Qurani-Kərimdə mənəvi prinsiplər

51

bütün çətinliklərin açarıdır. “Tövbə” surəsinin 40-cı ayəsində deyilir:
“Əgər siz (Peyğəmbərə) kömək etməsəniz, (bilin ki,) Allah ona artıq
kömək göstərmişdir. O vaxt kafirlər onu iki nəfərdən ikincisi olaraq
(Məkkədən) çıxartdılar. O iki nəfər mağarada olarkən (onlardan)
biri öz yoldaşına (Əbu Bəkrə) dedi: “Qəm yemə, Allah bizimlədir!”
(Bundan sonra) Allah ona arxayınlıq nazil etdi, sizin görmədiyiniz
döyüşçülərlə ona yardım göstərdi və kafirlərin sözünü alçaltdı. Ancaq
Allahın Sözü ucadır. Allah Qüdrətlidir, Müdrikdir”. Allah Rəsulu (s)
ən çətin vaxtlarda belə Allaha sığınır, ona təvəkkül edirdi. Təvəkkül
qarşılaşdığımız çətinliklərə səbir etmək, Allahın daim bizimlə
olduğunu unutmamaq və nəticəni Allaha həvalə etməkdir. Təvəkkül
mömin insana xas başlıca xüsusiyyətdir. Möminin bu xüsusiyyətinə
Qurani-Kərimdə işarə edilir: “Möminlər yalnız o kəslərdir ki, Allah
adı çəkiləndə (Onun heybət və əzəmətindən) ürəkləri qorxudan
titrəyər, Allahın ayələri oxunduğu zaman həmin ayələr onların
imanlarını daha da artırar, onlar ancaq öz Rəbbinə təvəkkül
edər”3. Təvəkkül inanan insan üçün sonsuz mənəviyyat qaynağı və
güc mənbəyidir. Qurani-Kərim ruzi məsələsində də Allaha təvəkkülün
vacibliyini qeyd edir: “Və ona gözləmədiyi yerdən ruzi verər. Kim
Allaha təvəkkül etsə, (Allah) ona kifayət edər. Allah Öz əmrini
yerinə yetirəndir. Allah hər şey üçün bir ölçü (hədd, müddət)
təyin etmişdir”4.

Dinimizə görə təvəkkül və təslimiyyət arasında da böyük bir
məna əlaqəsi mövcuddur. Möminlər yalnız Allahın təqdir etdiyi
işlərin başlarına gələcəyini yaxşı bilir və bunu könül xoşluğu ilə

3  əl-Ənfal surəsi, 2
4  ət-Talaq surəsi, 3

52

qəbul edirlər. Ancaq burada incə bir məqam mövcuddur. Təvəkkül və
təslimiyyət heç bir iş görmədən, heç bir addım atmadan, öz öhdəliyini
yerinə yetirmədən Allahdan hər şeyi gözləmək deyildir. Müsəlmanın
mövqeyi öz öhdəsinə düşəni halal yollarla yerinə yetirdikdən, əlindən
gələni etdikdən sonra təqdirə təslim olmaq, Allaha təvəkkül edib Onun
qərarını gözləməkdir. Uca Yaradanın təqdirinə təslim olmaq Ona olan
yüksək etimad və imanın göstəricisidir. Məşhur Uhud döyüşündə
Allah müsəlmanları uğursuzluqla sınağa çəkir. Belə vəziyyətdə
müsəlmanlardan olan iki dəstənin geri çəkilmək fikrinə düşməsi ilə
bağlı “Ali-İmran” surəsinin 122-ci ayəsi nazil olur: “(O müharibədə)
sizin içərinizdən (Sələmə və Harisə oğullarından ibarət) iki dəstə
məğlubiyyətdən (uğursuzluqdan) qorxaraq geri çəkilmək fikrinə
düşmüşdü. Halbuki, Allah onların yardımçısı idi. Gərək möminlər
(hər işdə) Allaha təvəkkül etsinlər!” Bu ayə bir daha müsəlmanların
çətin anda Allaha bel bağlamasının, Ona təvəkkül etməsinin
vacibliyini vurğulayır. Təvəkkülün gözəl xüsusiyyətlərindən biri də
insanı mənəvi-psixoloji cəhətdən gücləndirməsi, ona əzmkarlılıq
və qətiyyətlilik bəxş etməsi ilə bağlıdır. Hər hansı bir işimizdə
əlimizdən gələni edib yekunda Allahı vəkil bilib təvəkkül ediriksə o
işin nəticəsindən asılı olmayaraq Allah qatında qalib gəlmiş sayılırıq.
Çünki biz bu işin nəticəsini Allaha həvalə etmişik. Əgər istədiyimiz
iş baş verməyibsə deməli Uca Yaradan onun baş verməsini məsləhət
bilməyib. Fəqət onu da unutmamalıyıq ki, təvəkkül çalışmaq,
inkişaf etmək, yenidən cəhd etməyə mane deyildir. Təəssüf ki,
bəzi müsəlmanlar təvəkkülün mahiyyətini yalnış anladıqları üçün
uğursuzluğa düçar olurlar. Çalışmaq və mübarizə aparmağı bir
kənara qoyaraq “Mən Allaha təvəkkül etdim” deyən şəxsin düşüncəsi

53

dinimizin əmr etdiyi bir təvəkkül anlayışı deyil. Misal üçün bir gənc
ali məktəbə qəbul olmaq, təhsil almaq məqsədilə gecə-gündüz oxuyur,
zehni əmək sərf edir və mübarizə aparıb sonda Allaha təvəkkül edir.
Digəri isə heç bir zəhmət çəkmədən təvəkkül edib imtahana gəlir.
Sizcə ilahi ədalət və təqdir bu iki gənc arasında necə təqdir edər?
Əlbəttə ki, zəhmət çəkib çalışaraq Allaha bel bağlayan birinci gəncin
uğur qazanması daha məntiqli və daha ədalətlidir. Bir sözlə, təvəkkül
tənbəllik, acizlik və miskinliyin bəhanəsi deyil, çalışqanlığın,
gücün, zəhmətin və uğurlu fəaliyyətin hərəkətverici qüvvəsidir.
Müsəlman öz həyatında planlı, nizam-intizamlı, uğurlu və bərəkətli
bir iş görmək üçün səbir, təvəkkül, sabitqədəmlik və əzmkarlıq kimi
prinsipləri rəhbər tutmalıdır. Bu səbəbdən hər bir müsəlman baş verən
hadisələrin ilahi nizam və qanunlar əsasında olduğunu dərk edərək
Uca Yaradanın təqdirinə güvənməlidir. Allah bizə faydalı olanı verib,
zərərli olanı bizdən uzaqlaşdırır. Buna inanmalı və unutmamalıyıq
ki, Uca Yaradan ona bel bağlayan, təvəkkül edən bəndəsini bütün
sıxıntılardan xilas etməyə qadirdir.

54

İsraf etməyək

“Ey Adəm oğulları! Hər bir ibadət vaxtı (namaz qılarkən, məscidə
gedərkən və ya təvaf edərkən) gözəl libaslarınızı geyin, yeyin-için,

lakin israf etməyin, çünki (Allah) israf edənləri sevməz!”5

Qurani-Kərimdə ilahi nemətlərin israf edilməməsi məsələsinə
xüsusi diqqət yetirilir. Həzrət Peyğəmbər (s) müsəlmanlara daim
israf etməməyi, Allahın lütfü olan nemətlərin qədrini bilməyi
tövsiyə etmişdir. Qıtlığın olduğu bir dövrdə belə Allah Rəsulu (s)
israf etməməyə diqqət çəkmişdir. İslam dini şükr etməyi, Allahın
bizə bəxş etdiklərinin qədrini bilməyi vacib hesab edir. Həmin
dövrdə israfın ərzağa, geyimə və digər maddi nemətlərə qarşı olduğu
məlum idi. Müasir dövrdə isə israfın mahiyyəti daha da genişlənmiş,
israf çoxalmışdır. İsrafın hüdudları insanın maddi imkanları ilə
ölçülməməlidir. Maddi imkanı çox olanın çox xərcləməsi, az
olanın isə aza qane olması İslami bir yanaşma deyil. Müsəlman öz
məsuliyyətini dərk edən, şüurlu qərarlar verib bunu ağılla icra edən
bir şəxsiyyətdir. İsrafı isə nə məsuliyyət, nə də ağılla əlaqələndirmək
olmaz. Təəssüf ki, bu gün dəstəmaz suyundan belə qənaətlə istifadə
edib israf etməyən bir Peyğəmbərin (s) ümməti sözün əsl mənasında
böyük bir israfçılıq içərisindədir. İnsanların israf etdiyi nemətlər
başqalarının bu nemətdən istifadəsinə maneçilik törətməklə yanaşı,
təbiət və ekoloji mühitə də böyük zərər vurur. Xüsusilə toy və yas
mərasimlərindəki israf günümüzdə diqqəti daha çox cəlb edir. Toy
masalarında qoyulan nemətlərin sadəcə 20-30 %-i yeyilməkdə,

5  əl-Əraf surəsi, 31

55

qalanları isə israf edilməkdədir. Bu günah olmaqla yanaşı, həm də
iqtisadi baxımdan böyük zərər və sıxıntılara gətirib çıxarır. İsrafla
bağlı yas mərasimlərində də eyni mənzərə ilə qarşılaşırıq. Nəticə
etibarı ilə, istər toy, istərsə də yas mərasimlərindən sonra ailələr israf
edərək günaha batmaqla yanaşı, həm böyük maddi sıxıntılara düçar
olur, borca düşürlər. Bunlar dinimizin bəyənmədiyi və qəbul etmədiyi
bir davranışdır. Şübhəsiz ki, israfın mahiyyəti sadəcə maddi nemətlərlə
bağlı deyil. Həzrət Peyğəmbərin ifadəsi ilə “sağlamlıq və vaxtımızı
boş işlərə sərf etmək” də israfın bir növüdür. Allahın əmanəti olan
sağlamlığımızı və ömrümüzü də mənəvi zənginliyimizi artırmağa
sərf etməli, israfdan qaçmalıyıq. Hansı formada təzahür etməsindən
asılı olmayaraq, israfın israf edən insanın özünə ziyan vurması,
onun ölçüsüz və şüursuz şəkildə həyat sürməsidir. Bəzən təkəbbür
və özündən razılıq da israfa gətirən bəyənilməyən əməllərdən hesab
edilir. Təkəbbürün məngənəsinə düşən insan özünü çox qüvvətli və
qüdrətli hesab edərək böyük israfçılıqlara yol verir. “İsra” surəsinin
29-cu ayəsi bizə bu mənada orta yolun nə olduğunu göstərməkdədir:
“Nə əldən çox bərk ol, nə də əlini tamamilə açıb israfçılıq et. Yoxsa
həm qınanarsan, həm də peşman olarsan!” Biz müsəlman olaraq
bütün işlərimizdə çalışıb israfdan uzaq olmalıyıq.

56

Hüsn-zənn

“Onlar buna dair heç bir şey bilmir, yalnız zənnə qapılırlar.
Zənn isə əsla həqiqət ola bilməz!”6

Zənn sübutsuz, dəlilsiz və əsassız bir təxminə deyilir. Bəzən
həqiqətdən uzaq, bəzən isə həqiqətə yaxın olan zənn yuxarıdakı ayədə
qeyd edildiyi kimi əsla həqiqət ola bilməz. Zənn insanın tərəddüdlərini
və mühakimələrini əhatə edərək çox vaxt onu doğru olmayan bir yola
yönləndirir. “Hucurat” surəsinin 12-ci ayəsində bu mövzu ilahi vəhylə
insanlara çatdırılmışdır: “Ey iman gətirənlər! Çox zənnə-gümana
qapılmaqdan çəkinin. Şübhəsiz ki, zənnin bəzisi (heç bir əsası
olmayan zənn) günahdır. (Bir-birinizin eybini, sirrini) arayıb
axtarmayın, bir-birinizin qeybətini qırmayın! Sizdən biriniz
ölmüş qardaşının ətini yeməyə razı olarmı?! Bu sizdə ikrah hissi
oyadar (qeybət də belədir). Allahdan qorxun. Həqiqətən, Allah
tövbələri qəbul edəndir, rəhmlidir!”. Ümumiyyətlə insan pis
zənnə qapılaraq qeybət etməkdən və bəyənilməyən işlər görməkdən
çəkinməlidir. Pis zənn və ya sui-zənn bizi müxtəlif xətalı işlərə
sövq edir. Biz hər hansı mövzu haqqında zənnə sahib ola bilərik,
ancaq bu zənnə qapılaraq hökm vermək, qərara gəlmək doğru deyil.
Xüsusilə, insan bir zənnə sahib olsa da bunun dilə gətirməməli, öz
düşüncəsini ifadə etməməlidir. Biz zənnimizi özümüzdə saxlayıb
hər hansı bir addım atmamışıqsa günah etmiş olmuruq. Təbii ki,
mövzuya sadəcə mənfi tərəfdən baxmaq doğru olmaz. İnsanın qəlbinə
xoş düşüncələr və mühakimələr, digər ifadə ilə hüsn-zənn də gələ

6  ən-Nəcm surəsi, 28

57

bilər. Yaxşılığın nişanəsi, müsbət fikrin təzahürü olan hüsn-zənn
dinimizdə bəyənilən bir əməldir. Xeyir arzulamaq, xeyirə yozmaq,
xeyir düşünmək və bədniyyətli olmamaq hüsn-zənnin əlamətləridir.
Müsəlman daim hüsn-zənndə olmalı və bu mövqeyini qorumalıdır.
Açıq bir əks düşüncə əyan olmadığı təqdirdə iman etmiş insan hər
kəs haqqında hüsn-zənn düşüncəsini qorumalı və müdafiə etməlidir.
Peyğəmbərimiz (s) də müsəlmanlara sui-zənndən çəkinməyi və
hüsn-zənn etməyi tövsiyə etmiş, buna təşviq etmişdir. Müasir dövrdə
də insanlararası münasibətlərin tənzimlənməsi məsələsində zənnə
üstünlük verilməsinin şahidi oluruq. Çox vaxt həqiqəti bilmədən,
reallıqdan xəbərdar olmadan insanları mühakimə etmək adət halına
çevrilib. İnternetin və sosial şəbəkələrin bu məsələyə çox böyük təsiri
var. Maraqlısı da odur ki, biz adətən bir hadisə qarşısında daha çox
mənfi düşünməyə, yəni sui-zənn etməyə meyl edirik. Sui-zənnin
böyük günah olmasının başqa səbəbi də haqqında sui-zənn etdiyimiz
şəxsin haqqına girməyimizlə bağlıdır. Yəni sui-zənn edərək qul haqqı
yediyimizi də nəzərə almalı və bundan qətiyyətlə çəkinməliyik.

