20 JADUAL 4.7 JENIS KEMUDAHAN KESIHATAN Bil. Jenis Pusat Kesihatan Bilangan 1 Klinik Kesihatan Kerajaan " Klinik Kesihatan Sook " Klinik Kesihatan Tulid " Klinik Kesihatan Mansiat 3 2 Klinik Pergigian 1 3 Klinik Desa " Klinik Desa Tiulon " Klinik Desa Kabatang Baru " Klinik Desa Karamatoi " Klinik Desa Biah 4 4 Klinik Swasta " Klinik Olidas 1 Sumber: Pejabat Kesihatan Kawasan Keningau, 2022
21 PETA 4.6 KEMUDAHAN KESIHATAN DI DKS Sumber: Institut Kajian Pembangunan Sabah, 2023
22 4.9.2 Profil lengkap klinik kesihatan kawasan Sook Jadual 4.8 menunjukkan bilangan pakar perubatan, pegawai perubatan dan kakitangan yang terdapat di semua pusat kesihatan di DKS yang sedang beroperasi. JADUAL 4.8 SENARAI PETUGAS KESIHATAN DI DKS (...) Bil. Jawatan KK Sook KK Tulid KK Mansiat KD Karamatoi KD Kabatang Baru KD Tiulon 1 Pakar kesihatan keluarga 1 - - - - - 2 Pegawai perubatan 4 - - - - - 3 Pegawai farmasi 2 - - - - - 4 Pegawai sains pemakanan 1 - - - - - 5 Ketua jururawat kesihatan 1 - - - - - 6 Pen. Pegawai perubatan 1 - - - - - 7 Penyelia jururawat kesihatan 1 1 - - - - 8 Pen. Pegawai farmasi 1 1 1 - - - 9 Pen. Pegawai perubatan 8 3 2 - - - 10 Jururawat terlatih 2 6 3 - - - 11 Jururawat bidan terlatih 3 - - - - - 12 Jururawat kesihatan awam 1 - - - 1 - 13 Jururawat masyarakat kanan 2 1 3 - 2 2 14 Jururawat masyarakat 6 4 1 2 1 1 15 Juruteknologi makmal perubatan 3 - - - - - 16 Pen. Pegawai kesihatan persekitaran 1 - - - - - 17 Pembantu perawatan kesihatan 2 2 1 - - - 18 Pekerja awam 1 1 1 - - - 19 Pembantu kesihatan awam 2 1 2 1 - - commons.wikimedia.org
23 Bil. Jawatan KK Sook KK Tulid KK Mansiat KD Karamatoi KD Kabatang Baru KD Tiulon 20 Pemandu kenderaan bermotor 2 2 1 - - - 21 Pekerja harian sementara (PHS) 3 - - - - - Jumlah anggota 48 22 15 3 4 3 Sumber: Pejabat Kesihatan Kawasan Keningau, 2022 4.9.3 Bilangan pesakit Senarai penyakit dan bilangan pesakit yang mendapatkan rawatan di hospital DKS dalam tempoh lima (5) tahun iaitu daripada 2017 hingga 2022 tertera di Jadual 4.9. JADUAL 4.9 KATEGORI DAN BILANGAN PESAKIT Tahun Pesakit Luar Ibu Mengandung Ibu Selepas Bersalin Kanak Kanak Bawah 6 Tahun Kesihatan Wanita Jumlah 2017 39,457 2,617 170 3,849 227 46,320 2018 40,011 2,299 217 3,735 178 46,440 2019 39,188 2,089 177 4,096 230 45,780 2020 39,821 2,146 201 5,278 189 47,635 2021 34,028 2,028 118 3,153 221 39,548 Sumber: Pejabat Kesihatan Kawasan Keningau, 2022 4.9.4 Kemudahan/perkhidmatan kesihatan lain Pusat kesihatan juga menyediakan kemudahan dan perkhidmatan lain seperti: a. Rawatan kesihatan primer b. Rawatan kesihatan ibu dan anak c. Perkhidmatan makmal d. Perkhidmatan farmasi e. Pusat rawatan TB PR 1 f. Pakar runding cara pemakanan g. Rancangan kawalan penyakit bawaan vektor 4.9.5 Program kesihatan Program kesihatan yang aktif dijalankan di DKS seperti rawatan pakar kesihatan keluarga, pakar optometri, pakar bedah, pakar kesihatan mental dan juga perkhidmatan rawatan gigi juga terdapat di kawasan DKS seperti senarai di bawah: