REKA BENTUK PENERBITAN UMUM REKA BENTUK DIGITAL
➢ Reka bentuk penerbitan umum merujuk kepada ➢ Reka bentuk yang menggunakan
reka bentuk penerbitan seperti buku, majalah, teknologi paparan elektronik dalam
surat khabar, laporan dan pelbagai bentuk penghasilan.
penerbitan umum. ➢ Reka bentuk digital meliputi reka bentuk
media elektronik seperti laman web,
animasi, video, dan multimedia.
194
REKA BENTUK PAPAN TANDA
➢ Merupakan reka bentuk papan tanda arah ❖ LOGO
bagunan atau tanda jalan seperti jalan ➢ Gambaran imej ringkas yang digunakan
raya.
untuk mewakili sesuatu pertubhan kelab,
➢ Contohnya, tanda arah di dalam komplek kedai dan bank.
membeli belah untuk menunjukkan tanda
lif, tangga dan tandas. ➢ Ciri-ciri logo yang baik:
*Rupa mudah dan ringkas
*Bersesuaian dengan tema
*Melambangkan identiti syarikat
*Olahan yang menarik dan kemas
➢ Terdapat EMPAT jenis logo:
i. Logo Huruf-menggunakan reka bentuk
huruf muka taip menghasilkan logo.
ii. Logo Representasi-logo diolah berdasarkan
objek benda di persekitaran.
iii. Logo Simbol-menggunakan imej untuk
menerang atau memaklumkan fungsi
sesebuah pertubuhan.
1v. Logo Gabungan Huruf dan Representasi –
menggunakan huruf dan imej representasi
dalam 1 logo.
195
❖ Objek dijadikan sesuatu lambang acara ❖ Merupakan seni memilih & mengatur huruf @
rasmi dan sering digunakan dalam muka taip.
acara sukan dan rancangan televisyen ❖ Menggunakan muka taip. Contoh
kanak –kanak. poster,ilustrasi,risalah, iklan, papan tanda & lain2.
❖ Reka bentuk moskot digayakan dalam
bentuk perlakuan dan aktiviti sesuatu
acara. JENIS MUKA TAIP
❖ Dibahagikan kepada empat muka taip iaitu:
❖ Ciri-ciri moskot ialah:
*Muka taip serif
*Digunakan untuk acara tertentu dan
*Muka taip sans serif
bukan pakaian harian.
*Muka taip kursif
*Mepunyai identiti sesuatu tempat.
*hasil seni bukan untuk komersial. *Muka taip dekoratif
*keaslian.
196
o Reka bentuk komunikasi visual yang
berfungsi untuk menyampaikan mesej Multimedia adalah teknologi
daripada gabungan daripada pelbagai mempersembahkan komputer yang
idea. menyatukan pelbagai media seperti teks,
ilustrasi, gambar, audio, animasi dan video.
o Maklumat dan informasi yang disampaikan
adalah mudah, cepat dan mudah difahami Multimedia adalah istilah ringkas yang
oleh orang ramai bermaksud kombinasi pelbagai idea.
❖ ILUSTRASI Program komputer multimedia digital
menggunakan rangkaian komputer untuk
o Gambaran visual untuk memperjelaskan mengawal persembahaan video, grafik,
sesuatu seperti memberi keterangan, audio, & informasi dari sumber seperti CD-
mesej dan sebagainya.
ROM atau DVD.
o Ilustrasi terbahagi kepada lima jenis iaitu:
Kompenan multimedia terdiri daripada
i. Ilustrasi fesyen komputer,pengimbas, pencetak, kamera
ii. Ilustrasi alam digital,pembesar suara dan cereka padat.
iii. Ilustrasi perubatan
iv. Ilustrasi teknikal
v. Illustrasi bentuk perindustrian
197
i. Teks
➢ Merupakan elemen asas dalam multimedia
➢ Hampir semua sistem multimedia menggunakan
teks kerana ia adalah cara yang paling berkesan
untuk menyampaikan informasi dan idea.
ii. Ilustrasi
➢ Ilustrasi sering di jadikan sebagai latar belakang
atau persembahan sokongan di dalam multimedia.
➢ Ilustrasi boleh diolah atau diambil daripada sumber
melalui gambar, pengimbas,vidio atau laman web.
iii. Animasi
➢ Grafik & teks dapat dipaparkan secara berterusan
untuk membentuk satu pergerakan animasi .
iv. Audia
➢ Audio terdiri daripada bunyi – bunyian, muzik, dan
peraturan.
➢ Audio digunakan untuk menarik perhatian dan
mendapatkan satu kesan bunyi untuk
menyampaikan sesuatu situasi.
v. video
➢ Vidio adalah suatu imej pergerakan yang dipaparkan
melalui papan kelajuan antara 15 hingga 30 bingkai
sesaat.
198
REKA BENTUK TEKNOLOGI
REKA BENTUK INDUSTRI JENIS BENTUK PENGHASILAN PRODUK
❑ Menurut Internasional Council of 1. BENTUK MENGIKUT FUNGSI
Industrial Design of America (ICSID), a) Reka bentuk lebih memberi penekanan kepada
adalah merujuk kepada produk yang fungsi tanpa melihat daripada sudut
direka an tertentu. estetik,ergonomik,bentuk dan sebagainya.
❑ Reka bentuk industri terbahagi kepada Fungsi produk akan ditentukan oleh jurutera dan
tiga bidang utama iaitu: b) kerja dilakukan oleh jurureka industri.
a. Reka bentuk produk- merangkumi
barang kelengkapan rumah seperti 2. FUNGSI MENGIKUT BENTUK
baragan elektrik, bekas minuman, & a) Penekanan lebih kepada bentuk luaran tanpa
perhiasan. mengira fungsi yang dimasukkan ke dalam reka
b. Reka bentuk kendaraan bentuk.
(pengangkutan)- merangkumi b) Jurureka akan mereka bentuk luaran terlebih
pengangkutan daripada kasut roda, dahulu sebelum menyerahkannya kepada
basikal, kereta,bas, kapal terbang, & jurutera untuk memasukkan fungsi produk
kapal laut. tersebut.
c. Reka bentuk perabot- merangkumi reka
bentuk perabot yang terdiri daripa kerus, 3. REKA BENTUK BEKERJASAMA
meja, kabinet, rak yang terdapat dalam a) Jurureka dan jurutera akan diletakkan dibawah
rumah mahupun perabot di luar rumah. satu pasukan reka bentuk (design team) untuk
❑ Penghasilan produk terdiri daripada menghasilkan sesuatu produk.
penghasilan produk baru, Bentuk luaran dan fungsi dapat dihasilkan melalui
penghubasuaian @ memperbaharui b) perbincangan yang dilakukan untuk menjimatkan
bentuk luaran produk sedia adaa.
masa dan kos.
199
4. MENYEMPURNAKAN PRODUK
1. PENERANGAN PROJEK ❑ Reka bentuk di perbaiki dari segi persembahan
❑ Penerangan yang jelas harus diberikan antara pelanggan dengan pereka.
untuk mendapat satu pandangan yang jelas ❑ Lukisan kerja / teknikal dihasilkan dalam sudut
terhadap barangan yang akan dihasilkan & pandangan ketiga, iaitu pandangan atas, depan,
pengguna sasaran (target user). sisi, dan pandangan isometrik.
❑ Penerangan akan diberikan secara umum & ❑ Lukisan kerja / teknikal dihasilkan dengan lukisan
kajian harus dijalankan untuk mengenal dengan lukisan tangan atau juga dihasilkan
pasti spesifikasi & kriteria produk yang akan melalui perisian teknikal seperti Autocad,
dihasilkan. 5. MEMBUAT MODEL atau PROPOTAIP
2. KAJIAN ❑ Model adalah produk bersaiz sebenar yang
❑ Seorang jurureka perindustrian haruslah dihasilkan tetapi tidak berfungsi, manakala
mempunyai pemikiran kritis & kreatif propotaipadalah produk bersiz yang berfungsi.
melakukan analisis, kajian & keperluan ❑ Setelah model atau propo taip didapati sesuai &
pengguna pada masa hadapan. dipersetujui oleh pelanggan, maka produk
3. PERKEMBANGAN IDEA dihasilkan secara besar-besaran.
❑ Sesi sumbangsaran dilakukan untuk ❑ Model yang hendak dihasilkan haruslah
menghasilkan idea. berpandukan kepada lukisan teknikal.
❑ Lakaran dibuat daripada pelbagai sudut 6. PROSES PEMBUATAN MODEL
pandngan 2-D dan 3-D untuk ❑ Terdapat pelbagai yang boleh digunakan dalam
memperlihatkan bentuk awal produk. proses pembuatan model pada masa ini.
❑ Antara bahan dalam proses pembuatan model
biasa digunakan ialah kayu, fom & seramik.
200
FESYEN
Masyarakat pada masa dahulu telah 2. FESYEN SEBAGAI PETUNJUK PERUBAHAN
menggunaka pakaian & pelbagai perhiasan BUDAYA
badan sebagai komunikasi untuk Masyarakat melihat sesuatu keindahan keburukan
melambangken pekerjaan, pangkat, jantina, cara pemakaian bergantung kepada cara penerimaan
kekayaan, kesihatan & kumpulan yang pada masa itu.
disertai. Sosiobudaya, ekonomi & pendidikan merupakan salah
dengan pengalaman masa lampau.