58

Qeybət və dedi-qodu böyük günahdır

“Ey iman gətirənlər! Çox zənnə-gümana qapılmaqdan çəkinin.
Şübhəsiz ki, zənnin bəzisi (heç bir əsası olmayan zənn) günahdır.

(Bir-birinizin eybini, sirrini) arayıb axtarmayın, bir-birinizin
qeybətini qırmayın! Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyə

razı olarmı?! Bu sizdə ikrah hissi oyadar (qeybət də belədir).
Allahdan qorxun. Həqiqətən, Allah tövbələri qəbul edəndir,

rəhmlidir!”7

Qeybət bir insanın haqqında xoşuna gəlməyəcəyi sözləri özünün
eşitmədiyi yerdə danışmağa deyilir. Burada onun bu xüsusiyyətləri
daşıyıb-daşımadığının bir əhəmiyyəti yoxdur. Həzrət Peyğəmbər
(s) hədislərinin birində qeyd edir ki, bir insanın arxasınca həqiqət
olan bir şey danışırıqsa qeybət etmiş, olmayan bir şey danışırıqsa
böhtan atmış oluruq. Yəni hər iki halda böyük günah etmiş sayılırıq.
Qeybətin Allah nəzdində nə qədər böyük günah olduğunu yuxarıda
qeyd edilmiş ayə bir daha təsdiq edir. Bu əməli “ölmüş qardaşın ətini
yeməyə” bənzədir Uca Yaradan. Şübhəsiz ki, şeytan insanlara qeybət
etməyi, dedi-qoduya yönəlməyi vəsvəsə edir. Hətta qeybət bir çox
insanların adəti halına çevrilir. Bəzi insanlar hər kəsi müzakirə etmək,
onların xarici görünüş və hərəkətlərini tənqid etməkdən həzz alırlar.
Əyləncə və ya zarafat məqsədilə də qeybət etmək qəti şəkildə İslam
dininə görə qadağan edilmişdir. Qeybətin daha da ağırlaşıdırılmış
ikinci mərhələsi söz gəzdirməkdir. Söz gəzdirənlər qeybətin əhatəsini

7  əl-Hucurat surəsi, 12

59

genişləndirmək və daha çox insanı bu bəyənilməyən əmələ cəlb
etməklə daha böyük günah etmiş sayılırlar. Araşdırsaq görərik ki,
qeybət, dedi-qodu və söz gəzdirmək nəticəsində bir çox ictimai
fəsadlar da ortaya çıxmışdır. Qeybət bəzən ailələrin dağılmasına,
insanlar arasında nifrət və düşmənçiliyin yaranmasına, müəssisədaxili
münaqişələrə, dostluqların pozulmasına gətirib çıxarmışdır. Qeybət
cəmiyyətdəki münasibətləri sarsıdaraq qarşılıqlı etimad mühitinə də
ciddi zərbə vurur. Bu xasiyyət insanlarda ikiüzlülük və yalançılığın
yayğınlaşmasına da səbəb olmaqdadır. Biz hər addımımızda Allahın
bizi gördüyünü və eşitdiyini dərk etməli, bunu nəzərə almalıyıq.
“Mucadilə” surəsinin 7-ci ayəsində bu məsələ bütün müsəlmanlara
açıq şəkildə bəyan edilmişdir: “Ya Peyğəmbər!) Məgər görmürsənmi
ki, Allah göylərdə və yerdə nə varsa, (hamısını) bilir. Aralarında
gizli söhbət gedən üç adamın dördüncüsü, beş adamın altıncısı
Odur. Onlar bundan az da, çox da olsalar və harada olsalar,
(Allah) yenə də onların yanındadır. Sonra qiyamət günü (Allah)
onlara etdikləri əməlləri (bir-bir) xəbər verəcəkdir. Allah hər şeyi
biləndir!”.

Bütün bunları nəzərə alaraq, deyə bilərik ki, İslamın
əsas hədəflərindən biri bütün canlılardan üstün olaraq yaratdığı
insanı hörmət və şərəf sahibi etməkdir. Qeybət və dedi-qodu isə
başqalarına ziyan vurduğu qədər insanın özünə də böyük zərbə vurur.
Qeybət insanın qəlbini qaraltmaqla yanaşı, onun mənəvi-əxlaqi
keyfiyyətlərini aşağı salır. Cəmiyyət qeybət edən insanları neqativ
və pis niyyətli olaraq qəbul edir. Əlbəttə ki, müsəlman olaraq hər
birimizin borcu qeybətlə mübarizə aparmaqdır. İnsan qeybət edildiyi
yerdən uzaqlaşmağa çalışmalı, qeybət edənləri xəbərdar etməli,

60

onların günah etdiklərini yadlarına salmalı, öz qulaqlarını qeybətdən
qorumalıdır. Qeybəti özünə adət etmiş insanlardan uzaqlaşmaq və
onların olduğu mühitdən çəkinmək Allahın bəyəndiyi əməllərdən biri
hesab edilir. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, vəziyyətdən çıxış
yolu tapmaq məqsədilə kiminləsə dərdi bölüşmək, məsləhət almaq və
bu fikir mübadiləsi əsnasında orada olmayan insanlardan bəhs etmək
qeybət sayılmır. Digər bütün işlərdə olduğu kimi bu mövzuda da
dinimiz üçün vacib olan məqam ni yyətdir. Əməllər niyyətlərə
görədir. Hər hansı bir münaqişəni həll etmək, sülh yaratmaq, ailəni
qorumaq və digər Allahın təşviq etdiyi əməlləri həyata keçirmək
məqsədilə atılan addımlarda qeybət elementi axtarmaq və insanları
qeybətdə ittiham etmək doğru deyildir.

61

Riya və riyakarlıqdan çəkinmək

“Ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi malını riyakarlıqla (özünü
xalqa göstərmək üçün) sərf edən, Allaha və axirət gününə

inanmayan şəxs kimi, minnət qoymaq və əziyyət verməklə puça
çıxarmayın. Belə şəxslərin halı, üzərində bir az torpaq olan

qayaya bənzər ki, şiddətli bir yağış o torpağı (yuyub) aparar və
qayanı çılpaq bir daş halına salar. Onlar qazandıqlarından bir
şeyə qadir (nail) olmazlar. Şübhəsiz ki, Allah kafirləri haqq yoluna

yönəltməz!”1

Riya dini terminologiyada Allah üçün edilməli olan hər hansı bir
əməli başqalarına göstərmək, şan-şöhrət qazanmaq üçün edilməyə
deyilir. Zahirən Allaha itaət və onun rizasını qazanmaq üçün görünsə
də, əslində mənfəət əldə etmək, kiminsə xoşuna gəlmək, ictimai
nüfuz qazanmaq, status əldə etmək və digər bu kimi niyyətlər üçün
edilən əməllər riyakarlıq hesab edilir. Xüsusilə dini ibadətlərin
riyakarlıqla edilməsi böyük günah hesab edilir. Namaz qılarkən, oruc
tutarkən, zəkat verərkən Allahdan başqasına yönəlmək, onun rizasını
gözləmək, göstəriş üçün bu əməlləri etmək dinimiz tərəfindən şiddətlə
qınanılmışdır. Müasir dövrdə də belə tendensiyalar müşahidə edilir.
Özünə “hacı” deyilsin deyə Həccə getmək, dindarlar arasında nüfuz
qazanıb maddi mənfəət əldə etmək üçün “dindar” kimi görünmək
istəyən insanlar vardır. Bu müsəlmana və möminə yaraşmayan,
ikiüzlülük kimi qiymətləndirilən bir əməldir. Şübhəsiz ki, insan

1  əl-Bəqərə surəsi, 264

62

digərlərinin də hörmətini və ehtiramını qazanmağa çalışmalıdır.
Ancaq, bunu edərkən Allahdan və dindən istifadə etməməlidir.
“Nisa” surəsinin 38-ci ayəsi müsəlmanlara bununla bağlı gözəl bir
nəsihətdir: “Öz mallarını xalqa göstərmək (şöhrət qazanmaq) xətrinə
xərcləyənləri, Allaha və axirət gününə inanmayanları da (Allah
sevməz). Şeytanla yoldaşlıq edənlərin yoldaşı necə də pisdir!”.
Şeytanın əsas hədəflərindən biri də məhz bizi ixlaslı ibadətdən
uzaqlaşdırıb riyakarlığın bataqlığına salmaqdır. Çünki, biz riyakarlığa
yönəldikcə saleh əməllərimiz, xeyirxah işlərimiz azalır. Riyakarlıq
bizi mənfəətçi və eqoist insana çevirir. Ona görə də hər birimiz riyadan
uzaq olmalı və Allaha bizi riyadan qoruması üçün dua etməliyik.

Səbir

“Əlbəttə, Biz sizi bir az qorxu, bir az aclıq, bir az da mal, can
(övlad) və məhsul qıtlığı ilə imtahan edərik. (Ya Rəsulum! Belə

imtahanlara) səbir edən şəxslərə müjdə ver!”2

Səbir insan üçün elə bir nemət və ilahi hikmətdir ki, onun haqqında
kitablar yazmaq mümkündür. Qısa olaraq, səbir, bəla və müsibətlərə
qarşı müqavimət göstərmək, möhkəmlik nümayiş etdirməkdir.
Səbir əslində dinin mahiyyəti və özülüdür. İslamın ilk dövrlərində
müsəlmanlar böyük çətinlik, müsibət və bəlalarla üzləşdilər. Həzrət
Məhəmmədin (s) peyğəmbərliyini qəbul etməyən müşriklər ilk
müsəlmanlarla amansız mübarizəyə başladılar. Bu çətinliklər

2  əl-Bəqərə surəsi, 155

63

sadəcə onların dini baxışını tənqidlə məhdudlaşmırdı. Müşriklər
müxtəlif fiziki və mənəvi təzyiqlər göstərir, hətta su və ərzaqlarını
belə müsəlmanlarla bölüşmürdülər. Kiçik uşaqları öyərədərək Allah
Rəsuluna (s) qarşı təhqiramiz hərəkətlər törədir, müsəlmanlara
olmazın işgəncələr verirdilər. İslam dininin ilk onillik dövrü bu təhqir
və təzyiqlərlə keçirdi. Müşriklər Quranın nazil olan ilk ayələrini
oxuyan müsəlmanların evlərinə belə girməkdən çəkinmirdilər.
Onlar Peyğəmbəri (s) sehrbaz, məcnun adlandırır, ata-babalarının
dininə, bütlərə qarşı onun haqq peyğəmbərliyini qəbul etmirdilər.
Həmin dövrdə Həzrət Peyğəmbər (s) onu ən çox dəstəkləyən əmisi
Əbu Talib və həyat yoldaşı Xədicə xanımın vəfatını da dərin sarsıntı
ilə qarşıladı. Yuxarıda nəql edilən bütün bu mənzərəyə qarşı ilk
müsəlmanların yeganə dayaq nöqtəsi və çarəsi səbir idi. Allah Rəsulu
(s) onlara səbir etməyi və Allahın yardımının gələcəyini bildirirdi.
Bütün təhqir və təzyiqlərin nəticəsində Allahın əmri ilə müsəlmanlar
Məkkə şəhərindən hicrət edərək Mədinəyə (Yəsribə) köçdülər.
Mədinə xalqı ənsar qismində mühacirləri bağrına basdı və onlarla
evini, malını, çörəyini böldü. İslamı ilk olaraq qəbul edən Məkkəlilər
bütün evlərini, yurdlarını tərk edib Allahın dinini qorumaq üçün köç
etdilər. Əlbəttə ki, Mədinədə nisbətən rahatlıq tapan müsəlmanlar
yenə də müşriklərin hücumları ilə üz-üzə qaldılar. Az bir qüvvə ilə
döyüşsələr də Allahın lütfü ilə bu döyüşlərdən qalib çıxıb yekunda
Məkkənin özünü də fəth etdilər. Müsəlmanlar səbir etdiklərinin
mükafatı qarşılığında yenidən Məkkəyə qayıtdılar. Yuxarıda bəlkə
də İslam dininin ilkin mərhələsinin xülasəsi və ya qısa tarixi qeyd
edilmişdir. Ancaq bütün bu hadisələrin fövqündə duran ən vacib
mənəvi prinsip məhz səbirdir. Başda Allah Rəsulu (s) olmaqla bütün

