Кен өндірісінің қаһармандары
ТІК ОҚПАН ЖҮРПЗІП, БАЙЛЫҚҚА ЖОЛ АШҚАНДА
Құрылысшы мамандыгын еске алғанда зәулім тұрғын үйлер, сәнді ғимараттар, алып зауыттар
мен фабрикалар еріксіз көз алдымызға келеді. Ол орынды да. Өйткені, әлгі дүниелердің барлығы да
сол алтын қолды мамандық иелерінің дүниеге әкелген ғажап туындылары. Ал шахта құрылысшысы
болса оның да өзіндік ерекшелігі бар, ол да құрылыс салады, бірақ оның құрылыс жүргізу объектісі
жеті қат жер астында. Жезқазғаң шахтасын салушыларды еске алғанда алғашқылардың қатарында
Қадырбек Аққошқаровтың есімі құрметпен аталады.
1955 жылы Алматы тау-кен металлургия институтын бітіріп келгеннен кейін Жезқазғандағы
№45 және №51,54 шахталарда тау-кен шебері, учаске бастығы болып еңбек етіп жүрген жас маман
Қадекең шамалы уақыттан кейін шахта құрылысын салушы болып ауысты.
-Мен кен инженерімін, бұл мамандығымды құрылысшы мамандығына айырбастаймын деген ойым-
да болған жоқ еді. Оған №1 шахта құрылысы басқармасының бастығы Ғазиз Омаров себеп болды,-
дейді еңбек ардагері, сол бір кезді жылы лебізбен еске алып.- Бұған дейін комсомолдық бас қосуларда
және кен басқармасында болатын жалпы жиналыстарда жиі кездесіп жүретінбіз. Оны жұртшылық жақсы
білетін, қатты сыйлайтын, «біздің Ғазекең» деп құрметтейтін. Сол кісі бір күні мені өзінің жұмыс ка-
бинетіне шақырды. Жылы шыраймен қарсы алды. Жанында басқарманың бас инженері В.Г.Игнатьев,
бас маркшейдер Т.И.Ыбыраев отыр екен. Комбинаттың болашақтағы даму перспективалары туралы
әңгімеледі. Олардың айтуынша, комбинатта кен өндіруді арттыру мақсатында таяу жылдары жаңа шах-
талар салынбақ. Ол үшін бірінші кезекте проходка жүруі керек. Бұл кен бетіне барар жолды аршу, қажетті
коммуникацияларды жүргізу деген сөз. Оны жүргізетін шахта салушы. Олар қысқа мерзімде жүргізіліп,
кеншілерге жол ашылса, сонда ғана өндіріс саласы кеңінен дамитын болады. Басқармада тау-кен ше-
берлері, механиктер және тағы басқа да мамандық иелері жетіспейді.
Сен жас мамансың, біздің жұмыс күрделі де жауапты жұмыс. Бізге ауыссаң қайтеді,-деп қолқа салып отыр.
- Шахта салушылар кен өндірудегі басты тұлға, алдыңғы сапта жүреді,-деген сөздері мені бірден
елең еткізді. Мен өзі жастайымнан оқуда немесе басқада тапсырылған жұмыстарда болсын әрқашанда
алда болғанды ұнататын әдетім болатын. Сондықтан Ғазекеңнің:
-Шахта салушы жауынгер секілді, алда жүреді,-дегені көңіліме қона кетті.
Ғазекең өзінің жайдары, ашық мінезімен мені бірден баурап алды. Дауысын да көтермейді екен. Оның
бұл әдеті бойына сіңген өмірлік қасиет екенін бірге істеген жылдарда анық көзім жетті. Ауысуға келісім
бердім. №1 шахта құрылысы басқармасының проходкашылар учаскесінің бастығы болып ауыстым. Ол
кезде шахтаның астыңғы қабатындағы ең жауапты жұмыстарды жоғарыда аталған шахта құрылысы
басқармаларымен қоса «Донецкшахтопроходка» тресінің учаскесі және Одақтас республикалардың
басқада құрылыс ұйымдары жүргізіп келген-ді.
Әрине, бұл мекемелердің жан-жақтан келгендігінің өзі ойланған адамға көп жәйтті аңғартар еді. Ең
бастысы олардың жұмысын үйлестіру өте қиын болды, өйткені бұл мекемелер ведомстволық жағынан
бір-біріне бағынышты емес болатын. Мұның өзі жұмысты ырғақты атқаруға мүмкіндік бермеді, осыдан
барып құрылыс мерзімі ұзаққа созылды.
Сол жылдары Жезқазған кен-металлургия комбинаты жүйесінде өте күрделі өзгерістер болды. Мыс
өндіру көлемін жедел арттыру үшін шахталарды түбегейлі техникалық қайта жарақтандыру, шахта
салу мерзімін қысқарту, жаңадан қуатты шахталар салып іске қосу секілді күрделі жұмыстар белгіленді.
Еліміздің экономикасы саласындағы маңызды осындай міндеттерді орындау үшін жер астында тау-кен
проходкалау жұмыстарын тиімді жүргізетін мамандандырылған мекеме қажет болды.
Осындай күрделі міндеттерді шешу үшін 1966 жылы 30 наурызда Қазақ ССР Министрлер Советінің
Қаулысымен №1 және №2 басқармалар негізінде Жезқазған шахтапроходка тресі құрылды. Трест
кеніштердің жерасты объектілерін салып пайдалануға беретін бас мердігерлік ұйым болды және оның
құрылуы басшылықтың бір қолға шоғырлануына мүмкіндік берді.
Жаңа трестің құрамында шахта стволдарын салатын, проходка жүргізетін және жерасты жабдықтары
мен коммуникацияларын монтаждайтын №3 шахта құрылысы басқармасы құрылды. Мен алғашында
басқарманың бас инженері, кейіннен бастығы болып зейнеткерлікке шыққанша қызмет істедім.
Ғазиз Омаров басқарушы болып тағайындалған трест ұжымының алдында күрделі міндеттер тұрды.
Олардың ішіндегі ең бірінші кезекте жүзеге асырылуы тиістілері №55 шахтаның жерасты кешенінің екін-
ші кезектегі құрылысы мен №57 шахтаның жерасты жұмыстары. Енді бұл екі алыптың құрылыстарын
трест өз күшімен атқаруға тиісті болды. Мұның сыртында да атқарылуға тиісті ауқымды жұмыстар жет-
кілікті болатын, ал жас ұжымның күші әлі аз еді. Бұған қоса трестің өзінің өндірістік базасының болма-
уы да жұмыста қиындық туғызды, қолбайлау болды. Сондай-ақ, материалдық-техникалық жабдықтау
жағы да әлсіз-тін. Ал, мұның бәрі алғашқы жылдың жоспарының белгіленгеннен кем орындалуына әкеп
соқты. Орын алған кемшіліктерді жою, өндірістік жоспарды орындау үшін жедел түрде шара қолдану
200
Кен өндірісінің қаһармандары
қажет болды. Ол үшін бірінші кезекте тәжірибе жинақтау керек болды, ол үшін трест басшылығы басқа
трестердің озық тәжірибелерін игеруге зор көңіл бөлді. Басқада кезек күттірмейтін ұйымдастыру шара-
лары жүзеге асырылды. Солардың бірі-өндірістік учаскелерді, бригадаларды басқару қабілеті жоғары,
тәжірибелі мамандарға сеніп тапсырылды. №1, №2 шахта құрылысы басқармаларын басқару жас әрі
білікті инженерлер С.К.Буталин мен А.К.Тутышевқа жүктелді.
Жан-жақты ізденістің нәтижесінде трестің жағдайы жылдан-жылға жақсара түсті. Ұжым жер астында
жаңа техниканы тиімді пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырды, құрылыс-монтаж жұмыстарының өзіндік
құнын кемітіп, жұмысты пайдамен істеуге машықтанды. Шахта оқпандарын жедел проходкалаудың озық
әдістері меңгеріле бастады. Ол үшін мамандар Одақтағы озық шахтопроходка кәсіпорындарында бо-
лып, тәжірибе алмасты. Донецкіден тәжірибелі проходкашылар шақырылды, олар өз тәжірибелерін
жұмыс үстінде көрсету мүмкіндігіне ие болды. Тік оқпанды проходкалау жұмыстарында биіктігі 4 метрлік
металл қалыптарын, оқпандық БПС-3 қауғалы КС-2у-40 тиеу машинасын игере бастадық. Көлбеу про-
ходкада өздігінен жүретін техника қолданылды. Ең алғашқы табыс 1967 жылы келді. Міне, содан төрт
бесжылдық бойы трест ұжымы республикаТүсті металлургия Министрлігінің және металлургия өнеркәсібі
жұмысшылары кәсіподағы Орталық Комитетінің ауыспалы Қызыл Туы мен ақшалай сыйлықтарына ие
болып, қолдан шығармады. Жезқазған шахтапроходкалау тресі 10-12 жыл уақыт ішінде Одақтық түсті
металлургия саласындағы ірі, қуатты жер асты құрылыс-монтаж мекемесіне айналды.
Қадырбек Өмірханұлы мұнан әрі трест ұжымының атқарған жұмыстарын цифр тілімен сөйлетті.
-Егер трест ұйымдаспай тұрған 1965 жылға дейін 168 мың текшеметр тау жынысы проходкаланып,
9 миллион сомның құрылыс-монтаж жұмыстары жүргізілсе, ал ол құрылғаннан бастап 1978 жылдың
аяғына дейін 275 мың текшеметр тау жынысы проходкаланып, 18 миллион сомның құрылыс-монтаж
жұмысы атқарылды. Сөйтіп, небәрі он екі жыдың ішінде проходкалау жұмысының көрсеткіші екі есе арт-
ты. Осы жылдарда №№55,57,65 және Анненский шахталарын салу арқылы трест 64,2 миллион сомның
құрылыс-монтаж жұмыстарын игерді.
В.П.Попов, А.М.Колесников, М.А.Шаломицкий, Х.Мухамедгалиевтер бір айда 500 текшеметрден ас-
там көлбеу проходка жүріп өтіп, еңбектің озық үлгісін көрсетті. Бұл Одақ бойынша осы саладағы ең
жоғары көрсеткіш болатын. Атақты 65-ші алып шахтаны салуда трестің монтажшылары мен проходка-
шылары еңбектегі зор табыстары үшін үкіметтік наградаларға ие болды.
Ия, алып демекші, осы алып №65 шахтаны салуда алғыр да, іскер басшы Қадырбек Өмірханұлы
Аққошқаров басқаратын №3 басқарма ұжымы ұйымшылдықтың, іскерліктің өнеге боларлықтай үлгісін
көрсетті. Проходкалау жылдамдығы осы басқарманың учаскелерінде ерекше қарқын алды және алып
шахтаның мерзімінде іске қосылуына айрықша үлес қосты. И.Поздняков пен Г.Панкратов басқарған бри-
гадалар шахта ұңғысын проходкалауда Одақтық түсті металлургия тарихында ең жоғары рекордтық
көрсеткіш орнатты. Б.Айбеков, Я.Заяц, А.Маханов, Н.Шайконың проходкашылар бригадалары да осы
кезде жоғары көрсеткіштерге қол жеткізіп, көпшілікке кеңінен танымал болған ұжымдар.
-№3 басқарма ұжымы кұрылған күннен бастап 31 тік шахта оқпанын өтті. Олардың ең саяз жері 200
метр болса, ең тереңі- 760 метрге дейін жететін еді, бұл дегеніңіз кеншілер бүгінде осындай тереңдікте
кен қазып жатыр деген сөз, - дейді Қадекең.
Бұл жұмыстарда инженерлер С.Е.Есенбаев, Е.С.Жабағынов, В.А.Кириллов, В.Т. Ким, А.Татағұлов,
Б.Тісенов, В.А.Синицын және тағы басқалар шебер ұйымдастырушылық қабілеттерін көрсетті. Олардың
басқаруымен жүргізілген Анненский, №65,№67, Ақши-Спасский шахталарының тік оқпандарында
атқарылған жұмыстар ауқымы өте кең болатын.
Шахта салу ісінің білікті мамандарының бірі, еңбек ардагері Қадырбек Аққошқаровтың Жезқазған
өңірінде бой көтерген шахталарды салуда төккен маңдай тері, қажырлы да адал еңбегі үнемі жоғары
бағаға ие болып отырды. Соның нәтижесінде ол омырауына «Еңбек Қызыл Ту» орденін, «Еңбекте үздік
шыққаны үшін» медалін, үшінші дәрежелі «Шахтер Даңқы» белгісін тақты, оның сыртында көптеген
Мақтау Грамоталарымен марапатталды.
-Біз шахта салуда жаңа техникаларды іске қосушы «алғашқы қарлығаштармыз». Біздің өмірлік іс-
тәжірибемізді жаңа заманның талабына сай қолданып, жаңа өндіріс орындарын игеруде қолдана білетін
ізбасарларымыздың барлығын мақтан етеміз. Оған бүгінде құрылысы жүріп жатқан Жаман Айбат кен
орны нақты дәлел бола алады дер едім. Онда атқарылып жатқан жұмыстардың нәтижесін назардан тыс
қалдырмаймын. Қырық жылға жуық өмірімді, еңбек жолымды арнаған шахтапроходка тресі ұжымының
атқарар жемісті істерінің ауқымы молайып, еңбек озаттарының өмір шежіресі тарих бетіне алтын әріппен
жазылып қалары сөзсіз,-дейді зейнеткер ағамыз.
М.Анабаева,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.
Сәтбаев қаласы, маусым, 2005 жыл.
201
Кен өндірісінің қаһармандары
ОЛАР БІР АУЫЛДЫҢ ТҮЛЕКТЕРІ ЕДІ
Мұхамбедия, Кәрбоз, Әбдуәли... Осы үш жігіттің
ешқайсысының да маған бөтендігі жоқ. Бірі туыс болса, бірі
жекжат. Ең бастысы мұның үшеуі де бір ауылдың түлегі,
менің кіндік қаным тамған атақты Байқоңыр кентінен. Үшеуі
де тағдырлас. Ең қиын кезеңде өмір сүрген олар ата-анадан
ерте айырылып, әкенің аялы алақанын, шешенің шуақты мей-
ірімін сезбей өсті. Ес біле бастаған шақта ¥лы Отан соғысының
отты жылдары келді. Қиын-қыстау күндері сенің жастығыңа
ешкім қараған жоқ. Жассың ба, кәрісің бе, әйтеуір қыбырлауға
шамаң келсе жұмыс табылды. Бұлар егінжайдан торғай қуды,
шығырдың өгізін айдауға көмектесті. Әйтеуір, бала да болса
таңертеңнен кешке дейін тыным таппайтын. Осы жетімдердің
де көмегі болды ма, әлде сан миллиондаған осы сияқтылардың
көз жасын алла тағала көрді ме, қанқұйлы жау өз апанында
талқандалды.
«Бала өспей ме, жарлы байымай ма...» демекші, біздің
ауылдың балалары да өсіп ер жетті, жігіт болды. Әрқайсысы
өмірден өз орнын табуға құлшынды. Уақыт өте келе ауылдан
ұшып шыққан үш жігіттің еңбек жолы енді Батыс Жезқазған руднигінің шахталарында кездесті. ФЗО
мектебінде электровоз машинисі мамандығын меңгерген Кәрбоз Байтабынов №31 шахтаға, Әбдуәли
Шырдаев «Покроға» жер астына электровоз машинасының машинистігіне жіберілді.
Совет Армиясы қатарында болып, Отан алдындағы борышын абыройлы өтеп келген Мұқанбедияны
шахта басшылығы «Покроға» забойшы етіп қабылдады. Міне, ол осы жерде баяғы Байқоңыр көмір
шахталарында әкесі Мүсілмен бірге көмірші болған Өтеген Ақмұрзаев, Рахманқұл Боранбаев, Бақия
Жапаров, Кәрбоз Жансейітов, Төлеш Таев, Түсіпбек Молахов, Ізмағанбет Жандарбеков секілді арда-
герлермен кездесті. Олар жас жігітті қамқорлықтарына алып еңбекке баулыды. Жер асты техникасын
меңгеруіне, кен өндірудің қыры мен сырын жете игеруге көмектесті. Екі-үш жылдан кейін Мұхамбедия
электровоз машинасының жүргізушісі мамандығын үйрететін курста оқып, жаңа мамандық алып шықты.
Енді ол транспорт бөліміне ауысты. Осы жерде Әбдуәли Шырдаевпен ұзақ жыл бірге еңбек етті.
Өткен жылы ғана жетпіске толған еңбек ардагері Мұхамбедия Мүсілов сол кезді былай деп
еске алады:
-Алғашқы кезде КР-10 электровозында тәжірибе жоқтықтан кен тасымалдау өте қиын болды. Әр
электровозға екі тонналық вагоннан жиырмасы тіркеледі. Вагондарды теміржолдан шығарып ал-
май межелі жерге жеткізу керек. Бұл аса ұқыптылықты,
байқампаздықты қажет етеді. Жаңа орындағы мастерлер Сейіт
Қапаров, Арғынбай Берденов, транспорт учаскесінің бастығы
Жалаубек Қожабергенов секілді азаматтар менің техниканы
жете меңгеруімді жеделдеткен, маған ұстаздық еткен іскер
басшылар еді. «Талапты жетер мұратқа» демекші, бар ын-
таммен жұмыс істеудің арқасында жаңа мамандықты қысқа
мерзімде игеріп кеттім. Айына 60-70 мың тонна тау жынысын
тасымалдауға жоспар беріледі. Мұны абыроймен орындап
жүрдім.
Әбдуәли да электровоз машинисі болды. Екеуіміз бір транс-
порт учаскесінде жұмыс істедік. Алайда, жұмыс істейтін гори-
зонтымыз да, бригадамыз да бөлек болды. Ол да жұмысты
жақсы істеді. «Құрмет Белгісі» орденімен, В.И.Лениннің
туғанына 100 жыл толуын лайықты қарсы алу жолындағы со-
циалистік жарыстағы үздік еңбегі үшін юбилейлік медальмен
марапатталды.
«Покро» жабылып №55 шахта пайдалануға берілгеннен
кейін Әбдуәли мен Мұхамбедия осы алыпқа ауысты. Шүкір
мұнда да абыройсыз болған жоқ. 1976 жылдың 10 наурызында
КСРО Жоғарғы Советі Президиумының Указымен Жезқазған
кен-металлургия комбинатының өндіріс орындарында кен
202
Кен өндірісінің қаһармандары
өндіруді арттыруға қосқан зор үлесі үшін М.Мүсілов «Құрмет Белгісі» орденін омырауына тақты.
Қарапайым жұмысшы адамның еңбегі осылай бағаланды.
Жастайынан өмірдің небір қиын кезеңдерін басынан өткеріп, өмір тезінен өткен адам жұмыстың
қандайы болса да шыдайды. Кәрбоз да шымыр болып өсті. Еңбекте абыройлы болды. Абыройлы
болғаны емес пе, Шығыс Жезқазған руднигі құрылып, №57 шахта іске қосылғанда оның алғашқы бас
инженері болған Қонақбай Сейтмағанбетов оны өзіне жұмысқа шақырды. Содан 1986 жылға дейін зей-
неткерлікке шыққанша бір орында жұмыс істеді, еңбегі лайықты бағаланып, «Еңбекте үздік шыққаны
үшін» медалімен марапатталды. Оның сыртында Жезқазған кен-металлугия комбинаты басшылығы
жариялаған Алғыс хаттар мен Мақтау Грамоталары бүгінде еңбек ардагерінің ерен еңбегінің куәсі ретін-
де баласы Серіктің үйінде сақтаулы.
-Өкінішке орай.-дейді Мұхамбедия.-бүгінде арамызда осы азаматтардың екеуі де жоқ. Екеуі жан
жолдас еді. Туысқа қамқор, досқа берік жандар болатын. Өмірлері қысқа болды. Әбдуәли 1994 жылы
қыркүйекте қайтыс болса, Кәрбоз араға жарты жыл салып көз жұмды. Осы достарым, әріптестерім
өмірден озғанымен олардың артында ұрпағы қалды, көбі әкелері жұмыс істеген кәсіпорындарда жемісті
еңбек етіп жүр. Осыған тәубашылық етемін.
Жезқазған, мамыр, 2006 жыл.
