Qurani-Kərimdə mənəvi prinsiplər

Ceyhun Əliyev

Qurani-Kərimdə
mənəvi prinsiplər

Bakı 2018

Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin
DK-733d-09/15 saylı, 07 dekabr 2018-ci il tarixli razılıq məktubuna

əsasən nəşr edilmişdir

Ceyhun Əliyev

Qurani-Kərimdə mənəvi prinsiplər

Valideynlərimə ithaf edirəm...

3

Müəllifdən

Qurani-Kərim İslam dininin müqəddəs kitabı, son səmavi
mesaj və müsəlmanların mənəvi-əxlaqi dəyərlər sistemini özündə
birləşdirən yol göstəricisidir. Yer üzünə nazil olmasından əsrlər
keçməsinə baxmayaraq, öz aktuallığını və əhəmiyyətini qoruyan
bu kitabın günümüzdə daha çox oxunmasına, təhlil edilməsinə
və insanlara çatdırılmasına böyük ehtiyac var. Radikalizm və
xurafatın geniş yayıldığı bir dövrdə Qurani-Kərimdəki əsas mənəvi
prinsiplər və istiqamətlər hər bir müsəlman üçün güclü dayaq nöqtəsi
olmalıdır. Müsəlman olan kəs müxtəlif dini düşüncə və fikirlərlə tanış
olmazdan əvvəl bu dinin ana qaynağı olan Qurani-Kərimi tanımalı
və mənimsəməlidir. Sonuncu Peyğəmbər Həzrət Məhəmməd (s)
vasitəsilə bütün insanlığa çatdırılan bu kitab mənəvi istinadgah
olmaqla yanaşı, həm də praktiki bir vəsaitdir. Əslində müsəlmanları
maraqlandıran bir çox sualların cavabı birbaşa, yaxud da dolayısı
ilə Qurani-Kərimdə mövcuddur. Şübhəsiz ki, Peyğəmbərin (s)
söz və hərəkətlərindən meydana gələn hədis külliyatının da əsas
qayəsi məhz Qurani-Kərimin açıqlanması, eləcə də dini həyatın
praktiki nümunəsinin göstərilməsi ilə bağlıdır. Qurani-Kərim nəzəri,
Allah Rəsulu (s) isə praktiki cəhətdən İslam dininin əsas norma və
prinsiplərini ortaya qoymuş, bütün müsəlmanlar da bu norma və
prinsiplərə riayət etməyə çalışmışlar.

Qurani-Kərimdə insanlar üçün ən çox diqqət çəkən məqamlardan
biri onda əks edilmiş mənəvi prinsiplərlə bağlıdır. Bir çox İslam
alimləri müsəlmanın prinsiplərə bağlı şəxsiyyət kimi formalaşmasının

4

vacibliyindən söz açmışlar. Ancaq bu prinsiplər əsasən dini tərəfdən
daha çox araşdırılmış, Qurani-Kərimdəki ehkam ayələri, yəni hökmlər
çox vaxt mənəvi-əxlaqi prinsiplərə nisbətdə ön plana çıxmışdır.

Ərsəyə gətirdiyimiz bu kitabın əsas məqsədi Qurani-Kərimin
mənəvi-əxlaqi prinsiplərini müəyyənləşdirərək oxuculara
çatdırmaqdan ibarətdir. Bu prinsiplər fərdi olaraq hər bir kəsin
şəxsiyyət kimi formalaşmasına, mənəvi inkişafına, əxlaqi
keyfiyyətlərinin yüksəlməsinə və İslam dini haqqında düzgün
təsəvvürünün formalaşmasına yardım edəcəkdir.

5

GİRİŞ
Qurani-Kərim niyə nazil olub?

Özündən əvvəl nazil olmuş digər səmavi kitablar kimi Qurani-
Kərim də insanlara doğru yolu göstərmək, onun həyatının hər sahəsinə
dair hökm və prinsiplər müəyyənləşdirmək üçün göndərilmişdir.
Qurani-Kərimin nazil olma səbəbi ilə bağlı ayələr bəzən Peyğəmbərə
(s), bəzən iman edənlərə, bəzən də bütün insanlara xitab etməkdədir.
Qurani-Kərimdə “(Ya Rəsulum!) De: “Ruhülqüds (Cəbrail)
onu (Quranı) sənin Rəbbindən iman gətirənlərə səbat vermək,
müsəlmanları isə doğru yola yönəltmək və (onlara Cənnətlə)
müjdə vermək üçün haqq olaraq nazil etmişdir!”1, “Bu, (kafirləri
cəhənnəm əzabı ilə) qorxutmaq və möminlərə öyüd-nəsihət
vermək üçün sənə nazil edilən Kitabdır. (Ya Rəsulum!) Ondan
(onun təbliğindən) ötrü ürəyində bir sıxıntı olmasın!”2, “Biz
Kitabı (Quranı) sənə yalnız (müşriklərə) ixtilafda olduqları
(tövhid, qiyamət, qəza-qədər və s. bu kimi) məsələləri izah etmək
və möminlərə bir hidayət və mərhəmət olsun deyə nazil etdik!”3
və bu kimi bir çox ayə Peyğəmbərə (s) xitabən Quranın qayə və
missiyasını ortaya qoymuşdur. Ümumbəşəri dəyərləri özündə ehtiva
edən Qurani-Kərim iman edənlər və bütün insanlığa öz nazilolma
səbəbini aşağıdakı şəkildə izah etmişdir: “(Allah kafirləri) Öz
dərgahından gələcək şiddətli bir əzabla qorxutmaq, yaxşı əməllər
edən möminlərə isə gözəl mükafata (Cənnətə) nail olacaqları ilə

1  ən-Nəhl surəsi, 102
2  əl-Əraf surəsi, 2
3  ən-Nəhl surəsi, 64

6

müjdə vermək üçün onu doğru-düzgün (qiyamətə qədər bütün
bəşəriyyətə haqq yolu göstərən bir nur) olaraq endirdi”4, “Ondan
(Qurandan) əvvəl Musanın (İsrail oğullarına, möminlərə) rəhbər
və mərhəmət olan kitabı (Tövrat) var idi. Bu (Quran özündən
əvvəlki ilahi kitabları) ərəb dilində təsdiq edən, zalımları (Allahın
əzabı ilə) qorxutmaq və yaxşı əməl sahiblərinə (Cənnətlə) müjdə
vermək üçün olan bir Kitabdır!”5, “Bu (Quran) insanlar üçün
elə bir moizədir ki, onunla həm qorxsunlar, həm də Allahın
tək bir tanrı olduğunu bilsinlər, həm də ağıl sahibləri düşünüb
ibrət alsınlar!”6. Bununla yanaşı, Qurani-Kərim sadəcə inananlar
üçün deyil, bütün insanlar üçün nəsihət və şəfa qaynağı olduğunu
bildirmişdir: “(Ey insanlar!) Sizə Rəbbinizdən bir öyüd-nəsihət,
ürəklərdə olana (cəhalətə, şəkk-şübhəyə, nifaqa) bir şəfa,
möminlərə hidayət və mərhəmət (Quran) gəlmişdir!”7.

Yuxarıda qeyd edilmiş ayələrdən də göründüyü kimi, Qurani-
Kərim sadəcə hüquqi-ehkami əmrlər toplusu deyil, eyni zamanda
öyüd-nəsihət, hidayət, müjdə, ibrət və mərhəmət qaynağıdır. Bütün
bunlar isə ümumilikdə insan əxlaqını, habelə onun mənəviyyatını
formalaşdırır. Quranı sosial-mədəni həyatdan çıxararaq sadəcə dini
çərçivədə görmək yalnış bir yanaşmadır. İnsanı bütün fiziki, bioloji
və mənəvi duyğuları ilə xəlq edən Allah yer üzünə sadəcə sonuncu
bir kitab deyil, bəşəri həyatın bütün yönlərini nəzərə alan, qiyamət
gününə qədər aktuallığını qoruyan “yol xəritəsi” göndərmişdir. Bu

4  əl-Kəhf surəsi, 2
5  əl-Əhqaf surəsi, 12
6  İbrahim surəsi, 52
7  Yunus surəsi, 57

7

gün bir çox radikal qrupların əsas hədəflərindən biri də Qurani-Kərim
ayələrini kontekstdən çıxararaq, bir növ “hüquqi-inzibati” müstəviyə
çəkib öz mənfur əməllərinə alət etməkdir. Halbuki, Qurani-Kərim
insanın mənəvi kamilliyə çatması və Allahını tanıması üçün sonsuz
xəzinələr qaynağıdır.

8

Quran və əxlaq


İlk öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, Qurani-Kərim insanlar
tərəfindən tərtib edildiyi kimi konkret bir mündəricata malik deyil.
Müxtəlif mövzular fərqli surələrin daxilində qeyd edilmiş, bəzi
mövzulara bir neçə dəfə toxunulmuşdur. Əxlaq mövzusu Quranın
“mərkəzi” mövzularından biridir. Quranın insanda görmək istədiyi
ən vacib xüsusiyyətlərdən biri məhz əxlaqdır.
Əxlaq sözü Qurani-Kərimdə iki yerdə istifadə edilmişdir.
Bunlardan birincisi “Şuəra” surəsinin 137-ci ayəsidir: “Bu (bizdən)
əvvəlkilərin adətindən (gördükləri işlərdən) başqa bir şey
deyildir!”. Bu ayədə “xuluq” sözü “adət”, “ənənə” mənasında
işlənmişdir. Əxlaq anlayışının mahiyyətinin anlaşıldığı ikinci
nümunə isə “Qələm” surəsinin 4-cü ayəsində qeyd edilmişdir.
Burada Həzrət Peyğəmbərə (s) xitabən: “Şübhəsiz ki, sən böyük bir
əxlaq üzərindəsən!” deyə bildirilmiş və “xuluq” kəlməsi “əxlaq”
mənasında işlədilmişdir. Əxlaq kəlməsinin sinonimi olan və ya eyni
mənanı verən bir çox söz isə Qurani-Kərimin ayələri içində bir çox
yerdə işlənmişdir. “Təqva”, “hidayət”, “saleh əməl”, “ehsan”, “xeyir”
və bu kimi sözləri nümunə göstərmək mümkündür.
Ümumiyyətlə Qurani-Kərimin əsas hədəflərindən bir kəlmələrdən
çox anlayış və mənaya yönəlmişdir. Doğru mənanı müəyyənləşdirmək
və bu mənanı bilmək çox vacibdir. “İsra” surəsinin 36-cı ayəsində
“(Ey insan!) Bilmədiyin bir şeyin ardınca getmə (bacarmadığın
bir işi görmə, bilmədiyin bir sözü də demə). Çünki qulaq, göz
və ürək bunların hamısı (sahibinin etdiyi əməl, dediyi söz

9

barəsində) sorğu-sual olunacaqdır” deyə nazil olan ayə bilməyin
nə qədər əhəmiyyətli olduğunu bir daha sübut edir. Bir hərəkətin
əxlaqi baxımdan qiymətləndirilməsi üçün ilk növbədə məqsəd və
niyyət müəyyənləşdirilməlidir. İslam dini əməllərin niyyətlərə görə
təsnif edildiyi bir din olduğuna görə “əxlaq” adlandırdığımız fel
və hərəkətlərin məqsədi çox vacibdir. Əgər bir bir addımı “əxlaqlı
görünmək” üçün ediriksə bu əxlaq deyil. Bu ətrafdakı insanları
yanıltmaq və aldatmaq cəhdidir. Həqiqi əxlaq səmiyyət, yəni səmimi
niyyət üzərində qurulan, arxa planında ikinci bir niyyət və ya məqsədin
olmadığı hərəkətlərdir. Ola bilər ki, biz hər hansı xoş niyyətli
işimizi yekunlaşdıra bilmərik. Bunun bir sıra obyektiv və subyektiv
səbəbləri ola bilər. Ancaq qeyd etdiyimiz işin niyyəti xoşdursa Allah
qatında bu yenə də qiymətləndiriləcəkdir. Bir sözlə, İslam dini
əməlin özündən çox onun niyyətinə baxmağı üstün tutur. Qurani-
Kərimə nəzər saldıqda da görürük ki, bir çox ayələr birbaşa insanın
mənəviyyatı, yəni əxlaqi davranışları ilə bağlıdır. Yeri gəlmişkən, onu
da qeyd etmək lazımdır ki, dini prizmadan əxlaq və mənəviyyat düz
mütənasib olan anlayışlardır. Yəni, hər əxlaqlı hərəkət mənəviyyata
müsbət təsir etdiyi kimi, mənəviyyat zənginləşdikcə əxlaq dəyərləri
də yüksəlməyə başlayır.