a. Perkhidmatan pesakit luar b. Perkhidmatan kecemasan dan trauma c. Perkhidmatan ambulans bagi rujukan kes/pesakit ke hospital d. Perkhidmatan kes-kes atas panggilan selepas waktu pejabat e. Perkhidmatan saringan penyakit berjangkit f. Perkhidmatan saringan penyakit tidak berjangkit (NCD) g. Perkhidmatan klinik diabetes h. Perkhidmatan kesihatan ibu mengandung i. Perkhidmatan kesihatan kanak-kanak j. Perkhidmatan kesihatan sekolah k. Perkhidmatan perancang keluarga l. Perkhidmatan lawatan rumah m. Perkhidmatan runding cara pemakanan n. Perkhidmatan kesihatan mental o. Perkhidmatan rehabilitasi (jurupulih perubatan fisioterapi dan jurupulih cara kerja) p. Lawatan pakar obstetrik dan ginekologi q. Klinik pakar perubatan keluarga r. Klinik pergigian
24 4.9.6 Pungutan hasil perkhidmatan kesihatan Jadual 4.10 menunjukkan pungutan hasil bagi tempoh empat (4) tahun dari tahun 2018 sehingga 2022 untuk semua pusat kesihatan di DKS. JADUAL 4.10 PUNGUTAN HASIL PERKHIDMATAN KESIHATAN DI DKS (2018 - 2021) Tahun 2018 2019 2020 2021 Jumlah RM103,128.00 RM89,926.00 RM86,835.00 RM86,629.00 Sumber: Pejabat Kesihatan Kawasan Keningau, 2022 4.9.7 Isu dan masalah Isu dan masalah berkaitan dengan kesihatan yang dihadapi oleh pusat kesihatan di DKS adalah seperti berikut: i. Klinik Kesihatan berstruktur kayu (Klinik Kesihatan Sook, Klinik Kesihatan Tulid, Klinik Desa Kabatang Baru) yang usang dan memerlukan kos yang tinggi untuk pembaikan; ii. Klinik Kesihatan Sook yang sempit dan tidak dapat menampung beban kedatangan pesakit yang semakin meningkat. Klinik ini perlu dinaik taraf kepada jenis 4, sesuai dengan jumlah kedatangan harian; iii. Lokasi Klinik Kesihatan Tulid yang tidak sesuai dan seringkali ditimpa bencana banjir. Tapak baru yang lebih tinggi dan selamat perlu dikenal pasti bagi membolehkan perkhidmatan kesihatan tidak terganggu terutamanya ketika musim banjir; iv. Klinik Kesihatan Mansiat ranap terbakar pada Jun 2022. Pembinaan bangunan sementara dijangkakan bermula pada 2023. Pada masa kini, klinik beroperasi di bangunan Panel Penasihat Klinik Kesihatan; dan v. Klinik Desa Karamatoi yang berstatus menumpang di bangunan dan tanah milik SAFODA, menyebabkan kerumitan kepada perancangan naik taraf. 4.9.8 Cadangan pembangunan masa hadapan Dalam usaha memperbaiki mutu perkhidmatan rawatan kesihatan dan meningkatkan kualiti kesihatan penduduk, beberapa perancangan/cadangan pembangunan telah dikemukakan oleh pihak Jabatan Kesihatan Malaysia di DKS. Antaranya adalah seperti berikut: i. Cadangan menaik taraf klinik kesihatan Sook kepada klinik kesihatan Jenis 4 dengan penambahan perkhidmatan X-ray; ii. Pembinaan semula Klinik Kesihatan Mansiat kepada klinik kesihatan Jenis 5 dengan penambahan klinik pergigian; iii. Pemindahan Klinik Kesihatan Tulid ke lokasi yang lebih tinggi dan selamat dari bencana banjir; iv. Naik taraf Klinik Desa Kabatang Baru kepada bangunan berstruktur konkrit; dan v. Perolehan tanah dan pembinaan semula Klinik Desa Karamatoi.
