikan imunisasi berjadual yang ditetapkan
mengikut peringkat umur.
136 137
Jadual 2: Jadual Immunisasi Kebangsaan
Imunisasi UMUR (Bulan)
BCG 0 1 2 3 45 6 9 12 18
HEP B Dos 1 Dos 2 Dos 1
DTaP Dos1 Dos1 Dos2 Dos 3 Booster
Dos1 Dos2 Sabah Booster
Hib Dos1 Dos2 Dos 3 Booster
IPV Dos 3
Measles Dos 3 Dos 2
MMR
Untuk maklumat tentang Imunisasi (rujuk Buku Panduan Program Imunisasi Kebangsaan Bayi dan Kanak-kanak
Bahagian Pembangunan Kesihatan Keluarga, Kementerian Kesihatan Malaysia, 2016).
Rujuk Lampiran 18 - Senarai Semak Aktiviti Persediaan Troli Imunisasi.
Rujuk Lampiran 19 - Senarai Semak Aktiviti Penyediaan Cold Box Dan Penjagaan Rangkaian Sejuk Vaksin
Semasa Sesi Klinik.
Rujuk Lampiran 20 - Senarai Semak Aktiviti Pengambilan Suhu Menggunakan Minimax Thermometer.
Rujuk Lampiran 21 - Senarai Semak Aktiviti Memberi Suntikan Intradermal.
Rujuk Lampiran 22 - Senarai Semak Aktiviti Memberi Suntikan “Intramuscular”.
Rujuk Lampiran 23 - Senarai Semak Aktiviti Memberi Suntikan “Subcutaneous”.
Rujuk Manual Kesihatan Ibu Dan Anak, 2016.
Rujuk Modul Latihan Ulangkaji Jagaan Kesihatan Ibu Dan Kanak-kanak Untuk Jururawat Masyarakat, 2011.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
LAMPIRAN
Perkhidmatan
Kesihatan Kanak-kanak
138 139
Lampiran 1
Senarai Semak Aktiviti Persediaan Sesi Klinik Kesihatan Kanak-Kanak
Bil Langkah/Tatacara Melakukan Catatan
1. Persediaan klinik Ya Tidak
Menyediakan alat yang lengkap
1.1 Alat tulis
• Pen biru/merah, pensil, pembaris, pemadam
1.2 Kad simpanan klinik rekod kesihatan bayi dan
kanak kanak 0–6 tahun pindaan 02/2011
1.3 Rubber stamp
1.4 Nombor giliran
1.5 Buku-Buku Rekod HMIS
- KKK 101, KKK 102
1.6 Penimbang bayi & dewasa
1.7 Standard Weight – 5kg x 2
1.8 Alat/Kotak Ukuran Panjang
1.9 Pita ukur – jenis fiber
1.10 Alat Pandang Dengar
- Flip chart, poster, risalah
- Video, tv
1.11 Peralatan sukatan makanan
- Cawan, sudu, mangkuk
1.12 Peralatan penilaian perkembangan
- Rattle, noise stick (jika ada), cubes, bola, buku
bergambar, kertas, pensil, red yarn
1.13 Thermometer & sarung plastik
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu & Anak
Bagi Anggota Kejururawatan di Perkhidmatan Kesihatan Awam
Lampiran 2A
Senarai Semak Aktiviti Verifikasi Alat Penimbang Bayi dan Kanak-Kanak,
Jenis Beam dan Spring
Bil Langkah/Tatacara Melakukan Catatan
Ya Tidak
1 Tentukan alat penimbang diletakkan di atas lantai
yang rata.
2 Tentukan tiada barang diletak di atas alat
penimbang.
3 Tentukan alat penimbang di kunci dan petunjuknya
pada tanda ‘0’.
4 Buka kunci alat penimbang untuk jenis beam.
5 Pusingkan skru ke dalam atau keluar sampai alat
menjadi seimbang (untuk penimbang jenis beam).
6 Kunci alat penimbang.
7 Letakkan satu ‘standard weight’ berat 5kg di atas
alat penimbang.
8 Buka kunci.
9 Gerakkan penunjuk alat penimbang sehingga
alat itu menjadi seimbang (untuk penimbang jenis
beam).
10 Baca berat ‘standard weight’ dengan tepat.
11 Catat bacaan pada satu angka perpuluhan yang
terdekat (0.1kg).
140 141
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Manual Perkhidmatan Kesihatan Ibu Anak
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search