Qurani-Kərimin əsas məqsədlərindən biri nümunəvi İslam
ümməti yetişdirməkdir. Burada nümunəvi dedikdə daha çox sosial və
əxlaqi yönləri ilə nümunəvilik nəzərdə tutulur. Cəhalət qaranlığının
hakim olduğu bir cəmiyyətə gələn İslam dini həmin dövrün sosial və
mənəvi dayağına çevriləcək ümumbəşəri bir mahiyyət qazandı. Fəqət
bu gün etiraf etməliyik ki, müsəlmanlar və Quran arasında ciddi bir
uçurum yaranıb. Quranın müsəlmana qazandırdığı bir çox dəyərlər,

10

mənəvi keyfiyyətlər, əxlaqi xüsusiyyətlər və ictimai tövsiyələr
unudulmaqdadır. Müsəlman Qurana ümumilikdə böyük hörmət və
ehtiram göstərir, onu evinin ən hündür nöqtəsində saxlayır, kimisə
inandırmaq üçün ona and içir, müqəddəs olduğunu deyir. Ancaq
günümüzün müsəlmanı bu gün Qurani-Kərimi praktiki olaraq mütaliə
etmir. Özünü doğulduğu ölkə, şəhər, məhəllə və ya ailə baxımından
İslam dininə mənsub hesab edən yüz minlərlə insan bir dəfə də olsun
Qurani-Kərimi oxumayıb. Acınacaqlı hal ondan ibarətdir ki, din
adı altında cəmiyyətə radikalizm, xurafat və əxlaqsızlığı yaymağa
çalışanların da əsas məqsədi budur. Müsəlman ilahi vəhydən
uzaqlaşıb onların təsirinə düşsün. Məncə özünü müsəlman hesab
edən hər bir kəs ən azından bircə dəfə bu dinin kitabının nə dediyi
ilə maraqlanmalıdır. Dünyanın ümumilikdə mütaliədən uzaqlaşdığı
bir dövrdə oxumağı tövsiyə etmək bir az qəribə görünə bilər. Amma
unutmayaq ilk nazil olan ayə də məhz “OXU” deyir.

11

Mənəviyyat məsuliyyətdir

İnsan onu yoxdan var edən Yaradana qarşı məsuliyyət daşıyır.
Qurani-Kərim bu məsuliyyət duyğusunu bir çox ayədə açıq-aşkar
ifadə edir. Buna görə insan əvvəl Allahın birliyini qəbul edərək iman
etməli1, Onun ipinə sarılmalı2, Ona itaət etməli3, Ona güvənməli4, şükr
etməli5 və digər vəzifələrini yerinə yetirməlidir. Mənəviyyatlı insan
bu vəzifələri dərk edərək onları yerinə yetirməyə çalışır. Buna görə bir
çox İslam alimləri qeyd edirlər müsəlman eyni zamanda məsuliyyətli
insandır. Məsuliyyət hissinin əsasını isə daxildəki mənəviyyat və
əxlaq təşkil edir. Müsəlman sadəcə ibadətlə mükəlləf bir varlıq deyil.
İbadət Allahla insan arasında olan və insanın sadəcə Allah qarşısında
daşıdığı bir məsuliyyətdir. Qurani-Kərimin təməl çağırışlarına
baxdıqda isə görürük ki, müsəlman öz ailəsi, yaşadığı cəmiyyət,
Vətəni, milləti qarşısında məsuliyyət daşımalı və bunu dərk etməlidir.
Özündən əvvəlki dinlərdən fərqli olaraq İslam həyatın hər sahəsinə,
insanın gündəlik davranışlarına belə öz təsirini qoymağa çalışır.
İslam Peyğəmbəri dindəki praktikliyi öz hərəkət və davranışlarında
müsəlmanlara göstərmişdir. Qurani-Kərim ona “nümunə” vəsfini
verərək müsəlmana örnək göstərmişdir. Məhz bu səbəbdən
Peyğəmbərin (s) gündəlik davranışları, həyat tərzi, sözləri və felləri,
bəyənib təsdiq etdiyi əməllər, habelə qadağan etdiyi, bəyənmədiyi

1  ət-Təğabun surəsi, 8
2  Ali-İmran surəsi, 103
3  Ali-İmran surəsi, 132
4  əl-Furqan surəsi, 28
5  əl-Bəqərə surəsi, 152

12

davranışlara dair minlərlə əsər yazılmışdır. Allah Rəsulunun (s)
ətrafındakı səhabələr onun bütün həyatını diqqətlə izləyir, digərlərinə
də bu məlumatları çatdırırdılar. Bu gün hədis qaynaqları Peyğəmbərin
(s) söz və hərəkətlərinin xülasəsini ehtiva edir. Peyğəmbər (s) isə
bütün davranışlarında Allahın əmr və göstərişlərini nəzərə almışdır.
Onun nümunəvi həyatı şübhəsiz ki, hər bir müsəlman üçün praktiki
cəhətdən çox önəmlidir. Müsəlman hər bir hərəkəti etməzdən əvvəl
Allahın varlığını, bir gün ona hesabat verəcəyini nəzərə almalıdır. Bu
kitabda Qurani-Kərimdə əks edilmiş mənəvi prinsiplərin bir hissəsi
qeyd edilmişdir. Heç şübhəsiz ki, mənəviyyat qaynağı olan Qurandakı
mənəvi prinsiplərin hamısını əhatə etmək mümkün deyil. Ümid edirik
ki, insanlar İslam dinində olan və əsasını Qurani-Kərimdən götürən
bu prinsipləri öz həyatlarına tətbiq edib dünya və axirət səadətini əldə
edəcəklər.

13

QURANİ-KƏRİMDƏ MƏNƏVİ PRİNSİPLƏR

Şükr

“Əgər (Allahın nemətlərinə) şükür etsəniz, sizin bu şükrünüz
Ona xoş gələr”6

Allaha şükr etmək dedikdə onun bizə verdiyi nemətlərə,
sağlamlığımıza, doğmalarımızın sağlamlığı və əmin amanlığına,
ruzimizə və digər sahib olduqlarımıza görə minnətdar olmağımız
nəzərdə tutulur. Qurani-Kərim Allaha şükr etməyin vacibliyini,
şükrün iman və təqvanın mühüm göstəricisi olduğunu vurğulayır.
Əslində şükr Ona inanmaq, güvənmək, bütün malik olduqlarımıza
görə hörmət və ehtiramımızı izhar etməkdir. Həzrət Peyğəmbər daim
Allaha şükr etmiş, digərlərini də şükrə dəvət etmişdir. “Əraf” surəsinin
17-ci ayəsində də şeytanın azdıracağı qulların şükr etməyəcəkləri
bildirilmişdir. Bu ayəyə istinad edərək deyə bilərik ki, şükr etmək
şeytanın insana hazırladığı və onu yoldan çıxarmaq üçün planlaşdırdığı
tələlərə qarşı da bir mübarizə yoldur. Bəzən gündəlik qayğılarımızın
burulğanında şükr etməyi unuduruq. Elə zənn edirik ki, əlimizdə nə
varsa hamısı öz zəhmətimiz və əməyimizlə ərsəyə gəlir. Bu nadan
düşüncə insanı təvazökarlıqdan uzaqlaşdıraraq birbaşa təkəbbürün
qucağına atır. Halbuki, Allahın təqdiri və razılığı olmadan bu kainatda
bir yarpaq belə tərpənmir. Şükr etməyimiz üçün yüzlərlə, bəlkə də

6  əz-Zumər surəsi, 7

14

minlərlə səbəbimiz olsa da çox vaxt bu səbəbləri görmürük. Allah
bizə göz, əl, ayaq, duyğu orqanları bəxş etmişdir. Ətrafımızda saysız-
hesabsız qidalar, nemətlər var. Bütün günahlara rəğmən tövbəmizi
qəbul edən, mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisi olan bir Allahımız var.
Sizcə bütün bunlar Ona şükr etmək üçün səbəb deyilmi? Allaha şükr
etməyi öyrənmədiyimiz təqdirdə insanlara təşəkkür etməyi də bacara
bilmərik.

Doğruluq

“Bizi doğru (düz) yola yönəlt!”7

Müsəlman hər bir ibadətində Allaha “bizi doğru yola yönəlt”
deyə dua edir. Doğruluq insanın ən mühüm mənəvi keyfiyyətlərindən
biridir. Doğru danışmaq, doğru yaşamaq, doğrunu dəstəkləmək və
doğrularla birgə olmaq müsəlman üçün vacib xüsusiyyətlərdən biridir.
Doğruluq sadəcə dini bir anlayış deyil. Hər bir insan ətrafındakıların
doğru olmasını, səmimi olmasını, onu aldatmamasını istəyir. Bunun
isə tək çarəsi hər bir kəsin özünün doğru olmasındadır. Biz ilk öncə
öz niyyətimizdə doğru olmağı bacarmalıyıq. Kitabın əvvəlində də
qeyd etmişdik ki, əməllər niyyətlərə görədir. Niyyətimiz doğrudursa
əməlimiz də doğru olacaqdır. Müsəlman danışdığı sözlərə də xüsusi
fikir verməlidir. İnsanları razı salmaq, kiminsə xoşuna gəlmək, layiq
olmadığımız bir gəlir əldə etmək üçün doğruluqdan uzaqlaşıb yalana
sığınmamalıyıq. Davranışlarımıza da nəzarət etməyi bacarmalıyıq.

7  əl-Fatihə surəsi, 6

15

Yaxşı olduğuna inandığımız şeyləri etmək və pis olduğuna inandığımız
şeylərdən uzaq olmaq da doğruluq əlamətidir. Ailəyə, dostluğa,
qohumluğa, qonşuluğa sədaqət də doğruluqla əlaqəlidir. Məhz bu
səbəbdən doğruluq niyyətlərimizi, sözlərimizi, davranışlarımızı, bir
sözlə bütün həyatımızı əhatə edir. Doğruluq həm dünya, həm də axirət
həyatımızn əsas təminatlarından biridir. Qurani-Kərimin “Hud”
surəsinin 112-ci ayəsində “(Ya Rəsulum!) Sənə əmr edildiyi kimi,
düz (yolda) ol. Səninlə birlikdə iman gətirənlər (tövbə edib ardınca
gedənlər) də düz (yolda) olsunlar. (Allahın əmrlərini pozub) həddi
aşmayın, çünki O sizin nə etdiklərinizi görəndir!” deyə buyurulur.
Allah öz Peyğəmbərinə də düz olmağı əmr edir. Diqqət edirsinizsə
ayənin davamında iman gətirənlərə də eyni əmr təkrarlanır. Təkcə bu
ayə kifayətdir ki, biz insanlar doğru olmağı həyatın ən vacib mənəvi
prinsiplərindən biri olaraq qəbul edib mənimsəyək.