25 4.9.9 Justifikasi penubuhan pejabat kesihatan daerah Sook Penubuhan pejabat kesihatan daerah Sook sekiranya DKS dinaik taraf ke daerah penuh adalah bertujuan mengatasi masalah jarak dan memudahkan pemantauan dan pengawalan penyakit. Kesemua fasiliti kesihatan di DKS pada masa ini berada di bawah seliaan pejabat kesihatan Keningau yang bertindak sebagai Pusat Tanggungjawab (PT). Anggota kesihatan menghadapi kesukaran untuk melakukan aktiviti pengurusan kerana faktor jarak yang terlalu jauh. Fasiliti kesihatan yang paling jauh adalah Klinik Kesihatan Mansiat yang terletak 100km dari pejabat kesihatan kawasan Keningau. 4.10 Pendidikan dan latihan 4.10.1 Pendidikan Pendidikan di DKS diselia oleh Kementerian Pendidikan Malaysia (KPM) yang berpusat di Pejabat Pendidikan Daerah (PPD) Keningau. PPD Keningau bertanggungjawab untuk memantau pentadbiran pendidikan seluruh kawasan Keningau termasuk 80 buah sekolah rendah dan menengah yang terletak di DKS. Sistem pendidikan kawasan ini terbahagi kepada pendidikan prasekolah, pendidikan rendah dan pendidikan menengah. Jadual 4.11 menunjukkan inventori kesemua kemudahan pendidikan di DKS. JADUAL 4.11 SENARAI KEMUDAHAN PENDIDIKAN DI DKS Bil. Jenis Kemudahan Pendidikan Jumlah 1 Pra-sekolah di bawah KPM 35 2 Tadika Swasta 3 3 Tabika KEMAS 20 4 Taska Permata 1 5 Sekolah Rendah 40 6 Sekolah Menengah 5 Sumber: Jabatan Kemajuan Masyarakat, 2022 Nota: Senarai Sekolah Menengah termasuk SMK Trusmadi dan SMK Dalit a. Tabika KEMAS, taska dan pra-sekolah Jadual 4.12 hingga Jadual 4.14 menunjukkan senarai tabika, taska dan pra-sekolah yang terdapat di DKS yang sedang beroperasi. Terdapat 21 tabika, taska dan pra-sekolah ketika ini. JADUAL 4.12 SENARAI TABIKA DAN TASKA KEMAS Bil. Senarai Nama Tabika Kemas dan Taska 1 Tabika KEMAS Kg. Biah Skim 2 Tabika KEMAS Kg. Kilo 3 Tabika KEMAS Kg. Sinulihan 4 Tabika KEMAS Kg. Ambual 5 Tabika KEMAS Kg. Johan Jaya 6 Tabika KEMAS Kg. Karamatoi 7 Tabika KEMAS Kg. Kawakaan 8 Tabika KEMAS Kg. Kebulu Bil. Senarai Nama Tabika Kemas dan Taska 9 Tabika KEMAS Kg. Lalapakon 10 Tabika KEMAS Kg. Menawo Ulu 11 Tabika KEMAS Kg. Penagatan Ulu 12 Tabika KEMAS Kg. Seri Menanti Sook (NKRA) 13 Tabika KEMAS Kg. Ansip 14 Tabika KEMAS Kg. Binuwou Tengah 15 Tabika KEMAS Kg. Bomboi 16 Tabika KEMAS Kg. Kuala Biah 17 Tabika KEMAS Kg.Menawo Laut 18 Tabika KEMAS Kg.Tenggulon Jaya 19 Tabika KEMAS Pekan Sook 20 Tabika KEMAS Rancangan Belia Tiulon 21 Taska Permata KEMAS Kg. Sinulihan Baru Sook Sumber: Jabatan Kemajuan Masyarakat, 2022
26 JADUAL 4.13 SENARAI TADIKA SWASTA Bil. Nama Tadika Swasta Guru Lelaki Guru Perempuan Bilangan Murid 1 Tadika Alfa Ria 2 0 17 2 Tadika Cahaya Hati 1 0 16 3 Tadika Gemilang 1 2 30 Sumber: Pejabat Pendidikan Daerah Keningau, 2022 JADUAL 4.14 SENARAI PRA-SEKOLAH DI BAWAH KPM Bil. Nama Sekolah Bil Guru Berdaftar Bil Murid Berdaftar 1 Sekolah Jenis Kebangsaan (Cina) Cheng Ming 1 25 2 Sekolah Kebangsaan Ambual 1 20 3 Sekolah Kebangsaan Ansip 1 20 4 Sekolah Kebangsaan Batu Lunguyan 1 23 5 Sekolah Kebangsaan Binakaan 1 25 6 Sekolah Kebangsaan Bunang Sook 1 25 7 Sekolah Kebangsaan Dalit 2 50 8 Sekolah Kebangsaan Delayan Tulid 1 26 9 Sekolah Kebangsaan Inandung 1 25 10 Sekolah Kebangsaan Kabatang Baru 1 25 11 Sekolah Kebangsaan Kalampun 1 25 12 Sekolah Kebangsaan Kampong Biah 3 75 13 Sekolah Kebangsaan Kapayan Baru 1 25 14 Sekolah Kebangsaan Karamatoi 1 25 15 Sekolah Kebangsaan Kawakaan 1 23 16 Sekolah Kebangsaan Kebulu 1 24 17 Sekolah Kebangsaan Kuala Kahaba 1 21 18 Sekolah Kebangsaan Lanas 1 25 19 Sekolah Kebangsaan Lintuhun Baru 1 32 20 Sekolah Kebangsaan Malima 1 25 21 Sekolah