Fesyen tidak hanya terhad kepada pakaian satu elemen untuk menilai keindahan & dibantu
tetapi ia juga meliputi barang kemas,bgaya Perkembangan teknologi kecantikan seperti
rambut & juga apa yang dipakai manusia. pembedahan kosmetik membolehkan manusia
mengubah paras rupa & secara langsung menjadikan
sebagai satu fesyen terkini.
Fungsi fesyen dalam masyarakat
1. FESYEN SEBAGAI SATU SIMBOL
❖ Fesyen adalah sebagai bahasa ,tanda,
simbol,& visual yang disampaikan kepada
masyarakat tanpa menggunakan kata2.
❖ Dibenruk daripada pengayaan dari gaya
rambut hingga ke kasut yang dipakai untuk
menunjukkan identiti sebenar seseorang.
❖ Dengan meneliti & memerhatikan setiap apa
yang dipakai,kita akan dapat memahami apa
yang hendak disampaikan oleh pemakai.
201
3. FESYEN MERUJUK KEDAPA SESUATU 4. FESYEN SEBAGAI SIMBOL STATUS
KAUM @ BANGSA ➢ Pakaian pada badan adalah sesuatu yang
❖ Fesyen merujuk kepada cara pemakaian mudah dinilai & dibezakan oleh masyarakat.
tradisi yang berkaitan dengan adat resam & ➢ Status di dalam fesyen bukan sahaja terdiri
pegangan agama. daripada barangan berharga seperti permata,
❖ Fesyen hak bagi sesuatu kaum & emas & berlian tetapi juga merangkumi
terpulanglah kepada si pemakai untuk jenama, gaya & warna.
menghubungkan fesyen antara dirinya &
bangsanya sendiri.
202
REKA BENTUK LANSKAP
LANDSKAP
2. Tipografi (Bentuk Muka Bumi)
❖ Landskap bermaksud pemandangan yang dilihat di Merupakan elemen2 seperti gunung, bukit bukau,
atas permukaan bumi seperti tasik, pokok, pantai, lembah, tasik, sungai & lain2.
bukit – bukau & binaan.
Penghubahsuaian tipografi yang asal dilakukan untuk
❖ Landskap persekitaran bermaksud penggabungan mewujudkan satu sistem pengaliran bagi tujuan:
unsur alam semula jadi seperti tumbuh – tumbuhan a) Membentuk ruang tertentu seperti tasik & sungai.
& binaan seperti pergola, gazebo & lain2 untuk Melindungi pemandangan yang tidak sempurna.
menghasilkan persekitaran harmonis. b)
c) Menambah aliran yang sedia ada.
❖ Reka bentuk landskap berfungsi sebagai
pengawalan ekologi bagi memastikan udara yang
bersih & mengawal hakisan tanah.
Element – elemen reka bentuk landskap
LANDSKAP LEMBUT(SOFTSCAPE)
1. Tumbuhan
➢ Elemen utama & penting dalam reka bentuk
landskap.
➢ Pemilihan tumbuhan dari segi saiz, jenis warna
tumbuhan penting kepada fungsi & tempat.
203
3. Air LANDSKAP KEJUR (HARDSCAPE)
➢ Merupakan faktor penting dalam mewujudkan ❖ Merupakan salah satu landskap yang terdiri
landskap yang sejuk & nyaman. daripada struktur buatan manusia seperti
➢ Air dapat mewujudkan satu gambaran pergerakan. gabungan gazebo, arca, bangku, laluan pejalan
kaki & kerusi taman.
➢ Dapat diterapkan dengan mewujudkan kolam, air
terjun,& pancutan air. ❖ Dibina untuk kemudahan pengguna, keselesaan,
& sebagainya.
❖ Struktur sokongan astetik terhadap sesuatu
landskap.
204
REKA BENTUK HIASAN DALAMAN
Hiasan dalaman merupakan satu perancangan & Element asas reka bentuk hiasan dalaman
penyusunan ruang untuk mempertingkatkan kualiti
persekitaran dalaman bangunan. 1. RUANG
Reka bentuk hiasan dalaman terbina hasil ❑ Ruang adalah elemen penting dalam mewujudkan ruang
daripada struktur binaan yang terdiri daripada dalaman yang selesa.
dinding, lantai & syiling.
❑ Ruang dinilai dari segi aspek saiz & reka bentuknya. Ruang
Elemen utama hiasan dalaman terdiri daripada harus disesuaikan dengan penggunaan warna, jenis
perabot & hiasan seperti pokok & air terjun. perabot & susunannya.
❑ Pemilihan perabot haruslah bersesuaian dengan saiz ruang
yang ditetapkan.
205
3. PENCAHAYAAN
Peredaran angin berkait rapat dengan keselesaan ❖ Pencahayaan yang baik memberikan suasana
& kesihatan penghuni. keceriaan & keselesaan.
Kitaran udara yang baik menjadikan suasana di ❖ Pencahayaan terhasil daripada sumber semula jadi
dalam ruang lebih nyaman & segar. seperti cahaya matahari & sumber buatan manusia
Peredaran udara dipengaruhi oleh bukaan tingkap, seperti lampu.
pintu, kesisi, & susunan perabot yang betul & ❖ Kesan pencahayaan dapat dipertingkatkan lagi dengan
dibantu dengan penggunaan kipas & penyaman penggunaan warna2 cerah & ceria untuk
udara. menampakkan sesuatu ruang yang menarik.
206
5. SUSUNAN PERABOT
Warna memainkan peranan yang penting dalam ❖ Keluasan sesuatu ruang berkait rapat dengan susunan &
mewujudkan suasana yang ceria. saiz perabot.
Warna dapat mempengaruhi emosi & perasaan ❖ Susunan & saiz perabot adalah penting agar ruang tidak
penghuni. menjadi terlalu sesak atau kosong.
Penggunaan warna yang cerah & sejuk menjadikan ❖ Pemilihan perabot & kesesuaian kedudukannya penting
suasana yang lebih dingin & memberikan kesan untuk mewujudkan satu kesan ruang yang harmoni.
keluasan kepada penghuni. Manakala penggunaan
warna yang gelap menyebabkan ruang menjadi
sempit.
207
5. SUSUNAN PERABOT
❖ Keluasan sesuatu ruang berkait rapat dengan susunan & saiz perabot.
❖ Susunan & saiz perabot adalah penting agar ruang tidak menjadi terlalu sesak
atau kosong.
❖ Pemilihan perabot & kesesuaian kedudukannya penting untuk mewujudkan satu
kesan ruang yang harmoni.
209
CONTOH SOALAN
dan
CADANGAN JAWAPAN
210
LATIHAN SET 1 b) Teknik gubahan
...................................................................................................................
Bahagian A [35 Markah] .............................................................................................................[4]
Jawab semua soalan.
1. Gambar 1 2. Huraikan makna apresiasi dalam seni visual
.................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
[5]
3. Jelaskan dua peranan seni visual dari aspek yang
berikut :
a) Nasionalisme
.................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
Do It Yourself (Seascape),(1962 )oleh Andy Warhol. [6]
(Dipetik daripada Carter Ratcliff, 1983,
Andy Warhol : Modern Master,
New York : Abbeville Press, halaman 33)
Gambar 1 ialah karya berjudul DoItYourself(Seascape)oleh Andy
Warhol (1962). Perihalkan karya tersebut dari aspek yang berikut :
a) Gerakan seni
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
[4]
211
Bahagian B [30 Markah]
b) Komersial
.............................................................................................
............................................................................................. Jawab dua soalan sahaja.
.............................................................................................
[6] Gambar 2
5.
4. Jelaskan maksud bidang reka bentuk persekitaran yang
berikut :
a) Hiasan dalaman
.............................................................................................
.............................................................................................
............................................................................................
.............................................................................................
[5m]
Toy Caroleh Famosa
(Dipetik daripada Jordi Mila & Stone Wen. 2009)
Top Sketches,
Singapore : Page One, halaman 118 & 119)
a) Landskap
.............................................................................................
............................................................................................. Gambar 2 di atas menunjukkan sebuah reka
............................................................................................. bentuk automobil untuk kereta maianan yang
............................................................................................. bertajuk Toy Car oleh Famosa. Berdasarkan
. [5m] ilustrasi di atas, bincangkan aspek reka bentuk dan
fungsi terhadap reka bentuk yang dihasilkan.
[15]
6. Kemukakan tiga fakta yang berupa proses
bagaimana penghasilan seni visual dapat menyumbang
kepada pembangunan individu yang kreatif.
[15]
212
7 Gambar 3 8. Gambar 4
Menuai Padi (1960) , Cat Minyak oleh Lai Fong Moi
Gambar 4 di atas ialah karya Lai Fong Moi yang berjudul
TargetSeries“Waiting ForTheLover1”, (1995) Menuai Padi (1960) yang dihasilkan pada tahun 1960.
oleh Ahmad Shukri Mohamed
(Dipetik daripada Ahmad Shukri Mohamed 1998. Bincangkan makna daripada aspek persekitaran dan
Art Salon Sdn. Bhd : Kuala Lumpur halaman 6)
kebudayaan.
Gambar 3 di atas ialah karya media campuran berjudul Target [15]
Series “Waiting For The Lover 1” oleh Ahamad Shukri
Mohamed (1995). Jelaskan karya ini dari aspek yang berikut :
a. Subjek yang dominan
b. Penggunaan unsur seni dan prinsip rekaan dalam
menonjolkan subjek.