64

müsəlmanlar göstərdikləri səbir nəticəsində çətinliklərdən uğurla
çıxa bildilər. Bu uzunmüddətli bir səbir təfəkkürünün məhsulu və
təzahürüdür. Şübhəsiz ki, səbir anlayışının mahiyyəti çox böyükdür.
Səbir eyni zamanda qarşılaşdığımız fərdi hadisələr müqabilində
də göstərilməldir. Baş vermiş bir müsibət qarşılığında müsəlmana
yaraşan soyuqqanlı və səbirli olmaqdır. Həyatımız boyunca bir çox
hadisələrlə qarşılaşırıq. Mühüm olan bu hadisələrin qarşısında səbir
və təmkini qorumaq, Allaha üsyan etməməkdir. Maddi çətinliklər,
haqsızlıq, böhtan, hücum və digər xoşagəlməz nə varsa hər birinin
çarəsidir səbir. Bəzən səbrə bu kimi hadisələr qarşısında təslim
olmaq, boyun əymək kimi mənalar verilir. Əslində bu kökündə
yalnış və əsassız bir düşüncədir. Səbir boyun əymək yox, mübarizə
aparmaq, əzm göstərmək və Allaha söykənməkdir. Qurani-Kərim
səbrin mahiyyətini aşağıdakı ayədə açıqlayır: “Yaxşı əməl heç də
(ibadət vaxtı) üzünü günçıxana və günbatana tərəf çevirməkdən
ibarət deyildir. Yaxşı əməl sahibi əslində Allaha, axirət gününə,
mələklərə, kitaba (Allahın nazil etdiyi bütün ilahi kitablara) və
peyğəmbərlərə inanan, (Allaha) məhəbbəti yolunda (və ya mal-
dövlətini çox sevməsinə baxmayaraq) malını (kasıb) qohum-
əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, (pulu qurtarıb yolda qalan)
müsafirə (yolçulara), dilənçilərə və qulların azad olunmasına sərf
edən, namaz qılıb zəkat verən kimsələr, eləcə də əhd edəndə əhdinə
sadiq olanlar, dar ayaqda, çətinlikdə (ehtiyac, yaxud xəstəlik
üz verdikdə) və cihad zamanı (məşəqqətlərə) səbir edənlərdir.
(İmanlarında, sözlərində və əməllərində) doğru olanlardır.
Müttəqi olanlar da onlardır!3.” Şübhəsiz ki, səbir sadəcə dini-

3  əl-Bəqərə surəsi, 177

65

mənəvi məsələlərlə bağlı deyil, eyni zamanda sosial-ictimai həyatda,
ailədaxili münasibətlərdə, fərdi inkişafda da çox vacib və əvəzsiz
rol oynayır. Həyatın bütün sınaqlarında səbir dinimizin ən önəmli
tövsiyəsidir. Qurani-Kərimdəki peyğəmbərlər haqqında olan qissələrə
nəzər saldıqda bariz şəkildə görürük ki, hər bir elçi Allah yolunda
səbrin gücü ilə möhkəm dayanmış, həyatın çətinliklərinə səbirlə sinə
gərmişdir. Həzrət Əyyub (ə) xəstəlik qarşısında, Həzrət Nuh (ə) öz
qövmü qarşısında, Həzrət Yəqub (ə) övlad qarşısında səbir etmiş və
sonda Allah onları mükafatlandırmışdır. Həzrət Yəqub (ə) oğlu Yusifin
öldüyünü düşünüb səbrə sığınmışdır. Bu hadisə “Yusif” surəsində
aşağıdakı şəkildə qeyd edilmişdir: “Onlar (Yusifin) köynəyinin
üstünə yalandan bir qan (ləkəsi yaxıb) gətirmişdilər. (Yəqub) dedi:
“Xeyr (heç də dediyiniz kimi deyildir), sizin öz nəfsiniz sizi bu
işə sövq etmişdir (çirkin əməlinizi sizə gözəl göstərmişdir). Mənə
yalnız gözəl (tükənməz, dözümlü) səbir gərəkdir. Dediklərinizdən
(Yusif barəsində dediklərinizin yalan olduğunu sübut etməkdən)
ötrü ancaq Allahdan kömək diləmək lazımdır!”4 “Ali-İmran”
surəsinin 200-cü ayəsində Uca Yaradan iman edənlərə xitabən
buyurur: “Ey iman gətirənlər! (Dində vacib olan hökmləri yerinə
yetirməyin zəhmətinə, düçar olduğunuz bəlalara) səbir edin,
(Allahın düşmənlərinə qələbə çalmaq uğrundakı müharibə və
döyüşlərdə sizə üz verən müsibət və çətinliklərə) dözün, (sərhəd
boyu növbədə durub cihada) hazır olun və Allahdan qorxun ki,
bəlkə, nicat tapasınız!”. Gördüyümüz kimi Qurani-Kərim və Həzrət
Peyğəmbərin (s) həyatı səbir nümunələri ilə zəngindir. Bütün bu
nümunələrin ilahi vəhy qaynağında və Onun elçisinin həytında yer

4  Yusif surəsi, 18

66

almasının tək bir səbəbi müsəlmanlara bu xüsusiyyəti aşılamaqdır.
Qurani-Kərim axirət gününə qədər sonuncu kitab olaraq yekun ilahi
xitabın qaynağıdır. Allahın ən seçilmiş və sevimli bəndələri olmasına
baxmayaraq, bütün peyğəmbərlər səbirlə imtahan edilmiş, onlara
səbir tövsiyə edilmişdir. Biz də çətin və keşməkeşli zamanlarda,
məşəqqətli günlərdə Allaha sığınmalı və səbir etməliyik. Çünki bütün
dərdlərin açarı səbirdir.

Məsləhət və məşvərət

“O kəslər üçün ki, Rəbbinin dəvətini qəbul edər (iman gətirər),
namaz qılar, işlərini öz aralarında məsləhət-məşvərətlə görər,

onlara verdiyimiz ruzidən (Allah yolunda) sərf edərlər”5

İslam dininin digər dinlərdən əsas fərqlərindən biri də sosial-
ictimai münasibətlərə daha çox əhəmiyyət verməsidir. İslam
dininə görə hər hansı bir işi görərkən mütləq məsləhət və məşvərət
edilməli, fikir mübadiləsi aparılmalıdır. “Ali-İmran” surəsinin
159-cu ayəsində Uca Yaradan Həzrət Peyğəmbərə (s) müraciətlə
buyurur: “(Ya Rəsulum!) Allahın mərhəməti səbəbinə sən onlarla
(döyüşdən qaçıb sonra yanına qayıdanlarla) yumşaq rəftar etdin.
Əgər qaba, sərt ürəkli olsaydın, əlbəttə, onlar sənin ətrafından
dağılıb gedərdilər. Artıq sən onları əfv et, onlar üçün (Allahdan)
bağışlanmaq dilə, işdə onlarla məsləhətləş, qəti qərara gəldikdə
isə Allaha təvəkkül et! Həqiqətən Allah (Ona) təvəkkül edənləri
sevər!”. Bu ayə Peyğəmbərə (s) öz səhabəsi ilə məsləhətləşməyi

5  əş-Şura surəsi, 38

67

əmr edir. Şübhəsiz dini həyat tərzinin ən böyük praktik nümunəsi
Həzrət Peyğəmbərdir (s). Onun həyatına baxdıqda görürük ki, Allah
Rəsulu (s) bütün dünyəvi işlərdə səhabələrlə məsləhətləşir, onlarla
fikir mübadiləsi aparırdı. Mədinəyə hicrət etdikdən sonra müşriklərlə
aralarında baş vermiş döyüşlər zamanı Həzrət Peyğəmbər (s) döyüş
təcrübəsi olan səhabələrlə məşvərət edir, onların tövsiyələri əsasında
döyüş taktikası müəyyənləşdirirdi. Əlbəttə ki, Peyğəmbərin (s) bu
yanaşması ilahi vəhy olmaqla yanaşı, həm də bir zərurət idi. Bu gün
məşhur atalar sözündə deyildiyi kimi “məsləhətli don geniş olar”
ifadəsi məsləhət və məşvərətin faydalı olduğunu diqqətə çatdırır.
Biz məsləhəti kimdən aldığımıza da diqqət yetirməliyik. Məsləhət
alınan şəxslər müdrik, dünyagörüşlü, təcrübəli insanlar olmalıdır.
Hər insandan məsləhət almaq bizi yanılda bilər. Dinimizin əmri olan
məsləhət-məşvərət mexanizmini həyatımıza düzgün tətbiq etdiyimiz
təqdirdə uğur əldə edəcəyimiz labüddür.

68

Qadınlara münasibət

“Allah mömin kişilərə və qadınlara (ağacları) altından çaylar
axan cənnətlər və Ədn cənnətlərində gözəl məskənlər vəd

buyurmuşdur. Onlar orada əbədi qalacaqlar. Allahdan olan bir
razılıq isə (bunların hamısından) daha böyükdür. Bu, böyük
qurtuluşdur (uğurdur)!”6

Dünya yaranandan bəri kişilər və qadınlar arasındakı
münasibətlərin tənzimlənməsi daim gündəmdə olmuş, bütün
sivilizasiyalar və mədəniyyətlərin bu məsələyə fərqli baxışı olmuşdur.
Şübhəsiz ki, VII-ci əsrdə dünyanın heç bir yerində qadınların
hüquqları yetərincə qorunmur, onlara kişilərin malik olduğu heç bir
hüquq verilmirdi. İslamdan əvvəlki dövrdə Ərəbistan yarımadası və
Məkkə şəhəri də eyni sosial-ictimai vəziyyətdə idi. Hətta ərəblərdə
həmin dövrdə daha acınacaqlı vəziyyət hökm sürürdü. Belə ki, kimin
ailəsində qız uşağı doğulurdusa bu onun üçün böyük bədbəxtlik hesab
edilir, uğursuzluq sayılırdı. Ərəblər bu “uğursuzluğu” dəf etmək üçün
qız uşaqlarını diri-diri torpağa basdırır, onları öldürürdülər. “İsra»
surəsinin 31-ci ayəsində bu məsələyə diqqət çəkilir: “Yoxsulluqdan
qorxub (Cahiliyyət dövründə olduğu kimi) övladlarınızı (xüsusilə,
qız uşaqlarını) öldürməyin. Biz onların da, sizin də ruzinizi veririk.
Onları öldürmək, həqiqətən, böyük günahdır!”. İslamaqədərki
dövrdə həmin bölgədə qadınlar əşya kimi alınıb-satılır, onlara miras
verilmir, məcburi nikaha sövq edilir və digər alçaldıcı münasibətlərlə

6  ət-Tövbə surəsi, 72

69

qarşı-qarşıya qalırdılar. İslam dininin sosial inqilablarından biri, bəlkə
də birincisi məhz qadınlarla bağlı olmuşdur. Qurani-Kərim qadınlara
miras hüququ vermişdir: “Ata, ana və qohumların (vəfat etdikdə)
qoyub getdikləri maldan kişilərə və qadınlara pay düşür. Həmin
malın azından da, çoxundan da (bunlara veriləcək) hissə müəyyən
edilmişdir”7. Başqa bir ayədə isə deyilir: Allah övladlarınız haqqında
sizə tövsiyə buyurur ki, oğula iki qız hissəsi qədər pay düşür. Əgər
(ölən şəxsin) qızlarının sayı ikidən artıqdırsa, mirasın üçdə iki
hissəsi onlara çatır. Əgər təkcə bir nəfər qızdırsa, mirasın yarısı
onundur. Övladı olduğu təqdirdə vəfat edənin ata və anasının hər
birinə mirasın altıda bir hissəsi verilir. Əgər onun övladı olmayıb,
varisi yalnız ata və anadan ibarətdirsə, (malın) üçdə bir hissəsi
anaya aiddir. (Qalan hissə tamamilə ataya çatır). Əgər ölmüş
şəxsin qardaşları və bacıları varsa, ananın hissəsi altıda birdir.
(Yerdə qalan hissəsi yenə atanın payına düşür). Bu bölgü ölən
şəxsin vəsiyyəti yerinə yetirildikdən və ya borcu ödənildikdən
sonra aparılır. Valideynlərinizdən və övladlarınızdan hansı birinin
(xeyir və) mənfəət cəhətdən sizə daha yaxın olduğunu bilmədiyiniz
üçün bu (bölgü) Allah tərəfindən müəyyən edilmişdir. Həqiqətən,
Allah (hər şeyi) biləndir, hikmət sahibidir!8”. Bu özlüyündə qadın
haqları mövzusunda VII əsr prizmasından baxdığımız təqdirdə böyük
bir sosial hadisə idi. Şübhəsiz ki, İslamın ortaya qoyduğu bu prinsip
müşriklər tərəfindən qəbul edilmir, qətiyyətlə rədd edilirdi. İslama
qədər qadına əşya kimi baxmağa alışmış bir cəmiyyət ona mirasdan
pay verilməsini həzm edə bilmirdi. Həzrət Məhəmmədin (s) gətirdiyi