203
Кен өндірісінің қаһармандары
БІР ҮЙДЕН ШЫҚҚАН ҚОС ИНЖЕНЕР
Кезекті материалдың кейіпкері Иосиф
(Жүсіп) Көжекұлы ақжарқын, жаны жайсаң
жан еді. Адамды бөтенсу дегенді білмей-
тін. Көптен таныс болдық, араласып-
құраласып, сыйласып кеттік. Ол ұзақ жыл
басқарған Оңтүстік Жезқазған кенішінің
№44 шахтасының астына талай рет бірге
түсіп, кеншілердің еңбек тынысы жайлы
телевизиялық репортаждар да дайындаған
едік. Кездесулер барысында Иекең өзі ту-
ралы емес, өзі басқарған ұжымның табы-
сы, проблемалары, адамдары жайлы көп
айтатын. Сол кезде қойын дәптерге жазы-
лып қалған мағлұматтар былай деп сыр
шертеді:
- «Шөп те құнарлы жерге өседі» де-
ген қазақта жақсы бір нақыл сөз бар. Осы бір биязы, инабатты жан Ұлытау өңіріне есімі кеңінен таны-
мал, кешегі Қазан төңкерісінен кейін кедей ауылдың басын біріктіріп, елдің негізін қалаушылардың бірі
болған, қырық жылдай өмірін партия-совет жұмысына арнап, өнегелі ісімен өзгеге үлгі болған Көжек
Өбеевтің жанұясында дүниеге келген. Көжекең арабша хат таныған көкірегі ояу жан болған. Жаңа за-
манда жастардың білім алуына жол ашылғанын ол ерте сезінді. Сондықтан балаларының жоғары білім
алуына басты көңіл бөлді.
1954 жылы Ұлытау орта мектебін үздік бітірген Иосиф Қарағанды политехникалық институтының
тау-кен инженері факультетіне оқуға түсем-дегенде бетін қақпады. Жолы болып Иосиф сол жылы
студент атанды. Оны қызыл дипломмен аяқтағаннан кейін институт жолдамасымен Жезқазған кен
басқармасының қарамағына жіберіледі. Жас маманның еңбек жолы №42- 47 шахтада забойшы болып
басталды. Өз жұмысына ынталы жігітті жарты жылдан кейін шахта басшылығы «Кресто-Запад» шах-
тасына ауысым шебері етіп ауыстырады. Бұл кезде оның бастығы соғыс ардагері, тәжірибелі инже-
нер Сулейман Аббасович Гасанов болатын. Сулейман Аббасовичті Иосиф өзінің ұстазы санайтын. Ол
орынды да еді. Өйткені, жаңа ғана оқу бітіріп келген жас инженерде білім болғанымен әлі ұжымды
басқару, жұмысты ұтымды ұйымдастыру мәселелерінде тәжірибе жоқ-тын. Ол еңбек ардагерінен көп
үйренді. Ұстазының айтқанын бұлжытпай орындаумен қатар өзі де ізденді. Басқару жүйесін жетілдіруге
ұмтылды. Иосифтің еңбекке араласқан кезі Жезқазған шахталарында жаңа техниканы өндіріске енгізу
жүріп жатқан сәтпен тұспа-тұс келді.
1958 жылдың маусым айында №45 шахтада арнаулы тәжірибе участогі құрылып, сол жылдың үшінші
тоқсанында Кыштым механика зауытының 4 бұрғылы «СБК-4» кареткасы, рудниктің өзінде жасалған
5 тонналық кен тасушы «ТКАС-5» машинасы, Швецияның «1-67» экскаваторы жер астына түсірілген
болатын. Ондағы басты мақсат машиналарды алдын-ала сынақтан өткізіп, конструкцияларындағы
кемістік-жетістіктерін ашу, жұмысшыларды жаңа техниканы басқару тәсілдеріне үйрету болды. Кейін
бұл техникалар басқада шахталарға жеткізілді. Кен өндіру технологиясына соны жаңалықтар енгізіл-
геннен кейін бригадаларға берілетін ай сайынғы кен өндіру жоспары да артты. Иосиф жаңа техниканы
кеншілердің жетік меңгеруіне басты назар аударды. Арнайы оқу ұйымдастырды. Соның нәтижесінде
жігіттер техникада жұмыс істеу әдісін үйренді, жоспар да асыра орындалатын болды.
«Кресто-Запад» шахтасында өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының ортасында руда флексуралық
қабаттардан, яғни тектоникалық әсерге ұшыраған қабаттардан өндіріле бастады. Алайда, оны өндіруге
осы уақытқа дейін қолданылып келген әдіс тиімсіз әрі қауіпті болғандықтан жедел түрде оны өндірудің
басқаша жолын табу қажет болды. Рудниктің, шахтаның инженер-техник қызметкерлері көп ізденді. Осы
кезде шахтаның бас инженері болып жоғарылатылған Иосиф Көжекұлы Өбеев бұған дейін кен өндіру
тәжірибесінде қолданылмаған «қабатты-мәжбүрлеп» өндіру әдісін ұсынды. Мұны қолданған кезде
тау-кен жұмыстары біріншіден, қауіпсіз атқарылады, жұмысшылардың тазалау аумағында болуы, кен
қабатын қолмен бұрғылау қажет етілмейді. «Қабатты-мәжбүрлеп» өндіру кезінде кен қабатында жаппай
қопарылыс болады. Осы әдіспен 1964 жылдың сәуірінде алғаш рет бір тонна дәрі қолданылып, жаппай
қопарылыс жасалып жүздеген мың тонна кен қопарылған болатын. Жаңа әдісті әрі қарай қолданған
сайын кеншілердің тәжірибесі молайып, бұл әдіске деген сенімдері арта түсті. Ұжым алда тұрған жаңа
міндеттерді шешуге жұмылды. Бұл жөнінде «Джезказганский рабочий» газетінде жарияланған «Екінші
ғұмыр» деген мақаладан қысқаша үзінді келтірейік.
204
Кен өндірісінің қаһармандары
...1968 жылдың 14 шілдесі. Жексенбі. Таңертең ертемен шахтаға рудник басшылары мен қопаруға
қатысушылар Оңтүстік Жезқазған руднигінің бас инженері С.Қ.Асатов, ӨТБ бастығы И.М.Джемарджидзе,
бұрғылау-қопару жұмыстарының бастығы М.Н.Кожин, шахта бастығы С.А.Гасанов, шахтаның бас ин-
женері И.Өбеев, учаске бастығы Ержанов және басқалар жиналды. Күннің жауын- шашындығына
қарамастан жиналғандардың көңіл-күйі көтеріңкі болатын. Қопарылысқа соңғы әзірліктер жүргізілуде,
соңғы ұсыныстар жасалып, айнала күзет қойылды. Таңертеңгі 9 сағатта шахтаның аға механигі
А.Григорян қопару телімі бастығының белгісімен электр желісін қосты. Жасанды қопарылыс. Жүздеген
тонна дәрінің күшінен миллиондаған тонна кен жынысы қас қағым сәтте аунап түсті. Кеншілерге бірне-
ше айға жететін жұмыс көлемі жасалды. Түйіршіктелген дәріні қолданудан 3000 сомнан астам қаржы
үнемделді, жаңа әдіс бір тонна кен өндіруге жұмсалатын шығынды 0,2 сомға арзандатты.
Қопарылысқа әзірлену жұмыстары кезінде Бөленов басқаратын комсомол- жастар бригадасы,
Бушуевтің бригадасы, забойшылар Халилов, Әлиев, Анисимов, дәрі аттырушылар Долганов, Төлебаев
және басқалар жақсы жұмысымен көзге түсті...
Иосиф Көжекұлы 1976-1986 жылдарда №44 шахтаның бас инженері, шахта бастығы, №65 шахта
іске қосылғаннан кейін зейнеткерлікке шыққанша алып шахтаның бас инженері болып қызмет істеді.
Жаңа кен орнын игеруде көп еңбек сіңірді. Іскер басшы, білікті инженер қай салада жұмыс істемесін
ұжымды өндірістік жоспарды орындауға жұмылдыра білді. Оның жұмыс тәсілін жақсы меңгеруіне,
тәжірибесінің молаюына әр жылдары рудник басқарған білікті инженерлер С.Қ.Асатовтың, Р.Дәуітовтың,
Қ.Қанафиннің шебер ұйымдастырушылық қабілеттерінің әсері болмай қойған жоқ. Жезқазған кен-
металлургия комбинатының 50 жылдық мерейтойы қарсаңында ұзақ жыл кен өндірісі саласында
жемісті еңбек еткен тау-кен инженері, өндірістің шебер ұйымдастырушысы Иосиф Көжекұлы Өбеевке
Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген кеншісі құрметті атағы берілді. Тоғызыншы бесжылдықтың
қорытындысы бойынша омырауына «Еңбекте үздік шыққаны үшін» медалі тағылды.
Иосиф Көжекұлының жемісті еңбек етуіне зайыбы Жәрдем Ілімшарқызының да қосқан үлесі аз емес.
1954 жылы Қарсақбай поселкесіндегі №1 мектептің оныншы класын ойдағыдай тәмамдаған Жәрдем
Қарағанды политехникалық институтының тау-кен құрылысы факультетіне оқуға түседі. Тағдыр Жәрдем
мен Иосифті осы жоғарғы оқу орнының қабырғасында табыстырады. Кейін институт қабырғасынан түлеп
ұшқан жастар үйленіп, өмірге қол ұстасып бірге аттанады.
Тау-кен құрылысы инженері қазақ қызы үшін соны мамандық. Жәрдем Ілімшарқызы Таңқыбаева бол-
са Жезқазған өңірінде осы мамандықты меңгерген нәзік жандар өкілінің алғашқы қарлығашы. Қырық
жылға жуық уақыт Жезқазған кен-металлургия комбинатының күрделі құрылыс басқармасында қызмет
істеген Жәрдем институт қабырғасында алған білімін шахта құрылысы жұмыстарында шеберлікпен
қолдана білді. Шахта өте күрделі организм. Онда жұмыс іркіліссіз жүргізілуі үшін де алуан түрлі ме-
ханизмдер іске қосылып, қыруар жұмыстар атқарылады. Мысалы, жұмысшыларды, кен өндіру тех-
никаларын және басқада жабдықтарды жер астына түсіретін, қазылған кенді жер бетіне шығаратын
стволдар салынып, алуан түрлі механизмдер монтаждалады. Мұнымен қоса забойлардың, штректердің
ауасын тазарту үшін қуатты желдеткіштер, қыс айларында стволдар қатып қалмас үшін жылы ауа бере-
тін колориферлер орнатылады, бұрғылау станоктерін іске қосатын жоғары қысымдағы ауа құбырлары
жүргізіледі, ол үшін компрессор станциясы, биіктігі 70-80 метр болатын жер астына таза ауа айдайтын
құбырлар құрылысы салынады. Міне, осы объектілердің негізгі жобадан ауытқымай сапалы салынуы,
уақтылы іске қосылуы секілді жауапты жұмыстарды Жәрдем ерекше бір ұқыптылықпен, аса жоғары
жауапкершілікпен атқара білді.
-Біздің жастық шағымыз, жемісті еңбек жылдарымыз Жезқазғанда №55, 57 шахталарды салу кезіне
сәйкес келді. Мұндай алып объектілердің құрылысы Одақта алғаш рет бізде салынды. Бәрі де тыңнан
болғандықтан көп қиындықтарға тап болдық. Бірақ, әр объекті іске қосылғанда өзіңнің қатысуыңмен
атқарылған жұмысыңның жемісін көргенде бір марқайып қалатын едік,-деп еске алады Жәрдем, сол бір
жемісті еңбек жылдарын.
Жезқазған кеніштерінде өздерінің белсенді қызметімен кен өндірісінің дамуына қомақты үлес қосқан
бір үйден шыққан қос инженердің айшықты іздері жатыр. Ардақты азамат, білікті инженер Иосиф
Көжекұлының бұл дүниеден озғанына да біршама уақыт болды. Кешегі инженер, бүгінгі ардақты әже
Жәрдем Ілімшарқызы болса Астанада Нұрланы мен Алтынайынан өрбіген немерелерінің күміс күлкісі
мен қуанышты сәттерінің куәгері болып, аман-сау жүріп жатыр.
Жезқазған-Астана - Жезқазған, сәуір, 2006 жыл.
205
Кен өндірісінің қаһармандары
БІЛІКТІ ИНЖЕНЕР, ІСКЕР БАСШЫ, ЖАНЫ ЖАЙСАҢ АЗАМАТ
Еліміздің түсті металлургиясының кәсіпорындарын ши-
кізатпен қамтамасыз ететін тарихы әріден басталатын
Жезқазған кен-металлургия комбинаты саласында ұзақ жыл-
дар бойы еңбек етіп, оның өсіп-өркендеуіне өзіндік үлес қосқан
азаматтардың бірі-Жолдасбек Жақыпбеков болатын.
Бұрынғы Ақмола облысының шалғай ауылында туып,
Алматы кен-металлургия институтын тәмамдағаннан кейін
еңбек жолын 1956 жылы №42 шахтада тау-кен шебері болып
бастаған Жолдасбектің бұдан былайғы саналы ғұмыры кен
өндірісіне арналды. Жоғары оқу орнында алған сапалы білімді
ол кен өндірісінде кеңінен қолдана білді.
Жолдасбекпен ұзақ жыл қызметтес, дос, сыйлас болған
еңбек ардагері Нұртілеу Жоныстегі естелігінде өзінің Жол-
дасбекпен қалай танысқаны жайлы былай деп тебірене
еске алады:
-Жапон халқында—туыстарсыз өмір сүруге болады, ал
достарсыз, әріптестерсіз, ауылдастарсыз өмір кешу мүмкін
емес деген мақал бар. Дана халқымыз: «Доссыз адам -та-
мырсыз ағашпен тең немесе сенімді достық-бақыт»,-деп
бекер айтпаған.- Мен өзімді бақытты санаймын, сенімді до-
старым көп еді. Солардың бірі әрі бірегейі Жолдасбек бола-
тын. Мен Лениградтың тау-кен иститутын 1954 жылы, ол
Алматы тау-кен институтын 1956 жылы бітірді. Мен Ақтөбе,
ол Ақмола облысының тумасы. Тағдыр екеуімізді кездейсоқ
сәтте кездестіріп, таныстырды. (Текст мазмұны екінші рет қайталанып отыр, 179 бетте бар) Ол былай
болған еді: 1954 жылы мен Текелі руднигінде диплом алдындағы өндірістік тәжірибеде Алматы тау-
кен институтының студенті Төлеш Ысқақов деген жігітпен бірге болдым. Тәжірибе біткесін елге Алматы
арқылы қайттым. Өндірістік тәжірибеден кейін тиын-тебен алып «байып» келе жатқан бетіміз-тін. Алма-
тыда Төлеш екеуіміз дүкеннен жақындарымызға оны-мұны алдық. Менің поезымның жүруіне әлі біраз
уақыт бар. Сондықтан тамақтанып, әлгі алған сыйлықтарымызды «жуатын» болдық. Мен: "Ресторанға
екеуден-екеу барамыз ба, бір жолдасыңды алып шық", - дедім. Ол да келісе кетті. Сөйтіп жатақханаға
барып бір жолдасын алып шықты. Ол Жолдасбек екен, мен онымен ең алғаш рет осындай жағдайда
таныстым. Түннің бір уағында мені Төлеш екеуі поезға шығарып салды.
Оқу бітіріп келіп Жезқазғанда шахтада істеп жүрген кезім. 1956 жыл болатын. Күн демалыс. Жолда-
сым Әмина екеуіміз дүкендерді аралап жүргенбіз. Бір дүкеннен мен ертерек шығып кетіп әйелімді да-
лада күтіп тұрғанымда көшенің қарсы бетінен маған қарай бір жігіт ақсия күліп келе жатыр, алғашында
байқамай қалдым, сөйтсем баяғы Жолдасбегім. Екеуіміз құшақтасып жатқанда дүкеннен шыққан әйелім
бізді төбелесіп жатыр деп ойлап қалан болуы керек, өйткені Жолдасбектің түр-түсі кавказдықтарға
ұқсайтын, келе арашалаудың қамына кірісіп кетті. Біздің құшағымыз айырылғанда ғана ол біздікі ойын
екенін түсініп, өзінің ісіне қысылғандай болып шеткері шыға берді. Міне, Жезқазғанда солай табысқан
екеуіміз өмірінің соңына дейін арамыз ашылмастан кетті.
Жолдасбек бастапқыда № 42, №51 шахталарда қызмет істеді. Елуінші жылдардың соңына қарай
Жезқазған кеніштерінде өндіріске жаңа кен өндіру техникасы енгізіле бастап, еңбекте соны серпін
туындаған болатын. Жолдасбектің еңбекке араласу мерзімі осы өзгерістермен тұстас келген еді. Кен-
ші инженер ретінде ол еңбекке араласқан алғашқы жылдардан-ақ кен өндірісінің технологиясын жетіл-
діруде, жаңа технологияны өндіріске енгізуге, еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыруға көп уақыты мен
күш-жігерін жұмсады. Жас келсе іске - дегендей ол қоғамдық жұмыстардың да бел ортасында жүрді.
Поселкені көріктендіруге арналған сенбіліктерге жастарды бастап шығатын. Сол уақыттағы жастардың
энтузиазмі, белсенділігі өте жоғары болатын. Поселкедегі стадион, бақ сол жастардың күшімен жасал-
ды. Олар тақыр жерді өңдеп, ағаш отырғызды. Кейін жылдар өте келе ол кеншілердің тынығатын орнына
айналды.
Жолдасбек Шығыс және Оңтүстік Жезқазған рудниктерінде бас инженер болып жүрген кездерінде
өзінің еңбекқорлығымен, жұмысты ұтымды ұйымдастыру қабілетінің жоғарылығымен әріптестерінің
сый-құрметіне бөленді. Оны кеншілер қатты сыйлайтын. Өйткені, ол кенші жұмысын құрметтейтін,
оны атқарып жүрген азаматтардың ауыр жағдайда жұмыс істеп жүргеніне түсіністікпен қарап,
қамқорлық жасауға тырысатын. Шахтаның, рудниктің кәсіподақ ұйымдарынан шахтерлерге жағдай
206
Кен өндірісінің қаһармандары
туғызуды талап ететін.
Кен өндірісі саласының білікті маманы Ж..Жақыпбеков №57 алып шахта іске қосылғанда оның
алғашқы директоры болып тағайындалды. Оның ұйымдастыруымен жаңа шахтада қыруар жұмыстар
атқарылды. Ең ақырғысы кеншілердің тамақтануын ұйымдастыру, жұмысқа қатынау мерзімін қысқарту
секілді мәселелер де шахта бастығының назарынан тыс қалмайтын. Жезқазған облысы құрылған жыл-
дары ол округтік кен-техникалық инспекциясының бастығы қызметіне жоғарылатылды.
Сәтбаев қаласында Жолдасбектің атында көше бар. Онда онымен бірге қызметтес болған әріптестері,
жан жолдастары, ардагер кеншілер тұрады. Жолдасбектің кім екенін оларға айтып, таныстырып жатудың
қажеті де жоқ. Ардагерлер жаны жайсаң, өз ісіне адал, досқа берік осы бір азаматтың жарқын бейнесін
ілтипатпен еске алып отырады.
Мен осы материалды дайындау барысында Жолдасбек туралы көптеген адамдармен кездесіп
сөйлестім. Олардың барлығы да оның азаматтығын, сыпайы, кішіпейілдігін тілге тиек етті. Сөзімнің
соңында Жолдасбек туралы әңгімемді келіні Нағиманың мына бір сөзімен аяқтағанды жөн көрдім:
- Біз Рысбек екеуіміз тұрмыс құрғанда ағатайым шахтада бастық болатын. Мен оның рудниктегі үйіне
келін болып түстім. Сонда ағатайым қатты қуанды. - Балаларды өз қолымнан үйлендіріп жатырмын,
бұл да болса маған үлкендіктің келгенінің белгісі. Бұрын жалғыз болсам енді Рысбегім отау құрды, кен-
шілер қаласында екі үй болдық. Құдай осылардың қызығын көруге жазсын,—деп айтқан тілегі әлі күнге
дейін құлағымнан кетпейді. Мені ылғи еркелетіп Нағимаш дейтін. Туған қарындасындай болып кеттім.
Ағатайым сондай бір тамаша адам еді.
Жезқазған қаласы, қаңтар, 2006 жыл.
207
Кен өндірісінің қаһармандары
ТАЛАПТЫҒА НҰР ЖАУАР
-Өмірде есте қалған елеулі оқиғаны
еске түсірші.
- Қазақстан Республикасының тұңғыш
Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы
Назарбаевпен кездесуім.
- Ең бір ауыр да қиын кезең ше?
- Ол менің жастық шағым.
(Т.Табысовпен сұхбаттан үзінді).
Тобылжанның еңбек жолы тарихы әріден басталатын, оты-
зыншы-қырқыншы жылдары талай-талай стахановшы еңбек
озаттары шыққан Жезқазған руднигіндегі «Кресто-Запад»
шахтасының №3 учаскесінде басталды. Ол жер бетінде от-
катчик болып жұмыс істеді. Міндеті вагонеткаға тиелген жер
астынан шыққан тау-кен жынысын шахта жанында тау болып
үйіліп тұрған төгіндінің ұшар басына рельспен жоғары көтеріп
төгу. Вагонетка әрлі-берлі рельстің бойымен сырғиды, тоқтың
күшімен қозғалысқа келеді. Былай қарағанда жұмыс жеңіл
көрінеді, бірақ, оның өзіндік қиындықтары мен еңбек жолын
енді ғана бастаған балаң жігіттің біле қоймайтын сырлары
көп екен. Жылы қабылдаған кеншілер қауымы оған откатчик
мамандығының небір құпияларын игеруіне көмектесті. Жұмыс
арасында: «Сен бақытты жансың, қазір мына вагонеткаларың
тоқтың күшімен қозғалады. Ал, бізге дейінгі істеген ағаларымыз
оны иығымен итеріп-ақ рекордтық көрсеткіштерге қол жеткіз-
ген»,-деп отыратын олар.