Ata-anaya yaxşılıq

“Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və valideynlərə yaxşılıq etməyi
(onlara yaxşı baxıb gözəl davranmağı) buyurmuşdur. Əgər onların

biri və ya hər ikisi sənin yanında (yaşayıb) qocalığın ən düşkün
çağına yetərsə, onlara: “Uf!” belə demə, üstlərinə qışqırıb acı söz

söyləmə. Onlarla xoş danış!”8

Valideyn insan üçün dünyada hörmət və ehtirama layiq ən əziz
varlıqdır. Allah özünə bəndəlik etməkdən sonra ata-anaya yaxşılıq
etməyi, onlara “Uf” belə deməməyi əmr edir. Həzrət Peyğəmbər (s) də

8  əl-İsra surəsi, 23

16

valideynə, xüsusilə anaya hörməti çox yüksək tutaraq “Cənnət anaların
ayaqları altındadır” deyə bildirmişdir. Valideynlərimiz yaşlandıqda
onlara qarşı daha məsuliyyətli və daha həssas davranmalıyıq. Yaşlı
insanlar daim diqqət və qayğıya möhtac olan, hətta bəzi vaxtlardan
adi bir sözdən belə inciyən xüsusiyyətlərə malik olurlar. Biz öz
hərəkətlərimizlə valideynlərimizə yüksək diqqət göstərməli, onların
könlünü oxşamalıyıq. Çox vaxt insan özü valideynlik mərtəbəsinə
çatdıqdan sonra öz ata-anasına daha anlayışlı və nəzakətli davranır.
Bəzən bizi doqquz ay bətnində daşıyan analara, min bir əziyyətlə
böyüdüb, boya-başa çatdıran analara qarşı haqsızlıq edirik. Təəssüf ki,
cahil və nadan insanlar məsuliyyətdən qaçaraq öz valideynlərini yaşlı
vaxtında tərk edir, onlara qayğı göstərmirlər. Halbuki, Allah Qurani-
Kərimdə “Onların hər ikisinə acıyaraq mərhəmət qanadının altına
salıb: “Ey Rəbbim! Onlar məni körpəliyimdən (nəvazişlə) tərbiyə
edib bəslədikləri kimi, Sən də onlara rəhm et!” – de”9 deyə bütün
övladlar üçün bir yol göstərir. Ata-ananın övlad üzərində olan haqqını
heç bir övlad layiqincə ödəyə bilməz. Ata-ana daim öz övladını
düşünür, onun yaxşılığı üçün çırpınır. Biz də onları sevindirmək və razı
salmaq üçün əlimizdən gələni əsirgəməməli, öz övladlıq borcumuzu
sonuna qədər yerinə yetirməliyik. Onları incitdiyimiz təqdirdə, axirət
günü Allah qarşısında da rüsvay ola bilərik.

9  əl-İsra surəsi, 24

17

Ədalət

“Allah sizə əmanətləri öz sahiblərinə qaytarmanızı və insanlar
arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etmənizi əmr edir”10

Ədalət bütün cəmiyyətlərin əsas təməl sütunlarından biridir.
Bütün insanlığın ortaq ehtiyacı və dəyəri olan ədalətə İslam dini
çox böyük əhəmiyyət vermiş, insanları ədalətlə hökm etməyə dəvət
etmişdir. Ədalət qanun qarşısında hər kəsin bərabərliyi, sosial statusu,
ictimai mövqeyi nəzərə alınmadan ayrı-seçkilik edilməməsi, müxtəlif
fərqliliklərə görə insanlara müxtəlif şəkildə davranmamaqdır.
Ədalətin mərkəzində haqq və doğruluq, hər şeyə rəğmən sarsılmazlıq
var. Qurani-Kərimin “Nisa” surəsinin 135-ci ayəsində insanın öz
doğmalarının əleyhinə olsa belə ədalətli davranması bu şəkildə
təşviq edilir: “Ey iman gətirənlər! (Şahidliyiniz) sizin özünüzün,
ata-ananızın, yaxın qohumlarınızın əleyhinə olsa belə, ədalətdən
möhkəm yapışan Allah şahidi olun! (Əleyhinə şahidlik edəcəyiniz
şəxs) istər dövlətli, istər kasıb olsun, hər halda Allah onların hər
ikisinə (sizdən) daha yaxındır. Nəfsinizin istəyinə uyub haqdan
üz çevirməyin! Əgər dilinizi əyib büzsəniz və ya (doğru şəhadət
verməkdən, yaxud ümumən şahidlikdən) boyun qaçırsanız,
(bilin ki) Allah etdiyiniz işlərdən xəbərdardır!”. Ayə ədalətin
təmin edilməsi üçün riayət olunması vacib olan əsasları aydın şəkildə
vurğulayır. İslam dini istək və həvəslərə məhəl qoymadan, sevgi və
nifrətə söykənmədən, qohumluq və yaxınlıq əlaqələrini gözardı edərək,
varlı-kasıb, qüvvətli-zəif ayrı-seçkiliyindən uzaq durmağı, bütün

10  ən-Nisa surəsi, 58

18

şərtlərdə obyektiv və ədalətli olmağı əmr edir. Həzrət Peyğəmbər (s)
bütün hərəkət və davranışlarında ədalətli olmuş və müsəlmanları da
ədalətə səsləmişdir. Müasir dövrdə ədalət cəmiyyətin nizamı və sosial
həyatın təmin edilməsi çox ən vacib element rolunu oynamaqdadır.
Müsəlmana yaraşan bütün vəziyyətlərdə ədalətli olmaq və ətrafdakı
insanlara da ədalətli olmağı tövsiyə etməkdir.

Qohumluq əlaqələrini qorumaq

“Yaxşı əməl heç də üzünü günçıxana və günbatana tərəf
çevirməkdən ibarət deyildir. Yaxşı əməl sahibi əslində Allaha,
axirət gününə, mələklərə, kitaba və peyğəmbərlərə inanan,
(Allaha) məhəbbəti yolunda malını qohum-əqrəbaya, yetimlərə,
yoxsullara, müsafirə, dilənçilərə və qulların azad olunmasına
sərf edən, namaz qılıb zəkat verən kimsələr, eləcə də əhd edəndə
əhdinə sadiq olanlar, dar ayaqda, çətinlikdə və cihad zamanı
səbir edənlərdir. (İmanlarında, sözlərində və əməllərində) doğru

olanlardır. Müttəqi olanlar da onlardır!”11

İnsan cəmiyyətin bir fərdidir. Ətrafında ailəsi, qohumları,
dostları və yaxınları vardır. Biz öz doğmalarımızla görünməz mənəvi
əlaqəliyik. Bu ilahi bir duyğudur. Qohumlarımız bizim üçün son
dərəcə önəmli və qiymətli insanlardır. İslam dininə görə qohumluq
qan, evlənmə və ya süd qohumluğu ilə meydana gəlir. Bu əlaqələri
qorumaq, gücləndirmək və gələcək nəsillərə ötürmək Allah tərəfindən

11  əl-Bəqərə surəsi, 177

19

hər bir müsəlman üçün bir vəzifə olaraq müəyyənləşdirilmişdir.
Dinimizdə qohumluq əlaqələrinin kəsilməsi cəmiyyətin birliyini
zədələməklə yanaşı, Allahın əmrlərini dinləməyib yoldan çıxanların
vəsfi kimi qiymətləndirilmişdir. Qohumluq əlaqələri niyə bu qədər
önəmlidir? Çünki qohumlar bizə ən yaxın insanlardır. Çox vaxt biz
dərdlərimizi onlarla bölüşür, bir sıxıntıya düşdüyümüzdə dərhal onlara
yönəlirik. Qohumluq cəmiyyətdə həmrəyliyin güclənməsinə, ictimai
mühitin xoşgörü əsasında formalaşmasına müsbət təsir göstərir.
Qurani-Kərim qohumları insan üçün mirasçı kimi də təsbit etmişdir.
Bütün bunlara görə yaxın qohumlar arasında inciklik yaranması
dinimiz tərəfindən də bəyənilmir. Belə olan halda bu incikliyin
aradan qaldırılması üçün hər kəs əlindən gələni etməlidir. Qohumluq
əlaqələrinin məntiqi nəticəsi kimi onlarla yaxşı münasibətdə olmaq
və maddi-mənəvi dəstək göstərmək əsas vəzifələrimizdən biridir.

20

Allah rizası

“(Ya Rəsulum!) Söylə: “Sizə bunlardan (dünya zinətlərindən)
daha yaxşısını xəbər verimmi? Allahdan qorxub pis əməllərdən
çəkinənlər üçün Rəbbi yanında (ağacları) altından çaylar axan
cənnətlər (bağlar) vardır ki, orada əbədi qalacaqlar. Onlardan
ötrü orada (hər cür eyibdən) pak olan zövcələr və (ən böyük nemət
olan) Allah rizası (razılığı, hüsn-rəğbəti) vardır. Allah, həqiqətən,

bəndələrini görəndir!”12

İslamın əsas məqsədi insanın dünya və axirət səadətini təmin
etməkdir. Bu səadəti təmin etmək isə dini baxımdan Yaradanın
göstərişlərinə, əmr və qadağalarına riayət etməklə mümkündür. Bu
həyat tərzinin nümunəvi modeli isə Allah Rəsuludur (s). O, bütün
davranış və hərəkətlərində Allahın razılığını, yəni rizasını nəzərə
almışdır. Ayə və hədislərdən də göründüyü kimi, bir insan Allahın
bəyəndiyi hər hansı əməli sırf öz məqsədi, yaxud da başqa bir
niyyət üçün edirsə bunun Yaradan nəzdində heç bir qiyməti yoxdur.
Müsəlmanın ən böyük qazancı Allahın razılığını əldə etməkdir.
Allahın razı olduğu ən xöşbəxt insan hesab olunur. Diqqət etmisizsə
müsəlmanlar arasında geniş yayılmış ifadələrdən bir “Allah razı
olsun” ifadəsidir. Şübhəsiz ki, Allahın razılığına nail olmaq sadə
bir məsələ deyil. Məsuliyyətini dərk edən, Qurani-Kərimin ortaya
qoyduğu meyarlara əməl edən, ilahi həqiqətlərə ürəkdən bağlanan
insan Allahın razılığına nail ola bilər. Allahın razılığı olan əməllərin
əsas xüsusiyyətlərindən biri də bu əməllərin sosial-ictimai faydalarının

12  Ali-İmran surəsi, 15

21

mövcudluğu ilə bağlıdır. Yəni, Allah rizası üçün bir yoxsula əl
tutmaq, bir yaşlıya yardım etmək, bir xəstəni ziyarət etmək, bir yetimi
sevindirmək həm də sosial faydalı bir fəaliyyətdir. Uca Yaradan bizim
bütün hərəkətlərimizin nə məqsədlə olduğunu, nəyə xidmət etdiyini
və hansı niyyətlə edildiyini yaxşı bilir. Ona görə hər bir müsəlman
anlamalıdır ki, bir işdə Allahın razılığı yoxdursa o işdə müvəffəqiyyət
əldə etmək mümkün deyil. Bütün xöşbəxtlik və uğurların əsasında
Allahın razılığı dayanır.

Ailə

“Sizin üçün onlarla ünsiyyət edəsiniz deyə, öz cinsinizdən zövcələr
xəlq etməsi, aranızda (dostluq) sevgi və mərhəmət yaratması da

Onun qüdrət əlamətlərindəndir. Həqiqətən, bunda (bu yaradılışda)
düşünən bir qövm üçün ibrətlər vardır!”13

Ailə cəmiyyətin onurğa sütunu, onu formalaşdıran əsas
strukturdur. Ailə hər bir kəsin əziz və müqəddəs sığınacağı, insanlığın
davamının təminatı, mənəvi dəyərlərin qorunub mühafizə edildiyi
bir istinad nöqtəsidir. Ailənin rahatlığı və xoşbəxtliyi cəmiyyətin
inkişafı və çiçəklənməsi deməkdir. Ailədə isə xoşbəxtlik o ailəni
formalaşdıran iki fərddən asılıdır. Onlar bir-birlərinə sevgi, hörmət və
nəvazişlə yanaşdığı təqdirdə ailənin təməli möhkəm, sarsılmaz olur.
Yuxarıda qeyd edilən Qurani-Kərim ayəsindən də göründüyü kimi
Allahın lütfü nəticəsində ailə üzvləri arasında sevgi və mərhəmət

13  ər-Rum surəsi, 21

22

yaranır. Ailə quran insanlar iki fərqli ailənin nümayəndələri olsalar da
artıq yeni bir həyata qədəm qoyaraq öz ailələrinin üzvünə çevrilirlər.
Təəssüf ki, günümüzdə bəzən ailələrin dağılması və digər ailədaxili
münaqişələrə gətirib çıxaran münaqişələrlə rastlaşırıq. İslam dinində
“boşanma” Allahın ən sevmədiyi mübah tərifini almışdır. Əlbəttə
ki, ailədə çıxılmaz bir vəziyyət yarandığı təqdirdə, yaxud ailənin
davam etməsi qeyri-mümkün olduqda boşanmaq bir seçim ola bilər.
Ancaq hər xırda mübahisədə, kiçik bir anlaşılmazlıqda min bir
zəhmətlə qurulmuş ailəni dağıtmaq heç də doğru bir addım deyil. Bir
müsəlmanın başlıca vəzifələrindən biri bütün çətinlik və məşəqqətlərə
baxmayaraq, maddi-mənəvi sıxıntılara səbir edərək öz ailəsini
qorumaqdır. Dinimiz ailə dəyərlərini çox yüksək tutmuş, ailənin zədə
almaması və sarsılmaması üçün mümkün olan bütün vasitələri təşviq
etmişdir.