Kebangsaan Mansiat 1 22 22 Sekolah Kebangsaan Membulu 2 45 23 Sekolah Kebangsaan Menawo 1 25 24 Sekolah Kebangsaan Nandagan 1 25 25 Sekolah Kebangsaan Pekan Keningau II 2 40 26 Sekolah Kebangsaan Penagatan 1 24 27 Sekolah Kebangsaan Rancangan Belia Tiulon 1 23 28 Sekolah Kebangsaan Rancangan Biah 1 24 29 Sekolah Kebangsaan Simbuan Tulid 1 25 30 Sekolah Kebangsaan Sinaron Tengah 1 25 31 Sekolah Kebangsaan Sinua 1 25 32 Sekolah Kebangsaan Sinulihan Baru 2 47 33 Sekolah Kebangsaan Sodomon 2 29 34 Sekolah Kebangsaan Sook 2 50 35 Sekolah Kebangsaan Tulid 1 25 Jumlah 43 1,018 Sumber: Pejabat Pendidikan Daerah Keningau, 2022
27 b. Sekolah rendah, sekolah menengah dan asrama Lampiran 4 menunjukkan maklumat terkini jumlah bilangan guru, bukan guru dan murid sekolah rendah mengikut jantina pada tahun 2022. Jumlah murid sekolah rendah adalah seramai 7,708 orang manakala berdasarkan Jadual 4.15, jumlah murid sekolah menengah adalah seramai 4,029. Untuk menampung bilangan pelajar sekolah menengah yang semakin bertambah, sebuah sekolah menengah bakal siap dibina iaitu SMK Trusmadi dijangkakan mula beroperasi pada hujung tahun 2023 yang boleh menampung seramai 240 orang pelajar and 50 lagi untuk kapasiti asrama (maklumat terkini daripada PPD menyatakan status penyiapan pembinaan adalah 95%). Pada ketika ini, sebuah lagi sekolah menengah (SMK Dalit) sudah diluluskan untuk dibina dan dalam perancangan awal untuk proses pembinaan. KPM turut menyediakan kemudahan asrama di beberapa sekolah rendah dan menengah untuk menempatkan pelajarpelajar yang tinggal jauh dari sekolah. Jadual 4.17 menunjukkan senarai dan maklumat asas sekolah-sekolah yang dilengkapi dengan kemudahan asrama. Kapasiti keseluruhan untuk menempatkan pelajar di asrama adalah seramai 1,683 untuk kategori sekolah menengah manakala 130 orang untuk sekolah rendah. Peta 4.7 menunjukkan lokasi kemudahan pendidikan di DKS.
28 JADUAL 4.15 SENARAI DAN MAKLUMAT ASAS SEKOLAH MENENGAH Bil. Nama Sekolah Bil. Guru Bil. Bukan Guru Bil. Murid Jum. L P Kelas Jumlah L P Jumlah L P Jumlah 1 Sekolah Menengah Kebangsaan Keningau 46 71 117 7 5 12 798 913 1711 54 2 Sekolah Menengah Kebangsaan Sook 56 46 102 6 8 14 734 717 1451 53 3 Sekolah Menengah Kebangsaan Tulid 27 25 52 7 2 9 439 428 867 26 Jumlah 129 142 271 20 15 35 1,971 2,058 4,029 133 Sumber: Pejabat Pendidikan Daerah Keningau, 2022 JADUAL 4.16 SENARAI MAKLUMAT PENAMBAHAN SEKOLAH Bil. Nama Sekolah Kapasiti 1 Sekolah Menengah Kebangsaan Trusmadi 240 2 Sekolah Menengah Kebangsaan Dalit Masih dalam perancangan Sumber: Pejabat Pendidikan Daerah Keningau, 2022 JADUAL 4.17 MAKLUMAT ASAS SEKOLAH BERASRAMA Bil. Nama Sekolah Kapasiti Pelajar 1 Sekolah Menengah Kebangsaan Tulid 435 2 Sekolah Menengah Kebangsaan Sook 298 3 Sekolah Menengah Kebangsaan Agama Keningau 900 4 Sekolah Kebangsaan Kebulu 30 5 Sekolah Kebangsaan Lanas 100 Sumber: Pejabat Pendidikan Daerah Keningau, 2022
29 PETA 4.7 KEMUDAHAN PENDIDIKAN DI DKS Sumber: Institut Kajian Pembangunan Sabah, 2023
30 c. Isu dan cabaran Setakat ini, tidak wujud isu kekurangan kemudahan pendidikan asas dan bilangan sekolah yang disediakan oleh KPM. Namun, ketika musim hujan murid-murid dan guruguru menghadapi kesukaran untuk ke sekolah yang terletak agak jauh kerana terpaksa melalui jalan tanah merah. 