Басты мәселе вагонеткалардың рельстен шығып кетпе-
уін қадағалауда, дөңгелектерін, оны жоғары тартатын тросты
уақытылы майлап, ақауланған жағдайда дер кезінде жөндеу
бригадасын шақырып жөндету. Тобылжан жұмысты бар ынта-
жігермен атқарды. Әріптестері де риза. Жұмысқа енді-енді үйреніп, қалыптасып келе жатқанда Отан
алдындағы борышын өтеуге шақырылды. Үш жылға жуық уақыты Армия қатарында Венгрия, Чехосло-
вакия республикаларында өтті. Чех еліндегі 1956 жылы болған әйгілі көтерілісті көзімен көрді.
Еңбекте буыны қатайып, өмір көріп есейген жігіт елге оралысымен бұрынғы өзінің жұмыс орнына қайта
оралды. Шахта басшылығы оны бұрғылаушылар бригадасына қабылдады. Нағыз кенші мамандығының
қандай болатынын, оның ауыр да, қауіпті жағдайларын осында алғаш рет жұмыс үстінде көрді. 1972
жылы кен қоры таусылған «Крестс— Запад» шахтасы жабылды. №57 алып шахтаның пайдалануға беріліп,
жұмыс істеп тұрған кезі. Оған барып жұмыс істеу жас кеншілерге арман. Жаңа техникада жұмыс істеуге
тәжірибелі, тіс қаққан кеншілер ғана қабылданады. Сөйтіп жүргенде Тобылжанның да осы алып шахтаға
ауысуының сәті түсті. №44 шахтаның бастығы болған Айтжан Жаналинов жаңа шахтаға қызметке ауы-
сатын болып, оны өзімен бірге жұмыс істеуге шақырды. Жас жігіт қуана-қуана келісімін берді.
Т.Табысовтың жалындаған жастық шағы Шығыс Жезқазған кенішінің №57 шахтасында өтті. Еңбек десе
жанып тұратын жас кенші есімі кенді өлкеге кеңінен танымал болып үлгерген Асылхан Әбдірамановтың
забойшылар бригадасына қабылданды.
-Жаңа техникамен кен өндіріп, біраз тәжірибе жинақтап қалған Асылхан менің ұстазым болды.
Жаңалықты жаны сүйетін осы бір еңбекқор жан рудникте Роман Расновский көтерген «мыңшылар
қозғалысын» алғашқылардың бірі болып қолдады. Одан көп нәрсе үйрендім. Ол басқаратын брига-
да кен өндіруде және еңбек өнімділігін арттыруда үнемі жрғары көрсеткіштерге жетіп жүрді және ол
тұрақты орындалып отырды. Шпурлар «Максиматик» және «Миниматик» бұрғылау қондырғыларымен
бұрғыланатын. Кен өздігінен жүретін МоАЗ автосамосвалдарына «катерпиллар» тиегішімен тиелді.
Бригададағы 11 жігіт кен қабатын бұрғылау, тазалау, қопарылған кенді тиеу жұмыстарымен қатар төбені
және кені алынған қабырғаларды шабақтайды, ауа және су коммуникацияларын ұзартумен, бекітіліп
берілген кен өндіру техникасына жеңіл-желпі жөндеу жұмыстарын жүргізумен айналысады. Мен осы
жұмыстардың ешқайсысынан да бас тартқаным жоқ. Үйрендім. Мұным кейіннен өзім жеке бригада
құрып, жетекшілік еткенде көп септігін тигізді.
208
Кен өндірісінің қаһармандары
-Халқымыздың «өнерді үйрен де жирен», «талаптыға нұр жауар» деген дана сөздерінің өмірден
алынғанына осы жерде көзім жетті.-дейді еңбек ардагері, сол бір қызығы мен қиындығы мол кезеңді
жылы сезіммен еске алып.
-Өмірде қуаныш пен қайғы қатар жүретіні белгілі емес пе? 1977 жылдың наурызында асыл азамат,
«мыңшылар» бригадасының жетекшісі Асылхан Әбдіраманов ауыр науқастан дүние салды. Бұл біз үшін
өте ауыр қаза болды,-деп үшінші дәрежелі «Еңбек Даңқы» орденінің иегері ардагер кенші әңгімесін
одан әрі жалғастырды.
Рудникке осы кезде Руслан Борисович Юн директор болып келді. Жезқазғанның кен орындарында
тәжірибе жинақтаған рудник басшысы сонда 29 жаста-ақ еді.
1979 жылы бір күні:
-Сені Руслан Борисович шақырып жатыр,-деген соң оның қабылдауына бардым.Барсам,шақырылған
жалғыз мен емес екенмін. Партия комитетінің хатшысы, шахта бастығы, кәсіподақ комитетінің төрағасы
және менен басқада екі-үш жігіт отыр.
Мен кіргеннен кейін рудник директоры бізді жинағандағы мақсатын айтып:
-Қазір рудник алдында кен өндіруді арттыруға байланысты үлкен міндеттер қойылып отыр. Оп үшін
жаңадан кен өндіру техникалары да берілмекші. Оны игеріп, кен өндіру көлемін бүгінгі күн талабына сай
арттыратын забойшылар бригадасын ұйымдастырғалы отырмыз, оны басқаратын қабілетті бригадир-
лер керек. Біз сіздерді жақсы білгендіктен зор сенім артқалы отырмыз. Тәжірибелерің жетеді. Еңбекті
ұйымдастыруға қол ұшын береміз. Өздеріңді бригадаларға жетекші етіп тағайындамақпыз,-деді.
Қарсылық білдіруге де шамамыз келмеді.
- Үйретеміз,-деді. Ең бастысы сенім артып отыр. Сеніп отырғасын қайда барамыз, келістік. Бригадаға
жетекші болып тағайындалдым.
Жас келсе іске-демекші, кенші атанған он жылдан астам уақытта жинақтаған тәжірибесін енді іс
жүзіне асырудың сәті түсті. Тобылжан жұмысты ұтымды ұйымдастыра білді, сырттан келген емес жігіт-
тер де оның қандай адам екенін жақсы біледі. Сондықтанда бригада забойшылары бір жеңнен қол, бір
жағадан бас шығарып ұйымшылдықпен жұмыс істеді. Нәтижесінде алғашқы жылдың өзінде-ақ жылдық
жоспар мерзімінен бұрын орындалды. Еңбек өнімділігі артты. Осыдан былай қарай Т.Табысов әртүрлі
дәрежедегі мақтау мен марапаттауларға ие болды. Төккен тердің, жеткен жетістіктердің арқасында
оған 1980 жылы Мәскеуде өткен дүниежүзілік жазғы XX олимпиадаға жолдама берілсе, 1981 жылы
209
Кен өндірісінің қаһармандары
Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің, Қазақ ССР Министрлер Советінің және Қазақ
ССР Жоғары Советі Президиумының қаулысымен бесжылдықтың тапсырмаларын орындаудағы аса
көрінекті табыстары үшін оның есімі Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Алтын Құрмет кіта-
бына жазылды, 1986 жылы КСРО Жоғарғы Советі Президиумының Указымен екінші дәрежелі «Еңбек
Даңқы» орденімен марапатталды.
Бүгінде алпысқа келіп, сүйікті немерелерінің қадірлі атасы атанып отырған ардагер кеншіден жастық
шағыңды еске түсірші десең әлгінде ғана жайнап отырған жарқын жүзіне мұң ұялап, ауыр күрсініп алып,
сол бір қиын кезең туралы қинала сыр шертер еді.
Тобылжан сонау балалық шақтың бал дәурен, қызықты да шуақты кезеңдерін өзі қатарлы
құрбыластары секілді көрмей де өсті. Ел басына соғыс әкелген қиын күндер жас Тобылжанның өміріне
де өз ізін қалдырмай өткен жоқ.Соғыстан бір аяғынан жараланып елге оралған әкесінің көрген бейнеті
оның көз алдында бүгінгідей сайрап тұр.
- Біз ағамыз Өміржан екеуіміз Қызылорда облысының Тереңөзек ауданындағы сегізінші ауылда
дүниеге келдік. Ол кездегі жағдай кім-кімге болса да белгілі емес пе? Халықты тоз-тоз қылып жібер-
ген отызыншы жылдардағы ашаршылықты, одан кейінгі кезеңдегі халықтың үрейін ұшырған сталиндік
террорды кейінгі ұрпақ газет журналдан оқып, көне көз қариялардан естімесе білмейді де ғой. Осының
бәрінің зардабы қара халыққа қатты тиді. Мен қазіргі жастар көрген қызықтың оннан бірін де көрмей
өстім. Қырғын соғыстан әкеміз аяғынан жаралы болып оралды, бар ауыртпалық анам Қамиланың ба-
сына түсті. Үйдің де даланың да шаруашылығы сол кісінің мойнында. Бала да болсақ қайтсек оған
көмектесеміз деп ағамыз екеуміз дамыл таппай колхоздың шаруашылығына ерте араластық, соның
нәтижесінде ерте есейдік. Әкеміз 1949 жылы дүние салды. Күнкөріс қиындағаннан кейін Жезқазғанға
оралдық,-деп жастық шақтағы сол бір қиын кезеңдерді ол қинала еске алады.
Зейнеткерлікке шығып, жеңіл жұмыста жүргеніне қарамастан «Қазақмыс» корпорациясының
басшылығы Анненский кеніші іске қосылғанда Тобылжанға тағы да шахта астына түсіп, жаңа кен өндірісін
жастардың игеруіне ұстаздық етуін өтінді. Өмірден көргені мен түйгені көп мол тәжірибе иесі, КСРО-ның
құрметті кеншісі, еңбек ардагері жаңа кен орнында біраз жыл жұмыс істеп, жастарға ұстаздық етті.
-Мен кеншілік ғұмырымда біраз жақсылықты көрдім. Кешегі Кеңестік дәуірде Мәскеу төрінде өткен
сан қилы салтанаттарға қатысып, сол кездегі ел басшыларын көрдім, атақты жазушылармен, ғұлама
ғалымдармен тілдесіп, елдің түкпір-түкпірінен келген еңбек озаттарымен танысып, пікір алмастым.
Ал, күні кеше ғана Анненский шахтасы пайдалануға берілгенде Қазақстан Республикасының тұңғыш
Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевпен жеті қат жер астында кездесіп, шахтерлердің мұң-
мұқтажы, жұмысы жайлы әңгімелесуім менің өмірімдегі ең қуанышты сәттерімнің бірі,-деді мақтаныш
сезімін жасыра алмай, әлгінде ғана мұңайған бидай өңі шырайланып, жымия күліп Тобылжан.
Кешегі кедей баласы талаптануының, ізденуінің, еңбегінің арқасында жетілді, ел аузына ілікті, омы-
рауына орден-медальдар тақты. Сәтбаев қаласының ортасынан оған жеке коттедж де берілді. Еңбек ар-
дагері өзіне ізбасарлар да дайындай білді. Балалары Марғұлан мен Өмірлан әке жолын қуып Анненский
кенішінде еңбек етіп жүр. Бірі забойшы болса екіншісі проходкашы. Еңбекте табыссыз емес. Тобылжан
Табысов бастаған кеншілер ұрпағының даңқты еңбек жолы осылай өз жалғасын таба берері сөзсіз.
Жезқазған, наурыз, 2006 жыл.
210
Кен өндірісінің қаһармандары
ӨМІР БЕЛЕСТЕРІ
Мен Жезқазған кен-металлургия комбинаты саласында елу
жыл еңбек етсем, соның 45 жылы Оңтүстік Жезқазған кенішінің
шахталарында өтіпті. Жастық шағым, маман ретінде есейіп,
қанатым қатайып кен өндіру саласының білікті маманы ата-
нуым осы кенішпен, онда еңбек етіп, еліне сыйлы болған Вик-
тор Васильевич Гурба, Рүстем Дәуітов,Садық Асатов, Жолдас-
бек Жақыпбеков, Руслан Борисович Юн секілді азаматтардың
есімімен тікелей байланысты.Олардың әрқайсысымен қатар
еңбек еткен жылдарымды ерекше бір жылы сезіммен еске ала-
мын. Соның ішінде Виктор Васильевич Гурбаның қол астында
жұмыс істеген жылдар, оның ағалық ақылы ешқашанда естен
кетпек емес.1954-1955 жылдары В.В.Гурба кен басқармасының
директоры болды. Оқуды жаңа ғана бітіріп келіп, жұмыс істеп
жүрген маған зор сенім артылып, кен басқармасы комсомол
комитетіің хатшысы болып сайландым. Міне, сол кездерде
өмірлік тәжірибем жоқ маған Виктор Васильевич ақыл-кеңес
айтып, үлкен қамқорлық жасап отырды. Ешкімді бөлектемей,
барлық адамға бірдей қарайтын. Осындай иманжүзді үлкен
басшыны жұртшылық қатты сыйлайтын.
Жылдар белесінен өткенге көз жүгіртсем талай-та-
лай қиыншылықты да, қызықты да шуақты күндерді бастан
өткеріппін.
Екі жасымда әкеден жетім қалып, ана бауырында өскен
мен еңбекке ерте араластым. Оның үстіне сол кездегі буыны
қатпаған жас балалардың бағына соғыс оты бұрқ ете қалды
емес пе? Үлкендермен қатар тұрып жұмыс істеуге мәжбүр
болдық.Күндіз-түні егіс алқаптарында пар жыртып, өгіз айдадық, шығып келе жатқан егінді торғайдан,
шегірткеден қорғадық. Шөп шауып, мал азығын дайындаймыз. Осы қарбалас жұмыстар қоңыр күзде
аяқталады. Балалықтың бал дәмін білмей, сезінбей өстік. Талай миллиондаған боздақтар қыршынынан
қиылған қырғын соғыс аяқталар жылы маған берілген «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысындағы
еселі еңбегі үшін» медалі қазір жас шағымда көрген бейнетімнің, тойып ішпеген тамағымның, бала бо-
лып ойнамаған күндерімнің қайтарымы сияқты болады да тұрады маған.
Ойлап қарасам менің жоғары оқу орнына түсуімнің өзі небір қиындықпен басталыпты. Ол былай
болған еді.
Соғыстан кейінгі кезде елде балаларды, оның ішінде қазақ балаларын жоғары оқу орындарына көптеп
тарту ісі кең жолға қойылды.Ол үшін Мәскеу мен Ленинградтың жоғары оқу орындарының қабылдау ко-
миссиялары Алматыда және Қазақстанның тағы басқа да жоғары оқу орындарының жанында жұмыс
істеп, студенттер қабылдауды ұйымдастыратын болды. Менің Атбасардағы қазақ орта мектебінің онын-
шы класында оқып жүрген кезім. Онда Жаналы Сағитов, Ысқақ Мусин деген балалармен бірге оқимыз.
Мектеп директоры Ұлы Отан соғысының майдан даласынан жаралы болып оралған Оспан Мусин деген
кісі-тін. Жүзі жылы, жетім балаларға қамқорлығын аямайтын абзал жан еді. Мені өте жақсы көретін.
-Сабағыңды жақсы оқы. Сенің мектепті алтын медальға бітіруге мүмкіндігің бар,-деп дем беріп
қоятын. Сол жылы сәуір айында облыстың мектептерінен 49 баланы Ақмола қаласына жинап, емтихан
тапсыратын сабақтардан консультация ұйымдастырылды, соңынан емтихан тапсырдық. Ең үздік деген
бес бала іріктеліп алынып, құжаттары орталық жоғары оқу орындарына жіберу үшін облыстық партия
комитетіне тапсырылды.Солардың қатарында менің де құжаттарым жіберілді.
Ауылға келіп шешеме:
-Оқуға баратын болдым,- десем:
-Мені өлтіріп кет, әйтпесе ешқайда бармайсың,-деп жылап отырып алсын. Араға немере ағам
түсіп:
-Бала оқысын. Оқыса адам болады, сен менің жаныма көшіп кел,-деп үгіттесін.
Алайда анам:
-Шаңырағымның отын сөндірмеймін,-деп отырып алды. Содан әлгі ағамның ұсынысы бойынша ше-
шеме туған ауылымда жаздай үй салдым.
Тамыз айында Алматыға келсем мені Ленинградтың политехникалық институтына жазыпты. Сол
жерде Шахман Тұрлыбеков деген жерлес бала кездесіп:
211
Кен өндірісінің қаһармандары
-Қаңғырып қайда барасың, Алматыда да жаман емес. Бірге оқимыз, ауылға барып тұруға да жеңіл,
ол жаққа кетсең келуің қиын болады,-деп үгіттеп, қиылып тұрып алды. Бір жағынан ойлап қарасам оның
да сөзінің жаны бар секілді. Қалтада басы артық көк тиын ақша жоқ. Ол жаққа қалай барам, демалысқа
қалай келем-деген ойлар миыма кіріп кетіп, ертеңіне КазГУ-дің ректоры Төлеген Тәжібаевқа кіріп:
-Менің денсаулығыма Ленинградтың ауа райы жақпайды, ол жаққа бармаймын,-дедім. Ол
зачеткамдағы бағаларды көрді де:
-Болмайды, барасың,сендер оқымағанда кім оқиды?(Мен сияқты жетімдердің, жалпы қазақ
балаларының Ресей жоғарғы оқу орындарында оқып, білім алсын деген қамқорлық қой, оны біз қайдан
білейік. Балалық қой, «бармаймыз» деп шалқайдық) Ленинградқа бармасаң Мәскеудің МГУ-да орын
жоқ, басқа кез келген институтына бар, -деп қуып шықты.
Сөйтсем, ол Қазақстан жастарын Ресей оқу орындарына жіберуге жауапты өкіл екен. Мәскеуден
келген Фесенков деген академикке де бардым.
-Бұл мәселені тек Төлеген Тәжібаевич шешеді, соған бар,-деп қайтарып жіберді.
Төлеген Тәжібаев мінезі қатал, тәртіптің адамы екен, тек орысша сөйлейді.Қазақ ССР Сыртқы іс-
тер Министрі болып қызмет атқарған адам. Біріккен ұлттар ұйымы бас Ассамблеясының мінбесінен
сөз сөйлеген тұңғыш қазақ екен. Сондықтан ол кісімен бүкіл Қазақстанда сөйлесе алатын адам аз.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің секретары Оспановтың да жауабы сол болды. Ең ақырғы
рет Т.Тәжібаевтың қабылдауында болғанымда айтқаны:
-Егер орталықтағы оқуға бармасаң Алматыдағы жоғары оқу орындарының ешбіріне қабылдатпаймын,-
болды және «23 тамызсыз ешкімге құжаты берілмесін» деген тапсырма беріліпті хатшыларға.
22 тамызда институттардың біразын аралап шықтым. Бәрі де жабылыпты. Бір ғана қазақтың тау-кен
металлургия институтының тау-кен факультетінде ғана бала саны жетіспей қосымша қабылдау жүріп
жатыр екен. Құжаттарымды қабылдау комиссиясына беріп едім, комиссия мүшелері бірауыздан :
-Қабылдау керек,- деген шешімге келді. Сөйтіп, ойламаған жерден тау-кен факультетінің студенті
болып шыға келдім.
Қазір ойлаймын, жұрттың қолы жетпей жүрген Ленинградқа бармай, көрінген сылтауды айтып қалып
қою не деген масқаралық. Сонымен Ленинградтың дәмі бұйырмай Алматыда бес жыл оқып, тау-кен
инженерінің дипломын алып, Сарыарқа төсіндегі маған беймағлұм, Жезқазғанға келдім. Жезқазғанға
жол тартуыма бірінші себеп ағам мен анамның ақылы болса, екіншісі, өзімізге ұстаздық еткен, атақты
Кен өндірісінің қаһармандары
академик Өмірхан Байқоңыровтың бізге диплом тапсырып тұрып, тебірене айтқан ағалық сөзі де
ықпалын тигізбей қалған жоқ:
-Оқу бітірдіңдер, өмірге жолдама алдыңдар, сендер бақытты жансыңдар, қайда барам десеңдер де
жолдарың ашық. Бірақ, мен сендердің Жезқазғанда еңбек еткендеріңді қалар едім. Қаныш ағаларыңның
маңдай терінің арқасында дүниеге келген Жезқазғанның болашағы үлкен. Ол аймақ келешекте ауқымды
өндіріс алаңына айналады, қазір ондағы кен орындары өздеріңдей білімді мамандарға зәру, сендердің
күш-жігерлерің онда ауадай қажет-деген еді ол.