Halal qazanc

“Ey insanlar! Yer üzündəki qidaların təmiz, halal olanlarını yeyin,
Şeytanın izi ilə getməyin! Həqiqətən, o (Şeytan) sizinlə açıq-
açığına düşməndir”1

Allah yer üzündə insanın yaşaması üçün bütün zəruri nemətləri
xəlq edib. İlahi nemətlərə nəzər saldıqda onların bir çoxunun insanlar
üçün təmiz və halal olduğunu görürük. Ancaq dünya “imtahan”
yeridir və təbii olaraq bəzi qadağalar da mövcuddur. Bu qadağalara

1  əl-Bəqərə surəsi, 168

23

diqqət etdikdə görürük ki, Qurani-Kərimdə həmin qadağaların
bir çoxu əslində insanların mənfəət və maraqları nəzərə alınaraq
müəyyənləşdirilmişdir. İnsan elə bir varlıqdır öz xeyrinə, yaxud
da zərərinə olanları bəzən doğru təsbit edə bilmir. Dinin başlıca
vəzifələrindən biri də insanlara həmin doğru yolu göstərməkdir. Doğru
yolun əsas komponentlərinin biri də halal qazancdır. Halal qazanc
dini-mənəvi baxımdan həm bərəkətli, həm də Allahın razılığı olan
bir qazanc növüdür. Bunun əksi isə Qurani-Kərimdə bəyənilməyən
və haram olaraq qadağan edilmiş qazanc növüdür. “Nisa” surəsinin
29-cu ayəsində buyurulur: “Ey iman gətirənlər! Qarşılıqlı razılıqla
edilən alış-veriş müstəsna olmaqla, bir-birinizin mallarını
haqsız bəhanələrlə (haqsız yerə) yeməyin...” Bu ayənin məqsədi
də insanları halal və doğru qazanc yoluna yönəltməkdir. Əməyin
əvəzini verməmək, başqasının zəhmətini mənimsəmək, müştərini
aldatmaq, borcu vaxtında ödəməmək, malın qiymətini haqsız yerə
qaldırmaq, sələmçilik, qumar oynamaq və qumar oynamağa təşviq
etmək, oğurluq, quldurluq, fırıldaqçılıq, hiylə, darda qalan insandan
mənfəət güdmək, yetim malı yemək və dinimizin bəyənmədiyi digər
qazanclar halal sayılmır və qəti şəkildə qadağan edilir. Yuxarıda qeyd
edilənlərin heç biri mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərə malik olan insana
yaraşan davranışlar deyil. Həqiqi müsəlman öz qazancının halallığına
xüsusi diqqət yetirməli, dünyəvi və maddi maraqlar naminə axirətdə
Rəbbinin hüzurunda onu utandıracaq əməllərdən çəkinməli, insanların
haqqına girərək Allaha qarşı gəlməməlidir.

24

Böhtan atmamaq

“Hər kəs bir xəta və ya günah edib onu günahsız bir adamın
boynuna atarsa, şübhəsiz ki, öz boynuna böhtan və açıq-aşkar

günah götürmüş olar”2

İnsan üçün ən ağır və dözülməz hallardan biri böhtana məruz
qalmaqdır. Böhtan hansı növdən olursa olsun, insanın bir başqa insana
həqiqətdə etmədiyi bir əməli istinad etməsidir. Dinimizə görə böhtan
atılmış şəxs zülmə məruz qaldığı üçün “məzlum”, böhtan atan isə zülm
etdiyi üçün “zalım”dır. Qurani-Kərimin Nur surəsinin 11-ci ayəsində
Həzrət Peyğəmbərin (s) həyat yoldaşına böhtan atanlarla bağlı
buyurulur: “O zümrədən olan hər bir şəxsin qazandığı günahın
cəzası vardır. Onlardan günahın böyüyünü öz üstünə götürəni
(Abdulah ibn Ubeyyi) isə (qiyamət günü) çox böyük (şiddətli) bir
əzab gözləyir!”. Hansı mövzuda olursa-olsun, dinin və ümumi əxlaqın
birlikdə qadağan etdiyi böhtan atmağı və qara yaxmağı adət edənlərə
qarşı cəmiyyət kəskin reaksiya ortaya qoyursa, bu hərəkətlərin qarşısı
mümkün çərçivədə alınırsa həmin cəmiyyətdə sağlam mühit daha da
inkişaf edir. Həqiqət bundan ibarətdir ki, hər bir cəmiyyətdə böhtan
atanlar, qara yaxanlar var. Bəzən günahsız insanlar hər hansı böhtana
məruz qalaraq dərin mənəvi-psixoloji sarsıntılar keçirirlər. Buna görə
də hər bir kəs öz yaşadığı cəmiyyətdə bu kimi mənfi hallara qarşı
mübarizə aparmalı, böhtan atılmış insanları qorumağa çalışmalıdır.
Bu sadəcə dini deyil, eyni zamanda insani bir vəzifədir. Böhtan bütün
dinlər tərəfindən pislənilmiş və Allahın lənətlədiyi bir əməl olaraq

2  ən-Nisa surəsi, 112

25

qəbul edilmişdir. Hətta qədim folklor nümunələrində, bədii əsərlərdə
böyüklərin, nənələrin, babaların dualarında “Allah quru böhtandan
saxlasın”, “Allah şərdən qorusun” ifadələrinə tez-tez rast gəlinir.
Uzun həyat yolu keçmiş, böyük təcrübəyə malik insanlar yaxşı bilir
ki, insanın rastlaşacağı ən ağır vəziyyətlərdən biri böhtana məruz
qalmaqdır. Bir çox hallarda böhtan insanın ruhdan düşməsinə səbəb
olur. Böhtana uğradığına görə intihara yönəlmiş bir çox insanlar
olmuşdur. Allah hər kəsi böhtandan qorusun!

Arzu və istəklərdə ölçü

“Əgər haqq (Quran) onların nəfslərinin istəklərinə tabe olsaydı,
göylər, yer və onlarda olanlar korlanıb gedərdi (aləm bir-birinə
qarışıb nizamı pozulardı). Xeyr, Biz (müşriklərə) onlar üçün öyüd-
nəsihət (və Peyğəmbər öz qövmlərindən olduğu üçün şərəf olan
Quranı) gətirdik, onlar isə özlərinə edilən öyüd-nəsihətdən üz

döndərirlər”3

İnsan fitri olaraq arzu və istəklərə meyllidir. Gələcəklə bağlı,
ailəsi ilə əlaqədar arzu və istəklərin olması normal bir haldır. Arzu və
istəklərdə müsbət, pozitiv olmaq da çox vacibdir. Ancaq müsəlman
üçün arzu və istəklərdə ölçünün olması daha məqsədəuyğun sayılır.
İslamın təməlində duran əsaslardan biri axirət inancıdır. Axirətə
inanan, bu dünyanın müvəqqətiliyinə iman etmiş insan sonsuz arzu
və istəklərin burulğanına düşməməli, nəfsinin əsiri olmamalıdır.

3  əl-Muminun surəsi, 71

26

Qurani-Kərimin “Casiyə” surəsinin 23-cü ayəsində deyilir: “(Ya
Peyğəmbər!) Nəfsini özünə tanrı edən və Allahın bilərəkdən
(onu hələ yaratmamışdan gələcəkdə kafir olacağını bildiyi üçün)
yoldan çıxartdığı, qulağını və qəlbini möhürlədiyi, gözünə də
pərdə çəkdiyi kimsəni gördünmü? Allahdan başqa kim onu
doğru yola sala bilər?! Məgər düşünüb ibrət almırsınız?”. Ayədən
də göründüyü kimi nəfsin əsiri olmaq, onu özünə tanrı etmək insanın
yoldan çıxmasına gətirib çıxarır. Əslində, xoşbəxtliyin yolu da məhz
arzu və istəklərə ölçü qoymaqdır. Nəfs, arzu və istəklərin intizamsız
olması, heç bir dəyər tanımadan maddi təmənnanın mənəviyyata
üstün gəlməsi insan üçün ağır bir uçurumdur. Müsəlman öz arzu və
istəklərini Allahın arzu və istəkləri ilə uyğunlaşdırmağı bacarmalıdır.
Allah isə öz göndərdiyi kitabda nəfsə nəzarət etməyin vacibliyindən
söhbət açır. Nəfsinə hakim olmayan, hər gün yeni bir arzu və istəklə
ancaq özünü düşünənlər Uca Yaradanın bəyənmədiyi  şəxslərdir.
Kamil insan isə arzu və istəkləri ölçülü olan, təvazökar yaşayan, onu
yaradan Rəbbini unutmayan və bu dünyanın müvəqqəti olduğunu
qəbul edəndir.

27

Allahın rəhmətinə ümid

“Allahın mərhəmətindən ümidinizi kəsməyin. Allahın
mərhəmətindən yalnız kafirlər ümidini üzər!”4

Ümid Allaha etimaddır. Bütün çətinlik və sıxıntılara baxmayaraq
yenə də təslim olmamaqdır. Yaradana bağlılın böyük göstəricilərindən
biridir ümid. Yuxarıda qeyd edilən ayənin mahiyyəti isə çox
maraqlıdır. Yəqub (ə) öz oğlu Yusifi (ə) tapa bilməyən qardaşlarına
tövsiyə edərkən sərf edilən bu sözlər ilahi xitab olaraq Allah Rəsuluna
(s) vəhy edilir. Qurani-Kərimin həmin qissəsində yekun olaraq Yəqub
(ə) öz oğluna qovuşur. O, Allaha bağladığı ümidin mükafatını alır.
Bizim Allahın rəhmətinə ümidimiz daim diri olmalıdır. Ümidsizlik
hissi çarəsizliyin, çətinliklərin və çıxılmaz vəziyyətin təzahürü
olaraq insanda yaranır. Halbuki, Allaha iman etmiş insan üçün nə
çarəsizlik, nə də çıxılmaz vəziyyət var. Allah insanın düşdüyü bütün
vəziyyətləri görür və hər birimizin halından xəbərdardır. Ən çətin
anda belə Allaha sığınmaq, onun mərhəmətinə bel bağlamaq lazımdır.
Ayənin davamındakı ifadə isə bizim məsuliyyətimizi daha da artırır:
“Allahın mərhəmətindən yalnız kafirlər ümidini üzər”. İslam dini
ümidsizliyi kafirlərin, yəni Allaha inanmayanların xüsusiyyəti olaraq
qəbul edir. Ümidsizliyin psixoloji təsirləri də çox böyükdür. Bir çox
ağır xəstəlikdən əziyyət çəkən insanlar ümidsizliyə qapıldığında
həmin xəstəlik daha sürətlə inkişaf etməyə başlayır. Bəziləri iddia
edir ki, ağır və dözülməz xəstəliyi olan, ömürlük həbsdə olan və ya
digər çətinlikdə olan insan nəyə ümid bəsləsin? Ancaq bu sualın gözəl

4  Yusuf surəsi, 87

28

bir cavabı var: Allah varsa, ümid var. Xəstəliyin sonu ölümdürsə,
inanan insan üçün ölüm son deyil. Axirətə, əbədi həyata inancı olan
şəxs xəstəlik qorxusu ilə ümidsizliyə qapılmayıb, cənnətə düşəcəyinə
ümid bağlayar. Yekun etibarı ilə başımıza gələn hər bir hadisə Allahın
təqdiridir. Onun icazəsi olmadan bir yarpağın belə tərpənmədiyi
dünyada başımıza nə gəlirsə gəlsin yenə də tək çarə Odur. Ümidini
itirməyən insan üçün hər zaman ümid var!