4.10.2 Latihan Dari segi kemudahan latihan, pihak Jabatan Pembangunan Sumber Manusia (JPSM) dan Institut Pengajian Islam dan Dakwah Sabah (IPDAS) menawarkan pelbagai kursus latihan di kawasan ini. a. Jabatan Pembangunan Sumber Manusia (JPSM) i. Institut Latihan Teknik dan Perdagangan (ILTP) Objektif Jabatan Pembangunan Sumber Manusia (JPSM) adalah untuk membangun dan menggunakan sepenuhnya modal insan yang terdapat di negeri Sabah melalui pelaksanaan program-program latihan yang teratur dan berkesan. Bahagian Institut Latihan Teknik dan Perdagangan (ILTP) di bawah JPSM Sabah menawarkan pengambilan pelatih ILTP dua kali setahun melalui sesi temuduga terbuka secara bersemuka dan secara atas talian. Jumlah pelatih ILTP di DKS yang telah berjaya menamatkan latihan bagi tahun 2018 hingga 2022 adalah seramai 13 orang yang terdiri daripada 10 orang perempuan dan 3 orang lelaki. Jadual 4.18 menunjukkan butiran jumlah pelatih ILTP-JPSM secara terperinci. JADUAL 4.18 MAKLUMAT PELATIH ILTP-JPSM Tahun Program Bilangan Pelatih 2018 Juru Kecantikan dan Dandanan Rambut 1 Peralatan dan Penyaman Udara HVAC 1 Teknologi Kimpalan 6G 1 2019 Juru Kecantikan dan Dandanan Rambut 5 2021 Operasi Sistem Komputer 1 Juru Kecantikan dan Dandanan Rambut 3 2022 Pemasangan dan Penyelenggaraan Elektrik 1 Sumber: Jabatan Pembangunan Sumber Manusia, 2022 ii. Bahagian Tajaan Latihan Dan Kemahiran (BTLK) Bahagian Tajaan Latihan dan Kemahiran (BTLK) di bawah JPSM juga menawarkan program kursus latihan pada tahun 2020 dan 2022. Jadual 4.19 menunjukkan butiran kursus yang telah ditawarkan di kawasan DKS. Pihak JPSM akan terus mengambil langkah proaktif untuk menawarkan kursus dan latihan kemahiran kepada penduduk di sekitar DKS. Dengan ini, pihak JPSM mengambil langkah untuk mencadangkan pembangunan kampus satelit di daerah Keningau di bawah RMK-12 khususnya di kawasan Sook.
31 JADUAL 4.19 MAKLUMAT KURSUS YANG DITAWARKAN Tahun Tajuk Kursus Penyedia Latihan Tempoh Kursus Bil. Peserta 2020 Kursus Pelbagai Anyaman Tinung Kusan Dahai Enterprise 5 hari 20 orang 2020 Membuat Kek, Bun & Pastri Duraim Solutions 5 hari 20 orang Sumber: Jabatan Pembangunan Sumber Manusia, 2022 b. Institut Pengajian Islam dan Dakwah Sabah (IPDAS) Kampus IPDAS di Keningau terletak di kawasan DKS. Pendidikan di IPDAS adalah satu usaha berterusan ke arah membangunkan potensi diri meliputi keintelektualan, kerohanian, kepimpinan, kemahiran dan keusahawanan secara holistik dan futuristik/dinamik untuk melahirkan insan soleh lagi muslih, profesional, seimbang serta berimpak tinggi. Jumlah keseluruhan kakitangan IPDAS yang meliputi kampus Keningau dan Kudat adalah seramai 81 orang (47 orang kakitangan akademik dan 34 kakitangan bukan akademik). Kakitangan yang sama adalah ditugaskan untuk kedua-dua kampus. Setakat ini, jumlah pelajar yang mengikuti pengajian program IPDAS adalah seramai 295 orang. Jadual 4.20 menunjukkan butiran lanjut tawaran program dan pencapaian IPDAS dari 2018-2022. Perancangan masa hadapan IPDAS adalah untuk menambah program seperti Sijil Pengajian Islam, Diploma Dakwah Islamiyyah, Diploma Dakwah Digital, Diploma Pelancongan Islam, Diploma Kaunseling Syarie, Diploma Perawatan Islam dan Ijazah Sarjana Muda Dakwah Kontemporari dengan Akreditasi penuh daripada Malaysian Qualifications Agency (MQA). JADUAL 4.20 MAKLUMAT PROGRAM DAN PENCAPAIAN IPDAS (...) Program Pencapaian IPDAS Pelaksanaan Program ï Pelaksanaan program (2019)- 274 program ï Pelaksanaan program (2020) -373 program ï Perancangan 401 Program (2021) ï Program yang diteruskan: " E-Kaunseling, Soal Jawab Agama, Tabung Musaadah, Konvensyen Inovasi Pendidikan Tinggi Program Akademik " PDP Online (COVID) " MOU Aswara, ITC dan KSTI, ILP " MQA Akreditasi Sementara -Sijil Pengajian Islam " Pelaksanaan Kurikulum Sijil Asas Pengajian Islam Malaysia " Sijil Profesional dan Eksekutif Pengajaran " Pembelajaran UN MAS " Pembangunan Kurikulum Dakwah Kreatif " Pembangunan Kurikulum Diploma Pelancongan Islam " Program Intensif Akademik Al-Quran, Bahasa Inggeris dan Arab Kemenjadian Pelajar " Temuduga Pelajar dalam Talian " MIMI dalam Talian