[15]
213
Bahagian C [15 markah] CADANGAN JAWAPAN
Jawab satu soalan sahaja. Bahagian A ( 35 Markah )
Soalan 1
9. “Agensi korporat dapat memainkan peranan penting dalam
memartabatkan seni visual.” Berdasarkan pernyataan tersebut, a) Gerakan seni
Gerakan seni bagi karya di atas ialah konsumerime sebagai
berikan ulasan anda berserta dengan hujah dan contoh. tema seni. Imej budaya popular seperti potret bintang filem,
[15] pengiklanan dan komik.
Gambar 5 b) Teknik Gubahan
10. Teknik gubahan bagi karya di atas ialah seni tampak seperti
unsur-unsur harmoni boleh diwujudkan dalam karya lukisan
yang bertemakan alam semula jadi. Selain itu, kontra terhasil
daripada gubahan karya atau keadaan yang mempunyai ciri-
ciri yang bertentangan dan bercanggah.
Soalan 2
Makna apresiasi dalam seni visual ialah memberi pengiktirafan
atau penghargaan terhadap sesuatu. Apresiasi dalam seni
visual melibatkan proses memahami serta menilai sesebuah
hasil karya melalui pemahaman dan huraian aspek-aspek
Wayang Kulit, (1985) oleh Kasran Mat Jiddin tertentu seperti subjek, aspek formal, kandungan dan konteks.
(Dipetik daripada katalog Pameran Balai Seni Lukis Negara, 1986.
Bakat Muda Sezaman, Balai Seni Lukis Negara Soalan 3
a) Nasionalisme
Dua peranan seni visual dari aspek Nasionalisme ialah
Gambar di atas merupakan karya oleh Kasran Mat Jiddin, semangat kemerdekaan. Imej semangat kemerdekaan dapat
berjudul WayangKulityang dihasilkan pada tahun 1985. disampaikan melalui suasana kibaran bendera Malaysia atau
imej kegembiraan rakyat Malaysia menyambut kemerdekaan
Sejauh manakah hal benda yang dipilih memepati aspek Negara. Selain itu, peranan seni visual yang kedua ialah
warisan tradisi Melayu? peristiwa bersejarah yang pernah berlaku di Malaysia dapat
[15] memberi imoak kepada penonton untuk mengimbau kembali
peristiwa yang telah berlaku.
214
b) Komersial Bahagian B ( 30 markah)
Dua peranan seni visual dari aspek komersial ialah dapat
menghasilkan barangan, produk yang berkualiti dengan reka Soalan 5
bentuk tertentu untuk dikomersialkan. Contohnya, reka bentuk Aspek reka bentuk berikut ialah produk yang di reka akan
pembungkusan botol, kotak, reka bentuk industri, automobil, logo, melalui proses reka bentuk secara berperingkat-peringkat
fesyen pakaian dan lain-lain. Selain itu, tenaga mahir. Contohnya, sebelum sesuatu model atau prototaip akhir dihasilkan.
diperlukan untuk memanipulasikan imej grafik menjadi lebih Proses reka bentuk dapat dibahagikan kepada beberapa
menarik. peringkat seperti yang berikut :
Soalan 4 a. Penerangan objek - Penerangan yang jelas perlu
a) Hiasan dalaman diberikan untuk mendapatkan satu keputusan
Maksud bidang reka bentuk persekitaran hiasan dalaman ialah terhadap barangan yang akan dihasilkan menepati
satu perancangan dan penyusunan ruang untuk pengguna sasaran. (target user)
mempertingkatkan kualiti persekitaran dalam bangunan.
a. Kajian seorang pereka rea bentuk industri
b) Landskap (industrialdesign)mesti mempunyai pemikiran kriti
Maksud bidang reka bentuk persekitaran lanskap ialah dan kreatif untuk melakukan analisis, kajian dan
pemandangan yang dilihat di atas permukaan bumi seperti hutan, keperluan pengguna pada masa hadapan.
laut, sungai dan binaan.
a. Perkembangan idea - Lakaran idea awal dibuat
berdasarkan kajian yang telah dilakukan. Lakaran
dibuat daripada pelbagai sudur pandangan 2D dan
3D untuk memperlihatkan bentuk awal produk.
Lakaran diterjemahkan melalui contoh-contoh
model (mock-up).
a. Perkembangan reka bentuk - Idea terbaik yang
telag dipilih akan diteruskan untuk di kembangkan.
Pada peringkat ini lakaran dilakukan secara
terperinci dan setiap lakaran akan disertakan
dengan cadangan warna, bahan dan teknikal yang
akan dimasukkan.
\
215
a. Menyempurnakan reka bentuk - Lukisan Manusia akan melukis sesuatu berdasarkan peniruan
dihasilkan secara terperinci merangkumi setiap atau yang diimaginasikan di minda. Persembahan lukisan
sudut pandangan bahagian, dimensi bahagian yang berkualiti adalah berkait rapat dengan pemahaman
dan penerangan bahagian. dan latihan yang dilakukan menerusi peniruan objek
secara langsung atau rujukan pada imej lukisan sedia ada.
a. Membuat model atau prototaip - Sesebuah model Sesorang yang kreatif mempunyai kepekaan dalam
atau prototaip dihasilkan setelah dapat memenuhi penciptaannya. Mereka juga sensitif dengan peredaran
dan melalui peringkat dan kriteria yang telah masa dan sesuatu penciptaan baru.
ditetapkan oleh perekaan.
Selain itu, pengolahan imej dalam penghasilan lukisan
Soalan 6 adalah berkait rapat dengan pemahaman aspek formal
Proses penghasilan seni visual yang menyumbang yang akan diimplimentasikan pada lukisan yang akan
kepada pembangunan individu yang kreatif ialah dari segi dihasilkan. Pemahaman aspek formal yang baik atau
penglihatan (pancaindera) untuk melihat sesuatu objek. berkualiti akan membantu seseorang untuk melukis
Penglihatan memberikan keupayaan kepada manusia dengan baik atau berkualiti. Antaranya ialah pengetahuan
untuk melukis sesuatu dengan baik. Kreatif boleh dikaitkan tentang unsur seni reka seperti aspek bentuk dan kadar
dengan menghasilkan sesuatu ciptaan yang baru dalam banding dalam mengolah ruang serta penggunaan prinsip
seni visual. rekaan seperti imbangan dan kontra.
Imej-imej yang dilihat oleh mata akan Kesimpulannya pemikiran yang spontan,
dimanipulasikan oleh minda untuk memberi struktur dan berimaginasi,berani dalam sesuatu rekaan menghasilkan
makna. Setiap imej yang diproses di minda memerlukan reka bentuk imej di luar jangkauan pemikiran biasa.
pemahaman dan pengalaman estetik untuk memberi Proses menghasilkan hasil yang kreatif juga lazimnya
olahan visual yang baik. Minda akan memanipulasikan berlaku dalam lingkungan dan luar lingkungan manusia
imej yang dilihat untuk merangka sesuatu bentuk dan dan diterjemahkan melalui pelbagai proses ketelitian dan
dibantu oleh daya khayalan. Daya khayalan dalam minda pengamanatn manusia dalam menghasilkan karya.
manusia akan memberi rangsangan kepada manusia
untuk mempersembahkan bentuk imej sebenar yang akan
dilukis.
216
Soalan 7
a) Subjek yang dominan
Rama-rama, kumbang, dan bunga-bungaan adalah subjek Yang seterusnya ialah warna. Warna ialah unsur visual
rujukan dari alam yang menjadi pilihan utama Ahamd Shukri. yang memainkan peranan penting dalam pemghasilan
Sekuntum bunga yang sedang mekar berkembang di karya dan dalam kehidupan seharian. Sebagai contoh,
bahagian kiri karya pula mendominasikan komposisi karya warna yang digunakan dalam karya tersebut ialah warna
beliau. Namun Ahmad Shukri dengan bijaknya mengalihkan tertier. Ini kerana bunga-bunga tersebut diwarnai dengan
dominasi tumpuan mata daripada tumpuan kepada sekuntum warna-warna yang menarik perhatian seperti ungu, hijau,
bunga besar kepada titik tumpuan yang berselerak. Titik merah dan sebagainya. Seterusnya ialah prinsip rekaan
tumpuan yang diperkembangkan beliau dialihkan kepada yang terdapat dalam karya tersebut ialah kepelbagaian.
pelbagai tumbuhan dibahagian kanan karya. Kepelbagaian merujuk kepada pelbagai faktor atau unsur
yang berbeza dalam sesebuah karya. Sebagai contoh,
b) Penggunaan unsur seni dan prinsip rekaan dalam kepelbagaian jenis bunga berserta corak yang
menonjolkan subjek. diaplikasikan dalam karya tersebut. Selain itu ialah
Antara unsur seni yang diketengahkan dalam karya ini penegasan. Penegasan dalam sesebuah karya merujuk
ialah jalinan tampak. Jalinan tampak pada permukaan dua kepada penekanan aplikasi utama pengkarya dalam
dimensi. Jalinan ini dapat dilihat tetapi tidak dapat disentuh penghasilan sesebuah karya. Sebagai contoh, pengkarya
dan dikesan permukaannya dengan deria sentuhan sebagai menegaskan bunga yang berwarna ungu di sebelah kiri
contoh, jalinan yang dikemukakan ialah pada karya yang sebagai imej dominan dan penumpuan utama dalam
berbentuk bunga-bunga memenuhi ruang. Unsur yang sesuatu karya.
seterusnya ialah nilai. Nilai merupakan salah satu aspek
penting dalam penghasilan karya seni visual. Kadar
kecerahan atau kegelapan sesuatu imej dapat menampakkan
bentu imej yang lebih jelas, kesan ruang, pencahayaan dan
perbezaan antara imeh dengan lebih ketara. Sebagai contoh,
kadar kecerahan dan kegelapan yang diaplikasi dalam karya
tersebut mengikut kehendak pengkarya.