Xeyirli işlər görmək

“Hər kəsin (hər ümmətin) üz tutduğu bir qibləsi vardır. (Ey
müsəlmanlar!) Yaxşı işlər görməkdə bir-birinizi ötməyə çalışın!

Harada olursunuzsa olun, Allah sizi (qiyamətdə) bir yerə
toplayacaqdır. Həqiqətən, Allah hər şeyə qadirdir!”5

Dünyadakı bütün fikir və düşüncələr, dinlər və fəsəfi cərəyanlar,
alimlər və mütəfəkkirlər insanları xeyir işlər görməyə, yaxşılıq etməyə
çağırmışdır. Dünya ümumilikdə də bir yarış meydançasına bənzəyir.
Bəziəri xeyir, bəziləri isə şər işlərdə yarışmağa meyl edirlər. Xeyir
işlərdə yarışanlar şübhəsiz ki, yekunda ilahi mükafata nail olacaq
və qalib gələcəklər. Bəzən gördüyümüz xeyir işlərin mükafatını
tələm-tələsik istəyir, bu əməllərin əvəzinin dünyada tezliklə bizə
çatmasını arzulayırıq. Ancaq haqqımızda nəyin xeyirli, nəyin isə
zərərli olduğunu sadəcə Allah bilir. Ona görə də xeyir işləri görüb
nəticəsini Allaha həvalə etməliyik. Kim bilir? Bəlkə də Uca Yaradan

5  əl-Bəqərə surəsi, 148

29

gördüyümüz hər hansı bir xeyir işə görə bizi, yaxud da doğmalarımızı
böyük bir bəladan xilas etmişdir. Bizim üzərimizə düşən vəzifə xeyir
işlərimizi artırıb, pis işlərdən uzaq durmaqdır. “Bəqərə” surəsinin
215-ci ayəsində buyurulur: “Şübhəsiz ki, Allah etdiyiniz xeyirli işi
biləndir”, digər bir ayədə isə “Onlar Allaha, axirət gününə inanır,
(insanlara) yaxşı işlər görməyi əmr edir, (onları) pis əməllərdən
çəkindirir və xeyirli işlər görməyə tələsirlər. Onlar əməlisaleh
şəxslərdəndirlər”6 deyə qeyd edilir. Bütün bunlar onu göstərir ki,
qəlbində Allah və axirət inancı olan hər kəs pis əməldən çəkinib xeyir
işlər görməyə çalışmalıdır. Çox vaxt xeyir iş dedikdə böyük fəaliyyət
nəzərdə tutulur. Ancaq dini nöqteyi-nəzərdən xeyir işin böyüyü,
yaxud da kiçiyi yoxdur. Yaşlı bir insana yolu keçməyə yardım etmək
də, yetimin başını sığallamaq da, dərdli birinə gülümsəmək də xeyir
işdir. Vacib olan həmin niyyətdə olmaqdır. Niyyətimiz xeyir olduqdan
sonra Allah o xeyirə birə-min bərəkət qatacaqdır.

6  Ali-İmran surəsi, 114

30

Kor-koranə inanc cəhalətdir

“Onlara (bütpərəstlərə) : “Allahın göndərdiyinə (Qurana) tabe
olun!” –deyildiyi zaman, onlar: “Biz ancaq atalarımızın getdiyi
yolla gedəcəyik!” –deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru

yolda deyildilərsə necə? (Yenədəmi onlara tabe olacaqlar?)”7

Kor-koranə təqlidin kökündə cəhalət və fanatizm dayanır.
İslamdan əvvəlki dövrdə Ərəbistan yarımadasında cəhalət küləyi hər
yeri bürümüşdü. Bütpərəstliklə yanaşı, əxlaqsızlıq da baş alıb gedirdi.
İslam dininin gəlişi, Həzrət Peyğəmbərin (s) dəvəti ilə insalar haqq
dini qəbul etdikləri bir vaxtda buna qarşı mübarizə aparan müşriklər
də var idi. Onlar öz ata-babalarının batil inancını müdafiə edir, bir növ
həmin inancı kor-koranə təqlid edirdilər. Həmin dövrdə nazil olan
Quran ayələri isə dayanmadan insanları düşünməyə, ağıl işlətməyə və
ibrət almağa dəvət edirdi. Kor-koranə inancına sahib çıxan müşriklər
isə heç cür bunu qəbul etmir, Peyğəmbəri (s) təhqirlərə məruz
qoyurdular. Müqəddəs kitabımız Qurani-Kərim kor-koranə inancı
tənqid edən ayələrlə zəngin olsa da bu gün müsəlmanlar arasında
da bu mənfi tendensiya müşahidə edilir. Heç kim üçün sirr deyil ki,
hədsiz sevgi və bağlılıqdan yaranan kor-koranə inancın nəticəsində
radikalizm və fanatizm ortaya çıxır. Bu baxımdan inandığımız dini
dəyərlərə və fikirlərə kor-koranə deyil, şüurlu şəkildə, düşünərək,
təfəkkür edərək bağlanmalıyıq. Nəyə, nə üçün, niyə və necə
inandığımızı dərk etməliyik. Din adından istifadə edərək insanları
özünə bağlayıb istismar etmək, radikalizm və fanatizm yaymaq

7  əl-Bəqərə surəsi, 170

31

istəyən qüvvələr çoxdur. İslam dininin elm, düşüncə, mədəniyyət və
əxlaqa olan münasibəti açıq-aşkar ortadadır. Bu din təəssübkeşliyi
deyil, həqiqəti müdafiə edir. Həqiqəti belə təəssüblə və kor-koranə
yox, ağıl və təfəkkür, elm və irfanla qəbul etmək, anlamaq lazımdır.
İnandığımız dəyərlər əvvəl öz vicdanımız və düşüncəmizdə sağlam
əsaslarla kökləşməli, ağıla söykənməli və sonra tətbiq edilməlidir.
Hər “dindar” görünənin dediyi söz din deyil. Bunu unutmamalıyıq.

Elm

“Allah Özündən başqa heç bir tanrı olmadığına şahiddir. Mələklər
və elm sahibləri də haqqa-ədalətlə boyun qoyaraq (haqqa

tapınaraq) o qüvvət, hikmət sahibindən başqa ibadətə layiq heç bir
varlıq olmadığına şəhadət verdilər”8

Bəşəriyyət yarandığı dövrdən insanlar onun fiziki, bioloji,
coğrafi və digər qanunlarını öyrənməyə, yaşadıqları yer üzünün
mahiyyətini dərk etməyə çalışıblar. Bu mənada İslam dinin elmə,
araşdırmağa təşviqi çox yüksəkdir. Bununla bağlı olan ən böyük
nümunə Qurani-Kərimin nazil olan ilk ayələridir. Həzrət Peyğəmbər
(s) Hira mağarasında ikən ona mələk Cəbrail vasitəsilə ilk ayə
nazil olur: Oxu9. Uca Yaradan qiyamətə qədər qüvvədə qalacaq və
müsəlmanların “yol xəritəsi” olacaq bir kitabı göndərərkən “Oxu”
əmri ilə başlayır. Maraqlıdır ki, daha sonra dini, mədəni, əxlaqi bir
çox prinsipləri ortaya qoyacaq bu kitab oxumağı əmr edir. Əslində

8  Ali-İmran surəsi, 18
9  əl-Ələq surəsi, 1

32

Quran Peyğəmbər (s) və onun simasında bütün insanlıqla danışaraq
bir mesaj çatdırmaq istəyir: Din də, əxlaq da, mədəniyyət də, təhsil
də yalnız və yalnız oxumaqdan keçir. Oxumadan, öyrənmədən, elmə
sahib olmadan heç nəyə nail olmaq mümkün deyil. Kamillik yalnız
öyrənmək və bilməklə mümkündür. Dini də öyrənərkən ağızlarda
dolaşan ifadələrdən deyil, elmlə və oxuyaraq öyrənmək lazımdır.
Qurani-Kərimin “Zumər” surəsinin 9-cu ayəsi çox gözəl şəkildə
bəyan edir: “De: “Heç bilənlərlə bilməyənlər (alimlə cahil) eyni
ola bilərmi?! (Allahın ayələrindən, dəlillərindən) yalnız ağıl
sahibləri ibrət alar!”. İslam bilənlə bilməyəni, yəni, cahillə alimi
ayırmağı tövsiyə edir. Nazil olduğu dövrdə Qurani-Kərim və Həzrət
Peyğəmbər (s) cəmiyyəti böyük cəhalət bataqlığıından çıxarmağa
müvəffəq olmuş, bir növ onları zülmətdən nura çıxarmışdır. Bütün
bunların kökündə isə elm və bilik dayanmaqdadır.

Saleh əməl

“(Allah) iman gətirib saleh əməl edənlərə Öz lütfündən (Öz
kərəmindən) mükafat versin. Şübhəsiz ki, (Allah) kafirləri

sevməz!”10

Qurani-Kərimin bir çox ayələrində iman və saleh əməl ifadəsi
birlikdə işlənmişdir. Allahın Quranla insanlara çatdırdığı dəyərlər
içərisində saleh əməl imana bərabər tutulacaq qədər böyük önəm
daşıyır. Əlbəttə iman olmadan digər hər hansı bir əməldən bəhs etmək
doğru deyil. Ancaq iman öz-özlüyündə Allahın insanlar qarşısındakı

10  ər-Rum surəsi, 45

33

yeganə tələbi funksiyasını daşımır. Əgər iman etmisənsə bunun
nəticəsi insanın əməllərində təzahür etməlidir. İman insanı saleh
əmələ sövq etməli, yaxşı işlərə təşviq etməlidir. Əməllərimiz iman
ağacının bəhrəsidir. İmanı sadəcə qəlbdə saxlayaraq əməldə heç bir
şey etməmək İslam dininin xarakterinə uyğun deyil. Qurani-Kərimin
“Əsr” surəsində bu ardıcıl şəkildə təsnif edilmişdir: “İnsan (ömrünü
bihudə işlərə sərf etməklə, dünyanı axirətdən üstün tutmaqla)
ziyan içindədir. Yalnız iman gətirib saleh əməllər edən, bir-birinə
haqqı tövsiyə edən və səbri tövsiyə edən kimsələrdən başqa!
(Belələri Cənnətə nail olub əbədi səadətə qovuşanlardır!)”.
Həqiqətən də insan iman edib saleh əməllərə yönəlmirsə, səbirdən və
haqqdan uzaqlaşırsa ziyana düçar olur. Saleh əməl sadəcə dini sferanı
əhatə etmir. Cəmiyyətə, insanlara, təbiətə, digər canlılara münasibətdə
gördüyümüz hər bir müsbət iş saleh əməl hesab edilə bilər. Yuxarıda
sadalananların hər biri Allahın xəlq etdikləri nəsnələrdir. Onun xəlq
etdiyinə görə atdığımız gözəl addımlar, etdiyimiz saleh əməllər
şübhəsiz ki, Allahın nəzdində öz yüksək qiymətini alacaqdır. Həzrət
Peyğəmbər (s) hədislərinin birində qeyd edir ki, insanların ən xeyirlisi
digər insanlara faydalı olandır. Əgər faydalı əməllər ediriksə deməli
Allahın göstərdiyi yol ilə gedirik.