Тұла бойда жастық қайраттың толысып тұрған шағы емес пе, келген бетте қызу еңбекке араласып
кеттім. Шахтадағы ең жауапты жұмыстардың бірі-тау-кен шебері мамандығы. Жұмысты осыдан бас-
тадым. Тәжірибе жинақтадым. Халықпен жұмыс істеуді үйрендім. Оған комсомол, кәсіподақ комитет-
терінде істеген қоғамдық жұмыстарым да себебін тигізбей қойған жоқ. Жылдар өте учаске бастығы,
шахта бастығы, өндірістік-техникалық бөлімнің бастығы секілді қызметтерде істедім. Оңтүстік кеніштің
қай шахтасында, қай бөлімдерінде істемейін институтта алған білімімді, жинақтаған өмірлік тәжірибемді
өндірісті дамытуға, жоспарлы тапсырмаларды орындауға барынша жұмсауға тырыстым.
Жер астында жүргенде кен өндіру әдістерін қайтсе жетілдіруге болады, кеншінің жұмысын жеңілдету
үшін не істеу қажет-деген сұрақтар маза бермейтін. Сондай көп ойланудың, ізденістің нәтижесінде
жоғарыда айтылған мәселелер төңірегінде бірнеше жаңалық ұсыныстарды өндіріске енгіздім.Солардың
ішіндегі ең күрделісі, маңыздысы-«Көлбеу жатқан кен жыныстарын алу әдістері»-деген тақырыптағы
рационализаторлық ұсыныс еді. Менің бұл өнертапқыштық ұсынысым КСРО өнертапқыштарының мем-
лекеттік реестріне 1981 жылдың 6 мамырында тіркеліп, маған №989932 санды куәлік берілді.
Қоғамдық жұмыстардың бел ортасында жүрдім. Бірнеше дүркін поселкелік, қалалық Кеңестердің
депутаты болып сайланып, сайлаушылардың аманаттарын орындау жолында белсенділік танытып,
қаланың көркейіп-көріктенуіне өз үлесімді қостым.
Еңбегімнің бағаланғаны болар комбинат басшылығы мені 1975 жылы жаңадан пайдалануға берілген
№65 шахтаның директоры етіп тағайындады. Бұл шахтаның екінші қосалқы аты «алып» болатын. Олай
аталуы орынды да еді. Оның атына заты сай болатын. Мұндай ірі шахта Жезқазған өңірінде бұрын-
соңды салынып көрген жоқ. Комбинат кәсіпорындары арасында жұмысшылары ең көбі де, өндірілер
кенінің ауқымы жағынан көзге түсетіні де осы - №65 шахта. Мен «дайын асқа -тік қасық» болған жоқпын.
Алпыс бестің құрылысы басталғаннан соған басшылық жасадым. Жалындаған жастық шақта қолға
алған ісіңнің дөңгелеп жүре беретіні бар емес пе, мен де осы алыпты басқарған жылдары абыройсыз
болған жоқпын, өндірістік жоспар асыра орындалып отырды. Жаңа өндіріс орнында қажырлы еңбегімен
танылған кеншілер ұжымының да мерейі үстем болды.
Мен бір әкеден қалған тұяқ едім.Анам марқұм «сүйікті жарының отын өшірмеймін», «жалғызымды
жеткіземін»,-деп жүріп еңбек етіп, мені жеткізді. Менің қызығымды көрем, «үйлен»,-деп үшінші курста
оқып жүрген кезімде үйлендірді. Құдайға шүкір қазір мені жалғыз деп ешкім айта алмайды. Жезқазғанға
көшіп келгенде үш-төрт-ақ жан едік, бүгінде бір тайпа елміз. Бәйбішем Мәруан екеуіміз тоғыз немере
сүйіп отырмыз. Бақыт-ол сенің соңыңнан ерген ұрпағың. Немере мен шөбереңнің күміс күлкісі. Мен
өзімді бақытты санаймын. Елім құрметтейді, жора-жолдастарым сыйлайды. Сәтбаев қаласының құрметті
азаматымын. Ендігі біздің бар тілек-арманымыз отбасымыздың аманшылығы, тәуелсіз мемлекетіміздің
аспанының ашықтығы, босағасының беріктігі.
Әбушахман Нысанбайұлы,
Сәтбаев қаласының құрметті азаматы, зейнеткер.
Сәтбаев қаласы, 2005 жыл, наурыз.
213
Кен өндірісінің қаһармандары
ЕЛ ЫРЫСЫН АРТТЫРУҒА ҚОМАҚТЫ ҮЛЕС ҚОСЫП ЖҮРГЕН КЕНШІЛЕР ӘУЛЕТІ
1961 жылдың 9 маусымында СССР Жоғары Советі
Президиумының Указымен түсті металлургияны өркендетуде
қол жеткен табыстары үшін Жезқазған кен-металлургия
комбинатының еңбек озаттарының үлкен бір тобы үкімет на-
градаларымен марапатталыпты. Соның қатарында Оңтүстік
Жезқазған руднигінің №44 шахтасының дозаторшысы Алмат
Бисариев "Құрмет Белгісі" орденіне ие болыпты. Әрине, мұндай
жоғары наградаға екінің бірі ие бола бермейді және оған жету
үшін де талай тер төгу қажет екені айдан анық.
Өз тұстастары секілді Алмат та қилы-қилы кезеңдерді бас-
тан өткерді. Ұлытау өңірінде туып-өскен оның ата-анасын за-
мана тауқыметі оңтүстікке көшуге мәжбүр етті. Бала Алмат
сол жақта жүріп есейді, ер жетті. Ер жеткені емей немене 1942
жылдың наурызында 19 жасында елін басқыншы жаудан қорғау
үшін майдан шебіне аттанды. Ақтөбеде жасақталған 110-шы
атқыштар полкі генерал Паулюстің Армиясын қоршауға алып
талқандаған шайқастарда әлсіреген Совет Армиясы жауынгер-
лері қатарын толықтыруға Сталинград майданына жіберілді.
Еділ бойынан басталған жезқазғандық майдангердің жауынгер-
лік жолы туысқан Украина, Белоруссия республикаларының,
Батыс Европа елдерінің біраз жерінде қалды. Чехословакияның
астанасы Праганы азат етуде аяғынан ауыр жараланып, жауды
ұясында талқандауға қатыссам деген арманы орындалмады.
Әскери госпитальда ұзақ жатып емделген Алмат 1945 жылдың наурызында елге қайтуға мәжбүр болды.
Майдан даласындағы жан алып-жан беріскен шайқастарда көрсеткен ерлігі «Ерлігі үшін» медалімен
атап өтілді. Мұнымен қатар оған «Праганы азат еткені үшін» медалі тапсырылды.
Майдангер елге оралғаннан кейін бейбіт еңбекке бел шешіп араласып кетті. Жамбыл облысының Шу
ауданының «Бірлік» елді мекенінде мектеп директоры болып он жыл қызмет істеді. Үйлі-жайлы болды.
Дүниеге келген балаларын туысқанға жат қылмаймын деп 1955 жылы туған жерге көш басын бұрды.
Келген бетте ол Оңтүстік Жезқазған руднигі №44 шахтасының кен көтеру учаскесіне дозаторшы бо-
лып жұмысқа тұрды. Жастайынан еңбекке араласып, небір қиындықтың дәмін татқан кешегі майдангер
жігіт жаңа жұмыс орнында да өзінің тыңғылықты жұмысымен танылды. Осы кезде өндіріске келген жаңа
кен көтеру механизмдерін жете меңгеріп, жер астында өндірілген руданы өңдеу орындарына толассыз
жөнелтуге өз үлесін қосты. Аянбай төккен тер өз жемісін берді. 1961 жылы жауынгер кенші ең алғаш рет
жемісті еңбегі үшін омырауына «Құрмет Белгісі» орденін тақты. Кен көтерушілер бригадасының жетек-
шісін жоғары награда жаңа еңбек асуларына жетеледі.
Осы кезде Алматтың ер жеткен балалары Әлібек пен Марат та еңбек жолын кенші болып бастауды
ұйғарды. Сөйтіп, олар әкесі еңбек ететін №44 шахтаның табалдырығын аттады. Марат кейіннен №45
шахтаға проходкашы болып ауысты. Еңбек ардагері өзінің ерен еңбегі арқасында құрметке бөленді.
Комбинаттың Мақтау Грамоталарымен марапатталды. Корпорация басшылығының Алғыс Хаты-
на ие болды. Әлібек Алматұлы еңбек ете жүріп, білімін жетілдірді.Көп ұзамай учаске бастығы болып
жоғарылатылды. Ұжымның қол жеткен табыстары үшін Әлібек өткен жылы Шахтер күні қарсаңында
«Кенші Даңқы» белгісімен марапатталды.
Алғашқы буьін өкілдерінен кейін-ақ, Бисариевтер әулетінен Жезқазған кен-металлургия комбинаты
кәсіпорындарына келушілер қатары көбейді.
Алматтың Мұраты Солтүстік кеніште БелАЗ ауыр салмақты автомашинасының жүргізушісі болса,
Пердебегі теміржол көлігі кәсіпорнында тепловоз машинисі, Әлібайы ЛК машинасының жүргізушісі.
Келіндері Нәбира Анненский шахтасында маркшейдер, Әлиясы Оңтүстік кенішінде хронометражшы.
Бисариевтердің аға буын өкілдерінің еңбек жолын бүгінде кеншілердің жас ұрпағы жалғастыра бас-
тады. Ақылбек Әлібекұлы Жезқазған университетінің тау-кен факультетін бітіріп, Оңтүстік Жезқазған
кенішінде учаске шебері болып қызмет істеп жүр. Жанай Әлібекқызы болса ол да осында маркшейдер.
Майдан даласында қанқұйлы жаумен арыстанша алысқан майдангер, бейбіт еңбекте ерен еңбек
еткен «Құрмет Белгісі» орденді кенші Алмат Бисариев ұрпағының қызығы мен қуанышын, жемісті
еңбегін көре алмай небәрі 56 жаста бақилық болып кетті. Алайда, «орнында бар оңалар» демекші
Бисариевтердің кеншілер әулеті ардагердің еңбек жолын жемісті жалғастырып, «Қазақмыс» корпораци-
ясында зор құрметке ие болуда.
Меруерт Анабаева, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі.
214
Кеенн өөннддірірісісіінніің қақһаһааррммааннддаарры
ШУАҚТЫ КҮНДЕР БЕЛГІСІ
Н.Б.Рахметов,
Инженер-электромеханик, зейнеткер.
Ерте заманда бір патшаның Аязби деген уәзірі болыпты.
Ол сән-салтанаты жарасқан ақ сарайда тұрады. Не ішем, не
жеймін демейді, бәрі жеткілікті. Сол үйдің босағасында тозығы
жеткен ескі жүн шекпен ілулі тұрады екен. Оған ешкім тиіспей-
ді, алып та тастамайды. Күндердің күнінде Аязбидің жақын
достарының бірі босағада ілулі тұрған жүн шекпеннің сырын
сұрайды. Сонда Аязби:
-Мен бағзы заманда қой соңында жүрген шопан едім, анау
сонда менің үстімдегі қыстың аязынан, көктемнің қарасуығынан
қорғар қорғаным еді. Бүгінде болдым, толдым,-деп көз көрген
ескі досымды қалай тастайын. Ол маған сол бір қор заманды
еске түсіріп отыратын белгі. Көңіл деген жарықтық көк дөнен
секілді емес пе, тойынса болды асып-тасып ала жөнеледі. Сон-
дай бір көңілім тасып бара жатқан сәттерде шекпеніме қарап,
өзімді-өзім сабырлылыққа шақырамын.-деген екен.
Халық арасына кең тараған «Аязби әліңді біл, құмырысқа
жолыңды біл» -деген мақал содан қалған көрінеді.
Менде ілулі тұрған шекпен жоқ. Алайда асып-тасып бара
жатқан байлық болмаса да бүгінгі тіршілігіме тәубашылық
етіп отырамын. Құдайға шүкір, Аязбидің ақ сарайындай
болмағанымен даңғарадай төрт бөлмелі үйім бар. Қосағым
Айша бәйбішеммен қоса ағарып ұлымызды ұяға, қызымызды
қияға қондырдық. Олар да ақар-шақар үй болып қалды. Жан-
жақтан немерелеріміз келгенде «балалы үй базар» дегендей үйіміз толып қалады. Бүгінгі жас ұрпақ
бақытты ғой. Не кием, не ішем демейді, бәрі бар. Оған егеменді елімізде жағдайдың бәрі жасалған.
Еңбек ет те, шетінен кертіп алып, жей бер. Біздің заманымызда мұның бірі болған жоқ. Осындайда менің
өмірімнің ең бір қиын кезеңіндегі мына бір оқиға әлі күнге дейін есімнен кетпейді. Оны балаларыма үлгі
етіп айтып отырамын.
Байқоңыр кенішінде ағылшындар салдырған казарма үйлерде тұратын әкемнің інісі Сейткерей деген
ағамның қолында жатып оқимын. Онда кішкентаймын. Менімен бірге бұл үйде Биғайша деген менімен
жасы тетелес апам, Айман, Несібелді деген қарындастарым тұрады. Үйіміздің бөлмелері қауашақтай-
қауашақтай тар. Соғыстан кейінгі кез. Халық соғыс салған ауыртпалықтан әлі түзеле қоймаған. Тамақ
жоқ. Оны алатын ақша да жоқ халықта. Қарның ашады. Кейде нанның иісі мұрныңды қытықтап шыдат-
пайды. Бір күні мектептен келе жатсам әлгі Биғайша апам есіктің алдында тұр. Қолында нан. Жанынан
өте бере шап беріп қолындағы нанын тартып алдым. Апатайым бақырып қоя берді.Осы кезде қайдан
келгенін қайдам соғыстан жуырда оралған Шүкірбай деген ағам жетіп келіп, жағымнан тартып кеп жі-
бергенде көзімнің оты жарқ ете қалды, өзім анадай жерге ұшып түстім. Жалма-жан ұшып тұрып, үстімді
қаға-маға көшеге қарай зытып отырдым. Осы күні ойлаймын, тоя тамақ ішсем апамның қолындағы
қатқан қара нанды тартып жеп нем бар,-деп.
Соғыс тұсында біз не көрмедік. Тойып тамақ та ішпедік, киіп киімге де жарымадық. Бала болып
ойнамаған да екенбіз ғой сол кезде.
Байқоңыр өзені бойын жайлаған ел. Өзенді жағалай Шеңбер, Сарысай, Лақбай, Қараадыр, Қурайыл,
Аралтөбе қыстақтары біріне-бірі жалғасып кете береді. Елдің бас көтерері қарттар мен әйелдер, ересек
балалар. Айналысатыны-егіншілік. Өзеннің екі жақ беткейін ат, өгіз соқамен жыртып тары, бидай егеді.
Біздің жақта қуаңшылық қой. Жазға қарай өзен суы тартылып қалады. Егінді ойдым-ойдым қара судың
тұсына салады. Сонау өзен табанында жатқан судың деңгейінен жыртылған жердің деңгейі өте биік.
Оған су шығарудың өзі қиямет қайым. Адамнан амал артылған ба? Оқымаған, қарапайым қазақтың
қара шалдары Құрманай, Назар, Бейсекейлер жоғарыға су шығарудың да жолын тапты. Шығыр жаса-
ды. Шығыр тоқтамауы керек, тоқтаса жоғарыға су шығару да тоқтайды. Жыламай тамақ ішпейтін жаста
біз таңертеңнен кешке дейін шығырдың өгізін айдадық. Шешелеріміз тізесіне дейін су кешіп жүріп, егін
суарды. Уақыт өте бидай мен тарының дәні көрінгенде оның жауы шегіртке мен қараторғай шығады.
Оны шелегін, темір-терсегін даңғырлатып жүріп қуатын тағы балалар. Міне, жеңіс күнін жақындатуға
бізде осылай үлесімізді қостық. Бірақ ол уақытта оны түсініп жатқан біз жоқ. Өгізді айда дейді-айдаймыз,
шегіртке-торғайды қу дейді-қуамыз. Осындай тынымсыз тіршіліктен оқуға кетіп құтылдым.
215
Кен өндірісінің қаһармандары
Мектеп табалдырығын Байқоңырда аттап, онжылдықты Жезқазған поселкесінде 1954 жылы бітірдім.
Оқуға ынталы, зерек болсам да оқуды одан әрі жалғастыра алмадым. Оған әкемнің сырқаттығы және
қаражат тапшылығы себеп болды.
Еңбек жолым №42 шахтада басталды. Қопарушы болып орналастым. Ол кезде шахта бастығы Ғазиз
Омаров болатын. Телімде Нұртілеу Жүнісов тау-кен шебері болып жұмыс істейтін. Нұрекең жоғары оқу
орнын таяуда бітіріп келген, ақкөңіл жігіт, жұмыс арасында кездесе қалсақ ақылын айтып, шахта ішінде
бола беретін кездейсоқ оқиғалардан сақтандырып отыратын. Алдыңғы буын ағалардың айтқанын мұқият
тыңдап, көрсеткенін көңіліме тоқи жүріп кеншіліктің сырын да ұға бастадым. Кеншілер екі ауысымда
жұмыс істейді. Біз дәрі аттырушылар күніне екі рет кен жынысын қопару жұмыстарын атқарамыз. Жары-
лыс аяқталғаннан кейін жер бетіне шығуға асықпаймыз. 10-15 минуттан кейін жаңағы жарылыс болған
забойға барып, жарылмай қалған зарядтар жоқ па?-деп тексереміз. Бұл өте қауіпті жұмыс. Бірақ мен
істеген екі жылда бірде-бір кездейсоқ оқиға болған жоқ. Шахталарға жаңа кен өндіру техникалары келе
бастаған кез, бұрынғыдай құрғақ бұрғылау жоқ. Бізге дейінгілер кен қабатын құрғақ бұрғылайтын дегенді
естігенбіз. Бұрғылау сумен жүргізіледі. Тозаң деген азайған. Кен техникалары мені қызықтыра бастады.
Оларды игеру менің арманыма айналды. Бірақ жасым келіп Армия қатарына алындым. Отан алдындағы
азаматтық борышымды өтеп келгеннен кейін Солтүстік Жезқазған кенішінің «Златоуст-Беловский» карь-
еріне баяғы үйренген мамандығым бойынша жұмысқа тұрдым. Жұмыс істей жүріп, дайындық курсында
білімімді жетілдірдім. Мақсатым-қайткенде жоғарғы оқу орнына түсу. Көп ұзамай бұл арманым да орын-
далды. Қазақ политехникалық институтына емтихан тапсырып, бір сабақтан ғана төрттік баға алып,
қалғандарын беске тапсырып студенттер қатарына қосылдым. Сол кездегі менің қуанышымда шек жоқ
еді. Көп жылғы арманыма жеттім, мақсатым орындалды. Болашақ мамандығым-инженер-электромеха-
ник. Тау-кен өнеркәсібінде өндірістік процестерді автоматтандыру. Бір жыл группамызбен Лениногорскі
қорғасын-мырыш комбинатының кәсіпорындарында өндірістік тәжірибеде болдық. Бір-екі рет Қостанай
және Көкшетау облыстарында егін орағына да қатыстық.
Қиындығы мен қызығы мол студенттік жылдар артта қалып, 1966 жылы жоғарғы оқу орнының жол-
дамасымен Қарағанды облысының Шахан қаласына келдік. Жанымда курстасым, бүгінде Жезқазған
университетінің кафедра меңгерушісі Сейітбек Асанов. Өзіміз сұранып электрослесарь болып жұмыс іс-
тедік. Өйткені, бізді оқу бітірді демесе әлі тәжірибе жетіспейтін еді. Екі жарым айдан кейін екеуімізді екі
телімге механик етіп қойды. Алайда, бұл жерде мен ұзақ жұмыс істей алмадым. Тағы да отбасымның
жағдайына байланысты Жезқазғанға сұранып, Шығыс Жезқазған кенішінің жаңадан салынып жатқан
№57 шахтасына ауысып келдім.
Телім бастығы Қали Садуақасов. Мен-механикпін. Бұрғылау техникалары СБУ-2К, СБУ-2М, «Клаи-
макс», кен тиеу машиналары ПНБ-ЗК, ПНБ-ЗД, ЭП-1 экскаваторы, өздігінен жүретін ВСД-10 вагоны шеті-
нен жаңа. Қызығасың. Руліне отырып жұмыс істегің келеді. Бұл техникалардың дені Ясногорск машина
жасау зауытында жасалған болатын, сол зауыттан келген өкіл осы техникалармен жұмыс істеу кезін-
де қандай ақаулар кездеседі, қандай осал жерлері бар, міне солар жөнінде зауытқа хабарлап тұруды
өтінді. Сол үшін мені өздеріне негізгі жұмысыма қосымша аға инженер етіп алды. СБУ-2К бұрғылау
кареткасының жұмыс істеу барысында кейбір сындарлы кемшіліктердің бары анықталды. Мәселен,
гидрожелі майды нормадағыдан көп жұмсады. Оны азайту бағытындағы ұсынысымды зауытқа хабар-
лап едім, олар менің жаңа ұсынысымды қолдап, өндіріске енгізудің нәтижесінде көп мөлшерде май
үнемделетін болды. ПНБ-ЗК кен тиеу машинасында да зауыт жіберген кемшілік-қозғалыс бөлігінде
және кенді жинап алатын сырғыма тетікте орын алғаны анықталды, олар жұмыс барысында жөнделді.