217
Soalan 8 Bahagian C (15 markah)
Lai Fong Moi merupakan seorang pelukis wanita dan berbangsa
Cina. Beliau dilahirkan dalam tahun 1931 di Seremban dan Soalan 9
meninggal dunia di Singapura dalam tahun 1995. Di peringkat
awal beliau mendapat pendidikan di Akademi Nanyang di Berdasarkan pendapat Muliyadi Mahamood (2008),
Singapura dan kemudian melanjutkan pelajaran di Paris. galeri merupakan antara penaung yang memberikan
Karyanya di peringkat awal yang terkenal ialah "Pagi di 2. sumbangan yang besar dalam pembangunan seni visual di
Kampung" di hasilkan dalam tahun 1959. Beliau pemah membuat Malaysia. Agensi korporat merujuk kepada syarikat-
pameran di Paris dan Singapura. syarikat dan firma besar sama ada badan korporat awam
atau swasta. Terdapat dua kategori galeri seni di
Merujuk kepada karya Lai Fong Moi yang berjudul "Menuai Malaysia, iaitu galeri kerajaan dan galeri swasta. Galeri
padi" persekitaran yang digambarkan adalah sawah padi. swasta terdiri daripada galeri yang diselia oleh badan
Kelihatan sawah yang terbentang luas dan padi yang sedang korporat atau ditubuhkan secara persendirian manakala
menguning, terdapat beberapa batang pokok kelapa, pokok galeri kerajaan ialah galeri yang mendapat bantuan dan
pisang dan pondok. Persekitaran yang digambarkan juga ialah seliaan pihak kerajaan. Antara contoh galeri yang
suasana kampung yang tenang dan kelihatan bukit bukau.
diselenggarakan oleh pihak kerajaan ialah Balai Seni
Visual Negara di Kuala Lumpur dan Galeri Seni Negeri
Kebudayaan adalah satu amalan cara hidup yang dilakukan seperti di Kedah, Perak dan Johor. Manakala Galeri
secara berterusan. Merujuk kepada kebudayaan yang terdapat swasta melibatkan pihak swasta atau perseorangan yang
dalam karya Lai Fong Moi adalah pekerjaan sebagai pesawah menguruskan segala aktiviti. Contoh galeri yang diuruskan
atau petani. Oleh sebab itu tajuknya adalah menuai padi. Selain oleh pihak swasta ialah Galeri Seni Petronas, Galeri NN,
daripada itu apa yang ingin disampaikan pelukis dalam karya ini Galeri Seni Maybank dan Galeri Tenaga Nasional. Berikut
amalan hidup cara bersama iaitu semangat gotong-royong ketika adalah peranan penting yang dimainkan oleh pihak galeri
menuai padi. sebagai penaung.
Kesimpulannya pelukis telah berjaya menyampaikan makna Dengan bantuan agensi korporat maka wujudnya
melalui unsur kebudayaan dan persekitaran dalam karyanya. galeri dimana ia akan mengkomersialkan seni tampak
Unsur kebudayaan juga dapat menunjukkan budaya dari segi seperti arca, catan atau lukisan khususnya melalui jualan
cara berpakaian dan hubungan ahli dalam satu masyarakat. Dari karya di pameran yang dianjurkan. Selain itu, mereka
segi persekitaran pula pelukis berjaya menggambarkan membantu mengembangkan bakat dan keterampilan
pemandangan yang cantik iaitu pemandangan sawah padi yang pengkarya melalui pameran-pameran karya yang diadakan
berwama kekuningan sebagai tanda padi sudah masak. Terdapat dan menaja kegiatan pengkarya seperti memberi bantuan
beberapa wanita yang berpakaian tradisi sebagai petani sedang biasiswa kepada belajar.
menuai padi.
218
Galeri yang diwujudkan juga berperanan sebagai Soalan 10
penaung kepada pengkarya tempatan dan telah Warisan adalah sesuatu yang ditinggalkan oleh generasi
menjadikan aktiviti penghasilan seni visual semakin terdahulu dan dapat dilihat pada generasi hari ini. Warisan
dipandang tinggi oleh masyarakat dengan mengadakan adalah sesuatu yang diterima secata turun-temurun oleh
pameran, membuat promosi dalam pelbagai aktiviti seni seseorang atau masyarakat daripada generasi terdahulu.
visual, dan penerbitan katalog atau bahan rujukan.. Ia Warisan dapat menggambarkan rakaman keseluruhan
juga membantu meningkatkan pelbagai aktiviti dalam kehidupan sesuatu bangsa yang melambangkan tamadun
bidang seni visual di Malaysia. Selain institusi pengajian yang dimiliki.Terdapat beberapa klasifikasi dalam warisan,
tinggi, galeri juga memainkan peranan yang aktif iaitu tapak warisan, objek warisan, warisan kebudayaan
sebagai penaung dalam pelbagai kegiatan seni visual di bawah air serta warisan alam semula jadi. Berdasarkan
Malaysia. Akta Warisan Kebangsaan 2005, warisan terbahagi
kepada dua kategori utama, iaitu warisan ketara dan
Malah, galeri awam dan swasta juga mengumpul warisan tidak ketara.
maklumat sesebuah karya, contohnya maklumat
berkaitan situasi sosial, ekonomi atau politik semasa Warisan tidak ketara boleh divisual dalam sesebuah
sesebuah karya dihasilkan. Segala maklumat yang karya. Antara warisan tidak ketara ialah tarian, permainan
berkaitan akan dihimpun dan dikumpul untuk aktiviti dan nyanyian. Ia merupakan warisan yang tidak dapat
proses penulisan sejarah atau susur galur dilihat, tetapi imej visual yang berkaitan dengan pakaian
perkembangan seni visual di Malaysia. Penemuan dalam tarian, cara atau objek yang berkaitan dengan
makna dan bentuk baharu dalam penghasilan karya permainan atau alat muzik yang digunakan dapat diolah
melalui sesi kritikan seni juga membantu sebagai paparan simbol warisan tidak ketara. Sebagai
mempromosikan serta menampilkan seni beridentitikan contoh, antara elemen-elemen yang diketengahkan dalam
Malaysia di mata dunia. Segala koleksi karya yang karya Wayang Kulit (1985) oleh Kasran Mat Jiddin ialah
berkualiti daripada pelbagai pihak perseorangan atau tarian seperti wayang kulit jelas digambarkan dalam karya
tersebut.
Secara berkumpulan juga akan dihimpun.
Contohnya dengan menganjurkan pameran terbuka Selain itu,warisan ketara ialah kraf seperti corak batik
kepada masyarakat dan menjadikan karya-karya terpilih juga dimasukkan bagi mengetengahkan aspek tradisi di
sebagai koleksi tetap, mengumpul dan menyediakan kalangan Melayu. Pengekalan warisan kebudayaan
interpretasi mengenai koleksi. Sehubungan itu, karya khususnya dalam seni tampak merupakan langkah penting
seni atau objek seni akan diselenggara dalam urusan yang ditinggalkan oleh generasi terdahulu merupakan
peminjaman. Galeri juga menyediakan tempat gambaran sejarah tentang nilai kebudayaan masyarakat
penyimpanan yang selamat untuk menempatkan hasil lampau serta menjadi lambang ketamadunan sistem sosial
seni untuk mengelakkan karya dicuri dan berlaku bagi sesebuah masyarakat di sesebuah negara khususnya
kerosakan. di Malaysia.
219
Malah, warisan ketara bangunan menunjukkan rumah LATIHAN SET 2
melayu sebagai salah satu warisan melayu kerana
mempunyai konsep binaan yang unik yang mempunyai identiti Bahagian A [35 markah]
seni binanya yang tersendiri. Antara ciri-ciri yang terdapat
pada rumah masyarakat melayu ialah dibuat secara bertiang, Jawab semua soalan.
berlantai tinggi, berdinding dan beratap serta mempunyai
tangga untuk naik dan turun dari rumah. Seni bina rumah 1 Jelaskan ciri-ciri estetik yang perlu ada dalam
melayu menunjukkan sifat kreatif masyarakat melayu serta sesebuah karya mengikut apa yang dinyatakan di bawah.
hubungan mereka yang sangat erat dengan alam sekitar.
(a) Subjek [3M]
Kesimpulannya karya Kasran Mat Jiddin berjaya .........................................................................................
menonjolkan warisan tradisi melayu seperti tarian, kraf batik, ...................…………………………………………………
bangunan senibina rumah melayu dalam karya wayang kulit. .........................................................................................
Pengekalan imej warisan dalam seni tampak menunjukkan
identiti bangsa melayu terus diinghati dan dihargai. Warisan (b) Aspek formal [3M]
yang ditinggalkan oleh generasi dahulu merupakan gambaran
sejarah tentang nilai kebudayaan masyarakat ………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
c) Kandungan [3M]
………………………………………………………………
.………………………………………………………………
………………………………………………………………
220
2
3
Berdasarkan karya 1 di atas, Khalil Ibrahim – East Coast Series (1992)
(a) Jelaskan ekspresi kanak-kanak yang terdapat dalam Berdasarkan karya 2 di atas, bincangkan
karya tersebut [4M] bagaimanakah pengkarya menggunakan elemen-
elemen berikut :
.......................................................................................................
....................................................................................................... (a) Ruang [4M]
.......................................................................................................