34

İstehza günahdır

“(Ya Rəsulum!) Ayələrimizi istehza edənləri gördüyün zaman
onlar söhbəti dəyişənə qədər onlardan üz çevir. Əgər Şeytan (bu
qadağan əmrini) sənə unutdursa, xatırlayandan sonra o zalım

tayfa ilə bərabər oturma”11

İstehzaAllahınbəyənmədiyiçirkinəməllərdənhesabedilir.İslamın
ilk dövrlərindən Peyğəmbərə (s) tənə vurmaq, onu incitmək istəyən
şəxslər müxtəlif sözlərlə ona istehza edir, hətta təhqir etməkdən belə
çəkinmirdilər. Bu hərəkətlər sadəcə Allah Rəsulu (s) ilə məhdudlaşmır,
ətrafındakı insanlara da sirayət edirdi. Hətta Peyğəmbərin əmisi Əbu
Ləhəb və onun arvadının təhqirləri ilə Qurani-Kərimdə “Təbbət”
surəsi nazil olmuşdur. Bu istehza bir müddət sonra sadəcə İslamı qəbul
etmiş şəxslərə yox, Allahın göndərdiyi ayələrə qarşı da edilirdi. Buna
görə yuxarıda qeyd edilən ayədə Qurana istehza edənlərə qarşı kəskin
mövqe ifadə edilmişdir. İstehzanın ictmai təzahürləri də mövcuddur.
Kiməsə istehza etmək o insanda böyük psixoloji sarsıntıya gətirib
çıxara bilər. Hətta söz və davranışlarda başqasına istehza etməyi
İslam dini ilə məhdudlaşdırmaq da doğru deyil. Dinimiz hər bir fərdin
şərəf və ləyaqətini toxunulmaz hesab edir. İnsanın mənəvi həyatının
təməlini meydana gətirən namus, şərəf və heysiyyət ləkələnə bilməz.
Məsələ o qədər həssasdır ki, Allahdan başqasına tapınanların da təhqir
edilməsi qadağan edilmişdir. “Ənam” surəsinin 108-ci ayəsində
buyurulur: “Allahdan başqalarına tapınanları söyməyin. Yoxsa
onlar da (Allaha qarşı hörmət və ehtiram) bilmədikləri üzündən

11  əl-Ənam surəsi, 68

35

Allahı düşməncəsinə söyərlər”. Bu gün bəzən eyni dinin mənsubları
arasında hər hansı fikir ayrılığına görə istehza qığılcımları görürük.
Sırf bizim kimi düşünmədikləri üçün, fərqli bir düşüncəyə malik
olduqları üçün istehza ilə üzləşənlər çoxdur. Bu mənada hər bir fərdin
fikrinə hörmətlə yanaşmaq müsəlmanın borcudur. Ola bilər ki, bizim
kimdənsə xoşumuz gəlməsin və yaxud onun əməllərini bəyənməyək.
Ancaq bu bizə əsas vermir ki, biz həmin adamın mənlik və şəxsiyyətini
zədələyəcək ifadələr işlədib onu alçaldaq.

Dində məcburiyyət yoxdur

“Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur. Artıq doğruluq (iman)
azğınlıqdan (küfrdən) ayırd edildi”12

Etiraf etməliyik ki, müasir dünyanın ən aktual problemlərindən
biri məhz məcburiyyət məsələsidir. Allah hər bir insana ağıl və
şüur vermiş, iradəsini istifadə etmək bacarığı bəxş etmişdir. Din də
ağıllı və şüurlu şəkildə qəbul olunduğu təqdirdə dəyər qazanır. Əgər
Allah istəsəydi bütün insanlar icbari şəkildə iman edər, ibadətlə
məşğul olar və Onu tanıyardı. Bunu Rəbbimiz özü Qurani-Kərimdə
bildirir: “Əgər Rəbbin istəsəydi, yer üzündə olanların hamısı iman
gətirərdi. İnsanları iman gətirməyə sənmi məcbur edəcəksən?!”13.
Bu ayə açıq-aydın şəkildə imanın və dinin məcburiyyətlə uyğun
gəlmədiyini göstərir. Kimisə məcburi şəkildə dinə gətirmək, ibadətə
yönəltməyin Allah qatında heç bir dəyəri yoxdur. Məgər səmimi

12  əl-Bəqərə surəsi, 256
13  Yunus surəsi, 99

36

olmayan, qəlbdən gəlməyən və insanın azad iradəsi ilə qəbul etmədiyi
bir iman Allaha lazımdırmı? Biz adi insanlar olaraq kiminsə qeyri-
səmimi münasibətini qəbul etmir, hətta buna etiraz edir. Bəs nə üçün
yeri, göyü, bütün kainatı yaradan Rəbbimizə qarşı kimlərinsə məcbur
yönəlişini rəva bilirik. Kimisə dinə məcbur etmək sadəcə o insana
deyil,Allaha qarşı hörmətsizlikdir. Təəssüf ki, bəzi hallarda radikallığa
və fanatizmə yönəlmiş şəxslər öz ailə üzvlərini və yaxınların məcburi
şəkildə dinə, ibadətə yönəldir və bunun doğru olduğunu iddia edirlər.
Ancaq Allahın yer üzünə göndərdiyi Qurani-Kərim isə bunun tam
əksini deyir. Dinə səmimi qəlbdən tabe olmayan insan gec-tez həmin
düşüncədən uzaqlaşacaq. Xüsusilə övladlarımıza qarşı münasibətdə
buna diqqət etməliyik. Uşaq yaşda onları dinə məcbur etmək böyük
bir psixoloji travmaya gətirib çıxarır. Bu travma gələcəkdə onları
dindən tamamilə uzaqlaşdırır. Dinə məcbur edilən insanlarda həmin
dinə qarşı ikrah hissi yaranmağa başlayır. Həmin məcburiyyət aradan
qalxan kimi dərhal bir daha dönməməklə dindən uzaqlaşırlar.

Övladlarımız imtahandır

“Bilin ki, mal-dövlətiniz və övladınız sizin üçün (Allah qarşısında)
ancaq bir imtahandır. Ən böyük mükafat isə məhz Allah
yanındadır!”14

İnsan fitri olaraq öz qanından və canından olan övladına qarşı
xüsusi bir məhəbbət, qayğı göstərir. Quranın təbiri ilə desək mal-dövlət

14  əl-Ənfal surəsi, 28

37

və övlad insan nəfsinin ən “həssas” nöqtələridir. Ancaq dinimizin əsas
hədəflərindən biri də nəfsimizi qorumaq və tənzimləməkdir. Mal və
övladlarla əlaqəli ayələrdə onların “bu dünyanın bər-bəzəyi” olduğu
qeyd edilmiş, hətta “uşaqların və həyat yoldaşlarının bir qisminin
insana düşmən ola biləcəyi” həqiqəti xatırladılmışdır. Bu baxımdan
inanclı insanlar Allah sevgisi ilə mal-dövlət və övlad sevgisi arasında
tarazlığı düzgün qurmalı, bunlarla əlaqəli arzu və mənfəətləri Allahın
əmrləri ilə zidd olduqda doğru yolu seçməlidirlər. Dinimizə görə
malik olduğumuz bütün maddi və mənəvi nemətlər bizim imtahanımız
üçün yaradılmışdır. Dünya həyatın acılı-şirinli məqamları ilə əbədi
həyatımıza yönələn və onu formalaşdıran bir körpüdür.

Övladlarımız sevincimiz, ümidimiz və xoşbəxtlik qaynağımızdır.
Onlar dünyamıza rəng qatan, onu mənalandıran bir dəyərdir. Ancaq
bununla yanaşı, onlar bizim üçün həm də imtahandır. Həyata qədəm
qoyduqları ilk günlərdən etibarən valideynlər tərəfindən böyük bir
nəvazişlə qarşılanan uşaqlar, həm də onların yeni imtahan mərhələsinin
başlanğıcı hesab olunur. Dinimiz valideynlərə öz uşaqlarına gözəl bir
ad qoyma, yaxşı təhsil vermə və vaxtı çatdıqda ailə qurmaları üçün
onlara doğru yolu göstərmə vəzifəsini vermişdir. Bu vəzifələri yerinə
yetirərkən valideynlər öz məsuliyyətini dərk etməli, övladlarına ən
yaxşı olan nədirsə onu tövsiyə etməlidir. Unutmaq olmaz ki, övlad
aldığı tərbiyədən, valideyn də verdiyi tərbiyədən məsuldur.

38

Xoş söz

“Xoş bir söz və günahları bağışlamaq əziyyətlə (minnətlə) verilən
sədəqədən daha yaxşıdır. Allah ehtiyacsızdır, həlimdir!”15

Bizim insan olaraq ən vacib və önəmli xüsusiyyətlərimizdən biri
danışmaq, söz demək qabiliyyətidir. Çox vaxt fərqində olmasaq da
söz insan üçün ilahi bir nemət, lütfdür. Dilimiz bizim üçün özümüzü
tanıtmaq, ünsiyyət vasitəsi və fikrimizi ifadə növüdür. Dil dostluqları
və düşmənlikləri yaradan, könülləri fəth etməyi bacaran və öz
gücünü insan qəlbindən alan bir vasitədir. Xoş bir söz bir çox mənəvi
sıxıntıların aradan qalxmasına səbəb ola bilər. İnsan əslində dili ilə
həm özünü, həm də başqalarını ucaldır. İnsan min bir əziyyətlə nail
olduğu mövqeyini yaramaz bir neçə sözlə itirə bilər. Fatir surəsinin
10-cu ayəsində deylir: “Hər kəs (dünyada) izzət-qüdrət (şərəf-şan)
istəsə, (bilsin ki, dünyada da, axirətdə də) bütün izzət-qüdrət
(şərəf-şan) ancaq Allaha məxsusdur. (Buna yalnız Allaha itaət
və ibadət etməklə nail olmaq mümkündür). Pak söz (tövhid
kəlməsi, zikr, həmd-səna) Ona tərəf yüksələr və pak sözü də
(Allah dərgahına) yaxşı əməl qaldırar. (Allah pak sözü eşidəndir,
saleh əməli də qəbul edər). Pis əməllər edənləri şiddətli bir əzab
gözləyir. Onların qurduqları hiylələr boşa çıxar”. Bu ayə pak sözün
yaxşı əməllə yüksəldiyini deyir. Əməlimiz və sözümüz arasındakı bu
əlaqənin böyük mahiyyəti vardır. İnsan xoş söz söylədiyi qədər bu xoş
sözləri yaxşı əməlləri ilə gücləndirməlidir. İslam dini müsəlmanın xoş
söz danışmasını istəyir. Biz xoş söz danışdıqca dilimiz də xoş sözlərə

15  əl-Bəqərə surəsi, 263

39

alışır. Xoş söz özü isə gözəl bir əxlaqın təzahürüdür. Diqqət etmisinizsə
insan deyingən və xoş olmayan sözlər danışanlardan qaçmağa çalışır.
Bunun əsas səbəbi insanın fitri olaraq xoş sözə meyillənməsindən
irəli gəlir. Həzrət Peyğəmbər (s) öz gündəlik həyatında müsəlmanlara
xoş sözlər deyər və gülümsəyərdi. Allah Rəsulu (s) daim ətrafında
olan insanların da xoş danışmasını təşviq edərdi. Quranın əxlaqı ilə
əxlaqlanan Peyğəmbər (s) bu davranışı ilə də hər birimizə örnəkdir.

Zikr

Ey iman gətirənlər! Allahı çox zikr edin!16

Allahın inananlara ən əsas əmrlərindən biri, Onu çox zikr etməklə
bağlıdır. Zikr etməyin əsas mahiyyəti Allahı tez-tez xatırlamaq, Onun
şəninə təriflər deməkdir. Şübhəsiz ki, Rəbbimiz bizə sonsuz nemətlər
bəxş etmiş, ruzi vermişdir. O, göndərdiyi kitablar və peyğəmbərlərlə
insanları zülmətdən qaranlığa çıxarmış, cəhalət bataqlığından xilas
etmişdir. Doğrudur, insan Allaha qarşı öz qulluq vəzifələrini layiqincə
yerinə yetirməkdə acizdir. Fəqət Allahı xatırlamaq, onu zikr etmək
böyük savab, həm də imanı gücləndirəm amildir. Qurani-Kərimin
“Əhzab” surəsinin 42-ci ayəsində deyilir: “Onu səhər-axşam
təqdis edib şəninə təriflər deyin!”. Müfəssirlərə görə Allahı səhər-
axşam təqdis etmək üç mənada başa düşülə bilər. Birincisi, səhər və
axşam namazlarında Allahı xatırlamaqdır. İkincisi, səhər və axşam
hər kəsin yuxuda olduğu bir vaxtda Allaha yönəlişdir. Üçüncüsü

16  əl-Əhzab surəsi, 41

40

isə ümumiyyətlə səhər-axşam, yəni hər vaxt Allahı unutmamaqdır.
“Bəqərə” surəsinin 152-ci ayəsində buyurulur: “Belə olduqda siz
(itaətlə) Məni xatırlayın ki, Mən də sizi yada salım! Mənə şükür
edin, Məni danmayın!”. Bu ayədə isə Uca Yaradan bizim Onu
xatırlayacağımız təqdirdə, Onun da bizi xatırlayacağını bildirir.
Zikrin ən gözəl xüsusiyyətlərindən biri də məhz budur. Ancaq burada
xüsusi bir məsələyə toxunmaq faydalı olar. Bəzən Allahı zikr etmək,
onu xatırlamaq müəyyən sözləri müəyyən sayda demək kimi anlaşılır.
Halbuki, zikrin əsl mahiyyəti hansısa Allahın adını və ya ilahi bir
ifadəni çox sayda deməklə məhdudlaşmır. Həqiqi zikr qəlbən Allahı
daim xatırlamaq, hər atdığımız addımda Onun varlığının fərqinə
varmaq, zikr üçün istifadə etdiyimiz kəlmələrin ən azından mənasını
anlamaqdır. Əks təqdirdə dediyimiz zirklər sadəcə kəlmə yığınından
ibarət olub heç bir mənəvi mahiyyət əks etdirməyəcək. Müasir dövrdə
bəzən elektron vasitələrlə də zikr edən insanlara rast gəlinir. Hər halda
Alah-bəndə münasibətləri daha çox mənəvi müstəvidə olmalıdır.