Жоғарғы оқу орнында алған білімімді өндіріспен ұштастырып, тәжірибем молайып келе жатқанда
ойламаған жерден Алжир Халық Демократиялық Республикасына кетіп, өндіріс орындарына техникалық
көмек көрсетіп келуіме тура келді. Бұл ол кезде әркімнің басына қона бермейтін бақыт еді. Тамыр-та-
ныстар, негізінен ұлы халықтың өкілдері баратын. Бізбен көршілес үйде шетелге барып келген бір орыс
жігіті тұрды. Ол да инженер. Ол жақтан қайтарда аппақ ақ «Волга» автомашинасын мініп келді. Балконға
шығып әлгіге қызыға қарап тұрам. Үйден шайқақтап шығып, әйелі екеуі мініп жатады. Кейде бала-шағасы
бәрі жабылып сүртіп жатады. Осындай машина мінсем деген арман бойымды билеп алды. Жатсам-
тұрсам әлгі ақ «Волга» көз алдымнан кетпейді. Құдай тағала жар болып, ол арманым да орындалды ғой.
Ол да аяқ астынан болды. Бір күні комбинатқа бір шаруаммен барып едім, керек адамымның кабинетін
іздеп коридорды аралап жүрсем кадр бөлімінің бастығы Шайқысылам Аймышев ағамыздың кабинетінің
есігі ашық тұр екен, төрде өзі отыр. Бұрыннан таныспыз, көріп тұрып қалай сәлем бермей өтпекпін. Ка-
бинетке кіріп сәлемдестім. Хал-жағдай сұрап жатыр.
-Нәбу, сенің мамандығың қандай еді, бізге өндірісті автоматтандыру жағынан инженер-электроме-
ханик керек. СССР Түсті Металлургия Министрінің орынбасары Козловтан телеграмма келді, шетелге
жіберу үшін екі инженер-электромеханик керек,-депті.- Әнебіреулер көрінген таныстарын тыққылап ма-
замды алды,-деп біреулерге сыртынан кіжініп те алды.
-Менің мамандығым тау-кен өндірісі кәсіпорындарын автоматтандыру, инженер-электромеханикпін.
216
Кен өндірісінің қаһармандары
-Олай болса тез құжаттарыңды дайында. Уақыт тығыз Екі жылға Алжирге барасың. Ағамызға
алғысымды жаудыра-жаудыра қуанғаннан әлгі барған шаруамды да ұмытып, Сәтбаев қаласына қайтып
кеттім. Сәті түсіп, Мәскеуден тіке ұшып, 1973 жылдың маусым айының 20 жұлдызында Алжир топырағын
бастым. Менімен келісім шарт екі жылға жасалды. Марокко шекарасына жақын орналасқан Эльгабед
қорғасын-мырыш руднигіне жіберді. Осында маған дейін шартпен жұмыс істеген Юрий Григорьевич Ку-
ракин деген жігітті айырбастадым. Ол да біздің рудниктен. Мен келгеннен кейін бір аптадан соң Шығыс
Жезқазған кенішінде механик болып істейтін әріптесім В.Д.Перелыгин келді.
Сол кезде Африка және басқада құрылықтардағы тәуелсіздік алған елдердің өндірісін көтеруге
жәрдемдесу үшін СССР мамандар жіберіп отырды. Алжир де 134 жыл бойы Франция колониясы бо-
лып, 1954 жылы ғана тәуелсіздігін алған ел. Халқы араб және француз тілдерінде сөйлейді. Мен мұның
бірін де білмеймін. Совет Одағынан келген мамандарға бір ғана аудармашы бекітілген екен, оның өзі
біздің бастығымыздың жанында болады. Енді не істеймін? Содан француз тілін үйрену үшін кітап са-
тып алдым. Қатты қиналдым. Бірақ жарты жылда французша жақсы меңгеріп алдым. Арабтар жұмыста
арабша үйретті.
Ол жақта тәртіп қатал болды. Біз Советтер Одағының мүддесін қорғадық, барлық жағынан біз
арабтарға үлгі-өнеге көрсетуге міндетті болдық. Бұл жөнінде Мәскеудегі шетелдермен байланыс
жөніндегі комитеттегілер де қайта-қайта ескертіп айтқан. Жұмыс уақытында олай-былай шығу түгілі
жұмыстан кейін де жүріп-тұруымыз қиын болды. Бейсеует жүрмейсің. Шыға қалған жағдайда өкілдіктің
адамы арқылы шығасың. Мынандай бір оқиға болды. Шахтаға түсетіндерге резеңке етікті алты ай мер-
зімге береді. Айлап тастың ортасында жүргесін ол қанша уақытқа шыдайды. Көп болса екі-үш айда тоз-
тозы шығады. Бізде Кентаудан келген Белгі Шабанбаев пен Нұрғали Ақаев деген тау-кен инженерлері
істеді. Бірде әлгі Белгінің етігі жыртылып қалады. Шахтаның асты су. Суды кешіп қашанғы жүрсін. Бір
күні жұмысқа тапсырмасын бергеннен кейін «етік ала қояйын» деп жер бетіне шығып қаланың дүкеніне
барады. Етігін алып іле жұмысқа қайта оралады. Сол екі ортада біреулер хабарлап қойған болуы керек
бас инженеріміз Владимир Пьянин деген жігіт Б.Шабанбаевты шақырып алып:
-Мұнда қыдыру үшін жіберіп пе еді, енді қайталанса қатаң шара қолданылады,-деп оған қатты
ұрсады. Міне, сонда ғана білдік, соңымызға адам салып қоятынын. Талаптың қаталдығын дәлелдейтін
тағы бір мысал. Біздің алдымызда ғана мынандай бір төтенше жағдай болыпты. Грузиядан келген ин-
женер П.Шнайдер деген еврей жігіт қанша уақыт жинағанын кім білсін, біраз алтын-күміс жинап алып,
көршілес Мароккоға өтіп кетіп, шықпай қояды. Ол уақытта Мароккомен аралықта шекара да жоқ көрінеді.
Оны елшілік 24 сағаттың ішінде елге қайтарды.
Алғашқы кезде жер астында араб кеншілерге техниканың ақауларын жөндеуді үйрету қиынға соқты.
Тіл білмеймін. Лажсыздан қолыма сайман алып, агрегаттардың ақауларын жөндеуге, сол арқылы
жөндеуші-слесарьларға көрсетуге, үйретуге тура келді. Техника негізінен италияндықтар мен фран-
цуздар бірлесе жасаған техника болды, оларға қажетті қосалқы бөлшектер Германиядан келетін. Түнгі
ауысымда жұмыс істемес үшін әрі менің техниканы қалай білетіндігімді тексергісі келді ме, алғашқыда
арабтар өздігінен жүретін техниканы өздері әдейі бұзып қойып жүрді. Оны мен бастапқыда білмедім,
олай істейді деп ойлағанда жоқпын. Олар таңертеңгілік жедел бас қосуда-техника сынып қалды, жұмыс
істей алмадық деп, бастықтарына шағымданатын болды. Екі рет техниканың әдейі істен шығарылғанын
анықтадым, оны жөндеп, соңынан рудник директорына рапорт жаздым. Міне, содан кейін мен кеткенше
мұндай жағдай бірде-бір рет қайталанған жоқ. Шүкір, Алжирде де абыройсыз болған жоқпын. Арабтар
адамгершілігім үшін, техниканы жақсы білетіндігім үшін мені қатты сыйлады. Мерзімді шартым біткеннен
кейін Мәскеудегі шетелдермен экономикалық байланыстар жөніндегі комитет тағы бір жылға қалдырды.
Сөйтіп, араб елінің дәм-тұзын отбасымызбен үш жыл татып, елге оралдық. Менің Алжирге барып кел-
геніме де отыз жылдың шамасы болып қалды. Анау есіктің алдында тұрған көк «Волга» Алжирден қайтар
жолда Мәскеуде алған машинам. Сол шуақты күндерімнің, жадыраған жастық шағымның белгісі.
Елге оралғаннан кейін Жезқазған кен барлау экспедициясында бас механик болдым. Осы кезде барла-
ушылар Итауыз, Сарыоба, Жаман Айбат кен орындарында, Қумолада, Бұлантыда, Терісаққанда жұмыс
істеді. Сөйтіп, Жезқазған кеніштеріне қажетті кен қорын зерттеп, анықтауда тындырымды жұмыстар
атқарылды. Мұнда да абыройсыз болған жоқпын. Техника тоқтаусыз жұмыс істеді. Ол ұжымның бірлігінің
арқасы болса, екіншіден менің жұмысты ұтымды ұйымдастыруымның нәтижесі деп те ойлаймын.
Қазір еңбек демалысындамын. Жұбайым Айша қырық жылдан астам ұстаздық етіп, бала тәрбиесімен
айналысқан жан. Қазақ ССР-не еңбегі сіңген ұстаз. Ол да зейнеткер. Бірақ қарап отырған жоқпыз.
«Қуаныш» атты жауапкершілігі шектеулі серіктестікті ұйымдастырып, түрік технологиясымен балмұздақ
шығарып отырмыз. Біздің балмұздақтың дәмін татқан Сәтбаев және Жезқазған қалаларының тұрғындары
басқа балмұздақты алғысы келмей қалады. Бәсекелестік деген осы.
Өмір-өзен. Талай-талай қиын кезеңдерді бастан өткеріп, өмірдің ауыртпалығына қайыспай қарсы
тұра біліп, аталық жаста отырған менің де өмір жолым кейінгі ұрпаққа үлгі болар деген ниетпен осы
естелігімді ұсынып отырмын.
Сәтбаев қаласы, 2005 жыл, наурыз.
217
Кен өндірісінің қаһармандары
ОН САУСАҒЫНАН ӨНЕРІ ТАМҒАН ЖАН
Өткен ғасырдың сексенінші жылдарынан қызмет бабымен
телефон арқылы байланысып, жүзін көрмеген жасы сексеннің
үстіне шығып кеткен Сатыбалды Ескенов ақсақалмен Жезқазған
қаласының Фурманов көшесіндегі үйінде таяуда жолығып,
сөйлесудің сәті түсті.
Әдеттегі амандық-саулықтан кейін әңгіме желісіне көштік.
Көпті көрген, талай-талай басшы қызметтерде болған аза-
маттармен дәмдес-сырлас болған ағаның әңгімесі де тартым-
ды екен уақыт тығыздығына қарамастан біраз зейін қойып
тыңдадым. Әрине, жақсы адамдар туралы жақсы лебіздер
естудің өзі бір ғанибет қой. Алайда, біздің мақсатымыз Сәкеңнің
өзі туралы жазу болғандықтан біршама уақыттан кейін әңгіме
арқауын өзіне қарай аударуға тура келді.
-Арғанатының арғы астында Қоскөл деген шағын ауыл
бар. Мен сонда дүниеге келгенмін. Әкеміз қуатты болған.
Мені жастайымнан аңшылыққа, құсбегілікке баулыды.
Маған арнап жүйрік ат ұстады. Кеңес үкіметі келіп, жаппай
сауатсыздықты жою күн мәселесіне қойылған шақта мен де
мектеп табалдырығын аттадым. Бұл кезде мен әйел заты бол-
са да ерекше туған, еліне сыйлы әжем Тұрсын Айтуарқызының
қолында тәрбиелендім. Әжем көп нәрсені еркектен артық зер-
делеп, біліп отыратын. Бұрынғы аспа-төкпе заманның енді қайтып оралмайтынын сезген болуы керек
мені еркелетуді қойып, заман талабына орай тәрбиелеуге көңіл бөлді. Сол кезде ауылда Тасмағанбет
деген темірден түйін түйетін ұста болды. Мені бір күні сол кісіге ертіп апарды да:
-Менің мына балам темір-терсекке үйір, оны-мұны істей береді. Шебер болатын түрі бар. Қасыңа
алып жұмса, істегені саған жақсы, үйренгені өзіне жақсы,-деп тапсырды. Әжем маған:
- Әкең өте қатал, қыңыр, бірбеткей адам, тілін ал, -деді.
Содан мен Тасекеңнің жанында жүре бердім. Ол мені буыны қатпаған бала деп аямады. Ауыр темір-
терсекті көтертіп қоятын. Одан мен қашқан жоқпын. Айтқанын істеп, көрігін басып жүрдім. Арасында
біраз нәрсені де көрсетіп қояды. Сонымен төртінші класты бітіргенше қысы-жазы соның қасында бол-
дым. Балық аулап, құс атуды сол кісіден үйрендім.
Мұнан кейін Қарсақбайда оқып, жеті класты бітіргеннен кейін ауылға қайтып шөп шабу, егін егу
жұмыстарына араласып жүргенде қарғыс атқыр соғыс басталды. Ел іші астаң-кестең болды. 1942
жылдың күзінде әскерге шақырды. 1924-1925 жылдары туған 200-ге тарта баланы Қарағандыға алып
келді. Ертеңіне-ақ ашық көмір карьеріне жұмысқа жіберді. Бұл кезде Донбасс көмір бассейнінің жау
қолында қалған кезі. Осында жүргенде жақсы-жақсы жігіттермен таныстым. Олардан электрмен
дәнекерлеуді үйрендім, көмір өндіретін техниканы жөндеуші слесарь болдым. Менің қолымнан біраз
нәрсенің келетінін білген жанымдағы әлгі әріптестерім бұл жөнінде бас механикке айтса керек мені
бір күні монтажшылар тобына ауыстырды. Мұнда әрқайсысы бірнеше мамандық меңгерген өз ісінің
қас шеберлері істейді екен. Қыстың қақаған аязында, жаздың аптап ыстығында күніне он екі сағаттан
жұмыс істедік. Атқаратынымыз көмір өндірісіндегі ең жауапты жұмыс. Яғни, алып техникалардьің ақауын
жөндеу. Соғыс жүріп жатыр. Ел қатарлы мен де майдан даласында ерлік көрсетуді армандайтын едім.
Сол бетіммен бірнеше рет әскерге жіберіңдер деп әскери комиссариатқа өтініш те бердім.
Ондағылар:
-Бұл жерде де майдан. Сен осында керексің,-деп броньмен алып қалды.
Жазған құлда жазық бар ма, Совет халқы көптен күткен Ұлы жеңіс күні келгенше осында еңбек ет-
тім. Тапқан айлығымыздың бір бөлігін «Комсомолец Караганды» деген атпен шығарылатын самолет
жасау қорына аударып отырдық. Рудком мүшесі, комсомол комитетінің бюро мүшесі болып, қоғамдық
жұмыстарға белсене қатыстым. «Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерен еңбегі үшін» медалімен мара-
патталдым.
Соғыс аяқталғаннан кейін Жезқазған руднигіне келдім. Осындағы Т.Сартов жетекшілік ететін ФЗО-ға
аға шебер болып орналастым. 1952 жылы партияға өттім. Сол жылы Өмірхан Байқоңыров басқаратын
№31 шахта басқармасына аға электрик болып ауыстым. Партия мүшесі болғаннан кейін мені коммунис-
тер шахта партбюросының хатшысы етіп сайлады. Бұл қызметті қоғамдық негізде, яғни негізгі жұмыспен
қоса атқардым. Аға электриктің жұмысы ауыр, шахтаның астына бір түссең кешке дейін шығуға мүмкіндік
218
Кен өндірісінің қаһармандары
болмайды. Қоғамдық жұмысты атқаруға қол тимей кетті. Осыны ескерген Өмекең мені аға экономистік
қызметке алды.
«Өнерді үйрен де жирен» дейді қазақ. Мен мамандықтың талайын үйренген жанмын. Бірде мынан-
дай бір жағдай болды. Шахтада кен тиеу эстакадасында тұрған экскаватор бір жері ақауланып істен
шықты. Оны жөндейтін дәнекерлеуші керек. Кен тиеу тоқтады. Бұл жөнінде хабардар етілген шахтаның
бар басшылары сонда. Өмірхан Байқоңыров:
-Дәнекерлеуші қайда?- деп сұрап жатыр.
-Дәнекерлеуші огород салуға кетті,-дейді механик. Мен үндемей тұрмын. Әлгілер жөндейтін адам
таба алмай әбден састы. Директор ашуланайын деді. Осы кезде манадан бері үнсіз тұрған мен:
-Рұқсат етсеңіздер мен істейін-дедім.
Директор аң-таң. Басқалар жоқ жерден жөндеуші табылған соң қуанып кетті. Мен қажет еткен сай-
мандар мен жабдықтарды тауып берді. 1,5-2 сағаттың шамасында экскаватордың ақауын жөндеп іске
қостым. Директор маған ризашылығын білдіріп, басқа басшыларға «сендер неге білмейсіңдер?» деп
уәж айтты.
Тау-кен тазалау телімінде аға экономист болып істеп жүрген кезім. Бірде партия комитетінің хатшысы
Десятков шақырып жатыр дегесін парткомға келдім. Десятков:
-Сені комбинат «Қаракеңгір» колхозына егін орағына жіберсін деп жатыр. Комбайндар тоқтап тұр.
Ертең жүруің керек, дайындал,-деді.
Мен:
-Ауыл шаруашылығында нем бар? Комбайнның не екенін білмеймін, мен тау-кен машиналарын
жөндейтін маманымын,-дедім.
Хатшы ауданға телефон шалып, әлгі мен айтқан уәжді айтып еді, ол жақтағы хатшы:
-Колхозда механик жоқ. Егін орағы басталды. Техника тоқтап тұр, көмек беріңдер,-деп өтінді. Содан
мен жүріп кеттім.
Колхоздың партия комитетінің хатшысы:
- Сен комбайнды жөндей аласың ба деп?- менімен менсініңкіремей сөйлесті.
Мен де қиқарланып:
-Жөндей алмаймын,-дедім.-Онда неге келдің?-деп ашуланды хатшы.
-Мені аудан жіберді, мен өндірістің механигімін. Ауыл шаруашылығы техникасын білмеймін, қағазыма
қол қойып берсең рахметімді айтып, тура осы жерден қайтам,-деп шынымды айттым. Содан ол үндемей
қалды. Колхоздың егіс даласына алып келді. Егін жайқалып тұр. Шабу керек. Орақ салуға шығарылған
комбайндар әр жер-әр жерде тоқтап тұр. Бұрынғы механиктен оны-мұны сұрап бірдеңелерді білейін
деп едім, өзі кетейін деп тұрған адам маған онша шешіліп ештеме айта қоймады. С-80 тракторының
жүргізушісі сотталған орыс жігіті екен.
-Сіз жұмысты бастаңыз, біз барлығын айтамыз, көмектесеміз,-деді.
Бірінші комбайнға келдім. Комбайншылар Украинадан келген ерлі-зайыптылар екен. -Неге істемей-
ді?-десем:
-Білмейміз, - дейді.
-Білмесең соншама жерден неге келдің? - деп жатырмын.
Олай-бұлай қарасам комбайнның сыртқы қорабында схе-
ма беріліпті. Транспортер лентасы істемейді. Әлгі схема
бойынша қарап шықтым. Орақты көтертіп, лентасын аштыр-
сам тобылғының тоқпақтай томары тұрып қалыпты. Томарды
алып тастап, комбайнды іске қостырып едім, істеп кетті. Сосын
әлгілерге ұрыстым:
-Сен мұндайды білуің керек емес пе? Мына егінге тез
шалғы салмаса қыруар еңбек зая кетеді.Сендер көрінген
нәрсені сылтауратып тоқтап тұрсыңдар, бұл саботаж.-дедім.
Бұл ол уақытта қорқатын сөз ғой, әлгі жылап жіберді.
-Мен байқамай қалдым,-деді.
Алпысбай деген егіннің бригадирімен сөйлессем:
-Ағатай, бұл жердегі комбайндардың бәрі түзу, тек аккуму-
ляторы жоқ,-дейді.
Дереу С-80 тракторының аккумуляторын алып екінші ком-
байнды жүргіздім. Комбайншыға:
- Сен енді мұны сөндірмей түні бойы жұмыс істе,- деп тап-
сырдым.
Алпысбайды Ұлытауға аккумулятор әкелуге жібердім.Міне,
219
Кен өндірісінің қаһармандары
өндіріс механигінің ауыл шаруашылығында істеген жұмысы осындай болды. «Өнерді үйрен де жирен»
деген осы. Сол жылғы егін орағындағы еңбегімді жоғары бағалап аудан мені Мақтау Грамотасымен
марапаттады.