7  ən-Nisa surəsi, 124
8  ən-Nisa surəsi, 11

70

din qadınların da kişilər kimi cənnətə girmə haqqını qəbul edir və bunu
bəyan edirdi: “Mömin olmaqla bərabər, yaxşı işlər görən kişilər
və qadınlar Cənnətə daxil olarlar. Onlara xurma çərdəyi qədər
haqsızlıq edilməz!”9. Bu ayə inanc və iman baxımından da qadınlara
kişilərlə eyni hüququ verir, onların axirət həyatının öz əməllərinə bağlı
olduğunu bildirirdi. Bütün bunları görən müşriklər İslamın qadınlara
dünyəvi təminatla yanaşı, axirət inancını da aşılamasını qəzəblə
qarşılayırdı. Ancaq Qurani-Kərim bununla kifayətlənmir, qadını
maddi və mənəvi cəhətdən gücləndirməyə davam edirdi: “Mömin
kişilərlə mömin qadınlar bir-birinə dostdurlar (hayandırlar).
Onlar (insanlara) yaxşı işlər görməyi əmr edər, pis işləri yasaq
edər, namaz qılıb zəkat verər, Allaha və Peyğəmbərinə itaət
edərlər. Allah, əlbəttə ki, onlara rəhm edəcəkdir. Allah, həqiqətən,
yenilməz qüvvət sahibi, hikmət sahibidir!10. Allah hər fürsətdə
kişilər kimi qadınları da müjdələyir və onlara böyük stimul verirdi:
“Mömin olub yaxşı işlər görən (Allaha itaət edən) kişi və qadına
(dünyada və axirətdə) xoş həyat nəsib edəcək və etdikləri yaxşı
əməllərə görə mükafatlarını verəcəyik”11. Bu ayə qadınlara veriləcək
mükafatın sadəcə axirətdə deyil, dünyada da olacağını diqqətə çatdırır.
Allah Qurani-Kərimdə Həzrət Peyğəmbərə (s) müraciət edərək bəzi
şərtlər daxilində qadınların beyətinin qəbul edilməsini əmr edir: “Ya
Peyğəmbər! Mömin qadınlarAllaha heç bir şərik qoşmayacaqları,
oğurluq və zina etməyəcəkləri, övladlarını öldürməyəcəkləri (qız
uşaqlarını diri-diri torpağa gömməyəcəklərini), özgə kişilərdən

9  ən-Nisa surəsi, 124
10  ət-Tövbə surəsi, 71
11  ən-Nəhl surəsi, 97

71

olan uşaqlarını yalandan ərlərinə isnad etməyəcəkləri və heç
bir yaxşı (bəyənilən) işdə sənin əleyhinə çıxmayacaqları barədə
sənə beyət etmək üçün yanına gəldikləri zaman onların beyətini
qəbul et və Allahdan onların bağışlanmasını dilə. Həqiqətən,
Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!12 Qadınların insan belə
hesab edilmədiyi bir cəmiyyətdə bu ayələr böyük səs-küyə səbəb
olmaqla yanaşı, həm də yeni sosial-ictimai münasibətlər yaradırdı.
Ancaq İslam dini qadınların haqqlarını boşandıqları təqdirdə də
qorumaq üçün bəzi hökmlər ortaya qoyur, qadınlara qarşı zülm və
zorakılıq hallarının qarşısını alırdı. Bununla bağlı, “Talaq” surəsinin
6-cı ayəsində buyurulur: “Onları (boşadığınız, lakin gözləmə
müddətləri sona yetməmiş qadınları) imkanınız çatdığı qədər öz
yaşadığınız yerdə sakin edin. (Bu qadınları) sıxışdırmaq (evdən
çıxıb getməyə məcbur etmək) məqsədilə onlara zərər (əziyyət)
verməyə cəhd göstərməyin. Əgər onlar hamilədirlərsə, bari-
həmləni yerə qoyana qədər xərclərini verin. (Həmin qadınlar
gözləmə müddətləri qurtarandan sonra) sizin üçün uşaq
əmizdirirlərsə, onların (süd) haqqını verin (çünki onlar artıq sizin
uşaqlarınıza süd verməyə borclu deyillər). Öz aranızda yaxşılıqla
(şəriətə müvafiq şəkildə) sazişə gəlin. Əgər (bu məsələdə) çətinliyə
düşsəniz (bir-birinizlə razılığa gələ bilməsəniz), onu (uşağı)
başqa bir qadın əmizdirə bilər”. Sadalanan Qurani-Kərim ayələri
Allahın qadınlar və kişilər arasında gətirdiyi tənzimləyici prinsiplər
olaraq müəyyənləşdirilmişdir. Mövzunun təcrübi-praktiki tərəfini isə
şübhəsiz ki, aləmlərə rəhmət olaraq göndərilmiş Həzrət Peyğəmbərin
(s) həyatında görə bilərik. “Sizin ən xeyirliniz qadınlara ən yaxşı

12  əl-Mumtəhinə surəsi, 12

72

davrananınızdır” deyən Allah Rəsulu (s) bu məsələyə xüsusi diqqət
yetirmiş, əhəmiyyət vermişdir. “Cənnət anaların ayaqları altındadır”
hədisi də qadınlara olan münasibətin başqa bir təzahürüdür. Təəssüf
doğuran məqamlardan biri isə qadınlara bu qədər müstəsna hüquq
verən İslam dininin mənsublarının dini alət edərək yenidən qadınları
sıxışdırmaq cəhdidir. Dini hökmlərdən sui-istifadə edərək qadınlara
münasibətdə ədalətsizliyə yol vermək, onları sosial həyatdan
qoparmaq, ictimai fəaliyyətdən uzaqlaşdırmaq birmənalı şəkildə yol
verilməzdir. Belə münasibət nə Allahın kitabında, nə də Peyğəmbərin
(s) həyat tərzində öz əksini tapmamışdır. Müsəlmana yaraşan
qadınlara qarşı ədalətli, mərhəmətli və şəfqətli olmaq, onlara dəstək
göstərməkdir. Qadına qarşı hər hansı zorakılıq hallarını İslamla
əlaqələndirmək isə dinimizə qarşı ən böyük haqsızlıqdır.

Şeytanla mübarizə

“(Ya Rəsulum!) Bəndələrimə de: “(Danışdıqları zaman) gözəl
sözlər söyləsinlər (və ya müşrikləri imana dəvət edərkən onlarla
xoş danışsınlar!)” Şeytan onların arasına fitnə-fəsad sala bilər.

Həqiqətən, Şeytan insanın açıq-aşkar düşmənidir!”13

Dünyada mövcud olan bütün dinləri araşdırsaq görərik ki,
Şeytan hər bir inancda müxtəlif adlarla da olsa vardır. Şər, günah,
yalan və digər mənfi əməllərin ana qaynağı məhz Şeytan hesab
edilir. Qeyd etdiyimiz ayə də Şeytanın insanın açıq-aşkar düşməni
olduğunu bildirir. Məsələyə Qurani-Kərim prizmasından baxmaq

13  əl-İsra surəsi, 53

73

daha faydalıdır. “Həşr” surəsinin 16-cı ayəsində buyurulur: “O,
insana: “Kafir ol !” – deyər. (İnsan) kafir olan kimi (Şeytan onu
qoyub qaçaraq): “Mənim səninlə heç bir əlaqəm yoxdur. Mən
aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxuram!” – deyər”. Şeytanın
əsas missiyalarından biri insanı yolundan azdırmaq, küfrə yönəltmək,
daha sonra isə onu tək buraxmaqdır. Sual olunan məsələlərdən biri nə
üçün Şeytanın varlığı və ya yaradılmasının məqsədi ilə bağlıdır. İslam
dininə görə Şeytanın varlığı insanların imtahan edilməsi və yaxşının
pisdən ayrılması üçündür. O, qiyamət gününə qədər Allahdan möhlət
istəmiş, Onun qullarının azdıracağını bildirmişdir. Uca Yaradan da
bu möhləti ona vermişdir. Ancaq bununla yanaşı, Allah insanlara
Şeytanla bağlı Qurani-Kərimdə ciddi xəbərdarlıq etmişdir: “Ey
iman gətirənlər! Şeytanın yolunu tutub getməyin! Kim Şeytanın
getdiyi yolla getsə, o, (insanlara) çirkin, pis işlər görməyi (zina
etməyi, yalan danışmağı, özgələrə böhtan atmağı) əmr edər. Əgər
Allahın sizə neməti və mərhəməti olmasaydı, sizdən heç kəs heç
vaxt (günahdan) pak olmazdı. Lakin Allah dilədiyini (günahdan)
pak edər. Allah (hər şeyi) eşidəndir, biləndir!”14. Başqa bir ayədə
isə deyilir: “Həqiqətən, Şeytan sizin düşməninizdir, onu (özünüzə)
düşmən tutun. O özünə uyanları cəhənnəm əhli olmağa çağırır”15.
Bu ayələr kontekstində baxdıqda Şeytanın mahiyyətini az-çox
anlamaq mümkündür. Müsəlman üçün əsas olan isə onu yoldan
çıxarmağa çalışan Şeytanla mübarizə aparmaqdır. Bunun yolu da
Qurani-Kərim ayələrində göstərilmişdir. “Fussilət” surəsinin 6-cı
ayəsində deyilir: “Əgər sənə Şeytandan (bu xislətə mane olan) bir

14  ən-Nur surəsi, 21
15  əl-Fatir surəsi, 6

74

vəsvəsə gəlsə (fəsad toxunsa), Allaha sığın. Şübhəsiz ki, Allah (hər
şeyi) eşidəndir, biləndir!”. İlahi vəhy qaynağı olan Qurani-Kərimin
başqa bir ayəsində isə buyurulur: “Həqiqətən, iman gətirib yalnız
öz Rəbbinə təvəkkül edənlərin üzərində Şeytanın heç bir hökmü
yoxdur!”16. Ayələrə istinad edərək demək olar ki, Şeytanın bütün
tələləri və vəsvəsələriylə mübarizənin başlıca yolu Allaha sığınmaq,
Ona təvəkkül etməkdir. Şeytan insanlara haram və günah olan şeyləri
gözəl göstərməklə məşğuldur. İnsan da bir anlıq psixoloji zəifliklə
bəzən bu tələlərə düşərək Şeytana aldanmış olur. Heç bir insan özünün
düşməni olan Şeytanın təsirinə məruz qalmaqdan sığortalanmamışdır.
İstər ibadət, istərsə də gündəlik həyatımızda Şeytanın bir çox təsir və
vəsvəsəsiylə üz-üzə qalırıq. Şeytan insanın zəif xüsusiyyətlərini bilir
və o xüsusiyyətlərdən istifadə etməyə çalışır. Həyatda üzləşdiyimiz
çətinliklər, sıxıntılar və narahatlıqlaırn bir çoxu Şeytanın tələləri
və fitnəsidir. Bütün bunlarla mübarizədə həm Allaha sığınmalı,
həm də ağıl və iradənin gücü ilə onun bu hiylələrini dəf etməliyik.
İmanın möhkəmliyi və ağlın gücü ilə bütün bunların öhdəsindən
gəlmək mümkündür. Bir də unutmamalıyıq ki, nə qədər yaşayırıqsa
Şeytan bizimlə mübarizə aparacaqdır. Onunla mübarizədə heç vaxt
arxayınlaşmaq olmaz.