Faydalı nəsihət

“Əgər nəsihət etmək fayda versə, öyüd-nəsihət ver!”17

Allahın peyğəmbərləri göndərməsinin başlıca məqsədlərindən
biri insanlara öyüd-nəsihət verməkdir. Nəsihət verməyin əsas
məqsədi insanlara köməklik göstərmək, öz təcrübə və bacarığını
paylaşmaqdır. Nəsihəti verərkən gözəl üslubda və müəyyən qaydalara

17  əl-Əla surəsi, 9

41

riayət etməklə vermək lazımdır. Belə ki, başqa insanların yanında,
hər hansı xətadan sonra, yüksək səs tonu ilə, qarşı tərəfin mənliyinə
toxunacaq şəkildə öyüd vermək qəti şəkildə pislənilir. Dinimiz
nəsihət verərkən gözəl və faydalı nəsihəti təşviq edir. Əgər bizim
nəsihətimizdən kimsə faydalanıb öz həyatında uğur qazanırsa məhz
bu nəsihət Allah qatında məqbul hesab edilir. İslam Peyğəmbəri hər
bir müsəlman üçün nümunəvi şəxsiyyətdir. Onun həyatına nəzər
saldıqda görürük ki, Allah Rəsulu (s) ətrafındakı səhabələrə müxtəlif
səpkilərdə tövsiyə edir, onlara faydalı nəsihətlər verirdi. Peyğəmbərin
(s) insanlara nəsihətlə bağlı maraqlı bir metodologiyası var idi. Hər
hansı bir şəxsdə xoşagəlməz bir xasiyyət, yaxud da davranış görərdisə
bunu dərhal bildirməz, zamanı gəldiyində ona gözəl şəkildə tövsiyə
edərdi. Onu dinləyənlər isə bu həssas davranışı yüksək qiymətləndirir
və Peyğəmbərin (s) nəsihətlərindən bəhrələnirdilər. Ümumiyyətlə
deməliyik ki, insan öz xüsusiyyəti baxımından istənilən halda öyüd
və nəsihətə möhtacdır. Nəsihət qeyd etdiyimiz kimi müvafiq üslubda,
insanları incidib bezdirmədən həyata keçirilməlidir. Nəsihət edərkən
həmin şəxsin maddi və mənəvi ehtiyacları nəzərə alınmalı, ona
obyektiv münasibət bəslənilməlidir. Ən vacib məqamlarda biri də odur
ki, nəsihət edən şəxs özü həmin mövzuda nümunəvi xüsusiyyətlərə
malik olmalıdır. İnsan özündə olmayan keyfiyyətləri başqasına
nəsihət etməkdən çəkinməlidir. Biz bilməliyik ki, bir çox hallarda
şəxsi nümunə ən gözəl nəsihət hesab edilir. Bir də unutmayaq ki,
bütün mənfiliklərə rəğmən insan hər zaman öyüd və nəsihətə ehtiyac
duyacaqdır. Öyüd və nəsihətdən faydalanmaq isə ən gözəl mənəvi
keyfiyyətlərdən biridir.

42

İnsaf

“Həqiqətən, Allah (Quranda insanlara) ədalətli olmağı, yaxşılıq
etməyi, qohumlara (haqqını) verməyi (kasıb qohum-əqrəbaya
şəriətin vacib bildiyi tərzdə əl tutmağı) buyurar, zina etməyi,
pis işlər görməyi və zülm etməyi isə qadağan edir. (Allah) sizə
düşünüb ibrət alasınız deyə, belə öyüd-nəsihət verir!”

Qədim dövrlərdən insanlar arasında məşhur bir məsəl var idi: “İnsaf
dinin yarısıdır”. Bu məsəlin hədis olduğunu deyənlər də var. Ancaq insaf
anlayışının mahiyyətinə nəzər saldıqda görürük ki, İslam tamamilə insaf
dinidir. İnsaf dedikdə nə nəzərdə tutulur? Buna bir çox təriflər vermək
mümkündür. Ancaq insafın başlıca təməl mahiyyəti ədalət və mərhəmətdir.
Ədalətli və mərhəmətli insanlar, eyni zamanda insaflı insanlar hesab edilir.
İnsaf haqqı müdafiə etməkdir. Bütün çətinliklərə və əks fikirlərə rəğmən
doğruluqdan və həqiqətdən ayrılmamaq da insafın bir təzahürüdür. Bəzi
mütəfəkkirlər qeyd edir ki, insaf əslində elə İslam dininin xülasəsidir.
Bir insan dinin mənəvi kamilliyə çatdıran hökmlərinə riayət etdiyi
təqdirdə şübhəsiz ki, insaflı bir şəxs olaraq da formalaşacaqdır. Gündəlik
həyatımızda, xüsusilə alış-veriş münasibətlərində insaf mövzusu tez-
tez gündəmə gəlməkdədir. Çox vaxt hər hansı bir malın baha, yaxud da
dəyərindən qat-qat çox qiymətə satıldığını gördüyümüzdə bu hadisəni də
haqlı olaraq insafsızlıq kimi qiymətləndiririk. Ancaq dini nöqteyi nəzərdən
bir acı söz, pis davranış, ədəbsiz hərəkət də insafsızlıqlır. Dolayısıyla, İslam
dininə etiqad edən şəxs insaflı olmağa borcludur. Atdığımız hər addımda
bunu nəzərə almalı, insafsızlıq kimi qiymətləndiriləcək hərəkətlərdən uzaq
olmalıyıq.

43

Xurafat: Fal, cadu, uğursuzluq

“Ey iman gətirənlər! Şərab da (içki də), qumar da, bütlər də, fal
oxları da Şeytan əməlindən olan murdar bir şeydir. Bunlardan

çəkinin ki, bəlkə, nicat tapasınız!”18

Dünyada bütün dinlərin daxilində xurafat elementləri mövcud
olmuşdur. Qədim dövrlərdə insanlar bəzən kahinlərdən kömək
istəyir, caduyla məşğul olur, falçılara müraciət edirdi. Bunun
başlıca səbəbi insanın özü və gələcəyi haqqında daha çox məlumat
əldə etmək, onu gözləyən müxtəlif təhlükələrə qarşı qabaqlayıcı
tədbirlər görmək niyyəti idi.Yer üzünə sonuncu kitab olaraq nazil
olmuş Qurani-Kərim və Allahın göndərdiyi Peyğəmbər (s) insanları
bu xurafatlardan xilas etmək missiyasını daşıyırdı. Heç bir məntiqi
əsası olmayan, ağılla izah edilə bilməyən, həqiqətdən uzaq, din və
inanc halına gəlmiş bu əməllər insanların Uca Yaradana qarşı olan
inancını sarsıtmaqla yanaşı, xurafatla məşğul olanların da mənəvi
duyğuları istismar etməsinə gətirib çıxarırdı. Onlar ulduzlar və cinlər
vasitəsilə guya qeybdən xəbər alır, müxtəlif gözəgörünməz varlıqlarla
ünsiyyət qururdular. İslamın ilk dövrlərində Həzrət Peyğəmbərin
özünü də “kahin” adlandırırdılar. Ancaq sonradan Allah Rəsulu (s)
bütün xurafat elementlləri ilə kəskin mübarizə apararaq bunların bir
çoxunun qarşısını aldı. Dinimizə görə qeybi bilən sadəcə Allahdır. Heç
kim Allahın təqdirini dəyişə, yaxud da bundan əvvəlcədən xəbər tuta
bilməz. İnsan hər hansı uydurma fövqəlbəşər qüvvələrə deyil, Allaha

18  əl-Maidə surəsi, 90

44

inanmalı, ona sığınmalıdır. İslam dini falçılıq, cadugərlik, kahinlik və
bu kimi bütün xurafat elementlərini qətiyyətlə rədd edir. Dinimizdə
Allahdan başqa heç bir güc və qüvvət sahibi yoxdur. Təəssüf ki, bu
gün də bəzi insanlar falçılara inanır, cadugərlərə müraciət edirlər. Ən
acıncaqlı hal da ondan ibarətdir ki, həmin falçı və cadugərlər İslam
dinini öz çirkin əməllərinə alət edir, Allahın adından istifadə edərək
cahil insanları aldadırlar. Biz bu kimi xurafatı təbliğ edən və insanlar
arasında yayılmasına çalışan insanlarla mübarizə aparmalı, İslamın
həqiqi prinsiplərinin hər kəsə çatdırılmasına nail olmalıyıq.

Tövbə

“Allah sizin tövbələrinizi qəbul etmək istəyir. Öz nəfsinə uyanlar
isə sizi böyük bir əyriliklə (düz yoldan) sapdırmaq istəyirlər”19

Tövbə haqqında bir çox tərif və izahlar mövcuddur. Ancaq qısa
şəkildə soruşulsa ki, tövbə nədir? Tövbə səmimi peşmanlıqdır. İnsanın
etdiyi bir pis əmələ görə səmimi şəkildə peşman olması və həmin
əməli bir daha təkrarlamayacağına Allah qarşısında söz verməsi
tövbədir. Vicdanlı insan bir günah etdikdə həmin günah onu narahat
etməyə, ona əzab verməyə başlayır. Biz öz günahımızdan başqalarının
xəbərdar olmasını da istəmirik. Tövbənin gözəl xüsusiyyətlərindən
biri də bunu vasitəsiz etməyimizdir. Yəni, insanın tövbə edib Rəbbinə
yönəlməsi üçün heç bir ilkin şərt və maneə yoxdur. Şübhəsiz ki, tövbə
edərkən Peyğəmbərdən (s) nəql edilən hədislərdə müəyyən ədəb

19  ən-Nisa surəsi, 27

45

qaydaları mövcuddur. Dəstəmaz almaq, iki rükət namaz qılmaq bu
qaydalara daxildir. Ancaq tövbə Allahla bəndə arasında olan və digər
heç kimin müdaxilə etmədiyi bir prosesdir. Bununla yanaşı, tövbənin
vacib xüsusiyyətlərindən biri istismar edilməməsidir. Eyni günahı
hər gün edib növbəti gün tövbə etmək və tövbəni ucuzlaşdırmaq da
müsəlmana yaraşan bir hərəkət deyil. Əgər bir insan peşman olmasına
baxmayaraq, həmin günahı tərk etmirsə bunu tövbə adlandırmaq
olmaz. Bu ani bir peşmançılıqdır. Tövbədə isə səmimi bir peşmançılıq
olmalı və o günah birdəfəlik tərk edilməlidir. Uca Allah tövbələri
qəbul etmək istədiyini bəyan etmiş, bəndələr arasında ayrı-seçkilik
etməmişdir. Onu da unutmamalıyıq ki, günahın böyüklüyü və
kiçikliyindən asılı olmayaraq Uca Yaradanın əfv etməyəcəyi bir günah
yoxdur. Tövbə qapısı bütün bəndələrin üzünə açıqdır. Bəzən şeytan
insanlar böyük günah etdikdə onlara vəsvəsə edərək günahlarının
bağışlanmayacağını, Allahın onlardan üz döndərdiyini düşünmələrinə
səbəb olur. Əslində isə belə deyil. Bizi yaradan Allah səmimi
peşmanlıqla ona yönələcəyimiz təqdirdə bağışlayandır, əfv edəndir.
Ona görə də günahlarımız nə qədər çox olursa olsun tövbə-istiğfar
etməkdən çəkinməməliyik. Unutmaq lazım deyil ki, tövbə etməyin
insan həyatındakı rolu çox böyükdür. İnsan tövbə nəticəsində Allaha
yönəlir, imanını qüvvətləndirir, həyata bağlanır və özünü xoşbəxt hiss
edir. Bütün bunlar tövbənin həyatımızda nə qədər vacib bir element
olduğunu bir daha sübut edir.