Қырық төрт жыл комбинат саласында аға экономист, еңбек және жалақы бөлімінің бастығы
қызметтерінде істеген еңбек ардагері 1996 жылы зейнеткерлікке шықты. Еңбек еткен ұзақ жылдарда ол
абыройлы болды. Кен өндірісінің майталмандарымен, Жаналы Сағитов, Оразбек Дүйсенбаев, Далабай
Ешпанов, Кәкімбек Салықов секілді басшы қызметкерлермен қызметтес, күнделікті өмірде көрші тұрып,
аралас-құралас болды. Олар да он саусағынан өнері тамған адамгершілігі мол, қайырымды ағаны
әрқашанда құрметтеп өтті.
Ұлын ұяға қондырып, қызын қияға ұшырған Сәкең қария немере-шөбере сүйіп, солардың бақытына
кенеліп отырған балаларының аяулы атасы, елінің ардақты азаматы.
Жезқазған, наурыз, 2007 жыл.
220
•
Кен өндірісінің қаһармандары
КЕНШІ ЕДІ КЕН ҚАБАТЫН БҰРҒЫЛАҒАН, КЕУДЕСІНДЕ ЖЫР ТАСҚЫНЫ
ҰРҒЫЛАҒАН
Сен өзіңнің әділетті аңсауыңмен, шыншыпдығыңмен,
бет қаратпас қайсарлығыңмен, адамгершілік
парасаттылығыңмен, жыршыл мәнеріңмен қазақ
өнерінің аспандап тұрған жұлдыздарының
ең жарқырап көзге түсерісің.
Қасым Қайсенов
Думанды -тойды қыздырып, алты алашқа аты жеткен,
шырылдаған шындығымен ел-жұртын селт еткізген Шәкеңнің
де арамыздан кеткеніне біршама уақыт болып та қалыпты.
Қазақтың маңдайына біткен біртуар азаматы Шынболат тура-
лы қанша аңыз-әңгімелер айтылса да, том-том дастандар жа-
зылса да артық болмайды.
Шынболат еңбек жолын Оңтүстік Жезқазған кенішінде
сынама(пробщик) алушы болып бастады. Жасынан қағылез,
өнерге жақын болып өскен балаға кеніштегілер тез үйренісіп
кетті. Оның өнерге жақындығын байқаған кеніш кәсіподақ
комитетінің басшылығы балаң жігітті әртүрлі мереке-той-
ларда кеніштің атынан өнер сайыстарына қосатын. Кенші
Шынболаттың өнер айдынында жүзуіне ол белсене қатысқан
Рудник поселкесіндегі Кеншілер мәдениет сарайы жанынан
құрылған драма үйірмесі үлкен рөл атқарды. Сол кезде үйірмеге
Зоя Иманбаева, Сұлтанбек Дәуітов, Ибрагим Жаңбыршин,
Бәткен Сәрсенбаева, Диханбай Ережепов және тағы басқада
осы секілді өнерге жаны құштар кілең жас жігіттер мен қыздар
келген еді. Шынболат бастаған осы өрімдей балауса жастар
сахнада ойнауды кәнігі артистерше меңгеріп, жұртшылықтың
назарына «Қамар сұлу», «Беу, қыздар-ай», «Қозы Көрпеш-Баян
сұлу», «Бөлтірік бөрік астында», «Аңқау Жүсіп» спектакльдерін
ұсынды және оны көрермен қауым өте жылы қабылдады.
Сонымен бірге Шынболаттың талабының шыңдалуына
Жезқазған теледидарының зор үлес қосқанының куәсі болдым. Мен осы мекемеге 1970 жылы диктор
болып келгенде Жезқазған поселкесі мәдениет сарайының өнерпаздары қойған жоғарыда аталған спек-
такльдерді теледидардан талай тамашалап едік. Шынболат жан-тәнімен беріле жұмыс істеп, өзі ойнаған
кейіпкерлерінің бейнесін шынайы сомдайтын. Ол өте сезімтал жан болатын, жаңадан шыққан өлеңдерді
бір айтқанда қағып алатын. Спектакльдерде ойнап жүргенде оның бірнеше музыкалық аспапта еркін ой-
найтынын көріп таңданған да кезіміз болған. Қойылымдардың телевизиялық варианттарын телережис-
серларымыз Жанбау Бірманов, Аманжол Үсеновтер сахналайтын. Олар өз ісін жанындай жақсы көретін,
көп ізденетін, әр спектакльдің көрермен көңіліне жол табуына, кейіпкердің образының нанымды шығуына
бар күш-жігерін, білімі мен тәжірибесін аянбай жұмсайтын жандар еді. Әр қойылымды түннің біруағына
дейін, апталап дайындайтын. Жас өнерпаздардың өнерге берілгендігі сондай, шаршап-шалдығу, «үйіме
қайтам», «жұмыс бар» секілді сөздер бірінің аузынан шықпайтын. Сол кезде теледидарға Жүрсін Ер-
манов, Нұрмахан Өзбеков сынды жас журналистер келіп, теледидар шығармашылығында соны серпін,
тың туындылар пайда болып еді. Соның бірі-Жүрсіннің ұйымдастыруындағы Жезқазған кен-металлур-
гия комбинаты кеніштері арасындағы ақындар айтысы болатын. Осы айтыстарда Шынболат тағы бір
қырынан көріне білді. Ол өзі жұмыс істейтін Оңтүстік кеніші атынан айтысқа түсті. Кейіннен облыстық,
республикалық айтыстарға қатысып еліне танымал болған Шынболат Ділдебаевтың айтыскер ақын
ретіндегі тұсауы сөйтіп алғаш рет Жезқазған теледидарында кесілген болатын.
Шынболат кейін 15-19 ғасырларда өмір сүрген Ақтамберді, Қазтуған, Бұқар жырау, Майлықожа,
Қашаған, Базар жырау, ақын Тұрмағанбет Ізтілеуовтың көптен ұмыт болған шығармаларын жарыққа
шығарды. Көненің көзі, қазақ даналарының туындылары Шынболаттың орындаушылық шеберлігінің
арқасында қайта түледі, ел ішіне кеңінен тарады. Сол кезде облыстық радионың дыбыс режиссері
Оңдагүл Сәлменқызы Кәкубаева Шынболаттың орындауындағы термелер мен жырларды таспаға жа-
зып, радионың алтын қорына жинақтаған еді. Шынболат Кәкімбек Салықовтың «Дала» поэмасын, ақын-
жыраулардың толғауларын ерекше бір шабытпен орындайтын, шаршау-шалдығу дегенді білмейтін,
жыр шумақтарьі бейне тау суындай сарқырап, көмейден толассыз төгілетін. Ол халықты осынысымен
баурап алатын.
221
Кен өндірісінің қаһармандары
Біздің Шәкең ақжарқын, көпшіл, жүрген жері той-думан жан еді. Жұмыс кабинетіміздің есігінен
аңқылдап кіріп келгенде көңіліміз жадырап қоя беретін. Ол келген сайын бір туындысын біздердің -
журналистердің талқысына ұсынатын. Алғашқы кездерде әжептәуір өлеңдер жазып жүрді.
Тіл табысып Кен ағылса жүздеп, мыңдап, тонналап,
Жүрмін қазір жерменен, Сонда мерей, сонда шабыт, сонда бақ.
Жез-дария, ағылуда кен деген. Жыр жазасың содан кейін кен жайлы,
Жүрек мынау- Көкейіңде көрікті ойды толғап ап.
Отан деген, ел деген.
Бақыттымын, Мінгендей боп сонда жырдың жорғасын,
Бақыттымын мен деген. Қалай ғана жаның жайсаң болмасын.
Жырдан гөрі салмақтырақ алайда,
Өсер етпес күннің суық, аптабы, Шығып жатқан мырыш пенен қорғасын.
Забой деген кеншілердің мақтаны,
Ел қызыққан қызғалдақты қырымға, Ширек ғасыр қаншама кен шығардым,
Айырбастай қояр ма екем шахтаны?! Оны жалғыз өзім ғана ұғармын.
«Ақ саусақсың» дей алмайды мені ешкім,
Оңай халық емеспіз-ау, біз деген, Сондықтанда ең бақытты шығармын.
Жөнелтеміз жез-керуен жүздеген.
Қиындыққа қарсы қойып қайратты Шабыт алып еңбек атты өлеңнен,
Бақыт жолын өр еңбектен іздеген. Шыңдалумен шыңырауда келем мен.
Оңай жерде болмайды екен, шын бақыт,
Шын бақытты іздеу керек тереңнен!
Міне, бұл сол кездерде туындаған өлең жолдарының бірі еді. Кейін Шынболаттың қанаты қатайып,
шабыты шалқыған шакта көптеген жаңа шұрайлы туындылар дүниеге келді. Соның бірі «Тынымсыз
шақ» деп аталады. Бұл өлеңді оқып отырғанда біз көрген біртуар өнер иесі, халқының еркесі, жыршы,
айтыскер, ең әрісі асаба Шынболатымыздың барлық өмір жолы, болмысы көз алдымызға бүгінгідей ап-
айқын келіп тұра қалады.
Ал, десеңдер, ағайын Менсінбей бәрін жүруші ек,
Домбырамды қағайын. Қай жақта қалдың, Қырық қыз?
Кетуші едім желігіп,
Қолпаштам қойса маңайым. Сөйтіп жүріп өмірден,
«Болмасаң да ұқсап бақ» Болғанды да көргенбіз.
Деген ғой ақын, Абайым. Болып, толып болған соң,
Қаз орнына қарғашың, Солғанды да көргенбіз.
Бір кәдеңе жарайтын. Өскенді де көргенбіз,
Бөскенді де көргенбіз.
Айтысқа түсіп ақын боп, Өсіп, бөсіп болған соң,
Жүлденің алдым талайын. Өшкенді де көргенбіз.
«Тамашадан» тамсанттым,
Елімнің заңғар сарайын. Асқанды да көргенбіз,
Кеудем толған көп терме, Тасқанды да көргенбіз.
Жаңғақтай біраз шағайын. Асып-тасып болған соң,
Көңілдерге ой салып, Сасқанды да көргенбіз.
Өлеңнің отын жағайын. Мың тіріліп, мың өліп,
Жалғандығын дүниенің,
Ғажайып мынау өмірге, Айтып-айтып кетуге,
Міндетті ме адам келуге? Ақын болып келгенбіз.
Келуін келіп қалған соң,
Міндетті екен өлуге. Ел сенімін ақтадым,
Міндетті екен тағы да, Бетімше жүріп лақпадым.
Бойында барды беруге. Аз ғана мына жалғанда,
¥зақ өмір сүрем деп, Пендені беттен қақпадым.
Болмайды екен сенуге. Бақытын күндеп басқаның,
Біреуді тілдеп шатпадым.
Балақты жаста түріппіз, Бар бақытым алда деп,
Далақтап өмір сүріппіз. Жасымда тыным таппадым.
Үлкендер айтса жылы сөз,
Мәз болып соған күліппіз. Бір өнер болып баққаным,
Бар бақыт баста екен ғой, Қыруар жырды жаттадым.
Онда біз нені біліппіз? Қайда барсам қадірлеп,
2222
I
Кен өндірісінің қаһармандары Кәне шыққан мүйізім,
Сонда да тыным таппадым.
Басымнан асты мақтаным.
Қалың қазақ ішінде, Нұрлы өмір менің мақтаным,
Айтылып жатты жатқа әнім. Сыр етіп мәңгі сақтадым.
Бітірдім деп бір істі, Шығарда жаны бір басқа,
Сонда да тыным таппадым. Қай жақта жүрсің аппағым?
Есімнен қалмай жүр бүгін,
Арнадан терең аттадым, Бақытты менің шақтарым.
Сөзімді пұлдап сатпадым. Әдемі күндер-ән күндер,
Шаңын жұтып отыз жыл, Әлемнен іздеп таппадым.
Астында жүрдім шахтаның.
Үндемес жерде дым демей, Аралап жастық бақтарын,
Тұнып та көрдім, ақпадым. Кәрілік болды тапқаным.
Сабырмен күттім әр таңды, Ай мен күнім тұтылып, .
Бірақ та тыным таппадым. Біле алмай қалам батқанын.
Сөйтіп бір жүрген күндері,
Еңбекте жанып жаққаным, Қара жер ашып қақпағын,
Береке болды тапқаным. КӨРЕРСІҢДЕР ШӨКЕҢНІҢ,
Той-думанды қыздырып, КӨСІЛІП ТЫНЫШ ЖАТҚАНЫН.
Суындай Сырдың қаптадым.
Асаба болып аңқылдап, Ал, өмір бітпес әңгіме,
Ақшаны мен де қаттадым. Кім қалар дейсің мәңгіге.
Шашып та жүрдім шашудай, Ажалдан ешкім құтылмас,
Әйтеуір тыным таппадым. Аламын десе-жан міне.
Бағасын білсең өмірдің,
Қырымда жанды баптадым, Арайлап атқан таң міне.
Денемді күнге қақтадым. Қаумалаған әлеумет,
Жүйрікті мініп жүйткітіп, Тыңдаймын десең - ән міне.
Құс төсек болды жатқаным.
Қазы-қарта, жал-жая,
Бал-шарап болды татқаным.
«Әкең өлсе де, әкеңнің көзін көрген өлмесін» деген қазақта мақал бар. Сол айтпақшы, Оңтүстік
Жезқазған кенішінде Шынболат Ділдебаевты жақсы білетін еңбек ардагерлері бүгінде баршылық.
Еңбек ардагері Әбушахман Нысанбаев:
-Ең алғаш рет Шынболатты 1956 жылы геологиялық бөлімде пробщик болып жұмыс істеп жүргенінде
көрген едім, мен ол уақытта №45 шахтада кен шеберімін,-дейді.- Әрқашан көңілді жүретін, ширақ
қимылды өрімдей жас бала қысқа мерзімде кеншілер қауымының сүйіктісіне айналды. Бұл жұмысты
ол біраз уақыт істеді. Техникумды сырттай бітіргеннен кейін №65 алып шахтада тау-кен шебері болып
жұмысын одан әрі жалғастырды. Шынболат табиғатынан ерекше жаратылған жан болатын. Оның шын
мәнінде творчестволық дарын иесі-ақын, музыкант, орындаушы, режиссер болып қалыптасу кезеңі өткен
ғасырдың жетпісінші-сексенінші жылдарына сәйкес келеді. Бірде-бір мерекелік шаралар Шынболатсыз
өтпейтін. Оның сатиралық тақпақтары кеніштегі кеншілер арасына кеңінен тарап кетті. Мен шахта ком-
сомол ұйымының хатшысы болып жүргенімде ол қоғамдық жұмыстарға көп септігін тигізді. Біздің кеніш
поселкедегі №7 мектепті, ал Социалистік Еңбек Ері Демберген Баймағанбетов осы мектептің бір класын
шефтік қамқорлыққа алған болатын. Шынболат батыр кеншінің құрметіне кездесу ұйымдастырды, үлкен
концерт қойылды, өз өлеңдерін даңқты кеншіге сыйға тартты, домбыраға қосылып қазақ жыраулары
мен жыршыларының әндері мен термелерін орындады. Кездесудің тамаша өткені бүгінгідей есімде.
Қашан көрсең де жарқылдап, ойын-сауықтардың ортасында жүретін Шәкең балалық шағын еске
алғанда бір сәт ойға кетіп:
-Әй, жігіттер-ай, менің де өмір жолым өздеріңдікі секілді ғой, бала болып ойнамадық, тойып тамақта
ішпедік,-деп мұңая әңгімесін одан әрі жалғастыратын.
-Сендердің аналарыңды қайдам, өзімнің анам Гүлжауһардың өмір жолы, басынан кешкен қилы-қилы
оқиғалары жазушы табылса бір романға материал боларлық.
Анам қазақ жерін табанымен ерте басыпты. Оның әкесі Ресей патшалығы тұсында ауқатты адам
болыпты. Үш ұлы бірдей патша ағзамның армиясында қызмет етеді. Анам Гүлжауһар осындай ортадан
шығып, үлде мен бүлдеге оранып отырған шағында қазан төңкерісі болып дүние Астан-кестеңі шығады.
Оның зардабы Гүлжауһардың отбасына да тиіп, әкесінің байлығы кәмпескепеніп, ағалары қуғын-сүргінге
ұшырайды. Кеңес үкіметінен қашқан ағайынды башқұрт жігіттері өздерімен бірге қарындасын да ала
қашып, қазақтардың арасына тығылады. Бірақ мұнда да маңдайдан сипар адам табылмаған соң олар
шекарадан өтіп кетуге бел байлайды.
Қанша қимасада кетерінде:
223
Кен өндірісінің қаһармандары
- Арғы беттен орала қоймасақ бауырымызға өздерің ие боларсыңдар,-деп, көздің қарашығындай
жалғыз қарындасын менің атамның үйіне тастап кетеді. Олар аман-есен шекарадан өтті ме, әлде
қуғыншылардың оғына ұшты ма оны ешкім де білмейді. Сол бетімен хабарсыз кетеді.
Көзі ашық, арабша оқыған башқұрт қызы қазақ арасына тез сіңіп кетеді. Араб тілінен дәріс те береді.
Кейін сұлу да сымбатты қызды үлкендер Ділдебайға қосады. Одан Ділдебай екі ұл көреді. Әкем жас
кезімде қайтыс болады. Міне, содан бастап күйеуінен жас қалған анам небір қиындықты бастан өткеріп,
мені жеткізем деп басын тауға да тасқада ұрады. Елдегі қиыншылық тұсында ішер тамақ таба алмай аш
жатқан кездерім де болды, менің көңілімді аулағысы келе ме, анам маған ертегі айтып беретін. Қызықты,
шытырман оқиғалы ертегіні тыңдап жатып қалай көзім ілініп кеткенін сезбей де қалатынмын. Кейде
ағалары туралы да қызықты әңгімелер айтушы еді. Сөйтсем, анам сағынады екен ғой бауырларын.
«Так что», жігіттер, түп нағашым ұзын қыпшақ Тілеулі батыр болса, өз нағашым Салават Юлаевтың
ұрпағы болса мен неге осал болайын»,-деп Шәкең маңайындағыларды күлдіріп, бір серпілтіп тастайтын.
Шынболат үлкен дарын иесі еді. Ол қашанда өнерді бірінші орынға қоятын. Өзі ұйымдастырған
«Арман» ансамблімен кеншілердің, ауыл еңбеккерлерінің арасына барып, думандатып жүретін. Еңбегі
ақталып «Арман» халықтық ансамбль атанғанда біздің Шәкеңнің қуанышында шек болған жоқ. Бұл табыс
оның жігерін шыңдап, өнердегі ізденісіне тың жол ашты, шығармашылық шыңына шарықтай шығуына
соны серпін берді. Өмірінің соңғы сәтіне дейін Шәкең қала, облыс өмірінде болып жатқан талай-талай
мәдени шаралардың бәріне де қатысып, оның бел ортасында жүрді. Облыстық, республикалық ақындар
айтыстарына қатысып, айтыскер ақын ретінде Жезқазған облысының намысын қорғады. Шәкең қайтыс
боларынан бірер жыл бұрын ғана Жезқазғанға іссапармен келген еліміздің тұңғыш Президенті Нұрсұлтан
Әбішұлы Назарбаевты қарсы алу салтанатында былай деп өлең шумағын төккені әлі есімізде:
Қашаннан Сізді қарсы алар, Армандап өтті Абылай,
Жырауың едім ақ таңдай. Шаң жуытпай жүріңіз,
Нұреке, бүгін байқасам, Абылайдың тағына-ай.
Басымыздағы бақ қандай, Әлемге бүгін таныттың,
Айымыз туып оңынан, Қазақтың бағын тарыдай.
Нұрланып таңым атқандай. Еңбексіз дүние болмасын,
Тауларым бүгін биіктеп, Түсініп қалды қалың ел,
Дария шалқып аққандай, Замананың бүгінгі
Егінім пісіп Арқада, Қарасы мен ағына-ай,
Омырауға алқа таққандай. Еңбеккерлер ес жиып,
Төбеміз көкке бір тиді Жалқаулар жүр жарымай,
Өзіңіз бас боп, Нұреке, Ел атынан айтарым,
Астана шамын жаққанда-ай, Көзіңнің қырын салыңыз,
Жер анамыз бусанып, Әл-ауқаты сарқылған,
Тоқтар менен Талғатты Кемпір менен шалыңа-ай.
Толғатып қайта тапқандай. Атағың жетіп әріге
Осының бәрін ойласам, Жасай бер, жаса, әлі де,
Бақытымыз батпандай, Қазағымның бағына - ай!
Тұрайын қалай шаттанбай,
Сөйлейін қалай мақтанбай,
Қуаныш сыймай қойныма,
Қанатын қағып ғарыштан,
Қыраным келе жатқандай.