16  ən-Nəhl surəsi, 99

75

Dünyaya bağlılıq

“Allahın sənə verdiyindən özünə axirət qazan (malını Allah
yolunda sərf et). Dünyadakı nəsibini də unutma. (O maldan
qismətinin ancaq bir kəfən olduğunu bil. Pulunu mənasız yerə
sağa-sola səpələmə; səhhətinin, sərvətinin, gəncliyinin qədrini bil.
Sabah səni Allahın əzabından qurtara biləcək yaxşı əməllər et).
Allah sənə (sərvət verməklə) yaxşılıq etdiyi kimi, sən də (varından
yoxsullara, qohum-əqrəbaya xərcləməklə) yaxşılıq et. Yer üzündə
fitnə-fəsad törətməyə cəhd göstərmə. Həqiqətən, Allah fitnə-fəsad

törədənləri sevməz!”17

Dünya həyatı hər bir insan üçün axirət həyatına vəsiqə rolunu
oynayan, günah və savabların qazanıldığı bir imtahan dövrüdür.
Cənnətin də, cəhənnəmin də yolu dünyadan və buradakı əməllərdən
keçir. Dünya və axirət həyatı bir-birinin davamı olan iki dövrdür.
İnsan üçün vacib olan dünya və axirət arasında balansın qorunmasıdır.
Etiraf etməliyik ki, insanlar günümüzdə iki qismə ayrılıblar: həddən
artıq dünyaya bağlı olanlar və həddən artıq axirəti düşünənlər. Dini
nöqteyi-nəzərdən bu baxış bucaqlarının ikisi də yalnışdır. Həddən
artıq dünyapərəst insanlarda maddi nemətlərə düşkünlük və mənəvi
zəiflik müşahidə edilir. Həddən artıq axirəti düşünənlər isə ailə və
cəmiyyət qarşısında üzərinə düşən məsuliyyəti dərk etmir, Qurani-
Kərim ifadəsi ilə dünyadakı nəsiblərini unudurlar. Mömin insan
sadəcə axirət üçün yaşayıb dünyanı unutmamalıdır. Bunu Qurani-

17  əl-Qasas surəsi, 77

76

Kərim və Allah Rəsulunun (s) hədislərində də görürük. Qurani-
Kərimin bir çox ayələri məhz dünya həyatı və onun tənzimlənməsi
ilə bağlıdır. Həzrət Peyğəmbərin (s) həyatı da bu baxımdan nümunəvi
xarakterə malikdir. O, peyğəmbərlik vəzifəsi ilə yanaşı həm də adi bir
insan idi. Qurani-Kərimdə bu açıq-aşkar qeyd edilir: “(Ya Rəsulum!)
De: “Mən də ancaq sizin kimi bir insanam. Mənə vəhy olunur
ki, sizin tanrınız bir olan Allahdır. Ona tərəf yönəlin və Ondan
bağışlanmağınızı diləyin. Vay müşriklərin halına!”18. Bir insan
kimi Peyğəmbərin (s) dünyəvi həyatı var idi. Hər bir insan kimi
yeyir, yatır, evlənir, ailəsinə vaxt ayırır, övlad sahibi olur, ticarətlə
məşğul olur və digər işlər görürdü. Allah Rəsulu (s) nümunə kimi
bizlərə də bu mənada yol göstərməkdədir. Dinimiz dünyanı olduğu
kimi qəbul etməyi əmr edir. Əgər dünyanı axirətdən üstün tutsaq,
ölməyəcəyimizi düşünsək, hər şeyi maddiyyata bağlasaq əlbəttə
ki, dünya bizim özümüzün düşməninə çevrilər. Qurani-Kərim və
hədislərdə dünyanın oyun və əyləncə olduğu qeyd edilmiş, ona kor-
koranə bağlanmaq pislənmişdir. Əslində bunu sırf dinlə bağlamaq
da doğru deyil. Dünyapərəstlik ümumilikdə mənfi və bəyənilməyən
bir keyfiyyət hesab edilir. Gözümüzün qarşısında valideynlərimiz,
qohumlarımız və qonşularımız vəfat edərək dünyadan köçür. Heç
biri bu fani dünyadan nəsə aparmağa müəssər olmur. İnsanın tək
dayaq nöqtəsi möhkəm imanı və etdiyi əməllərdir. Yalnız yaxşı
əməllərimiz, xeyirxah işlərimiz bizi insanların xatirəsinə əbədi həkk
etməyə qadirdir. Allahın da öz bəndəsindən istədiyi məhz yaxşı işlər
görüb pislikdən uzaqlaşmasıdır. Dünya imtahan üçün yaradıldığı
üçün buradakı nemətlər bizə həqiqətdə olduğundan daha cazibədar

18  əl-Fussilət surəsi, 6

77

görünür. Diqqət etmisizsə, ən zəngin süfrədə otursaq da və orada
yüzlərlə nemət olsa da mədəmizin tutumundan artıq yeyə bilmirik.
Təkidlə istədiyimiz bir əşyanı aldıqdan bir müddət sonra o əşya bizim
üçün adiləşir. Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, dünya aldadıcı və
müvəqqəti xüsusiyyətdədir. Ancaq onu da unutmamalıyıq ki, əbədi
səadətin açarı da məhz dünya həyatında gizlidir.

Ruzi Allahdandır

“Yer üzündə yaşayan elə bir canlı yoxdur ki, Allah onun ruzisini
verməsin. Allah onların sığınacaqlarını da, əmanət qoyulacaq

(ölüb dəfn ediləcək) yerlərini də bilir. (Bunların) hamısı açıq-aşkar
kitabdadır (lövhi-məhfuzdadır)”19

Uca Yaradan hər bir canlıya öz mərhəmətini göstərərək
ruzi vermişdir. Ruzi dedikdə sadəcə pul, yaxud da mal-mülk
anlaşılmamalıdır. Əlimiz, ayağımız, gözümüz, ağlımız və digər
əzalarımız Allahın yaratdıqlarına olan ruzisidir. Biz həmin ruzidən
istifadə edərək çalışır, işləyir və özümüzə gəlir əldə edirik.
Dolayısıyla sahib olduğumuz bütün nemətlər bizim üçün ilahi ruzi
mahiyyətindədir. Ruzi Allahın bizə təqdir etdiyi nemət payıdır.
Heyvanların da, quşların da öz ruzisi və bərəkəti vardır. Biz insanların
bəzilərində ruzinin bol, digərlərində isə az olduğunu görürük.
Şübhəsiz ki, hər şeyi bilən Allahın bu məsələdə də bir hikmət
müəyyən etdiyini nəzərə almalıyıq. “Rad” surəsinin 26-cı ayəsində

19  Hud surəsi, 6

78

deyilir: “Allah istədiyi bəndənin ruzisi bol da edər, azaldar da.
(Məkkəlilər) dünya həyatı (bol ruzi) ilə sevindilər. Halbuki dünya
həyatı (neməti) axirət həyatı (neməti) ilə müqayisədə çox cüzi
(əhəmiyyətsiz) bir şeydir (dünya neməti müvəqqəti, axirət neməti
isə əbədidir)”. Ayədən belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, ruzini
verən Allah hər kəs üçün onun miqdarını və ölçüsünü də müəyyən
etmişdir. Bir məsələni də qeyd edək ki, ruzinin Allahdan olduğunu
düşünərək heç bir iş görməmək, ruzi ardınca getməmək, işləməmək
tamamilə yalnış bir düşüncədir. Hər bir insan öz üzərinə düşən işi
gördükdən və halal yollarla zəhmət çəkdikdən sonra ruzisini Allahdan
istəməlidir. Qurani-Kərimdə zəhmətin əhəmiyyəti “Nəcm” surəsinin
39-cu ayəsində qeyd edilmişdir: “İnsana ancaq öz zəhməti (səyi,
çalışması, əməli) qalar!”. Allahın ədalət qanunlarından biri də məhz
budur. Əməyə və zəhmətə sarılaraq ruzisini Allahdan gözləmək ən
gözəl xüsusiyyətdir.

79

Peyğəmbərlərə iman və hörmət

“Peyğəmbər Rəbbi tərəfindən ona nazil edilənə (Qurana) inanmış
və möminlər də iman gətirmişlər. (Onların) hamısı Allaha,
Onun mələklərinə, kitablarına və (bütün) peyğəmbərlərinə

iman gətirərək dedilər: “Biz Onun peyğəmbərləri arasında fərq
qoymuruq. (Allahın hökmlərini) eşitdik (anladıq) və itaət etdik.
Ey Rəbbimiz, bizi bağışla, (axırda) Sənin dərgahına (hüzuruna)

qayıdacağıq!”20

Peyğəmbərlər Uca Yaradanın insanlara çatdırmaq istədiyi
əmr və göstərişləri vəhy vasitəsilə alaraq təbliğ missiyasını həyata
keçirən elçilərdir. Bütün peyğəmbərlərin məqsədi insanları bir olan
Allaha yönəltmək, yeganə güc və qüvvət sahibinin Allah olduğunu
bəşəriyyətə çatdırmaqdır. Peyğəmbərlərin sayı barədə müxtəlif
qaynaqlarda müxtəlif rəqəmlər səsləndirilmişdir. Bəzi qaynaqlar
124 min peyğəmbərin olduğunu da qeyd edir. Qurani-Kərimdə 25
peyğəmbərin adı çəkilmişdir. İslam dinində peyğəmbərə iman iman
əsası kimi qəbul edilməkdədir. Yuxarıda qeyd edilən ayədə də iman
edənlərin peyğəmbərlər arasında fərq qoymadıqları açıq şəkildə
bildirilmişdir. İslam dininə görə bütün peyğəmbərlərin varlığına
iman edilməli, onlara böyük hörmət və ehtiram göstərilməlidir.
Doğrudur, Qurani-Kərimdə mövcud olan qissələrlə digər dinlərin
qaynaqlarındakı peyğəmbərlər haqqındakı məlumatlarda müəyyən
fərqlər var. Ancaq, ümumilikdə bu peyğəmbərləri müsəlmanlar da öz

20  əl-Bəqərə surəsi, 285

80

peyğəmbərləri kimi qəbul edirlər. Dinimizə görə bütün peyğəmbərlər
haqqa çağırmış, insanları zülmətdən nura çıxarmaq üçün mübarizə
aparmışlar. Peyğəmbərlər vəhy almış və digər insanlardan bu
xüsusiyyəti ilə seçilmişlər. Digər dinlərdən fərqli olaraq İslam
dinində bütün peyğəmbərlər insandır və normal insani keyfiyyətlərə
malikdir. Onların Allahın təqdiri ilə göstərdikləri möcüzələr isə
əslində ilahi möcüzədir. Peyğəmbərlər Allahın əmr və göstərişlərini
heç bir dəyişiklik etmədən insanlara çatdırdıqlarına dair məsuliyyət
daşımışlar. Onların Allahın hökmlərinə hər hansı şəkildə müdaxilə
etmək ixtiyarı olmamışdır.

İslam dininə görə peyğəmbərlərin birini qəbul edib digərini
qəbul etməmək küfr hesab edilir. “Nisa” surəsinin 150 və 151-ci
ayələrində deyilir: “Allahı və peyğəmbərlərini inkar edənlər, Allahı
peyğəmbərlərindən ayırmaq istəyənlər. “Biz peyğəmbərlərdən
bəzisinə inanır, bəzilərinə isə inanmırıq”, - deyənlər və bunun
(iman ilə küfr) arasında bir yol (məzhəb) tapmaq istəyənlər -
Bütün bunlar, həqiqətən, kafirdirlər. Biz (axirətdə) kafirlərdən
ötrü alçaldıcı əzab hazırlamışıq!”. Qeyd edilən ayəni rəhbər tutaraq
deyə bilərik ki, bir müsəlman bütün peyğəmbərləri qəbul edib,
onlara iman gətirmiş şəxsdir. Müsəlman bir peyğəmbəri digərindən
üstün tutmamalı, Quranın ortaya qoyduğu iman əsaslarına riayət
etməlidir. Peyğəmbərlərin həyatına nəzər salmaq üçün Qurani-
Kərimdə onlar haqqında nazil olmuş ayələrə diqqət etdikdə görürük
ki, bütün elçilər çox böyük çətinliklər və məşəqqətlərlə üzləşmişdilər.
Öz ümmətləri tərəfindən təhqir, təzyiq və təqiblərə məruz qalan
Allah elçiləri bu sınaqlardan müxtəlif şəkildə çıxaraq insanları ilahi
həqiqətə çağırmışlar. Əlbəttə ki, bütün peyğəmbərlərin həyatı eyni

81

formada olmamışdır. Ancaq hər birinin həyatı insanlar üçün ibrətlərlə
doludur. Allaha iman, təqva, səbir, əxlaq və digər xüsusiyyətlər
baxımından nümunəvi olan bu şəxsiyyətlər bəşəriyyətin hidayət
çırağı hesab olunurlar. Peyğəmbərlərin ali xüsusiyyətlərindən biri
də onların təbliğinin özlərinin ölümündən sonra da davam etməsidir.
Əslində Uca Yaradan bütün dövrlərdə insanları Allaha çağıran bu
insanlarla digərlərinə xəbərdarlıqlar göndərib böyük mərhəmət
nümayiş etdirmişdir. Son din olan İslam dini və son peyğəmbər
Həzrət Məhəmməd (s) yekun ilahi çağırışı bütün bəşəriyyətə elan
etmişdir. Uca Allah bundan sonra hər hansı kitab və ya peyğəmbərin
gəlməyəcəyini də bildirmişdir. Qurani-Kərim özündən əvvəlki
peyğəmbərlərin və Allah Rəsulunun (s) insanlara çağırışını bir daha
dilə gətirərək bir növ bütün bəşəriyyəti son dəfə Haqqa dəvət etmişdir.
Həzrət Peyğəmbər (s) də Quranın prinsiplərini praktiki şəkildə öz
həyatına tətbiq edərək bütün müsəlmanlara nümunə göstərmişdir.
Peyğəmbərin (s) nümunəviliyi həmin gün olduğu qədər, bu gün də öz
aktuallığını qorumaqdadır.