32 Program Pencapaian IPDAS " Manhaj Tarbiyyah Rabbani IPDAS " Hizib IPDAS " Karnival Syabab " Program Keusahawanan IPDAS- Bank Rakyat " Program Pembangunan Sahsiah Pelajar Konvensyen IPDAS Sumber: Institut Pengajian Islan dan Dakwah Sabah (IPDAS), Sook, 2022
33 4.11 Kemudahan pusat ibadat, komuniti dan rekreasi 4.11.1 Kemudahan pusat ibadat Kemudahan keagamaan yang terdapat di DKS terbahagi kepada rumah ibadat Islam dan bukan Islam. Kemudahan ini disediakan bagi memudahkan penduduk Sook untuk menjalankan kegiatan keagamaan dengan selesa dan sempurna. Jadual 4.21 menunjukkan bilangan kemudahan pusat ibadat, komuniti dan rekreasi yang terdapat di Sook. JADUAL 4.21 KEMUDAHAN PUSAT IBADAT KOMUNITI DAN REKREASI DI DKS Jenis Kemudahan Bilangan Gereja 54 Masjid 11 Surau 25 Masjid Daerah 1 Dewan Serba guna 90 Dewan Terbuka 1 Gelanggang Futsal 2 Padang 129 Sumber: Pejabat Daerah Kecil Sook, 2022 4.11.2 Komuniti dan rekreasi Golongan belia merupakan aset penting dalam merangka serta memacu pembangunan DKS. Penyertaan positif dalam kalangan komuniti, kelab dan persatuan mampu mencorakkan minda positif, menyuntik semangat perpaduan dan memupuk kesedaran, di samping mencetus semangat serta memotivasikan golongan belia untuk bergiat aktif dalam aktiviti sihat sekaligus menghindarkan mereka daripada terjebak ke dalam gejala sosial yang kurang sihat. Jadual 4.22 menunjukkan senarai kelab dan persatuan belia di DKS. Senarai ini tidak termasuk kelab dan persatuan sukan yang juga digerakkan oleh golongan belia Sook. Setakat ini, tidak ada program pembangunan khas untuk belia di DKS. Walau bagaimanapun, terdapat pelbagai program yang dijalankan mengikut objektif yang ditetapkan oleh persatuan, kelab, agensi atau kementerian. JADUAL 4.22 SENARAI KELAB DAN PERSATUAN BELIA Bil. Senarai Kelab/Persatuan Belia 1 Kelab Belia Kg. Lalapakon 2 Kelab Belia Kg. Tuawon 3 Kelab Belia Kg. Pauh 4 Kelab Belia Kg. Nandagan 5 Kelab Belia Kg. Kilo 6 Kelab Belia Kg. Sinua 7 Kelab Belia Kg. Lanas Stesen 8 Kelab Belia Kg. Seselungon 9 Kelab Belia Mantap Kg. Mansiat 10 Persatuan Belia Kg. Johan Jaya Sook 11 Kelab Belia Kg. Sinaron Sumber: Pejabat Kementerian Belia dan Sukan Sabah, Bahagian Pedalaman Atas, 2022
34 4.11.3 Isu dan cabaran a. Prasarana dan fasiliti Bagi penggiat belia di Sook, keperluan utama mereka ialah penyediaan prasarana dan fasiliti yang berguna untuk aktiviti-aktiviti sosial belia. Ini termasuklah idea menyediakan Kompleks Sukan di Sook untuk kegunaan belia. Selain menambah fasiliti baru seperti ini, fasiliti sedia ada juga perlu ditambah baik dan dinaik taraf untuk keselesaan pengguna. b. Pembangunan ekonomi Majoriti belia di DKS tidak mempunyai sumber pendapatan yang tetap berikutan kurang peluang pekerjaan. Bagi belia yang mempunyai tanah keluarga pula, didapati tanah yang dimiliki agak kurang ekonomik untuk diusahakan. c. Penghijrahan keluar belia Perpindahan ibu negara Indonesia ke Kalimantan memberi gambaran perubahan ekonomi kepada ekosistem negeri Sabah. Kajian menunjukkan Sabah tidak terkecuali dalam pola migrasi keluar tenaga kerja dari Sabah. Ini menyebabkan DKS turut berhadapan risiko kekurangan golongan muda yang produktif. Setakat ini, tidak ada perancangan khas untuk DKS dari Kementerian Belia dan Sukan Sabah (KBSS). KBSS Keningau mencadangkan beberapa perkara yang boleh membangunkan lagi golongan belia di kawasan daerah ini. Antaranya adalah rancangan