....................................................................................................... .....................................................................................................
....................................................................................................... .....................................................................................................
.....................................................................................................
(b) Huraikan dua aspek sosiologi yang terdapat dalam karya
tersebut. [6M] .....................................................................................................
.....................................................................................................
.......................................................................................................
.......................................................................................................
.......................................................................................................
.......................................................................................................
.......................................................................................................
221
(b) Kepelbagaian [4M] Bahagian B [30 markah]
.................................................................. Jawab dua soalan sahaja.
..................................................................
.................................................................. 5
..................................................................
4 Pengeluaran hasil seni yang bermutu dipengaruhi oleh
aplikasi unsur dan prinsip rekaan yang baik. Nyata secara
ringkas empat faktor yang mempengaruhi hasil seni yang
bermutu. [8M]
(a) .......................................................................................................
.......................................................................................................
(b) ........................................................................................................ Khalil Ibrahim
Fishermen – Variation on The Theme VII (1970)
........................................................................................................ Batik
(c) .........................................................................................................
Karya 3 di atas berjudul Fishermen – Variation on The
......................................................................................................... Theme VII (1970). Berdasarkan karya tersebut,
(d) ......................................................................................................... (a) Perihalkan dua pengolahan aspek formal dalam karya
.......................................................................................................... tersebut [ 6 ]
(a) Berikan interpetasi anda terhadap kandungan yang
hendak disampaikan dalam karya tersebut
[ 9 ]
222
6 Aktiviti seni di Malaysia banyak dinaungi oleh orang 8 Aspek nasionalisme boleh diterjemahkan dalam karya seni
perseorangan, institusi pengajian tinggi awam atau swasta dan visual. Bincangkan pernyataan ini berdasarkan olahan
institusi persendirian. Tujuan utama penaungan ini adalah untuk subjek dan kandungan karya. [15M]
memberi sokongan, galakan, bantuan atau pemberiaan
keistimewaan untuk menjalankan aktiviti seni. Berdasarkan
pernyataan ini, huraikan peranan institusi pendidikan kepada Bahagian C [15 markah]
perkembangan seni di Malaysia. [15M]
Jawab satu soalan sahaja.
9
7
Bermain Kelambu (1964) oleh Dzulkifli Buyong
Pastel Atas Kertas
Berdasarkan karya 5 di atas, bincangkan analisis aspek
P.Ramlee dan Saloma II oleh Zulikfli Yusoff formalistik yang digunakan oleh pengkarya dalam karya
tersebut.
(a) Jelaskan perkaitan subjek dengan tajuk karya 4 tersebut.
[5M] [15M]
(b) Bincangkan aspek komposisi karya tersebut.
[10M]
223
10 CADANGAN JAWAPAN
Bahagian A ( 35 Markah )
Soalan 1
(a) Subjek [3M]
- Merujuk kepada Hal Benda iaitu objek yang menjadi
sumber idea dalam penghasilan karya.
- Contoh figura manusia, alam semulajadi dan objek
buatan manusia.
(a) Aspek Formal [3M]
- Merujuk kepada Komposisi dalam karya. Reka letak
atau susunatur Unsur Seni Reka, Prinsip Rekaan dan
penggunaan Bahan, Media dan Teknik
- Contoh Garisan, Jalinan dsb, Harmoni, Pergerakan dsb,
Cat Minyak, Batik, Cat Air dsb.
Dzulkifli Buyong (a) Kandungan [3M]
Pohon Sireh (1990) - Merangkumi Tema, Makna dan Fungsi yang menjadi
Oil on board
pilihan untuk menyampaikan hasrat, emosi, ekspresi,
Gambar di atas menunjukkan hasil karya Dzulkifli maksud dan pengertian dalam karya.
Buyong yang berjudul Pohon Sireh. Sejauhmanakah - Contoh Kemanusian, Alam semulajadi dsb.
pelukis telah menampilkan unsur tempatan dalam karya
tersebut.
[15]
224
Soalan 3
Soalan 2
(a) Ruang [4M]
(a) Ekspresi kanak-kanak dalam karya [4M] Fakta 1 : Ruang
i. Fakta 1 : Gembira Huraian 1 : Merujuk kepada kawasan kosong di
Huraian 1 : Menunjukkan eksperi kanak- sekeliling objek, jarak antara dua objek, atau rongga
kanak yang bergembira sedang menjalankan dalam sesuatu objek. Terbahagi kepada 2 iaitu
beberapa aktiviti. Ruang Nyata dan Ruang Rata : Jarak antara objek
- Contoh kanak-kanak gembira bermain atau yang digambarkan tidak ketara atau rata. Biasanya
mandi di kolam / sungai / tasik dan sedang diwujudkan dengan menggunakan perbezaan
menunggang gajah. warna. Lima figura wanita di tengah-tengah karya.
a. Ruang Cetek: Jarak antara objek yang digambarkan
i. Fakta 2 : Bebas
Huraian 2 : Menunjukkan aksi kanak-kanak adalah berdekatan. Kedudukan lima figura wanita di
yang bebas menjalankan aktiviti tanpa tengah dengan dua bakul di hadapan.
gangguan anasir lain yang boleh menyekat b. Ruang Dalam: Jarak anatar objek yang digambarkan
kebebasan mereka. adalah ketara dan berjauhan. Menampakkan perbezaan
- Contoh seperti di atas. saiz, ketinggian warna. Kedudukan lima figura wanita di
tengah dengan dua figura wanita di belakang.
(a) Dua Aspek Sosiologi dalam karya [6M]
i. Fakta 1 : Lanskap Persekitaran [3M] (b) Kepelbagaian [4M]
Huraian 1 : Karya menonjolkan keindahan Fakta 1 : Kepelbagaian
alam semulajadi yang ada dalam negara Huraian 1 : Menunjukkan unsur yang berbeza dan
sendiri. Lanskap persekitaran kampung di pelbagai di dalam sesuatu karya. Gabungan unsur
pinggir hutan yang indah permai. seni dan prinsip rekaan yang diolah secara
bersesuaian di dalam satu karya.
ii, Fakta 2 : Warisan Budaya [3M]
Contoh : Terdapat pelabagai jenis warna
Huraian 2 : Paparan imej yang berkisar digunakan. Terdapat beberapa jenis imej hal benda
mengenai budaya atau aktiviti masyarakat di yang dimasukkan dalam karya. Terdapat banyak
sesuatu tempat dengan memasukkan imej jenis garisan dan jalinan yang diaplikasikan dalam
budaya tradisional. Melibatkan aktiviti karya.
permainan, fesyen, makanan dsb.
225
Soalan 4 Bahagian B [30 markah]
4 Faktor yang mempengaruhi hasil seni yang bermu Jawab dua soalan sahaja.
Fakta 1 : Perkembangan teknologi terkin
Huraian 1 : Kemudahan teknologi terkini dapat Soalan 5
meningkatkan pengeluaran produk. (a) Fakta 1 : Imbangan
Huraian 1 : Keadaan yang seimbang. Objek utama terletak
di tengah-tengah ruang. Unsur snei yang dilukis diruang
Fakta 2 : Bahan mentah. hadapan akan diimbangi di bahagian belakang. Ada unsur seni
Huraian 2 : Bahan mentah yang banyak dan mudah di ruang kanan diulang di ruang kiri. Susunan komposisi supaya
diperoleh mempengaruhi pengeluaran hasil seni terkini dan kelihatan menarik.
dapat meningkatkan pengeluaran produk. Contoh : Kiri dan kanan karya dimasukkan subjek / imej
manusia. Manakala ruang atas dan bawah diimbangkan dengan
corak resin batik.
Fakta 3 : Budaya dan Bangs
Huraian 3 : Budaya dan Bangsa masyarakat setempat Fakta 2 : Harmoni
banyak memberi galakan dan menyokong perkembangan seni Huraian 2 : Sesuatu yang sesuai, selaras, sepadan dan
seperti fesyen. keadaan yang menyenangkan. Sesuatu yang berulang-ulang,
sewarna dan seragam. Boleh diaplikasi dari aspek susunan,
Fakta 4 : Trend atau ikutan terkini. reka letak dan aturan. Akan menimbulkan kesan tenang, indah
Huraian 4 : Pengeluaran seni yang bermutu mestilah dan menyenangkan apabila dilihat.
Contoh : Hampir keseluruhan karya didominasi dengan warna
mengikut kehendak utama pengguna. Contoh rekaan fesyen sewarna iaitu biru.
dan reka bentuk produk industri mestilah sesuai dengan
masyarakat persekitaran yang menggunakannya. * Jawapan lain tetapi terkandung dalam aspek formalistik
diterima dengan menepati gambar yang diberikan. Huraian dan
Fakta 5 : Politik contoh jelas.
Huraian 5 : Pengeluaran sesuatu hasil seni boleh
dipengaruhi oleh kehendak atau dasar yang diamalkan oleh ( 1 fakta 1M + huraian 1M + 1 contoh 1M ) 2 fakta X 3M = 6M
kerajaan.
Fakta 6 : Keperluan masyarakat.
Huraian 6 : Pengeluaran barangan / produk akan bermutu
dan meningkat mengikut kehendak dan keperluan masyarakat.