82

Yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmək

“(Ey müsəlmanlar!) Siz insanlar üçün ortaya çıxarılmış ən yaxşı
ümmətsiniz (onlara) yaxşı işlər görməyi əmr edir, pis əməlləri
qadağan edir və Allaha inanırsınız”21

Dünya var olduğu andan etibarən xeyirlə şərin, yaxşılıqla
pisliyin mübarizə məkanına çevrilmişdir. Bu mübarizə qiyamət gününə
qədər davam edəcəkdir. Yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmək
prinsipi Qurani-Kərim və hədislərdə dəfələrlə qeyd edilmişdir. İslam
dininin başlıca prinsipi olaraq qəbul edilmiş və bütün müsəlmanlara
tövsiyə edilmiş bu prinsip çox böyük əhəmiyyətə malikdir. “Ali-
İmran” surəsinin 104-cü ayəsində buyurulur: “(Ey müsəlmanlar!)
İçərinizdə (insanları) yaxşılığa çağıran, xeyirli işlər görməyi əmr
edən və pis əməlləri qadağan edən bir camaat olsun! Bunlar (bu
camaat), həqiqətən nicat tapmış şəxslərdir”. Allah müsəlmanlar
arasında yaxşılığı əmr edən və pislikdən çəkindirənlərin olmasını
istəyir. İnsanların xeyir işlərə sövq edilməsi üçün bu prinsipin tətbiqi
dinimizə görə vacib sayılır. Bu prinsipi geniş ictimai tərəfi də var.
Çünki insanlar arasında laqeydlik və biganəliyin artdığı bir dövrdə
yaxşılığa yönəltmək, pisliklərin qarşısını almaq eyni zamanda ictimai
bir fəaliyyətdir. Mömin insan hər vəziyyətdə yaxşılığı əmr etməli və
gücü çatdığı qədər pisliyin qarşısını almalıdır. Bu fəaliyyət insanın
özünə nüfuz qazandırdığı qədər ətrafına da maddi-mənəvi cəhətdən
fayda verir. Əlbəttə ki, yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmək
üçün ilk növbədə insan özü də yaxşılıq etməli, öz həyatında pislikdən

21  Ali-İmran surəsi, 110

83

çəkinməlidir. Şəxsi nümunə məsələsi bu mənada böyük rol oynayır.
Özü yaxşılıq etməyən, pislikdən çəkinməyən insanın başqalarına
bunu tövsiyə etməsi səmimi olmamaqla yanaşı, hər hansı təsirə də
malik deyildir. Dolayısıyla, hər biri insan yaxşılıq edib pislikdən
çəkinməyi öz həyatından başlamalıdır. İkinci məsələ bu prinsipi
başqalarına hansı üsul və üslubla tətbiq edəcəyimizə bağlıdır. Kobud,
kəskin, acı ifadələrlə, insanlara təzyiq göstərib nəyəsə məcbur etməklə
bu prinsipi reallaşdırmaq mümkün olmayacaqdır. Bu işi görərkən
daha çox nəsihət, yumşaq dil və xoşgörü əsasında hərəkət etmək
lazımdır. Məqsəd, yaxşılığın çoxalması və pisliyin azalmasıdırsa
burada metodun də əhəmiyyəti böyükdür. Kimisə məcbur yaxşılığa
yönəltsək sabah məcburiyyət şərtləri aradan qalxarsa həmin yaxşılığı
bir daha etməyəcək. Biz kimisə məcburi pislikdən çəkindirsək tam
əksinə həmin adam daha çox pislik etməyə meyillənə bilər. Psixoloji
araşdırmalar təsdiq edir ki, hər hansı bir işi məcburi edən insanda
getdikcə o işə qarşı ikrah hissi yaranır. Məhz bu səbəbdən yaxşılığı
etmək də, pislikdən çəkinmək də könüllü şəkildə və müvafiq üslubda
olmalıdır. İkinci məsələ insanın bunu öz gücü və qüvvəsi daxilində
etməsidir. Səlahiyyətimiz çatmayan və gücümüz daxilində olmayan
məsələlərdə yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirmək prinsipini tətbiq
edə bilmiriksə səbir edərək Allaha təvəkkül etməliyik. İslam doğruluq,
haqq, ədalət, yaxşılıq kimi prinsipləri özündə ehtiva edən bir din
olaraq insanların və cəmiyyətin kamilləşməsini istəyir. Bu kamilləşmə
prosesi isə fərdlərin özlərinə və cəmiyyətə aşıladığı dəyərlərə bağlıdır.
Biz özümüzü və yaxınlarımızı yaxşılığa yönləndirdiyimiz təqdirdə
ətrafımızda da yaxşılığın hakim olduğunu görərik. Xəstəliklər kimi
bəzən xislətlər və xasiyyətlər də keçici olur. Yaxşılıqdan yaxşılıq,

84

pislikdən isə pislik yaranma ehtimalı çox güclüdür.
Dindarlıq eqoizm əsasları üzərində qurulmamışdır. Sadəcə

özümüzü düşünmək, öz əməllərimizlə məşğul olmaqla məsuliyyətli
müsəlman olmaq mümkün deyil. Müsəlman vətəninə, dövlətinə,
xalqına qarşı biganə olmayan, onun inkişafı və tərəqqisi yolunda
çalışan, ətrafında gedən prosesləri izləməyi bacaran ağıllı və müdrik
insandır. “Qonşusu ac ikən tox yatan bizdən deyildir” deyən Allah
Rəsulu (s) məhz bu ictimai məsuliyyəti nəzərdə tutur. Sadəcə özümüzü
deyil, ətrafımızdakıları da düşünməyi təşviq edir.

Biz doğmalarımız, qohumlarımız, qonşularımız, ətrafımızda
olan insanların həyatı ilə maraqlanmalı, qayğılarına qalmalı, onlara
yaxşılığı tövsiyə etməli və pislikdən çəkindirməliyik. Məsuliyyətli
müsəlman həm Uca Yaradanın təqdirini, həm da insanların hörmət və
ehtiramını qazanar.

85

Bəndəlik şüuru

“Mərhəmətli, Rəhmli Allahın adı ilə! Həmd (şükür və tərif) olsun
Allaha (və ya: Həmd məxsusdur Allaha) – aləmlərin Rəbbinə, (Bu

dünyada hamıya) mərhəmətli , (axirətdə isə ancaq möminlərə)
rəhmli olana, Haqq-hesab (qiyamət) gününün sahibinə! Biz yalnız

Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək diləyirik! Bizi doğru
(düz) yola yönəlt! Nemət verdiyin kəslərin yoluna! Qəzəbə düçar

olmuşların və (haqdan) azmışların (yoluna) yox!”22

Bütün kainatın yaradıcısı Allahdır. Allah aləmlərin Rəbbidir.
O, sonsuz güc və qüvvət sahibidir. Onun yaratdığı ən ali varlıq isə
insandır. İnsan Qurani-Kərimin ifadəsi ilə yer üzünün xəlifəsidir. Uca
Yaradan ona sonsuz nemətlər bəxş etmiş, öz mərhəməti ilə onu əhatə
etmişdir. İnsanın yer üzündə yeganə ağıl sahibi şüurlu varlıq olması
bunun bariz nümunəsidir. Bütün dövrlərdə də Allah öz yaratdıqlarını
yalnız buraxmamış, onlara peyğəmbərlər göndərərək haqq yolunu
göstərmişdir. İnsanlara qarşı mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisi olan
Allah əvəzində sadəcə bir şey istəmişdir: Ona bəndə olmaq. Allaha
bəndə olmaq dedikdə nə başa düşürük? Nədir bəndəlik? Bəndəlik
ilk öncə bizi kimin yaratdığını anlamaq və bunun fərqinə varmaqdır.
Allahın icazəsi olmadan bir yarpağın belə tərpənmədiyi dünyaya
onun təqdiri olmadan gəlmək mümkün deyil. Ancaq bəndəlik sadəcə
bununla bitmir. Həzrət Peyğəmbər (s) dövründə müşriklər də onları
Allahın yaratdığını deyir və qəbul edirdi. Bu bir sıra ayələrdə qeyd

22  əl-Fatihə surəsi, 1-7

86

edilmişdir. Bəndəlik şüurunun ikinci şərti Allaha layiqincə qulluq
etməkdir. Onun halal-haram, yaxşı-pis, doğru-yalnış bölgüsünü
nəzərə alıb yaşamaqdır bəndəlik şüuru. Allaha rəğmən yox, Allaha
nəzərən yaşamaq fəlsəfəsini dərk etməkdir. İnsan fitrəti etibarı ilə
unutqan olduğu üçün necə yarandığını, haradan gəldiyini və bu
həyatın necə sonlanacağını unudur. Əslində hər gün dünyadan köçən
insanları görsək də çox az ibrət aldığımızı etiraf etməliyik. Bu fani
dünyadan heç kim heç nə aparmır. Bu hər kəsə aydındır. Ancaq,
bununla yanaşı, insanların maddi nemətlərə, el dilində desək “dünya
malına” düşkünlüyü günü-gündən artmaqdadır. Ehtiyacımızdan qat-
qat artığına meyl edərək bəndəlik missiyamızı da unutmuş oluruq.
Burada çox vacib məqamlardan biri sağlamlıqdır. Allah bizə əl, ayaq,
duyğu orqanları nəsib etdiyi halda biz bunların da qədrini ya yetərincə
bilmir, ya da itirdikdən sonra bilirik. Bəzən ilahi bir imtahanla
üzləşmiş qüsurlu insanlarla rastlaşdığımızda onların bizdən daha çox
şükr etdiyini, daha çox bəndəlik şüuruna malik olduğunu görürük.
Əlimizdə olan dəyərli nemətlərin qədrini bilmək bizim mənəvi
borcumuzdur. Bu nemətlərə bir gün belə malik olmaq istəyən və
bunun üçün gecə-gündüz dua edən insanlar var. Bəzən o qədər xırda
bir işdən dolayı həyatdan narazılıq edirik ki, razı olmağımız üçün
yüzlərlə səbəbimiz olduğunu görə bilmirik. Belə olduğu təqdirdə
də bəndəlik şüurunu itirərək daha çox nəfsani istəklərin əsirinə
çevrilik. Günümüzün ekoloji və psixoloji şərtlərini nəzərə alsaq bir
insanın ömrü 60-70 ildir. Bu o qədər də böyük bir müddət deyil.
Bizə ayırılmış bu vaxtdan səmərəli istifadə etmək özü də bəndəlik
şüurudur. Qısa ömrümüzü faydasız işlərə həsr edərək, “dünya malı”
uğrunda apardığımız amansız mübarizəyə aludə olub əsl təyinatımızı,

87

nə üçün var olduğumuzu unuduruq. Nəzərə almırıq ki, aldığımız
hər bir nəfəsin təqdiri Allahın əlindədir. Heç bir hesablama Allahın
hesabından üstün ola bilməz. Allah ona sığınan, ona təvəkkül edən
bəndələrinin hər zaman yanındadır. Hər gün üzləşdiyimiz müvəqqəti
çətinlik və sıxıntılar, əldə etmək istədiyimiz nemətlər, dünyəvi
həvəslər Allaha olan bağlılığımızı sarsıtmamalı, bu bağlılığa kölgə
salmamalıdır. Bəndə olaraq unutmamalıyıq ki, bir hesab günü var. Nə
olursa olsun bu hesab günü gec və ya tez baş tutacaqdır. Etdiyimiz
əməllərin qarşılığını həmin gün alacağıq. Nə dünyadakı var-dövlət,
nə oğul-uşaq, nə də malik olduğumuz güc bizi Allahın qarşısında
xilas edə bilməz. Bizi ancaq saleh əməllərimiz və xeyirxah işlərimiz
xilas edə bilər. Allahın bəndəsi olmağın əsas tələblərindən biri də
məhz budur. Yaxşı işlər görərək Uca Yaradanın rizasını əldə etmək.

Bəndəlik şüurunun mahiyyəti də bundan ibarətdir. Ancaq
Allaha qul olmaq, yalnız Ona ibadət edib, yalnız Ondan yardım
diləmək. Hər gün milyonlarla müsəlman namazlarında məhz bu
ayələri təkrarlayır. Allah bizləri Onun yolundan ayırmasın!