pembinaan kompleks sukan mini Sook. Penduduk DKS masih menunggu perkembangan rancangan pembinaan kompleks sukan mini di kawasan tersebut yang mana mampu menjadi pemangkin pembangunan sosial belia di DKS. Selain itu, kursus-kursus jangka pendek yang berkaitan dengan pertanian dan kraftangan dilihat mampu memberi kemahiran jangka masa panjang kerana boleh diwarisi kepada ahli keluarga yang lain. KBSS juga sedang membangunkan Youth Management System (YMS) sebagai pangkalan data belia di seluruh Sabah. Integrasi dan kemaskini pangkalan data antara kementerian, jabatan dan agensi amat penting bagi mengesan dan membaca pola terkini perubahan belia di DKS. 4.12 Perkhidmatan telekomunikasi dan pos 4.12.1 Perkhidmatan telekomunikasi Keutamaan tinggi diberikan kepada Sabah dalam rancangan pembangunan telekomunikasi negeri bagi melaksanakan pelbagai program telekomunikasi sama ada di bawah program Pelan Jalinan Digital Negara (JENDELA) dan Projek Point of Presence (PoP) serta pembekalan perkhidmatan jalur lebar terutamanya di kawasan pedalaman. Keprihatinan terhadap keperluan ini lebih mendesak dalam keadaan norma baru di mana kebanyakan aktiviti pembelajaran murid dan peluang ekonomi sedang beralih ke platform digital. Ikhtiar ini adalah untuk memastikan kawasan DKS tidak tercicir daripada era digital yang moden. Usaha sedang giat dilakukan untuk menaik taraf infrastruktur telekomunikasi sedia ada yang berkebolehan 3G ke 4G di bawah program <3G Sunset= di samping membina menara baru seperti dalam pelan rancangan untuk DUN Tulid. Keberadaan infrastruktur ini sudah tentu akan menjadi salah satu pemangkin untuk peningkatan dan penambahan kepelbagaian aktiviti ekonomi setempat di mana boleh dimanfaatkan oleh penduduk di DKS dan bukan hanya menjadi pemerhati dalam aktiviti ekonomi digital.
35 Pusat Ekonomi Digital Pekan Sook (PEDi) dahulunya dikenali sebagai Pusat Jalur Lebar Komuniti (PJK) telah mula beroperasi sejak 15 Oktober 2009 sehingga kini. Penubuhan PEDi Pekan Sook adalah satu inisiatif terkini daripada Suruhanjaya Komunikasi dan Multimedia Malaysia (SKMM) serta Celcom Axiata Berhad dengan kerjasama NuSuara Technology Sdn Bhd. Projek ini dilaksanakan di bawah Program Pemberian Sejagat (PPS) dengan matlamat untuk merapatkan jurang digital di kalangan masyarakat luar bandar dengan masyarakat bandar. Penubuhan PEDi adalah untuk menyediakan perkhidmatan berkaitan dengan Internet, Communication and Technology (ICT) terutamanya perkhidmatan internet di kawasan DKS di mana capaian internet agak terhad. Selain itu, Pusat Internet juga dilaksanakan sebagai satu Pusat Komuniti Berpengetahuan (Knowledge Community Centre) dengan menyediakan kelas dan latihan ICT kepada komuniti sekitar. Lokasi PEDi pekan Sook yang berdekatan dengan pejabat DKS serta kedudukannya di dewan serba guna pekan Sook menjadikannya mudah dikenali oleh komuniti di sekitar Sook. Jadual 4.23 menyenaraikan tiga (3) kawasan lokasi/kampung yang mendapat perkhidmatan unifi. Kerajaan Negeri dan Persekutuan akan membina 40 menara telekomunikasi baru dan menaik taraf 44 menara sedia ada di seluruh daerah Nabawan, Pensiangan, Tulid, Sook, Dalit, Transpegalan dan Sinua. Setakat ini, terdapat 64 buah menara sel di sekitar kawasan DKS. Peta 4.9 menunjukkan lokasi menara sel di sekitar kawasan DKS. Peta 4.10 menunjukkan kawasan yang diliputi jaringan 4G manakala Peta 4.11 menunjukkan kawasan yang diliputi jaringan 2G. Dengan kemudahan internet di kawasan pekan Sook yang stabil dan kukuh, terdapat program dan kursus berteraskan teknologi atau ICT seperti yang tersenarai di Jadual 4.24. Perkhidmatan telekomunikasi mudah alih boleh diakses hampir semua bahagian di DKS dengan pengecualian beberapa kawasan terpencil. Pembekal perkhidmatan telekomunikasi utama di Sook ialah Telekom Malaysia, Unifi, Maxis, DiGi, Celcom dan Yes. JADUAL 4.23 SENARAI LOKASI KAMPUNG TANPA WAYAR Bil Senarai Nama Kawasan 1 Pejabat DKS 2 SMK Sook 3 Pusat Internet Sook Sumber: Pusat Eknomi Digital Pekan Sook (PEDi), Sook, 2022