226
(b) Pendahuluan : Kandungan berkait rapat dengan emosi Soalan 6
pengkarya yang menghasilkan karya dan mood audien yang Peranan institusi pendidikan kepada perkembangan seni di
melihat hasil seni berkenaan. Dengan kata lain, semua yang Malaysia. [15M]
dihasilkan mempunyai kandungan iaitu tema, makna dan fungsinya Fakta 1 : Memberi pendidikan dan bimbingan.
yang tersendiri. Huraian 1 : Pendidikan dan bimbingan secara formal
Fakta 1 : Tema . kepada pelajar dan guru-guru. Ramai melahirkan pelajar dan
Huraian 1 : Subjek yang menjadi dasar kepada sesuatu karya. guru yang berpengetahuan seni secara formal dalam seni. Ini
Subjek tersebut berkait rapat dengan tajuk karya. Dilukis jelas dan membantu kepada perkembangan seni secara berterusan.
menjadi penegasan utama dalam karya.
Contoh: Subjek figura manusia menunjukkan beberapa orang Fakta 2 : Melahirkan ramai pekerja profesional.
nelayan lelaki dalam pelbagai variasi keriangan selepas pulang Huraian 2 : Bimbingan secara formal dan secara
menangkap ik profesional dalam kemahiran bidang-bidang seni melahirkan
ramai pekerja profesional dalam bidang seni.
Fakta 2 : Makna Contoh bidang perekaan seperti pereka bentuk barangan
Huraian 2 : Erti atau maksud bagi sesuatu karya yang industri, pereka bentuk grafik dan multimedia serta pereka
dihasilkan sama ada secara tersurat atau tersirat. fesyen.
Contoh: Latar belakang menunjukkan gambaran ombak di laut
yang memberikan makna merbahaya perkerjaan sebagai nelayan. Fakta 3 : Mengadakan bengkel asas seni.
Huraian 3 : Program-program berbentuk bengkel asas
Fakta 3 : Fungsi seni dan lanjutan seni banyak melahirkan pengkarya yang
Huraian 3 : Kegunaan atau tujuan karya seni tersebut berkualiti. Ini membantu kepada perkembangan seni secara
dihasilkan. berterusan.
Contoh: - Kegunaan karya ini sebagai hiasan yang sesuai
diletakkan di ruang tamu untuk menyerikan lagi suasana hiasan di
ruang tamu.
( 1 fakta 1M + huraian 1M + 1 contoh 1M ) 3 fakta X 3M = 9M
227
Fakta 4 : Menganjurkan aktiviti pertandingan seni. Soalan 7
Huraian 4 : Aktiviti pertandingan seni yang kerap akan
menggalakkan dan memberi motivasi kepada masyarakat untuk (a) Fakta 1 :
terus menceburkan diri dalam lapangan seni. Ini akan Subjek – Gambar seniman agung TS P.Ramlee dengan
memastikan seni terus berkembang. isteriny Saloma. Latar belakang simbol hati (cinta) dan
bunga
Tajuk - P.Ramlee dan Saloma II
Fakta 5 : Menyelaras atau menganjurkan pelbagai aktiviti
seni. Huraian Latar belakang yang menggunakan simbol hati
Huraian 5 : Sama seperti di atas. (cinta) menggambarkan kasih sayang sepasang suami
isteri iaitu TS P.Ramlee dengan Saloma. Sangat sesuai dan
menepati tajuk karya.
Fakta 6 : Mengadakan seminar, dialog atau forum berkaitan
seni. Contoh : Rujuk gambar disertakan.
Huraian 6 : Sama seperti di atas. ( 1 fakta 2M + 1 huraian 2M + 1 contoh 1M ) = 5M
( 1 fakta 1M + huraian 1M + 1 contoh 1M ) 4 fakta X 3M = 12M +
2M (Pendahuluan dan Penutup) (b) Fakta 1 : Komposisi bermaksud Susunan/rekaletak
Unsur Senireka dan Prinsip Rekaan dalam menghasilkan
karya serta penggunaan media dan teknik yang
bersesuaian untuk penghasilan karya tersebut.
Huraian / isi : Unsur Senireka , Prinsip Rekaan, Media
dan Teknik.
Contoh: Mana-mana isi yang diaplikasikan di dalam karya.
Huraian jelas disertakan dengan contoh yang sesuai.
Sekurang-kurangnya 3 isi
(Pendahuluan 1M + 1 F/Isi 1M + 1 huraian 1M + 1 contoh
1M) 1M + 3 fakta X 3M= 10M
228
Soalan 8
(a) Fakta 2 : Kandungan
Aspek Nasionalisme dalam karya. Merujuk kepada Olahan Huraian 2 : - Merujuk kepada mesej yang hendak
Subjek dan Kandungan [15M] disampaikan dalam sesebuah karya seni visual.
- Melibatkan makna atau maksud yang
- Nasionalisme berkaitan dengan semangat cintakan negara melibatkan beberapa aspek iaitu
dan bangsa sendiri. Berkaitan juga dengan semangat aliran, kebudayaan, kepercayaan
kebangsaan. dan persekitaran.
- Tujuan untuk meningkatkan semangat mencintai negara Contoh : i. Tema semangat kemerdekaan
sendiri. ii. Tema lanskap persekitaran
(a) Fakta 1 : Olahan Subjek iii. Tema warisan budaya
Huraian 1 : - Olahan imej yang dapat melahirkan iv. Tema peristiwa bersejarah
semangat cintakan tanahair. v. Tema komentar sosial berkaiatan
- Olahan imej sama ada digabungkan pembangunan negara.
atau dominan kepada satu imej
sahaja.
Contoh : Olahan imej seperti :
i. Imej semangat kemerdekaan kesan penjajahan seperti
bangunan bersejarah, tugu peringatan dan pembangunan
yang ditinggalkan yang boleh membawa kesan mendalam
ke jiwa rakyat.
ii. Lanskap persekitaran yang menonjolkan keindahan alam
semulajadi dalam negara sendiri seperti lanskap kampung,
sawah padi, hutan dan lain-lain.
iii. Warisan budaya iaitu paparan imej yang berkisarkan
mengenai budaya boleh ditonjolkan dengan memasukkan
imej budaya tradisional. Seperti rekacorak pakaian/fesyen,
permainan, makanan, hasil kraf dan reke bentuk rumah
tradisional.
229
Bahagian C [15 markah] Soalan 10
Unsur tempatan dalam karya. [15M]
Jawab satu soalan sahaja. Pendahuluan – Tempatan atau tradisi merujuk kepada satu
amalan yang dilakukan secara berterusan sejak dahulu lagi
Soalan 9 hingga ke hari ini. Moden pula merujuk kepada sesuatu
Pendahuluan – Maksud formalistik perubahan yang telah berlaku setelah meninggalkan amalan
➢ Susunan/rekaletak Unsur Senireka dan Prinsip Rekaan yang biasa dilakukan.
dalam menghasilkan karya serta penggunaan media
dan teknik yang bersesuaian. Fakta 1 : Aspek Pakaian
Huraian 1 : Dalam karya jelas menunjukkan kedua-dua
Fakta 1 - Unsur-unsur Senireka figura wanita memakai pakaian tempatan iaitu baju kurung
- Prinsip Rekaan tradisional. Jelas menunjukkan bahawa pengkarya telah
- Media dan Teknik yang digunakan menerapkan unsur tempatan dalam karyanya iaitu pakaian
tradisonal.
Huraian - Huraian diberikan selepas memasukkan
mana-mana Bahasa Seni yang dipilih sebagai jawapan. Fakta 2 : Aspek pekerjaan atau aktiviti dilakukan.
Huraian mestilah merujuk kepada maksud dan kegunaannya. Huraian 2 : Kedua-dua figura wanita dalam karya sedang
memetik daun sireh. Pekerjaan atau aktiviti ini biasanya
Contoh - Sekirang-kurangnya 1 yang terkandung di dilakukan oleh masyarakat tempatan atau masyarakat
dalam karya diberikan. kampong sahaja.Ini menunjukkan bahawa pengkarya telah
memilih pekerjaan tempatan sebagai aktiviti imej yang
* Pendahuluan dan Penutup (1.5M X 2 = 3M) ditonjolkannya.
* Isi sekurang2nya 4F (( 1 fakta 1M + 1 huraian 1M + 1 contoh
1M ) = 3M X 4F = 12M Fakta 3 : Aspek reke bentuk bangunan atau rumah.
* Markah Penuh 2M + 12M Huraian 3 : Dalam karya ini jelas menunjukkan bahawa
pengkarya telah menonjolkan reka bentuk rumah tempatan
iaitu rumah tradisional. Bahan reka bentuk rumah yang
diperlihatkan menggunakan kayu dan atap yang biasanya
digunakan dalam rumah tempatan.
230
LATIHAN SET 3 (b) Jelaskan bagaiman kepelbagaian dapat diaplikasikan
dalam penghasilan karya.
Bahagian A ...........................................................................................
( 35 Markah ) ...........................................................................................
...........................................................................................
Jawab SEMUA soalan dalam bahagian ini. ...........................................................................................
...........................................................................................
1. Jelaskan kesan pengalaman yang berikut dalam proses [5 M]
pengkaryaan. 3
(a) Pengalaman langsung.
...............................................................................................
...............................................................................................
...............................................................................................
[2M]
(b) Pengalaman intelektual.
................................................................................................ Hasil karya kanak-kanak
................................................................................................ (a) Huraikan dua ekspresi kanak-kanak yang
................................................................................................ digambarkan dalam karya tersebut.
[2 M] .......................................................................................
.......................................................................................
2 (a) Apakah maksud kepelbagaian dalam prinsip rekaan? .......................................................................................
............................................................................................. .......................................................................................
............................................................................................. .......................................................................................
............................................................................................. [6 M]
.............................................................................................