46

Paklıq və təmizlik

“Biz həm də ona Öz dərgahımızdan bir mərhəmət (yaxud
insanlara qarşı şəfqət) və (günahlardan) paklıq bəxş etdik. O,

(çox) müttəqi idi”20

İslam Peyğəmbərinin (s) “Təmizlik imandandır” hədisini
dəfələrlə eşitmişik. Dinimizə görə paklıq və təmizlik müsəlmana
xas xüsusiyyətlərdən biridir. Əslində təmizlik və paklıq mövzusu
iki istiqamətdə ələ alına bilər. Mənəvi təmizlik və fiziki təmizlik.
İslama görə insanda olan mənəvi fiziki təmizlik vəhdətdə olmalı və
bir-birini tamamlamalıdır. Ancaq kitabımızdakı bir çox prinsiplər
insanın məhz mənəvi şəkildə təmizlənməsinə həsr edildiyi üçün biz
bu bölmədə fiziki təmizlikdən söhbət açacağıq. Şübhəsiz ki, Həzrət
Peyğəmbər (s) dövründə müasir zamanda olan təmizlik imkanları və
vasitələri mövcud olmadığı üçün bu günün pəncərəsindən İslamın ilk
dövrlərinin təmizlik anlayışına baxmaq doğru olmaz. Ancaq həmin
dövrdə mövcud olan imkanlar çərçivəsində müsəlmanların təmizlik və
gigyenaya ciddi şəkildə riayət edilməsini müşahidə etmək mümkündür.
İlk öncə onu qeyd edək ki, İslamın təmizlik simvolu dəstəmaz hesab
edilir. Gündə beş vaxt ibadət edən müsəlmanlar namazdan öncə
dəstəmaz alır və təmizlənirdilər. Həzrət Peyğəmbər (s) namazdan
asılı olmayaraq müsəlmanlara dəstəmazlı gəzməyi tövsiyə etmişdir.
“Maidə” surəsinin 6-cı ayəsi İslamın təmizlik fəlsəfəsini açıq şəkildə
bəyan etmişdir: “Ey iman gətirənlər! Namaza durduğunuz zaman

20  Məryəm surəsi, 13

47

üzünüzü və dirsəklərlə birlikdə (dirsəklərdən və ya dirsəklərə
qədər) əllərinizi yuyun. (Yaş əlinizlə) başınızı və hər iki bəndə
(oynağa) qədər ayaqlarınızı məsh edin (və ya: başınızı məsh
edin, ayaqlarınızı isə hər iki topuğa qədər yuyun). Əgər cünub
(murdar) olmusunuzsa, qüsl edin (bədəninizi başdan ayağa qədər
yuyub təmizləyin). Xəstələndiyiniz, səfərdə olduğunuz, ayaq
yolundan gəldiyiniz və ya qadınlarla yaxınlıq etdiyiniz zaman
su tapmasanız, pak torpaqla təyəmmüm edin, ondan üzünüzə və
əllərinizə sürtün (paklığı niyyət edib əllərinizi bir dəfə torpağa
sürtərək üzünüzü, bir dəfə də torpağa sürtərək əllərinizi məsh
edin). Allah sizi çətinliyə salmaq istəməz, lakin O sizi pak, təmiz
etmək və sizə olan nemətini tamamlamaq (artırmaq) istər ki,
bəlkə, şükür edəsiniz!”. Ayənin son hissəsi Allahın müsəlmanlara
münasibətini və onlardan nəyi istədiyi gözəl bir şəkildə izah edir.
Qeyd edilən məsələnin bu günümüzlə də birbaşa əlaqəsi vardır. Belə
ki, günümüzün müsəlmanları bəzən təmizlik məsələsində o qədər
də həssas davranmırlar. Xüsusilə şəxsi gigiyena, təbiətə münasibət
barəsində bəzən müsəlmana yaraşmayan mənzərələrin şahidi oluruq.
Dinimizi bir sözlə ifadə etsək məncə bunun adı “Təmizlik” olar. Hər
birimizə yaraşan da bu təmizliyə riayət etmək və ətrafımızdakı insanlara
nümunə olmaqdır. Müsəlman cəmiyyətdə sadəcə ibadət və fərasəti
ilə yox, eyni zamanda təmizliyi ilə seçilməlidir. Unutmamalıyıq ki,
müsəlman olaraq bizim hər bir hərəkətimiz dinimiz haqqında digər
insanlarda fikir formalaşdırır.

48

Sədəqə

“Yoxsullara aşkarda sədəqə verməyiniz yaxşıdır, lakin onu gizlində
versəniz daha yaxşı olar. Bu, günahlarınızın bir qismini örtər.
Allah tutduğunuz hər bir işdən xəbərdardır!”1

Sədəqə sözü sidq, sədaqət, sadiq sözləri ilə eyni kökdəndir. Sədəqə
dinimizin bəyəndiyi və təşviq etdiyi gözəl əməllərdən biridir. Əsl
sədəqə maddi formada ehtiyacı olan insanlara verilən yardıma deyilir.
Lakin sədəqə anlayışını sadəcə maddi yardımla əhatə etmək mümkün
deyil. Bir acı doydurmaq, kimisə sevindirmək, xəstəni ziyarət etmək,
hər hansı bir ehtiyacı təmin etmək də sədəqədir. Kimin gücü nəyə
çatırsa sədəqəni onunla verməlidir. Allah Rəsulunun (s) ifadəsi ilə
“gülümsəmək də sədəqədir”. Şübhəsiz ki, yuxarıda qeyd edilən ayəni
rəhbər tutaraq deyə bilərik ki, sədəqə daha çox yoxsullara verilməlidir.
Ancaq bu məsələdə bəzi həssas nöqtələr nəzərə alınmalıdır. Birincisi,
sədəqə verərkən diqqətli olmalı, sədəqə verdiyimiz şəxsin qürur və
mənliyini incitməməli, onun şəxsiyyətinə toxunacaq hər hansı söz
və hərəkətə yol verməməliyik. İkincisi, sədəqə verən insan bunu
reklam və piar kampaniyasına çevirməməli, Allahın da buyurduğu
kimi gizli şəkildə verməyə çalışmalıdır. Üçüncüsü, verilən sədəqənin
çoxluğu və ya azlığı, kiçikliyi və ya böyüklüyü qədər halal qazanılıb
qazanılmadığına da diqqət yetirməliyik. Dördüncüsü isə sədəqə
verərkən hər hansı şərt qoşmamalı, sədəqə müqabilində nəyisə tələb
etməməliyik. Xalis niyyətlə Allah rizası üçün verilən sədəqə yuxarıda

1  əl-Bəqərə surəsi, 271

49

qeyd edilən şərtlərə də riayət edildiyi təqdirdə daha fəzilətli və Uca
Yaradan nəzdində məqbul hesab edilir. Sədəqə vermək humanist və
xeyirxah bir addım olmaqla yanaşı, eyni zamanda Allaha olan şükrün
ifadəsidir. Verilən nemətin əvəzində Allah sədəqə verənin ruzisini
daha da artırır. “Qəsəs” surəsinin 77-ci ayəsində buyurulur: “Allahın
sənə verdiyindən özünə axirət qazan (malını Allah yolunda sərf
et). Dünyadakı nəsibini də unutma. Allah sənə (sərvət verməklə)
yaxşılıq etdiyi kimi, sən də (varından yoxsullara, qohum-əqrəbaya
xərcləməklə) yaxşılıq et. Yer üzündə fitnə-fəsad törətməyə cəhd
göstərmə. Həqiqətən, Allah fitnə-fəsad törədənləri sevməz!”.
Allahın insana olan tövsiyələrindən biri də dünya malı və ruzisini
axirət qazanmağa sərf etməklə bağlıdır. İnsan fani olan bir dünyada
yaşadığını, gec ya da tez bu dünydan mütləq köçəcəyini dərk etməlidir.
Heç kəs axirətə qazandığı var-dövlətdən apara bilməyəcək. Ancaq
Uca Yaradan sərvətini axirət azuqəsinə çevirmənin yolunu göstərir.
“Bəqərə” surəsinin 274-cü ayəsi də bu baxımdan böyük bir məna
kəsb edir: “Mallarını gecə və gündüz, gizli və aşkar (yoxsullara)
sərf edənlərin Rəbbi yanında böyük mükafatları vardır. Onların
(axirətdə) heç bir qorxusu yoxdur və onlar qəm-qüssə görməzlər”.
Qurani-Kərimdə Rəbbimizin sədəqəyə bu qədər təşviqinin böyük bir
mənası var. Cəmiyyətdəki balansı qorumaq, ehtiyacı olanlara dəstək
göstərmək üçün əslində böyük bir ilahi mexanizmdir sədəqə. Qədim
dövrlərdə bəzi məscid, ziyarətgah və türbələrin yanında üst tərəfində
oyuq olan sədəqə daşları var idi. Xeyirxah və imkanı olan insanlar
bu daşlardakı oyuğa gizlincə pul qoyar, çətinlikdə və maddi sıxıntıda
olan insanlar da gizlincə gəlib o puldan götürərdilər. Bu elə bir vasitə
idi ki, sədəqə verəni təkəbbür və riyakarlıqdan uzaqlaşdırır, sədəqə

50

alanın isə mənlik və şəxsiyyətini qoruyurdu. Sədəqəni götürən ehtiyac
sahibləri sədəqə verənlərə dua etməyi də unutmurmuşlar. Beləcə,
sədəqə verən də, alan da səmimi duyğularla savab qazanırdılar. Qeyd
etdiyimiz bu nümunə İslam mədəniyyətinin nə qədər dərin ənənələr
və köklərə bağlı olduğunun göstəricisidir. Nəticə etibarı ilə sədəqə
Allahın əmrlərinə itaətin və ona səmimi bağlılığın nişanəsi olan bir
ibadət növüdür. Sədəqəni dərk edən və onun insanlara qazandırdığını
anlayan şəxs dayanmadan sədəqə verməyə çalışar. Özü, ailəsi, vətəni,
dövləti və bütün insanlıq üçün, hətta təbiət və heyvanlar üçün böyük
fayda və əhəmiyyət kəsb edən sədəqə İslam dünyasının mənəvi
inkişafının da başlıca şərtlərindən biridir.

Təvəkkül

“Əgər Allah sizə kömək edərsə, heç kəs sizə qalib gələ bilməz. Əgər
O, sizi zəlil edərsə, Ondan sonra kim sizə yardım edə bilər? Qoy
möminlər Allaha təvəkkül etsinlər!”2

Təvəkkül dini terminologiyada Allahı özünə vəkil etmək, ona
güvənmək, ona sığınmaq mənalarında işlənən bir ifadədir. Onu qeyd
etmək lazımdır ki, təvəkkülün dini və psixoloji mahiyyəti insanlar üçün
çox yüksəkdir. Bu məqsədlə kitabımızda təvəkkül etmək haqqında
olan bölməyə daha böyük hissə ayırmışıq. Təvəkkülün insanlar
tərəfindən doğru anlaşılması günümüzün ən aktual məsələlərindən
biridir. Müsəlman üçün təvəkkül ən güclü silah, ən möhkəm dayaq və

2  Ali-İmran surəsi, 160