Өзіңіздей ұрпақты,
Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген мәдениет
қызметкері, ақын, жыршы-термеші, суырып салма ақын,
Сәтбаев, Қызылорда, Ақтөбе қалаларының, Қызылорда
облысы Шиелі ауданының құрметті азаматы Шынболат
Ділдебаевтың есімі көршілес қырғыз, қарақалпақ, өзбек
бауырларға да кеңінен танымал. Өнер жолында жүргенде ол
жақтың да дәмін татқан, өнерімен халқын сусындатқан.
Өлді деуге бола ма, артына өлместей із қалдырған
Шәкеңді. Ол өзіне ескерткішті халқының жүрегіне жол тапқан
«Шындығымен - ақ» тірісінде қойып кеткен.
Жезқазган-Сәтбаев, сәуір, 2005 жыл.
224
Кен өндірісінің қаһармандары
ҚЫРШЫН КЕТКЕН КЕНШІ, АҚЫН, АЗАМАТ
Алматыдағы қазақтың А.С.Пушкин атындағы мемлекеттік көпшілік кітапханасының қорынан кітаптар,
газет журналдар алып, өзіме қажетті материалдарды іздестіріп отырғанда, өткен ғасырдың алпысын-
шы жылдарында Жезқазған, Қарсақбай өңірінде шығып тұрған "Қызыл кенші", "Жезқазған жұмысшысы"
секілді газет беттерінен сол кездегі талай әуесқой ақындардың өлең - жырларына кездестім. Болман
Қожабаевтың, Әбулақап Райымбековтың есімдері бұрыннан елге танымал ақындар. Ал газетте матери-
алдары жарияланып жүргендер Әшім Жекебатыров, Бәтен Сағындықов, Орақбай Бейсенбаев, Әділбек
Жаналиев, Шабал Бейсенбекова... осылай жалғасып кете береді. Олардың бірде баспасөз бетінде
өлеңі, енді бірде өздері еңбек ететін кәсіпорындардың еңбек тынысы, онда істеп жүрген еңбеккерлердің
табыстары жайлы хабарлар жарияланып тұрған. Әшейінде жаңа жазып жүрген авторлар бірен са-
ран өлеңдері жарияланғаннан кейін әрі қарай жазуын тоқтатады. Ал мына газеттерде жарияланып
жүргендердің ішінен бірінің есімі көзіме оттай басылып, жүрегіме жылы ұшырай кетті.Оның нөмір сайын
ауыз тұшытар мазмұнды мақалалары, өлең жолдары үзбей жарық көріп тұрған. Өлеңдері терең ойлы
да мәнді мазмұнымен, суреткерлігімен бойды баурап алады.
Оның «Жезқазған табиғаты» деген айдармен берілген өлеңдер топтамасындағы мына «Ақ боран»
деп аталатын туындысын оқып көрейікші.
Қиыршық, мұздақ қар оқтаған,
Алқымнан алды аяз, ақ боран.
Қыс албырт мінезі қадалды,
Шарпуға болса да отты адам.
Жел өті жер бетін кеміріп,
Тулады, тырмалап, тебініп,
Суық қар сыңсыды жамырап,
Жол бітеп, басқан із көміліп.
Қыс қорқау қан құмар гуілдеп,
Әкетті байланыс күнін жеп.
Жас қала оранып аққарға,
Сымдағы діңгектер дірілдеп.
Кеш түсті -қараңғы тоң мойын,
Далада боран салды ойын.
Түнімен тіксініп өзен де,
Өткізбек сіресіп сең—тойын.
Әп әдемі суреттелген. Авторы Әділбек Жанәлиев. Оның газет бетіндегі жарияланған өлең шумақтарын,
№51 шахта кеншілерінің еңбек тынысы жайлы жарияланған материалдарын құныға оқыдым. Оларда
жер астында еңбек етіп, маңдайынан тер бұршақтап жүрген кеншілердің еңбек тынысы жап жақсы су-
реттелген. Оны оқып отырып кезінде өзімде көзбен көрген жер астының еңбек тынысын ап айқын көз
алдыма келтірдім.
Осындай сәтті шыққан өлең жолдары, шахтаның еңбек тынысы жайлы Әділбек жариялаған ма-
териалдар 1962 жылдың екінші жартысынан былай қарай көрінбей кетті. Әрі қарадым, бері қарадым
таба алмадым. Газет беттерінен өлең көрсем Әділбекті іздейтін болдым. Бірақ сол кеткеннен мол кет-
ті. Ізім қайым жоқ болды. Бірде үйде тынығып отырып, Әділбекті қайта еске алайын. Тоқта! Тоқта! Есі-
ме кезінде Жезқазған телевизия студиясында бірге қызмет істеген Меруерт Әділбекқызы Жанәлиева
түсті. Талай талай сәтті телевизиялық хабарларымен Жезқазған,Сәтбаев қалалары көрермендерінің
көңілінен шыққан өңірімізге белгілі журналист. Журналистер қауымы Тұрсын ініміз бен Меруерттің
үйлену тойын да тамашалағанбыз. Белгілі асаба, халқының сүйікті ұлы Шынболаттың тойды түннің
біруағына дейін дүрілдеткені бүгінгідей есімізде. Осындай қызық думанда бірге жүріп, ондаған жыл
бірге қызмет істегенде өмірбаянды кім сұраған. Мына Әділбек соның әкесі болуы мүмкін бе?- деген
ой миыма сап ете қалды. Ертеңіне кітапханаға барғанда Әділбектің өлеңдерінің біразының көшірмесін
ксерокстан өткізіп алдым.
Жезқазғанға қайтып оралған бетте Меруертке жолықтым. Әділбектің суреті қоса жарияланған
өлеңін ұсынып:
225
Кен өндірісінің қаһармандары
-Мынау кісі сізге таныс па, қандай жақындығы бар? деп көрсеткенде Меруерт әкесінің жансыз бей-
несін тани кетті. Осы жерде көзіне жас та алып алды.
Мұнан әрі Меруерт айтқан әңгіме былай өрбіді:
- Біз Әділбектен апалы сіңлілі—Сәнім, Меруерт, Жарқын үшеуміз. Анамыз Шарғия: «әкелерің
қайтқанда Жарқын іште қалған еді» деп отыратын. Папамның түр түсі есімде жоқ. Ол шахтада болған
авариядан қайтыс болғанда мен екі үш-ақ жаста екенмін.
Шымкенттегі тау кен металлургия техникумының түлегі Әділбек пен мұғалімдер даярлайтын учили-
щені бітірген Шарғия Жезқазғанға 1953 жылдың күзіне қарай оқу орындарының арнайы жолдамасымен
келген екен. Ол уақытта комбинатта оқыған маман кадрлардың жетіспейтін кезі. Екі жас та комбинатқа
жедел жұмысқа алынады. Алғашқыда жас жұбайлар пәтер жалдап тұрады. №51 шахтаға кен шебері
болып орналасқан Әділбек жас келсе іске дегендей қызу еңбекке араласып кетеді.
Жастайынан жесір қалған анамыз өмірдің небір қиыншылықтарын бастан өткере жүріп, бізді жет-
кізіп, оқытып-тоқытты. Бәріміз де жоғары білім алдық. Анамыз бертінде қайтыс болды. Оның айтуынша
папам шахтада кен шебері, кейіннен учаске бастығы болыпты, бос уақытында өлең жазыпты. Қалада
шығып тұратын газеттерге апарып беріп, жариялатып та жүреді. Алғашқы өлеңі жарық көргенде балаша
қуаныпты. Шахтадағы озаттар, өндіріске сол кезде енді енді ене бастаған кен өндіру техникалары жай-
лы мақалалары да шығып тұрса керек. «Өлеңге әркімнің ақ бар құмарлығы» демекші, поэзияға жастай
құмартқан жас жұмыстан қол үзбей жүріп, С.М.Киров атындағы қазақ мемлекеттік университетінің жур-
налистика факультетіне сырттай оқуға түседі. Әкеміз тірі болғанда келер жылы жетпіске толар еді. Ар-
маны журналист болу екен. Бірақ сұм ажал арманына жеткізбей небәрі ширек ғасыр өмір сүргізіп, мез-
гілсіз арамыздан алып кетіпті. Өкінішті-ақ жай. Осы жерде Жезқазған кен металлургия комбинатының
№51 шахтасының кен шебері, комбинаттың кәсіпорындары ұжымдары арасындағы талай айтыстарға
қатысқан айтыскер, көзі тірі болса болашағынан үміт күттірер жас ақын, марқұм Әділбек Жанәлиевтің
бірнеше туындысын назарларыңызға ұсынамыз.
226
Кен өндірісінің қаһармандары
ЖЕЗҚАЗҒАН -КЕН ҚОЙНАУЫ Деп инженер, таныстырды сыртынан
Қос батырды құзға өрлеп ұмтылған.
(ӨЛЕҢ ОЧЕРК) Бұрғылары «Ухонлимадай» қанатты,
Қазыналы кен қойнауда жыр қуған,
...Міне, келдік шахта астына ниеткен, Мол өсіріп ұлы еңбек табысын,
Деді досым шығып жатып клеттен. Екі батыр, қырқып жатыр тау ішін.
- Тас қабырға қуысына орнаған, Осы бір сәт есіттім де селк еттім,
Инженер—ау, үлкен өмір бұл неткен? Гүрілдеген алып мотор дауысын.
- Лирик ақын, жаза білген қыс кешін, - Инженер-ау, кереметің көппе еді,
Қыз көктемнің сырын талай шерткесін, Шахтыңда ма самолеттер көктегі.
Табиғатты табындырған адамның, - Адам жаны инженері, есіңе ал,
Еңбегінен—шахты астынан үркесің? Музейге өткен қайла, кенші кетпені,
Шахты асты—зәулім сарай—биік, кең, Көрсетті ол лебедкасын Қасымның,
Мол беретін қазынасын, үйіп кен. Қуыратын апшысын мыс тасыңның.
Кеншілері тепсе темір үзер ер, Шахтымызда экскаватор, «Б—100» бар.
Білегімен, білімімен біріккен. Техникасы жиырмасыншы ғасырдың,
Ерлерін, ісін көру үшін түстік -деп Самолетте келер бізте көктегі,
қақпаны ашты... бір ызғырық есті леп,
Еңбек жолы -қос рельс төселген, Таң етерлік жай емес қой— деп мені,
Алдымызда оқтай түзу штрек. Жүре сөйлеп, ертіп келді жанына.
Электр шам -асыл моншақ тізілген, Жас Қасымның оң фланга -беттегі
Нұр шашады, аумайды күн көзінен Кере сілтеп азулы тіс тырманы,
Кен тиелген өтті состав жаңғыртып, Жентектейді кенді—ол жыр шумағы.
Жердің астын, қазақ қызы жүргізген. Каска киген жас баласы қазақтың,
Мал соңында өскен сонау қырдағы.
- Озатымыз... жүрген кенді мол беріп, Өрмек жіптей қанат—сымдар керіліп,
Жер астының техникасын меңгеріп. Скребок жөңкілтеді кенді іліп.
Мыс қырманын толтыруда бір адам, Қасым басып меңгергішті босатса,
Транспортта көрген емес тең келіп... Мыс тастары жатыр люкке төгіліп.
Осы бір кез соңғы сөзін досымның , Сүйсініп мен Қасым білген өнерге.
Бөліп кетті саңқылдаған тосын үн. Жалт етсін деп, арқау еттім өлеңге
«Қасым, Қасым, төге бергін кеніңді, Берекелі мыс қазанға ұқсаттым,
Озаттардың қатарына қосылдың». Кең қуысты тіке түскен төменге.
Ақын досым! Диспетчерден естілген, Кенші Қасым қуыс—люкті толтырды,
Тың хабарға көкке бойлап өстім мен. Күшін басты лебедканың жойқынды.
Еңбегіне жаңа табыс қосыпты, Сықырлаған тастарменен сабылып,
Самғап жүрген, біздіңде ұшқыр ой тынды.
Жас Қасымды тәжірибесіз -деп жүрген. Жанымызға жылы шырай жүзбенен,
Кірлетпейтін, таза сақтап намысын, Қасым келіп, сәлемдесті бізбенен.
Ол—иесі жеті жылдық табыстың. Құттықтадық табысымен, таныстық,
Жүрші бірге, сол забойға барайық,
Біздің Қасым—жас кеншімен танысқын!— - Бұл қай ақын кеншілерді іздеген?—
Деді инженер, қарсылықсыз ілестім, Дегенде мен, Қасымменен сөйлестім:
Арасымен келеміз қос рельстің. - Атым шыққан атақты ақын емеспін.
Квершлагтен көтерілдік жоғары, Жезқазғанды көрсетуге шақырған,
Шын шебіне мыс кені үшін күрестің. Инженермен бала кезден бірге өстім.
Мыс панелі -созылған жол айналымы, Кімде болса мақтан етер жақсысын,
Траншея -мыс қазына қойнауы. Инженерің көрсетіп жүр шахтасын—
Кен қопарған сом бұрғылар солқылдап,
Дүбірлейді ұлы еңбек майданы. - Е, бәсе -деп, бөліп кетті, - білеміз.
Бір забойда «ПР-30» жарды ұрып, Келмейтінін ақындардың мықтысын.
Жатыр соғып, еңбек отын жандырып. Тақырып мол, - шахтада жыр нақ бүгін,
Мығым тұрған мыс қамалға шүйілген, Міне, Отандық, бульдозерің, -тракторың...
Батырларға сүйсінемін, таң ғалып, Сағынышпен күтіп отыр кеншілер
Күзеткендей шекарада Отанын, Жезді жазар романның авторын.
Сапқа тұрып, түзеп алған қатарын.
...Ұлы еңбектің күресінде алмақшы, - Ақын досым, жас Қасымның сөзі шын,
Коммунистік екпіндінің атағын. Қымсынып ол, айтпай отыр өз ісін.
Бірі Тен-Ир, екіншісі Меңберген, Өздері ғой сын өткізіп әкелген,
Жас жалындар Армиядан бір келген. ¥лы өмір техникасының жемісін—
Сүйіп қалап, қолдарына бұрғы алып, Деді инженер, мен Қасымға таңғалдым.
Жер астының мамандығын меңгерген, Бейнесінен сом денепі, кең иық,
Көрдім кенші—жұмысшысын Отанның.
Көрдім кенші—Жезқазғандық жайсаңды,
Жас болсада—ол бүгінгі ер, байсалды,
2?27? 77
Шахты асты, Қасым сөзі, үйі еңбек, Кен өндірісінің қаһармандары
Тебірентіп жүрегіме ой салды.
Ол үлкен ой—сезім жолы алдағы, Болашаққа ұлы өмірге асығып,
Еңбек жыры—жас автордың арманы. Жеті жылдық мыс қазанын тасытып.
Жезқазғанның қойнауында тулаған, Жарды үңгіп, сүңгіп кетіп барады,
Ол мыс көлі кернеген кең арнаны. Сол бұрғышым, жер астында бір алып.
Кенші ерлерім! Арта берсін жеңісің!
Күресінде бейбітшілік—кен үшін! МАХАББАТ ЕҢБЕКТІҢ ЕГІЗІ
Болашағы жыр арқауым, ол девиз
Техника, табыстарың мен үшін! Келеміз өзіміз төсеген,
Асфальт—айнадай көшемен.
ЖЕЗҚАЗҒАН ЖЫРЛАРЫ Екеуміз секілді сырласқан,
Жазғы кеш самалы, жас емен.
Жезқазған—астанасы кеншілердің, Толған ай нұры мол төгілді,
Қойнында еңбек өсіп, өршіген үн. Жастық наз-шат өмір көңілді,
Жасарып қарт даласы қала орнап, Кілт тартып тоқтаттық. Өкініш,
Нұрланған асты—үсті енші жердің. Бітпеген жол шеті көрінді.
Жезқазған Ұлы Отан мыс қаласы, Үзіліп кеткендей арманым,
Сақтаған кен байлығын құз, жартасы. Тоқтады жүректе бар қаным.
Теңеліп төбе-белі, жол төселген, Жұбаттың еркелеп—деп, мені
Шексіз асфальт - көгілдір қыз лентасы. Төсерміз ертең-ақ қалғанын.
Жезқазған сарқылмайтын сыбағасы, Асфальт-айнадай көшемен,
Жеті жылдық еңбектің шын анасы. Өндетіп екеуміз келеміз.
Төсінде теңдесі жоқ шахталардың, Таныспа—дегендей осы өлең,
Копері—бейбітшілік мұнарасы. Өңіңде жатыр-ау терең із.
Жезқазған жас автордың жыр арманы, Түсіндім жырлаған әніңе,
Сұлу қыз биіктегі -крандағы, Ізгілік махаббат еңбегін.
Сары мыс қырманында солқылдатып, Сүйсініп сән көше, сән үйге,
Сом балға соққан кенші—қырандары. Жырлаған өмірдің өрнегін.
Жезқазған екпіні мол еңбектегі, Ұнаған өзіңдей осы өлең
Жалынды, жас жүректі ер мектебі. Өмірге гүл болып, қалсын-ақ,
Жаңа жыр жасағынан орын алған, Арманым әніңмен, көшемен,
Жеңімпаз бойжеткен мен ержеткені. Жалғасып барады қарыштап.
МАХАББАТ СЫРЫ ЕҢБЕКТЕ ЖЕЗҚАЗҒАННЫҢ ТАБИҒАТЫ ТАҢ
Қазылған кен составтармен тасылып, Таң келеді, алқызылға боялған,
Болат жолмен жүріп жатты асығып. Букет етіп, жүрекке орап
Өткізуге кезектегі составты, ой-арман.
Светофор тұрды көк боп ашылып. Ақ жүзінің нұрын шашып шықты
Рельстің тілін түзеп жас жігіт, күн.
Кімдікі екен, - деп, қарады көз тігіп. Бөбектей ұйқысынан оянған.
Озат жүрген машинистка Маша екен, Күн-арудың көрпесінің астары,
Кен тасушы вагондарын көп тізіп. Арайланды Жезқазғанның аспаны.
- Он алтыншы!—деді жігіт сызылып, Таңертеңгі ашылған гүл секілді,
- Санағансыз оны неге қызығып? Ұлы еңбекке шыққан кенші жастары.
Жауап таппай күле берді жас жігіт,
Бірақ кетті бір нәрсені қыз ұғып. КҮЗ
БҰРҒЫШЫМ ЕҢБЕК ҮСТІНДЕ Қозғап қураған қозаны,
Суық жел әнін созады.
Забойға енді сом денелі бұрғышым, Төбеге атып, шаншылып,
Қолына алды шахта күші -бұрғысын. Көшеді дала тозаңы.
Май жіберіп, жалтыратып тазалап, Көк аспан—теңіз, толқыны
Ырғай салды коронканың қырлысын. Қаптады-бұлт жойқыны.
Бүркеді күнді еріксіз
Ерік алды ПР—30 жарды ұрып, Қараңғы түнек қолтығы.
Кең забойда еңбек отын жандырып. Сүңгілеп сайыс қылышы,
Бұрғышымның бақыты—еңбек өршіді, Тарылды жердің тынысы.
Тесілді жар, тебіренді таң қалып. Төгілді бір кез шарт сынып,
Суы бар аспан шынысы.
Жезқазған-Сәтбаев, тамыз, 2005 жыл.
222828
Кен өндірісінің қаһармандары
ЕҢБЕКТІ ӨНЕРМЕН ҰШТАСТЫРҒАН ЖАНДАР
Ұлы Отан соғысынан кейін бейбіт еңбекке бет бұрған елдің халық шаруашылығы соны серпін-
мен ілгері дамыды. Осы кезде халықтың да көңілі көтеріліп, әл-ауқаты жақсара бастады. Халық қай
салада болмасын еңбекті өзі үшін, өзінің болашағы, балалары үшін істейтінін шын жүректен сезінді
Халықтың жалпы көңіл-күйі жақсара түсті. Осы уақыттарда рудниктің шахталарында көркемөнерпаздар
үйірмелері ұйымдастырылып, өнер байқауларын өткізу дәстүрге айналды. Қазақтың ежелден келе
жатқан айтыс өнерін қалыпқа келтіру үрдісі жолға қойылды. Өз алдына ел болып, отау тіккен Қазақстан
республикасының 40 жылдығын еңбек майданының қайнар көзінде асқан жігерлілікпен табыс кілтін қолға
ұстап, игі істердің үлестерін паш еткен біздің мыс алыбы-Жезқазған кеніштерінің жұртшылығы да 1960
жылы тамаша еңбек жеңістерімен атап өтті. Салтанат үстінде жас ақындар айтысы ұйымдастырылды.
Жезқазған поселкесіндегі кеншілер мәдениет Сарайында өткен ақындар айтысы кеншілер қауымы мен
поселке тұрғындарын бір сілкіндіріп, желпіп тастады. Оларды жаңа еңбек белестеріне жетеледі.