............................................................................................. (b) Jelaskan dua aspek sosiologi dalam karya tersebut
[2 M] .......................................................................................
.......................................................................................
.......................................................................................
] ........................................................................................
........................................................................................
[6 M]
231
4. (a) Kajian sejarah dapat meningkatkan kefahaman (b) Seni Visual memainkan peranan yang penting
terhadap makna yang tersurat dan tersirat sesuatu dalam kehidupan harian. Jelaskan peranan seni
hasil karya . Sejarah seni ini bertujuan untuk visual dari aspek yang berikut:
memahami masa lalu menerusi kerja-kerja seni .
Apresiasi atau penghargaan terhadap seni menjadi (a) Nasionalisme
dasar bidang sejarah seni untuk mendalami dan .................................................................................
menjelaskan bentuk, makna dan fungsi sesebuah .................................................................................
karya. .................................................................................
Kenyataan di atas merujuk kepada kepentingan Kajian [2 M]
Sejarah Seni. Nyatakan tujuan utama kajian sejarah
seni terhadap sesebuah hasil karya seni. (b) Propaganda .
i. ................................................................................... ................................................................................
................................................................................... .................................................................................
................................................................................... .................................................................................
................................................................................... [2 M]
ii. …………………………………………………………
………………………………………………………… (c) Sensitiviti
………………………………………………………….. .................................................................................
................................................................................... .................................................................................
iii. ................................................................................... .................................................................................
................................................................................... [2 M]
...................................................................................
................................................................................... (d) Persekitaran Sosial
iv. …………………………………………………………
………………………………………………………… .................................................................................
………………………………………………………… .................................................................................
………………………………………………………… .................................................................................
………………………………………………………… 2 M]
…………………………………………………………..
[12 M]
232
Bahagian B 6
( 30 Markah )
Jawab DUA soalan dalam bahagian ini.
Soalan 5 berdasarkan rajah 1 di bawah :
Ukiran Kayu Tradisional
Berdasarkan karya di atas, nyatakan dengan jelas faktor-
faktor yang mempengaruhi pengeluaran hasil seni dalam
perniagaan dan perdagangan
Arca Moden
5 Berdasarkan 2 karya di atas, buat perbandingan kedua- [15 M]
dua karya tersebut dari aspek nilai dan keindahan.
[15 M]
7 Sejarah seni merujuk kepada kajian pelbagai fakta
yang berlegar di persekitaran karya yang dikaji.
Terangkan tujuan utama kajian sejarah dilakukan
terhadap sesebuah karya seni.
[15 M]
233
Bahagian C
8
( 15 Markah )
Jawab SATU soalan dalam bahagian ini.
9 Karya di bawah merupakan karya catan cat air Dzulkifli
Buyong yang bertajuk Gadis Melayu Mandi.
Berdasarkan karys tersebut, huraikan bagaimanakah
aspek pendekatan penjanaan idea digunakan oleh
pengkarya dalam karya tersebut.
Berdasarkan karya Dzulkifli Buyong yang bertajuk Membakar [15 M]
Semut (1967 di atas :
(a) Nyatakan empat aspek sumber idea yang terdapat
dalam karya tersebut.
[8 M]
(b) Huraikan secara ringkas mesej yang hendak disampaikan
oleh pelukis melalui karya tersebut.
[7 M]
234
10 Karya di bawah adalah catan yang dihasilkan oleh Lai CADANGAN JAWAPAN
Foong Moi bertajuk ‘Waktu Pagi di Kampung’ (1959).
Berdasarkan karya tersebut, bincangkan bagaimanakah Bahagian A ( 35 Markah )
catan ini berperanan sebagai sumber visual komunikasi di
dalam seni. 1. Jelaskan kesan pengalaman yang berikut dalam proses
[15 M] pengkaryaan.
(a) Pengalaman langsung
- Terhasil melalui proses membuat atau proses
penghasilan produk melalui penglibatan deria.
- Pengalaman asas bagi pengalaman estetik untuk menilai
karya seni.
- Melalui kederiaan > deria luar (penglihatan dan
pendengaran) dan dalaman (perasaan)
(b) Pengalaman intelektual
- Proses memperolehi ilmu drpd pengamatan pelbagai
sumber maklumat.
- Melalui proses kajian, penerokaan, eksperimen dan
dapatan dlm proses penghasilan karya.
- Konsep > gabungan ciri-ciri atau unsur-unsur
yang mewujudkan sesuatu idea.
- Falsafah > pengetahuan dan penyelidikan
tentang sebab-sebab atau erti kewujudan sesuatu.
- Nilai > makna idea/sempurna dan diakui
bersama bagi seseorang individu atau masyarakat.
Kekal dan tidak berubah.
235
2 (a) Apakah maksud kepelbagaian dalam prinsip rekaan? 4. (a) Kajian sejarah dapat meningkatkan kefahaman
- Penggunaan pelbagai unsur seni yang ditampilkan. terhadap makna yang tersurat dan tersirat sesuatu
- penggabungan pelbagai cara dan idea dalam hasil karya . Sejarah seni ini bertujuan untuk memahami
penampilan karya. masa lalu menerusi kerja-kerja seni . Apresiasi atau
- menjadikan sesuatu gubahan seronok dinikmati melalui penghargaan terhadap seni menjadi dasar bidang
variasi penampilannya sejarah seni untuk mendalami dan menjelaskan bentuk,
makna dan fungsi sesebuah karya .
(b) Jelaskan bagaimana kepelbagaian dapat Kenyataan di atas merujuk kepada kepentingan Kajian
diaplikasikan dalam penghasilan karya. - Sejarah Seni. Nyatakan tujuan utama kajian sejarah
i. Menggunakan beberapa unsur seni dan prinsip rekaan seni terhadap sesebuah hasil karya seni.
dalam penghasilan karya. I Dapat meningkatkan kefahaman terhadap
ii. Menggunakan beberapa teknik dan media di dalam makna yang tersurat dan tersirat dalam sesuatu
satu karya. hasil karya.
iii. Mwnggunakan beberapa imej berkaitan tema yang II Untuk memahami masa lalu menerusi kerja kerja
hendak disampaikan. seni.
iv. Idea disampaikan dengan menggunakan beberapa III Apresiasi @ penghargaan terhadap seni untuk
kaedah dalam satu karya. mendalami dan memperjelaskan bentuk, makna,
dan fungsi sesuatu karya.
3.
(a) Huraikan dua ekspresi kanak-kanak yang digambarkan
dalam karya tersebut.[6M] Tujuan utama sejarah seni ialah:
i. Perasaan riang ria a) Mengetahui peristiwa lalu untuk memahami
ii. Ekspresi yang tulus situasi masa kini.
b) Merakam masa @ era karya tersebut
(b) Jelaskan dua aspek sosiologi dalam karya tersebut.[8M] dihasilkan.
- Kajian sistematik tentang masyarakat dan tingkahlaku c) Mengkaji perubahan-perubahan persepsi,
sosial. fungsi mahupun makna terhadap sesuatu karya.
- Melibatkan tindakbalas sosial manusia dgn manusia d) Mengkaji faktor-faktor terjadinya sesuatu
atau dengan persekitaran. perubahan.
i. Persekitaran semulajadi dan
ii. Hubungan manusia dgn flora dan fauna. ]
236
(b) Seni Visual memainkan peranan yang penting dalam (iv) Persekitaran Sosial
kehidupan harian. Jelaskan peranan seni visual dari aspek - Persekitaran yang wujud dan berlaku dalam
yang berikut: kehidupan manusia dan kaitan dengan apa yang
(i) Nasionalisme berlaku disekitarnya.
- Nasionalisme berkaitan tentang perasaan cintakan - Kelompok masyarakat atau individu mengikut kelas
negara dan bangsa sendiri dan ia berkaitan sosial, organisasi dan institusi sosial
dengan semangat kebangsaan. - Persekitaran sosial membentuk perpaduan sesama
- Tujuannya adalah untuk meningkatkan semangat manusia
mencintai negara sendiri.
(ii) Propaganda
- Penerangan atau penyiaran ideologi dalam
mendapat sokongan atau pengaruh.
- Merupakan sesuatu cara atau informasi untuk
menyebarkan sesuatu dakyah,hasrat,kepercayaan
atau pengaruh.
- Tujuan politik atau untuk menyebarkan semangat
nasionalis.
(iii) Sensitiviti
- Perasaan atau keupayaan deria yang cepat dan l
lekas merasakan sesuatu dan peka terhadap
sesuatu.
- Kebolehan untuk merasa,peka dan menghayati
sesuatu.
- Berkait rapat dengan pemikiran seseorang..
237
Bahagian B 6 Berdasarkan karya di atas (Poster iklan Syampu
( 30 Markah ) Follow Me), nyatakan dengan jelas faktor-faktor
yang mempengaruhi pengeluaran hasil seni dalam
Jawab DUA soalan dalam bahagian ini. perniagaan dan perdagangan. ]
a) Permintaan;
Soalan 5 berdasarkan rajah 1 (Ukiran Tradisonal dan Arca - Apabila permintaan sesuatu barangan meningkat
Moden) maka pengeluaranjugaturut meningkat.
b) Polisi kerajaan
5 Berdasarkan 2 karya di atas, buat perbandingan kedua- - Perkembangan sesuatu perniagaan juga
dua karya tersebut dari aspek nilai dan keindahan. bergantung kepada polisi sesebuah negara.