88

Tövhid

“Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur. (Zatı və kamal sifətləri
ilə hər şeyə qadir olub bütün kainatı yaradan və idarə edən,
bəndələrini dolandıran və onların işlərini yoluna qoyan) əbədi,
əzəli varlıq Odur. O nə mürgü, nə də yuxu bilər. Göylərdə
və yerdə nə varsa (hamısı) Onundur. Allahın izni olmadan
(qiyamətdə) Onun yanında (hüzurunda) kim şəfaət (bu və ya digər
şəxsin günahlarının bağışlanmasını xahiş) edə bilər? O, bütün
yaranmışların keçmişini və gələcəyini (bütün olmuş və olacaq
şeyləri) bilir. Onlar (yaranmışlar) Allahın elmindən Onun Özünün
istədiyindən başqa heç bir şey qavraya bilməzlər. Onun kürsüsü
(elmi, qüdrət və səltənəti) göyləri və yeri əhatə etmişdir. Bunları
mühafizə etmək Onun üçün heç də çətin deyildir. Ən uca, ən

böyük varlıq da Odur!”23

Allahın birliyini və təkliyini, yeganə yaradan olduğunu qəbul
etmək tövhid inancının əsasını təşkil edir. Tövhidin mahiyyəti əslində
dinin mahiyyətidir. Dinimizə görə Allahdan başqa heç bir ilah yoxdur.
Təbii ki, ifadə ilə bunu söyləmək hər kəs üçün asan ola bilər. Ancaq,
tövhidi həyatımızda yaşamaq, onu praktikaya tətbiq etmək iman və
inancla birbaşa əlaqəlidir. Bu günün insanı Allahın birliyini qəbul
etsə də, bəzən əməlində bunun tam əksini nümayiş etdirir. Məsələ
sadəcə hər hansı ali varlığa tapınmaqdan getmir. İlahlaşdırdığımız
hər bir maddi dəyər də tövhid inancını sarsıtmaqdadır. Dünya

23  əl-Bəqərə surəsi, 255

89

malının, oğul-uşağın və digər mənfəətlərin ilahlaşması insan üçün
böyük fəlakətdir. Qurani-Kərim hətta hər hansı peyğəmbərə belə
tapınmağı tövhidə zidd hesab edir: “Onlar Allahı qoyub alimlərini
və rahiblərini, Məryəm oğlu Məsihi özlərinə tanrılar (rəblər)
qəbul etdilər. Halbuki onlara ancaq bir olan Allaha ibadət etmək
əmr olunmuşdu. Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. Allah pak və
müqəddəsdir. Ona şərik qoşulan bütlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur!
(Allah müşriklərin Ona şərik qoşduqları bütlərdən uzaqdır!)”.24
İnancın doğru istiqamətdə olması vacib olduğu qədər, mahiyyətinin
də əslinə uyğun şəkildə təzahür etməsi vacibdir. Biz Allaha inanırıq
dediyimiz qədər, ona necə inandığımızı da dərk etməliyik. “Rad”
surəsinin 16-cı ayəsində deyilir: “(Ya Rəsulum!) De: “Göylərin
və yerin Rəbbi kimdir?” (Kafirlər bu sualın qarşısında aciz
qaldıqda) de: “Allahdır!” De: “Belə olduqda, Onu qoyub özlərinə
nə bir xeyir, nə də bir zərər verə bilənlərimi (bütləri, tanrılarımı)
özünüzə dost (hami) edirsiniz?!” De: “Heç korla görən (kafirlə
mömin) və ya zülmətlə nur (küfrlə iman) eyni ola bilərmi?! Yoxsa
onlar (müşriklər) Allaha Onun yaratdığı kimi yaradan şəriklər
qərar verdilər və onların nəzərincə bu yaratma bir-birinə bənzər
göründü?!” De: “Allah hər şeyin xaliqidir. O birdir, qəhr edəndir
(hər şeyə gücü yetən, hər şeyə qalib gələndir!)”. Qurani-Kərim
tövhidin mahiyyətini öz ayələrində açıq-aşkar şəkildə bəyan etmişdir.
İslam dininin ilkin olaraq yayıldığı Ərəbistan yarımadasının Hicaz
bölgəsində həmin dövrdə bütpərəstlik hökm sürürdü. Qurani-Kərimin
ayələrində maraqlı bir məqama da bununla bağlı toxunulmaqdadır:
“(Ya Rəsulum!) Həqiqətən, əgər (Məkkə müşriklərindən):

24  ət-Tövbə surəsi, 31

90

“Göyləri və yeri kim yaratmış, günəşi və ayı kim ram (öz əmrinə,
insanların mənafeyinə kim tabe) etmişdir?” – deyə soruşsan,
onlar mütləq: “Allah!” – deyə cavab verəcəklər. Elə isə onlar
(tövhiddən, yalnız Allaha ibadət etməkdən) niyə döndərilirlər?”.
Ayədən də məlum olduğu kimi tövhid Allahı inkar etmək deyil, ona
şərik qoşmaq, onun yaradılışda tək olmadığını iddia etməkdir. Məkkə
müşrikləri yeri-göyü Allahın yaratdığını qəbul etsələr də bütləri Uca
Yaradana çatmaq üçün vasitə hesab edirdilər. Onlar özləri düzəltdikləri
bütlərə dua edir, onlara qurban kəsirdilər. Bütün bunlar Allahın ayələri
ilə qətiyyətlə inkar edilmiş və şirk olduğu bildirilmişdir. Müasir
dövrdə də xüsusilə xurafatçılığı təbliğ edən şəxslər fal, cadu və digər
bu kimi cəhalət elementləri ilə insanları həqiqi tövhid inancından
uzaqlaşdırmağa çalışırlar. Bəzən yalançı ziyarətgahlar belə düzəldib
insanları aldadaraq, maddi mənfəət əldə etməyə çalışanları görürük.
Bütün bunlara qarşı ayıq olmaq və İslam dininin tövhid inancını
mühafizə etmək müsəlman olaraq hər birimizin borcudur.

91

Hidayət

“(Ey insanlar!) Sizə Rəbbinizdən bir öyüd-nəsihət, ürəklərdə olana
(cəhalətə, şəkk-şübhəyə, nifaqa) bir şəfa, möminlərə hidayət və
mərhəmət (Quran) gəlmişdir!”25

Hidayət doğru yolu tapmaq, haqq ilə batili ayırmaq, Allahın razı
olduğu yolda olmaq, həqiqəti görməkdir. Qurani-Kərimdə hidayət
haqqında bəzi ayələrdə əsaslı izahlar vardır: “De: “Biz Allahı qoyub
bizə nə bir xeyir, nə də bir zərər verə bilməyən bütlərəmi tapınacaq
və Allah bizi düzgün yola yönəltdikdən sonra yer üzündə şaşqın
dolaşarkən şeytanların azdırdığı adam kimi geriyəmi (küfrə)
döndəriləcəyik? Halbuki dostları onu: “Bizə tərəf gəl!” – deyərək
haqq yola çağırırdılar! De: “Allahın hidayəti (İslam dini) doğru
yoldur. Bizə aləmlərin Rəbbinə təslim olmaq əmr edilmiş,
həmçinin: “Namaz qılın, Allahdan qorxun, hüzuruna toplanacağınız
məhz Odur!” (deyə buyurulmuşdur)”26

İslam dini hidayətə çatmaq üçün vasitədir. Möminlər namaz
qılaraq, təqva ilə saleh əməllərlə haqq yoluna çata bilərlər. Yaxşı işlər
görənlərin hidayətə çatacağı ilə bağlı “Ənam” surəsinin 84-cü ayəsində
buyurlur: “Biz İshaqı və Yəqubu Ona əta etdik. Onların hər birini
hidayətə (peyğəmbərliyə) çatdırdıq. Bundan əvvəl Nuhu və onun
nəslindən olan Davudu, Süleymanı, Əyyubu, Yusifi, Musanı və
Harunu da hidayətə qovuşdurmuşduq. Biz yaxşı iş görənləri
(yaxşılıq edənləri) belə mükafatlandırırıq”. Müsəlmanların

25  Yunus surəsi, 57
26  əl-Ənam surəsi, 71-72

92

hidayətə çatması üçün əsas istiqamət isə heç şübhəsiz ki, Qurani-
Kərimin özüdür: “Həqiqətən, Biz onlara (Məkkə müşriklərinə
və kafirlərinə) elmlə müfəssəl izah etdiyimiz, inanan bir qövm
üçün hidayət və mərhəmət olan (dini vəzifələrini öyrətmək üçün
mükəmməl) bir Kitab (Quran) gətirdik”27. Özünü xitabı ilə müfəssəl
şəkildə izah edilmiş Qurani-Kərim hər bir inanan insanın hidayətə
çatması üçün bütün xüsusiyyətləri özündə daşıyır. Qurani-Kərimdə
hidayət eyni zamanda cənnəti qazanmaq və cənnətə layiq olmaq kimi
də təqdim edilmişdir: “İman gətirib yaxşı işlər görənlərin Rəbbi iman
gətirdiklərinə görə hidayətə (Cənnətə) qovuşdurar. (Bol nemətli)
Nəim cənnətlərində onların (qəsrləri, köşkləri) altından çaylar axar”28.
Hidayət yolunun sahibi də Uca Yaradandır. Biz öz üzərimizə düşəni
etdikdən sonra Allah bizi hidayətə çatdıracaqdır. “Rad” surəsinin
31-ci ayəsində deyilir: “Əgər Quranla dağlar hərəkətə gətirilsə,
yaxud yer parçalansa və ya ölülər danışsaydılar (onlar yenə də iman
gətirməzdilər). (Və ya əgər aləmdə bir kitab olsaydı və onun səbəbi
ilə dağlar yerindən qopardılıb hərəkətə gətirilsə, yaxud yer parçalansa
və ya ölülər dirilib danışsaydılar, o kitab mütləq bu Quran olardı).
Bütün işlər yalnız Allahın ixtiyarındadır. Məgər iman gətirənlərə bəlli
olmadımı ki, əgər Allah diləsəydi, bütün insanları hidayətə (doğru
yola) yönəldərdi? (Və ya möminlərkafirlərin iman gətirmələrindən
ümidlərini üzüb bilmədilərmi ki, doğru yolu tutmaq da, ondan
çıxmaq da Allahın əlindədir?). Kafirlərə gəldikdə Allahın vədi
(Məkkənin fəthi) yerinə yetənədək etdikləri əmələ görə onlara
bir bəla üz verməkdə davam edəcək, yaxud yurdlarının yanında

27  əl-Əraf surəsi, 52
28  Yunus surəsi, 9

93

dayanıb duracaqdır”. Doğrudur Allah istədiyini hidayətə çatdırır.
Ancaq burada vacib olan Allahın istəməsindən əvvəl bəndənin
istəməsidir. Doğru yola gəlmək istəməyən, Allahın yolunu tutmaq
istəməyən insanı Allah niyə hidayətə çatdırsın ki? Allah mərhəmətli
olduğu qədər həm də ədalətlidir. O, doğru yolda olanı da, doğru
yoldan çıxanı da yaxşı görür. Bütün əməllərin hesabı Qiyamət günü
müəyyənləşəcəkdir. Onda Uca Yaradan biz inananlara da hidayət
rəhbəri olan Quranı və Allah Rəsulunu (s) göndərdiyini bildirəcəkdir:
“Qiyamət günü hər ümmətə özlərindən bir şahid (hər ümmətin
öz peyğəmbərini) göndərəcəyik (tutacağıq). (Ya Rəsulum!) Səni
də bunlara (öz ümmətinə) şahid gətirəcəyik. Biz Quranı sənə hər
şeyi (dini hökmləri, halal-haramı, günahı və savabı) izah etmək
üçün, müsəlmanlara (və ya Allahın vəhdaniyyətini qəbul edən
bütün insanlara) da bir hidayət, mərhəmət və müjdə olaraq
nazil etdik!”29. Möminlər Qurani-Kərim və Həzrət Peyğəmbərə
(s) yönələrək hidayət yolunu tapmalıdırlar. Allah bütün inananları
hidayətə çatdırsın.