Айтысты қолындағы қос шекті домбырасына қосылып, қазақтың терме әнімен бастаған, жастайынан
әнге, өлеңге құмар, өнерге жақын жүретін кен басқармасының есепшісі Көпей Үсейінов өзінің «Той бас-
тар» деп аталатын өлеңімен ашты.
Қызыл тілім ал сөйле, ¥ршықша қолда ойнаған,
Кезек келді өзіңе, Экскаватор, бульдозер.
Тыңдаушы халқым жалықпа, Қырық жылын елімнің,
Құлақ сал, тыңда сөзіме, Табыспен міне тойлаған.
Домбыраны алған соң,
Отырмай қарап сөз баста. Ертеде мұндай болмаған,
Рахат өмір, шат тұрмыс, Техниканың аз кезі.
Жыр қозғауға болмас па? Қашаумен қазған жер астын,
Осылай болып бар тезі,
Балалық шағым ер жетіп, Ауыр еді жұмыс шахтада,
Жігіт боп өсіп толмас па? Қолменен бәрін атқарған.
Қырық жылдық мереке, Қажырлы қайсар жұмыскер,
Қазына асыл ақтарып, Қопарып көктас ақтарған.
Ортаға бүгін салмас па?
Тарихта орын біздікі Ертедегі шахтерім,
Өрлеген өнер шыңына Атағы шыққан Қалыбай,
Тың өлкесі жайқалды. Жауырыны жерге тимеген,
Елімнің ойы қырына Палуанбасы Тұрғынбай,
Қатарлап қала орнады Жұмыскерден көтеріп,
Жан баспаған тыңыма. Құрметті кенші атанып,
Таңданбай елім қалған жоқ, Кейінде шахта басқарды,
Өзгерген, өскен мұныма, Қазіргі біздің Шаталюк.
Аспаған бұрын баспаған Естіппеңдер атағын,
Әлемнің сырын аштық біз, Кешегі шахтер Балықбай,
Қиял боп келген ай жұлдыз Қопарған кенін шахтамның
Ту тігіп одан астық біз. Істеген ісі алыптай.
Кеншім көп айтсам таусылмас,
Жезқазғанға қарасам, Қатарда болған Жүнісім,
Танымастай өзгерді. Сыйламай халқым көрген жоқ,
Салынған қатар зәулім үй, Бағалап оның жұмысын.
Мінеки, әне көз көрді. Еңбегі жанған жұмыстан,
Көркейді, өсті жас қалам, Шахтада көп жыл Нұржақып,
Орнаған мыстың қалыбы, Атақты бұлда қатардан,
Құрылыс, завод, шахталар, Көрген жоқ кейін құр қалып.
Кен ордасы алыбы. Айта берсем менде көп,
Астына келсем шахтамның, Жетістіктің түрлері,
Кең жазира жайнаған. Санасам топ топ аталат,
Алып тұлға, сом білек, Еңбектің озат ерлері.
Еңбек қызу қайнаған. Шақырған болса жарысқа,
Жаңа түрі техниканың, Ешкімге намыс бермеді.
Көрсең көзің тоймаған. Қарсы алуға партсъезін,
Жарық сәуле нұр шашып, Қарқынмен құлаш сермеді.
Электр шамы жайнаған.
229
Құйқылтып көмей той күні, Кен өндірісінің қаһармандары
Тасқындап өлең кернеді.
Шахтамның даңқын асырған, Жоспар жоқ деп шықпайды ма шатты үнің?
Еңбектің озат ерлері. Әлде сосын ұмыттың ба бар сырын,
Мұхитым бастап кеншімді, Сұрап білші бастығыңнан шахтаның.
Жарыста алдын бермеді. Мойыныңа ал кемшіліктің сан түрін,
Құттықтаймыз тойменен Бұзыпсыңдар еңбек ету тәртібін.
Халқымның өскен ұл қызын. Демалыссыз жұмыс істеп шахтада,
Жете бер Мұха табысқа, Жібермепсің календарьдың бар күнін.
Жарқырап еңбек жұлдызың.
Еңбектің ері атанған, Орақбай:
Сапырып мыстың қаймағын, Той бастауға лайық сөз таппадың,
Тузовтай ерім тағы бар Неге айтысты кемшіліктен бастадың?
Біледі даңқын аймағым. 51 дің жауып қойып есігін,
Бүгінгі тойда қалмасын 42 шахтыма мін таққаның.
Ерлердің аты аталмай. Қызыл тілмен, шешенмін деп өрлеме!
Покрода қарт кеншім Қыйсығыңды түземей, бос терлеме!
Мақсұтұлы Мұқатай. Іліге алмассың оңайлықпен жүлде
Осылардың барлығы, 51 дің кемшілігін мен айтсам,ге.
Жүйріктер ылғи баптаған.
Еңбегіне сүйсініп Әділбек:
Оларды халқым мақтаған. Профсоюз жұмысшысы жоқтайтын,
Шахткомың бар емес пе мақтайтын
Солардай еңбек етейік Әлде Горлов көзін жұмып сол күні,
Кейінгі жас жігіттер, Ұйықтады ма жай күндері жатпайтын?
Қаруыңа құрал сай Кілетіңе күлемін, сен жылаған...
Қара тасты жібітер. Борисенко салсын бері құлағын!—
Асырып міндет орында «Запас выход 51» деп жазып па,
Партияның ұранын Қарабаев «аварийный планын»?
Төрт бес жылда аяқта Түсіндің бе, жоқ керек пе түсінік—
Жеті жылдық планын. Клеть кісі шығармайды, түсіріп.
Өркендеп өссін жыл сайын Біз шығардық талай рет кеншіңді,
Өрлеген Қазақстаным. Кучиевте жоқ маңғаздық, кісілік.
Қамқоршысы адамзат Айтшы ақын енді сізге сөз көшті,
Ақыл—ойдың данасы Өзім барып көрдім адам төзбесті.
Жасай бер мәңгі партиям Бұл қалай—деп, тұрғанымда таңданып,
Қорғаны елім панасы. Инспектор штректе кездесті.
Айтты маған штректі жапқаным,
Мұнан кейін кезек ақындарға берілді. №51 Аршысын деп, «Южный» батпағын—
шахтаның смена бастығы, ақын Әділбек Жанәлиев Уақытында қолға алып жоймастан
пен №42 шахтаның кен мастері, ақын Орақбай Осылардың бәрін неге сақтадың?
Бейсенбаевтың арасындағы өнер бәсекесі былай
өрбіпті: Орақбай:
Меңгермесең техника қуатын,
Әділбек: Елу бірдің арқалайсың ұятын!
Жол беріңдер! Техника өнімі әлі мәз емес,
Қазақ салты—айтысқа, Осы жерің қай мақтауға сиятын?
«Қырық екінің» ақыны отыр қай тұста? 51—дің озаттарын мақтайсың,
Жол беріңдер! Мақтануға жарау тұлпар аттайсың,
Менің күшті тасқыным, Май айында прогульщик он екен,
Көтерейін бүгінгі той бас туын. Оларыңды қай қуысыңа сақтайсың.
Сөз сөйлеймін «елу бірдің» атынан, Орындасаң жоспарыңды шаттанып,
Өйткені, мен, сол шахтамен жастымын. Міндеттеме аласыңдар мақтанып,
Жол беріңдер! Қалады екен берілген бос уәде,
Жаман -деген, жоқ атым, Орындалмай, ақ қағазда сақталып.
Ерлерім бар тасты тесіп, жонатын. «Жоспар жоқ» деп бізге тілің сұғасың,
Қыраным бар құлаш ұрып құздарға, Салақтық тек біздерде деп ұғасың.
Сом балғаны солқылдатып соғатын. 51—дің металломын көрсетсем,
Жасырмашы, жоқ қой менің жаттығым, Неге, Әділбек, төмен қарап бұғасың?
Газеттегі кеншілердің сөзі екен,
Газет сөзі кеншілердің өзі екен.
230
Кен өндірісінің қаһармандары Көлденең келе берсең кетем басып.
Дұрыс қой елу бірді мақтағаның,
Екі ай бопты жаңармаған нөмірі, Ер даңқын елге жайып атағаның.
Редактор Әділбектің өзі екен. Даңқымыз Жезқазғаннан шыға берсе,
Котельный пештері тұр жылынбай, Қуанам, мақтанамын, шаттанамын.
Киім жуар орындарың жиылмай, Атақты менің шахтам қырық екі,
Кеншілердің киімдерін кір басып, Сол топтан мен де шықтым болып жыршы,
Жатады екен сушилкада жуылмай. Қопарған жер қойнауын, мыс ағызған,
Кеншіміз еңбекте аян аты шулы.
Әділбек: Еңбектің коммунистік тобын бастап,
Біздің шахта, шахталардың алыбы, Әйгілі Атаханов жүр қарыштап.
Үзілмейтін сары мыстың сарыны Жарыста жетіжылдық еңбеккері,
Біздің шахта коммунистік болады, Талайлар үлгі алған, жолын қоштап,
Мыс қырманы мыс кеніне толады. Кімің бар дәл осындай еңбек еткен,
Оқу, өнер, мәдениет орны бар, Кең байтақ ұлы Отанға даңқы жеткен.
Шақырамын көргін болып қонағы. Мыс қазып, тау қопарған, от жігерлі,
Көнбесеңдер күшті өлеңім ағылар, Атадым қырық екінің өрендерін,
Мадақтайтын кенші ерлерім табылар, Еңбекте озық үстем өнерлерін.
Кен мастері—генералдай Нұрышев, Тойында қырық жылдық Қазақстан
Азаматтар тағы, тағы, тағы бар. Әкелді көрнекті үлес кеншілерім.
Микитин бар, Имбрасос, Кошкин бар, Әрине жол бермейміз кемшілікке,
Бөгет болмас оларға еш тосқындар. Өрлейміз еңбекпенен зор биікке. '
Жаңалықтың жаршысы—деп, жалынды, Жоспарын жеті жылдық бұрын өтеу,
Әсер үшін көтеретін тостым бар. Күмәнсіз кеншім жетер бұл ниетке.
Қалшылда ақын! Алдағы XXII ші партсъезге,
Сөз садағын асындым, Лайық сый тартайық бәріміз де.
Білгіштер мен өнерліге бас ұрған! Табысқа табыс қосып қарсы алайық,
Козицин мен Филимонов меңгерді, ¥лы Отан артсын даңқы байтақ елге.
Техникасын жиырмасыншы ғасырдың. Әділбек:
Бір адамы шахтамдағы екінің,
Жете білмек техниканың тетігін. Аптықсаң тым, ұстап айқай, мақтаның,
Чернышов пен Зайченколар көрсетті, Сөйле ақын, ауызыңды жаппадым.
Артықтығын «Ковровец» құдіретінің. Шешіп айтшы, кемшілігің неге көп,
Уақытында жоймай неге сақтадың?!
Орақбай: Біздің шахта жете бермек табысқа,
Үлгі алып Әнуарбек атақты ерден, Мінің түзеп сенде енді қалыспа.
Бір топ жас комсомолец соңына ерген. Бастаушы мен кеншісінің үні бір,
Бағалап, жарыста озған еңбегіне, Шақырамын «Покроны» жарысқа!
Руда басқармасы бәйге берген. Тыңдаушылар, біз екі ақын сынастық,
Бізде көп еңбекте озып, үлгі алғандар, Сынаспадық жан ашырдай сыр аштық,
Еңбекпен даңқы шығып, жүлде алғандар. Шахтамызда көрмей жүрген басшылар,
Жайнаған әр кеудеде «Қызыл Жұлдыз», Кемшіліктің бүркелгенін шын аштық.
Орденді Сағымбайдай атанғандар. Кенші ерлерім арта берсін жеңісің,
Әділбек әлде неге қалдың сасып, Жезқазғанның сары алтын кені үшін...
Байқаймын, кетіп барады өңің қашып.
Тұлпардай терлей берсем оза түсем. Жезқазған поселкесі, 1960 жыл.
231
Кен өндірісінің қаһармандары
МАЗМҰНЫ қалды 3 бет
Алғысөз орнына 5 бет
Пікір 6 бет
Кенші досыма. авторы Қ.Бекқожин 7 бет
Жезқазған кен өндірісіндегі тұңғыш Еңбек Ері 8 бет
Саналы ғұмырында халқына мінсіз қызмет еткен жан 10 бет
Кенші даңқы 11 бет
Өнегелі өмірімен үлгі болған батыр аға 13 бет
Батыр кенші 15 бет.
Еңбекте есейіп, Батыр атанды 17 бет
Еңбек ер атандырды 20 бет
Халқына қызмет етуді борышы санады 22 бет
Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді. Авторы М.Жәркенов 25 бет
Білікті инженер, қоғам қайраткері 26 бет
Жалынды патриот, атақты кенші 28 бет
Артына өшпестей із қалдырды 30 бет
Откатчиктен шахта бастығына дейінгі жол 32 бет
Әкемнің көзін көргендермен бірге істедім 34 бет
Отты жылдар шежіресінен 36 бет
Адал еңбегімен ел есінде қалды 38 бет
Стахановшының келіні айтқан әңгіме 40 бет
Еңбек жалшылықтан құтқарып, атақты кенші атандырды 41 бет
Еңбегімен танылған депутат кенші 43 бет
«Адам-экскаватор» немесе қара күшпен кен молшылығын жасаған жан 45 бет
Еселі еңбегі мен есімі ел есінде 46 бет
Тау қопарып, тас жарған жалындаған жас жүрек 48 бет
Жастық жігер рекорд жасауға көмектесті
Жапырақ жайған ұрпақ 50 бет
Асыл бейнең ұрпақтардың көз алдында, есімің ел есінде 52 бет
Көзі жоқ болса да көңілде 54 бет
Еңбекпен есейген ардагер кенші 55 бет
Қос орденді ардагер 57 бет
Ерен еңбекпен танылған көмірші әрі кенші 58 бет
Мыс бұлағын ағызған ардагер 60 бет
Еңбегінің арқасында елі құрметтеді 63 бет
Кран машинисі мамандығын алғаш меңгерген жігіт 65 бет
Өмір жолы абыройлы болған тау-кен шебері
Кенші әрі жыршы аға туралы бір үзік сыр 67 бет
Майданда да, еңбекте де алғы шепте болды 69 бет.
Еңбегі жоғары бағаланған құрметті кенші 71 бет
Отыз бес жыл өмірін кен өндіруге арнаған майдангер 73 бет
Өндірістің шебер ұйымдастырушысы 75 бет
Көмір өндіріп, кен қазған Ұлытаудың өрені 77 бет
Майталман кенші, жастар ұстазы 79 бет
Кенші қырғыздар Авторы Ө.Сартов 80 бет
Шерағаң шерткен сыр 82 бет
Еңбекте есейіп, майданда шыңдалған ардагер
Өмір жолын өнегелі істерімен көмкерді 86 бет
Еңбек жолы Ащысайдан бастау алған кенші 90 бет
Талпынған жетер мұратқа 92 бет
Әкелі-балалы Әшеновтер немесе әрқилы тағдыр 94 бет
Тағдыр 96 бет
Өзінің еселі еңбегімен кен өндірісіне лайықты үлес қосқан кенші 98 бет
Әрі көмірші, әрі кенші байқоңырлық ардагер туралы 101 бет
Тартыспен өткен өмір 103 бет
Іскер басшы, шебер ұйымдастырушы 105 бет
107 бет
109 бет
232
Кен өндірісінің қаһармандары
Қайырымдылық оған жастай біткен қасиет 110 бет
113 бет
Сол бір кез бүгінгідей көз алдымда Авторы Ж.Қалмағанбетов
115 бет
Қарт ана айтқан әңгіме 118 бет
120 бет
Туысқа қамқор, досқа берік, қызметте сыйлы еді 121 бет
125 бет
Білімді кадрлар дайындадық
128 бет
Өткенге өкпем жоқ Авторы Ж.Сүтемгенов 134 бет
136 бет
Балауса қиялды жүзеге асырған асыл азамат 138 бет
Халық мүддесі үшін күрес немесе азаматтықтың ақ жолы 140 бёт
143 бет
Жүзден жүйрік атанған 145 бет
146 бет
Жоғары бағаланған еңбек 149 бет
151 бет
Еселі еңбекпен, белсенді қызметпен өткен күндер 153 бет
155 бет
Есімі елге танылған кеншілер
156 бет
Ісіне берік, досқа адал болатын 158 бет
161 бет
Жаңашыл бригадир 163 бет
164 бет
Өр кеуделі, жалын жүректі азамат 165 бет
169 бет
Лауреат , 171 бет
Тау баласы тауға қарап өседі 173 бет
175 бет
Қаратаудың қыранын, Ұлытаудың ұларын көріп өскен азамат 178 бет
180 бет
Батырмен бәсекеге батыл түскен жігіт 182 бет
Алып машинаны ұршықша үйірген 184 бет
187 бет
Еңбектің зейнетін көрді 190 бет
Арқа өңірінде құрылыс салып, кен қазды 195 бет
197 бет
Жалындаған жас жігіт жастарды жарқын істерге бастаған еді 200 бет
Ен байлыққа тыңнан жол салған тарлан 202 бет
204 бет
«Жаман Айбат» Қаныштың төлперзенті, мен оны жарыққа шығарушымын 206 бет
208 бет
Ғажап мінезді жан еді 211 бет
214 бет
Сырда туып, қырда өскен азаматтың өнегелі өмір жолы 215 бет
218 бет
Шахтер Даңқы Белгісінің толық иегері 221 бет
225 бет
Қойын дәптер шерткен сыр
229 бет
Кен қопарған Әнуарбек 232 бет
Жер астында еңбек дүбірін қыздырған ағайынды кеншілер
Еселі еңбек қайтарымы Авторы А.Әбікенов
Еңбек жолы забойдан бастау алып, ғылым шыңына көтерілген азамат
Өзім туралы немесе өмір өткелдері Авторы Х.Көшеков
Қорғалмай қалған диссертация Авторы Н.Жоныстегі
Еселі еңбек құрметке бөледі.бірақ
Кенді өлке жастығымның куәсі Авторы қ.Сейтмағанбетов
Тік оқпан жүргізіп, байлыққа жол ашқандар Авторы М.Анабаева
Олар бір ауылдың түлектері еді
Бір үйден шыққан қос инженер
Білікті инженер, іскер басшы,жаны жайсаң азамат
Талаптыға нұр жауар
Өмір белестері Ө.Нысанбаев
Ел ырысын арттыруға қомақты үлес қосып жүрген кеншілер әулеті Авторы М.Анабаева
Шуақты күндер белгісі Н.Рахметов
Он саусағынан өнері тамған жан
Кенші еді кен қабатын бұрғылаған, кеудесінде жыр тасқыны ұрғылаған
Қыршын кеткен кенші, ақын, азамат
Еңбекті өнермен ұштастырған жандар
Мазмұны
233
Рахметов Ш. Қ.
КЕН ӨНДІРІСІНІҢ ҚАҺАРМАНДАРЫ
Шамқан Қыстауұлы Рахметов 1943 жылы Байқоңыр кентін-
де туған. 1972 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік
университетінің филология факультетін бітірген. Журналисти-
ка саласындағы алғашқы қадамы Жезді аудандық «Октябрь
туы» газетінде тілшіліктен басталған. Мұнан кейін ол телевизия
және радио хабарларын тарату жөніндегі Жезқазған қалалық
және облыстық комитетінде диктор, аға редактор, облыстық
радионың бас редакторы қызметтерін атқарды. Қазақстан
Журналистер одағының мүшесі. КСРО телевизиясы мен
радиосының үздігі белгісінің иегері. ҚР Министрлер Кеңесінің,
облыстық Кеңестің Құрмет Грамоталарымен марапатталған.
2004 жылы «Өлке» баспасынан «Отты бұлақ бастауында»-«У
истока огненного родника» кітабы жарық көрді.
Кеңесшілері: Ақанов М.А.-Қоғам Қайраткері, Сәтбаев қаласының құрметті азаматы, республикалық
дәрежедегі зейнеткер.
Байбосынов Ш.Б.-Сәтбаев қаласы соғыс және еңбек ардагерлері Кеңесінің төрағасы, Сәтбаев
қаласының құрметті азаматы, зейнеткер.
Сарапшылары: Н.Домбай-«Мысты өңір» газетінің редакторы, Қазақстан Журналистер одағы
сыйлығының лауреаты.
К.Балкенов-"Қазақмыс корпорациясы" ЖШС-нің Н.В. Валукинский
атындағы мұражайы көрме кешенінің директоры.
"Қазақмыс" корпорациясы ЖШС-нің "Жезқазған түстіметалл" ӨБ
Басуға берілді 21.06.2007. Басуға қол қойылды 22.08.2008.
Пішімі 60x90 /16. Шартты баспа табағы 3.75
Таралымы 1000 дана.
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
rahmetov sh.k. ken ondirisinin kaharmandary
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search