[15M] c) Teknologi
Aspek Ukiran Tradisonal Arca Moden - Peningkatan teknologi maka hasil rekaan seni
Nilai - Ritual - Menolak/kurang visual juga dapat berkembang seiring dengan
menekankan unsur mementingkan perkembangan teknologi semasa.
batin / ketuhanan / unsur spiritual. d) Tenaga mahir
spiritual - Mencari cara kehidupan - Tenaga mahir adalah penting dalam proses
- Nilai etika baru / budaya baru. perniagaan sesuatu produk.
disampaikan - Menitikberat nilai
melalui maksud ekspresi individu. 7 Sejarah seni merujuk kepada kajian pelbagai fakta
tersirat yang berlegar di persekitaran karya yang dikaji.
- Mengekalkan Terangkan tujuan utama kajian sejarah dilakukan
kesinambungan erti terhadap sesebuah karya seni.
dan Budaya Tujuan utama sejarah seni ialah:
Keindahan - Kesatuan - Tidak terikat dengan a) Mengetahui peristiwa lalu untuk memahami
- Abstrak / simbolisme, perulangan situasi masa kini.
simbolisme dan keteraturan. b) Merakam masa @ era karya tersebut
- Perulangan dihasilkan.
- Berfungsi c) Mengkaji perubahan-perubahan persepsi,
fungsi mahupun makna terhadap sesuatu karya.
d) Mengkaji faktor-faktor terjadinya sesuatu
perubahan.
238
8 Berdasarkan karya Dzulkifli Buyong yang bertajuk Bahagian C
Membakar Semut (1967 ( 15 Markah )
a) Nyatakan empat aspek sumber idea yang terdapat dalam
karya tersebut. Jawab SATU soalan dalam bahagian ini.
i. Media Massa
ii. Persekitaran – Persekitaran semulajadi / buatan 9 Karya di bawah merupakan karya catan cat air Dzulkifli
manusia Buyong yang bertajuk Gadis Melayu Mandi.
iii Peristiwa Berdasarkan karys tersebut, huraikan bagaimanakah
iv. Pengalaman aspek pendekatan penjanaan idea digunakan oleh
pengkarya dalam karya tersebut.
b) Huraikan secara ringkas mesej yang hendak ]
disampaikan oleh pelukis melalui karya tersebut.
Pendekatan penjanaan idea yang boleh digunakan :
i. Keseronokan masa kanak-kanak i. Peniruan
ii. Hubungan sesama rakan ii. Penerokaan
iii. Semangat kerjasama iii. Temubual.
iv. Keselamatan iv. Pembecaa
v. Pemerihatian
vi. Eksperimentasi
• Setiap jawpaan disertakan dengan huraian dan
contoh yang sesuai.
• Sekurang-kurangnya 5 isi.
239
10 Karya di bawah adalah catan yang dihasilkan oleh Lai Foong LATIHAN SET 4
Moi bertajuk ‘Waktu Pagi di Kampung’ (1959). Berdasarkan Bahagian A
karya tersebut, bincangkan bagaimanakah catan ini ( 35 Markah )
berperanan sebagai sumber visual komunikasi di dalam seni.
1. a. Jelaskan perbezaan di antara karya seni dua
dimensi dengan karya seni tiga dimensi
i. Dapat menyatakan bahawa karya tersebut dihasilkan selepas ………………………………………………………….....
baru mencapai kemerdekaan. …………………………………………………………….
- Pembangunan kampung ada tiang elektrik dan jalan belum ……………………………………………………………
berturap. …………………………………………………………….
ii. Dapat memberikan penerangan bahawa wanita mempunyai …………………………………………………………….
[4 M]
sifat tanggungjawab yang tinggi sebagai pengurus rumahtangga b. Pengalaman estetik ialah proses
dalam sesebuah keluarga. penguasaan bidang ilmu dan maklumat tertentu
iii. Menunjukkan bahawa kehidupan sebuah kampung tradisonal menerusai pengamatan daripada pelbagai deria.
yang indah, permai dan aman. Huraikan dua pengalaman estetik yang biasa
- Suasana sebuah kampung yang jelas aman dan damai. dilakukan pengkarya.
- Deretan rumah tradisional yang tersusun menambahkan ………………………………………………………….....
kedamaian dan keharmonian masyarakatnya. …………………………………………………………….
……………………………………………………………
iv. Menonjolkan wanita kampung yang berperibadian tinggi dan …………………………………………………………….
santun. …………………………………………………………….
- Figura wanita yang berpakaian baju kurung mencerminkan [4 M]
seorang wanita yang berperibadi dan sopan sesuai dengan ciri
kewanitaan yang baik.
v. Menunjukkan sebuah kampong yang sudah mengecapi
pembangunan walaupun belum lengkap sepenuhnya.
- Terdapat tiang elektrik dan lampu yang menerangi kampung.
- Terdapat jalan walaupun belum berturap tetapi dalam keadaan
baik.
240
3 Berpandukan Gambar 2, jelaskan
Gambar 1
2 a) Huraikan jenis arca dan makna yang ingin ditunjukkan
dalam karya di atas.
…………………………………………………………............
………………………………………………………………….
………………………………………………………………….
………………………………………………………………….
…………………………………………………………….
[4 M]
b) Berikan dua jenis seni kraf tradisi yang boleh
dikategorikan sebagai arca berfungsi:
…………………………………………………………............
…………………………………………………………………. Gambar 2
………………………………………………………………….
…………………………………………………………………. a) Elemen grafik yang terlibat
……………………………………………………………. …………………………………………………………....
[4 M] …………………………………………………………….
…………………………………………………………….
………………………………………………………… …
…………………………………………………………...
[6 M]
b) Jenis karya dan fungsi karya
…………………………………………………………....
…………………………………………………………….
…………………………………………………………….
[2 M]
241
c) Peranan penaungan dalam konservasi warisan b) Gaya penampilan karya
. …………………………………………………………...... . …………………………………………………………......
………………………………………………………………. ……………………………………………………………….
……………………………………………………………….
………………………………………………………… …… ……………………………………………………………….
…………………………………………………………... ………………………………………………………… ……
…………………………………………………………...
[3 M]
[3 M]
Gambar 3
4. Gambar 3 di atas menunjukkan salah satu keunikan
kaum pribumi di Malaysia. Berdasarkan gambar
tersebut, jelaskan
a) Aspek pengolahan karya
. …………………………………………………………......
……………………………………………………………….
……………………………………………………………….
………………………………………………………… ……
…………………………………………………………...
[3 M]
242
Bahagian B 8. Fotografi dan seni digital merupakan salah satu elemen
baru dalam seni halus. Sejauh mana teknologi moden
( 30 Markah ) sekarang mampu menghasilkan karya seni visual dan
Jawab dua soalan daam bahagian ini mempunyai nilai estetik.
[15M]
5. Bincangkan bagaimana idea dijanakan untuk merekabentuk Bahagian C
sebuah landskap minimalis di beranda sebuah apartment dan Jawab satu soalan dalam bahagian ini
sejauh mana ianya memberi kebaikan kepada penghuninya.
[15M]
6, Claude Monet, Degas, dan Renoir merupakan pelukis perintis
untuk satu gerakan seni moden barat akhir abad ke-19.
Abdullah Arif dan Yong Mun Seng juga perintis gerakan yang
sama di Tanah Melayu. Terangkan gerakan tersebut dan ciri-
ciri karya yang dihasilkan.
[15M]
Pablo Picasso - “Harlequin”
Gambar 5
Gambar 4
9. Berdasarkan gambar 5 (rujuk lampiran), Pablo
7. Kraf tembikar perlu dimodenisasikan menjadi kraf dimensi Picasso “Harlequin” dengan menggunakan bahasa
baru. Bincangkan peranan institusi dalam usaha memberi nilai seni visual yang sesuai, jelaskan gerakan yang dibawa
komersial kepada kraf tembikar. oleh pelukis dan bagaimana mood diterjemahkan
[15] dalam karya tersebut.
[15M]
243
CADANGAN JAWAPAN
Bahagian A ( 35 Markah )
Jawab semua soalan.
1. a. Jelaskan perbezaan di antara karya seni dua
dimensi dengan karya seni tiga dimensi
i. 2D boleh dilihat daripada permukaan 180 ̊manakala 3D
dapat dilihat pada ruang 360 ̊
ii. 2D dihayati pada permukaan sahajatetapi boleh wujud
dalam ruang sebenar
iii. Cth 2D : catan, lukisan, cetakan . cth 3D : tembikar,
arca, kenderaan
iv. 2D tiada jisim, 3D ada jisim
Abdullah Arif – “Windy Day”. Media : Cat Air v. Jalinan tampak, Jalinan sentuh
[4 M]
Gambar 6
10. Berdasarkan gambar 6 (rujuk lampiran), karya
Abdullah Arif – “Windy Day”, perihalkan karya t b. Pengalaman estetik ialah proses penguasaan
ersebut dengan menggunakan asas kritikan seni visual bidang ilmu dan maklumat tertentu menerusai pengamatan
secara jurnalistik. daripada pelbagai deria. Huraikan dua pengalaman estetik
[15M] yang biasa dilakukan pengkarya.
i. Pengalaman langsung : deria luaran dan deria dalaman
seperti penghasilan tembikar menggunakan tangan
secara manual memerlukan sensori pengamatan dalam
menghasilkan bentuk tembikar yang betul
ii. Pengalaman Intelektual : ilmu daripada pengamatan
pelbagai sumber ilmiah seperti kajian, penerokaan,
eksperimen, buku rujukan, jurnal, komputer.
[4 M]
244
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search