29  ən-Nəhl surəsi, 89

94

Duamızı eşidən var

“Qullarım səndən Mənim barəmdə soruşsalar, Mən (onlara)
yaxınam, Mənə yalvaranın duasını yalvardığı vaxt qəbul edərəm.
Qoy onlar da Mənim çağırışımı qəbul edib Mənə iman gətirsinlər

ki, doğru yola yönələ bilsinlər”30

Dua bütün dinlərdə mövcud olan və yaradıcı ilə ünsiyyət vasitəsi
hesab edilən bir ayindir. İstər səmavi, istərsə də yerli dinlərdə dua
ayinlərinin müxtəlif formada təzahürlərini görmək mümkündür.
İslam dinində duanın xüsusi yeri vardır. Dua möminin gücü və əsas
istinadgahıdır. Yuxarıda qeyd edilən ayə də təsdiq edir ki, Allaha
dua etsək, O bizi eşidər və duyar. İnsan öz istəklərini və arzularını,
eləcə də çətinlik və sıxıntılarını məhz dua vasitəsilə Rəbbinə çatdırır.
Məşhur bir ifadə ilə desək “Dua insanın dərdini Rəbbinə danışması
deyil. Rəbbimiz onsuz da bizim dərdimizi bilir. Dua dərdlərimizin
çarəsinin yalnız Allah olduğunu qəbul etmək və buna iman etməkdir”.
Dua ilə bağlı Qurani-Kərimdə bəzi tövsiyələr mövcuddur. Bunlardan
biri duanın ədəbi ilə əlaqədardır. “Əraf” surəsinin 55-ci ayəsində Uca
Yaradan buyurur: “Rəbbinizə acizanə, həm də gizlicə dua edin!
Şübhəsiz ki, O, həddi aşanları sevmir”. Duanın acizanə, gizli, eyni
zamanda sakit şəkildə edilməsi çox əhəmiyyətlidir. Üsyankarcasına,
aqressiv şəkildə, hay-küylü dua bəyənilməyən əməldir. Dua edərkən
Allahın müxtəlif adlarını demək Quranın tövsiyələrindəndir: “Ən
gözəl adlar Allahındır. Ona bu adlar vasitəsi ilə dua edin və Onun
adları barəsində haqdan sapanları tərk edin. Onlar etdikləri əməllərin

30  əl-Bəqərə surəsi, 186

95

cəzasını alacaqlar”. Qurani-Kərimdə “əsmaül-hüsna” deyilən Allahın
adları onun müxtəlif zat və sifətlərini təcəssüm etdirir. Mömin
insanların bu adlardan istifadə edərək dua etməsi təşviq edilir.
Məsələn, Allahdan ruzi istəyən kimsə “Ya Rəzzaq” (Ey ruzi verən!)
xitabıyla Rəbbinə müraciət edə bilər. Dua sadəcə insana xas bir
xüsusiyyət deyil. Allahın bütün yaratdıqları Ona dua edir: “Məgər
göylərdə və yerdə olanların, həm də qanad açıb uçan quşların
Allaha təriflər dediklərini görmürsənmi? Hər biri öz duasını və
həmd-sənasını bilir. Allah onların nə etdiklərini bilir”31. Bütün
təbiət, canlılar, Onun xəlq etdiyi varlıqların hər biri özünəməxsus
şəkildə dua edir. Şirkə düşərək bütlərə, digər canlılara, bir sözlə
Allahdan qeyrilərinə dua edənlərə isə Qurani-Kərim belə cavab verir:
“Əgər siz onları çağırsanız, onlar sizin duanızı eşitməzlər, eşitsələr də
cavab verə bilməzlər. Özləri də Qiyamət günü sizin (onlara) ibadət
etdiyinizi danacaqlar. Heç kəs (hər şeydən) Xəbərdar olan (Allah)
kimi sənə xəbər verə bilməz”32. Bütün dərdlərin çarəsi Allah olduğu
kimi, bütün duaları da eşidən odur. Həzrət Peyğəmbər (s) daim Allaha
dua edər, dualarında əllərini göyə qaldırar, yalnız Ondan yardım
diləyərdi. İnsanların ən çox sual etdikləri mövzulardan biri duanın
qəbul olunması ilə bağlıdır. Hansı dualar və harada edilmiş dualar
qəbul edilir? Bu suallara hədislərdə bir çox cavablar mövcuddur.
Ancaq bütün cavabların ən gözəli elə Qurani-Kərimdədir: “O, iman
gətirib yaxşı əməllər edənlərin duasını qəbul edər və Öz lütfünü
onlara artırar. Kafirlər üçün isə şiddətli əzab hazırlanmışdır”33.

31  ən-Nur surəsi, 41
32  əl-Fatir surəsi, 14
33  əş-Şura surəsi, 26

96

Gördüyümüz yaxşı əməllər həm də dualarımızın qəbul olunması
üçün vasitədir. Gəlin etiraf edək ki, gündəlik həyatımızda duadan çox
uzaqlaşmışıq. Sanki Rəbbimizə dua etməyi özümüzə rəva bilmir, ya
da dua üçün belə tənbəllik edirik. Bəzən namaz qılıb, oruc tutmayan
insanlara “dua et” deyə tövsiyə etdikdə “mən ibadət etmirəm, Allah
mənim duamı qəbul etməz” deyir. Bu yanaşma kökündən yanlışdır
və Şeytanın ən böyük vəsvəsələrindən biridir. Uca Yaradan heç bir
bəndəsindən üz döndərməmişdir. Bütün insanların, istər günahkar
olsun, istər olmasın tək Yaradanı Allahdır. O, isə Qurani-Kərimdə
buyurur: “Rəbbiniz dedi: “Mənə dua edin, Mən də sizə cavab
verim. Həqiqətən, Mənə ibadət etməyə təkəbbür göstərənlər
Cəhənnəmə zəlil olaraq girəcəklər”34. Unutmayın ki, bütün duaların
eşidəni var və O, bizim dualarımızı qəbul edir. Bəzən düşünürük ki,
hər hansı duamız yerinə yetmirsə deməli qəbul olmayıb. Bir müddət
sonra isə anlayırıq ki, həmin dua əslində bizə ziyan imiş. Deməli Uca
Yaradan öz bəndəsinin duasını eşidir və onun üçün xeyirli olanı qəbul
edir. Dua bizim gücümüz və mənəvi qidamızdır.

34  əl-Ğafir surəsi, 60

97

Ölüm son deyil

“Hər bir kəs ölümü dadacaqdır. Lakin Qiyamət günü
mükafatlarınız sizə tam veriləcəkdir. Kim Oddan uzaqlaşdırılıb,
Cənnətə daxil edilərsə, o uğur qazanmış olar. Dünya həyatı isə

aldadıcı ləzzətdən başqa bir şey deyildir”.35

Ölüm dünya həyatının sonu, axirət həyatının başlanğıcıdır.
Bütün insanlar üçün ölüm bir dövrün bitməsi və başqa bir dövrün
başlamasıdır. Yaşadığımız dünya həyatı müvəqqəti və aldadıcıdır.
Biz dünyanın mahiyyətini düzgün dərk etsək, Uca Yaradan bizə
axirət səadətini də nəsib edəcəkdir. Dünyapərəst olan və bütün varlığı
ilə dünyaya, onun içindəki maddi nemətlərə bağlı olan insan üçün
ölüm qorxulu, vahiməli bir hadisə kimi görünür. Onlar zənn edir ki,
ölüm sondur və malik olduqları bütün nemətlərdən məhrum olacaqlar.
Əlbəttə ki, insan öldükdə dünyada malik olduqları ilə vidalaşır və ölüm
dünyəvi nemətlərin sonu deməkdir. Ancaq ölüm insan üçün mütləq
son deyil. Hər birimizi qarşıda axirət həyatı gözləyir. O həyatın necə
olacağı isə dünyadakı əməl və hərəkətlərimizdən asılıdır. Allahın
əmr və göstərişlərinə riayət edən, bəndəlik şüurunu dərk edən, Ona
inanıb güvənən hər kəsə axirətdə sonsuz mükafatlar vəd olunmuşdur.
Qurani-Kərim öldükdən sonra hər kəsin yenidən dirildiləcəyini
bəyan edir: “O, ölüdən diri, diridən də ölü çıxardır; yeri
ölümündən sonra dirildir. Siz də (qəbirlərinizdən) belə (dirildilib)
çıxardılacaqsınız”36. Qurani-Kərimdə bu və buna bənzər onlarla

35  Ali-İmran surəsi, 185
36  ər-Rum surəsi, 19

98

ayə mövcuddur. Bütün insanlara xitab edən Uca Yaradan insanların
yenidən dirildiləcəyi gün barədə hər kəsi xəbərdar edir. Səhabələr
bəzən Allah Rəsuluna (s) öldükdən sonra necə dirildiləcəkləri barədə
suallar verirdilər. Qurani-Kərimdə bu suallara cavab olaraq ayə nazil
olmuşdur: “Allah ölənlərin canını ölüm anında, ölməyənlərin
canını isə onlar yuxuda ikən alır. Ölümünə hökm verdiyi kəsin
canını saxlayır, digərini isə müəyyən olunmuş vaxtadək buraxır.
Həqiqətən bunda ağıl sahibləri üçün dəlillər vardır”37. Hər
birimiz gecə yuxuya gedərkən kiçik bir ölüm yaşadığımızın fərqinə
varmırıq. Allah yuxuya gedib oyanmağımızın da məhz dirilmənin
kiçik bir əlaməti olduğunu qeyd edir. İnsanın üzərinə düşən böyük
missiya ölüm ona çatana qədər Rəbbinə yönəlməsi, onun göstərdiyi
istiqamətdə yaşamasından ibarətdir. İnsan elə yaşamalıdır ki, ölüm
ona çatdığı zaman peşman olmasın və dünyadakı yaşayışına dair
heyfsilənməsin. Qurani-Kərimdə buyurulur: “Sizlərdən birinə
ölüm gəlib: “Ey Rəbbim! Mənə bir az möhlət ver ki, sədəqə
verib əməlisalehlərdən olum!”– deməmişdən əvvəl sizə verdiyim
ruzidən xərcləyin”38. Ölüm çox vaxt gözləmədiyimiz məqamda,
ummadığımız anda bizi yaxalayır. İnsanın ölümlə nə vaxt üzləşəcəyini
Allahdan başqa heç kəs bilmir. İnsan bəzən stansiyada qatar gözləyən
sərnişinə bənzəyir. O, qatarın gələcəyini bilir, ancaq vaxtını bilmir.
Bizim ölüm qatarımız da hər an gələ bilər. Ölümün yaşı yoxdur. Hər an
ölümə hazır olmalı, onun gələ biləcəyini unutmamalıyıq. İslam dininə
görə ölümün də, həyatın da ilahi hikməti vardır. Qurani-Kərimdə də
bu məsələyə aydınlıq gətirilmişdir: “Əməl baxımından hansınızın

37  əz-Zumər surəsi, 42
38  əl-Munafiqun surəsi, 10

99

daha yaxşı olduğunuzu sınamaq üçün ölümü və həyatı yaradan Odur.
O, Qüdrətlidir, Bağışlayandır”39. Ayədən məlum olur ki, ölümlə həyat
sadəcə şərti anlayışlardır. Bunların yaradılmasının məqsədi insanların
əməlini müəyyən etmək, onları imtahandan keçirməklə bağlıdır. İman
əsaslarından biri axirətə imandır. Dünyadan sonrakı həyatın varlığı
və ya yoxluğu daim müzakirə mövzusu olsa da müsəlman üçün bu
imanının tərkib hissəsidir. Mömin olan şəxs ölümdən sonra hesaba
çəkiləcəyinə iman edən və öz əməllərini Uca Yaradanın hökmləri
ilə tənzimləyən şəxsdir. Bu gün axirətlə bağlı olan məsələlərin
bəzisi mücərrəd görünə bilər. Ancaq biz buna iman edərək Allaha
güvənmişik. Hər birimiz ana bətnində ikən bizə böyük bir dünyada
yaşayacağımız, ağızla qidalanacağımız, sonra isə yenidən öləcəyimiz
deyilsəydi yəqin ki, bu bizə qəribə gələrdi. Ancaq hər birimiz dünyaya
gəlib bunların həqiqət olduğunu görmüşük. Ölüm də buna bənzəyir.
Axirət dünyası bizə anlaşılmaz və qeyri-adi görünür. Ancaq biz
mütləq o dünyanın da şahidi olacağıq.

39  əl-Mülk surəsi, 2

100

Allah üçün edilən ibadət – Oruc

“Ey iman gətirənlər! Oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib
edildiyi kimi, sizə də vacib edildi ki, (bunun vasitəsilə) siz pis
əməllərdən çəkinəsiniz”!40

Oruc ibadəti digər ümmətlərdə də müxtəlif formalarda olmuşdur.
Gün ərzində müəyyən məhrumiyyətlərlə bağlı olan bu ibadət növü
müsəlmanlara da Qurani-Kərimdə əmr edilmişdir. Fərz hesab edilən
oruc Ramazan ayında gün doğandan gün batana qədər yeməmək,
içməmək və cinsi münasibətdən çəkinməklə həyata keçirilir. Orucun
məqsədi Allah yolunda bu məhrumiyyətlər qarşısında səbr göstərib
nəfsi tərbiyə etməkdir. Bəqərə surəsinin 185-ci ayəsində buyurulur:
“İnsanlara doğru yolu göstərən, bu yolun və (haqqı batildən) ayırd
edənin açıq-aydın dəlilləri olan Quran ramazan ayında nazil edilmişdir.
Sizlərdən bu aya çatan şəxslər (həmin ayı) oruc tutmalıdırlar. Xəstə
və ya səfərdə olanlar isə başqa günlərdə eyni sayda (oruc tutmalıdır.)
Allah sizin üçün çətinlik deyil, asanlıq istəyir. O, (istəyir ki,) siz
müddəti (buraxdığınız günlərin orucunu) tamamlayasınız və sizi doğru
yola yönəltdiyinə görə Onu uca tutasınız. Bəlkə şükür edəsiniz”. Oruc
tutmağın məhz Quranın nazil olduğu Ramazan ayında əmr edilməsi
də bu ibadətin fəzilət və gözəlliyindən xəbər verir. Oruc tutmaq
başlı-başına möhtəşəm bir ibadət növüdür. Bu ibadətin bir neçə ali
xüsusiyyəti var. Bunlardan birincisi qeyd edildiyi kimi nəfsin tərbiyə
edilməsidir. İnsan oruc vasitəsilə iradəsini möhkəmləndirərək nəfsi

40  əl-Bəqərə surəsi, 183