36 PETA 4.8 LOKASI MENARA SEL DI SEKITAR KAWASAN DKS Sumber: Institut Kajian Pembangunan Sabah, 2023
37 PETA 4.9 KAWASAN LIPUTAN JARINGAN 4G Sumber: JENDELA.My, 2022
38 PETA 4.10 KAWASAN LIPUTAN JARINGAN 2G Sumber: JENDELA.My, 2022
39 JADUAL 4.24 PROGRAM DAN KURSUS BERTERASKAN TEKNOLOGI ATAU ICT Bil Senarai Program dan Kursus 1 Program keusahawanan - Kursus membuat nugget 2 Kursus Latihan Pengendali Makanan Siri 7 3 Kursus Keusahawanan Kolej Komuniti Tambunan 4 Kursus Latihan Pengendali Makanan Siri 6 5 Pameran PEDi Kuster Keningau & Advokasi Sk. Tuarid Taud bersama SKMM 6 Program keusahawanan : Kursus membuat Roti dan Kek 7 Kursus Latihan Pengendali Makanan, Bengkel Pensijilan Halal dan Kempen Kibarkan Jalur Gemilang 8 Kursus Latihan Pengendali Makanan, KDB & Kempen Kibar Jalur Gemilang. 9 MS Power Point 10 Kelas Keusahawanan 11 E-Learning 12 Keusahawanan 13 Advokasi Kelas Bil. 30 - Waspada Berita Palsu 14 Multimedia (Video) 15 Keusahawanan 16 Basic ICT 17 Microsoft Office Word 18 Advokasi Kelas Bil.29, Tajuk : check your label Sumber: Pusat Ekonomi Digital Pekan Sook (PEDi), Sook, 2022 4.12.2 Perkhidmatan Pos Sejak tercetusnya pandemik COVID-19, perkhidmatan penghantaran pos, kurier dan logistik mendapat permintaan yang tinggi demi memenuhi keperluan penduduk dalam memperoleh pesanan atas talian, mahupun penghantaran bekalan ke DKS. Penghantaran surat kini dipermudahkan melalui sistem komunikasi elektronik seperti e-mel dan faks. Perkhidmatan pos kini lebih menyediakan keperluan logistik yang menjadi penyelesaian untuk penghantaran barang oleh pelanggan di seluruh Sabah termasuk DKS. Antara syarikat yang menyediakan perkhidmatan pos, kurier dan logistik dengan kemudahan penuh penghantaran pos ke alamat pengguna dan <self-pickup= di pekan Sook adalah J&T Express, Box Express dan Mantap Express. Manakala perkhidmatan kemudahan pos oleh Pos Laju ketika ini merupakan perkhidmatan kiriman <despatch= yang terletak di pekan Keningau. Lokasi pekan Sook dilabelkan sebagai laluan jalan belakang untuk penghantaran syarikat kurier dan logistik yang beroperasi setiap hari kecuali pada cuti umum. Berikut merupakan aliran laluan jalan belakang pihak logistik: Tawau ³ Merotai ³ Kalabakan ³ Nabawan ³ Sook ³ Keningau ³ Papar ³ Penampang ³ Kota Kinabalu Peta 4.11 menunjukkan laluan jalan belakang seluruh Sabah.
40 PETA 4.11 LALUAN JALAN BELAKANG PERKHIDMATAN LOGISTIK Sumber: GoogleMaps, 2023 Perkhidmatan pos dan kurier juga tidak terkecuali mendapat impak dari pandemik COVID-19 yang telah mencatatkan peningkatan dalam jumlah penerimaan dan penghantaran bungkusan kepada penduduk di sekitar DKS. Jadual 4.25 menunjukkan butiran syarikat yang menyediakan perkhidmatan pos, kurier dan logistik dengan jumlah purata bilangan penerimaan bungkusan di kedai setiap hari. Kebanyakan pesanan perkhidmatan pos adalah dari pantai barat Sabah ke Sook dan sebaliknya. JADUAL 4.25 SENARAI SYARIKAT PERKHIDMATAN POS Bil Nama Syarikat Purata Bil. Bungkusan/ Hari 1 J&T Express 100-120 2 Box Express 50 3 Mantap Express 5 Sumber: Pelbagai Sumber, 2022
41 4.13 Utiliti awam 4.13.1 Bekalan air Jadual 4.26 menunjukkan kapasiti pengeluaran air oleh loji dan intake di Sook dari tahun 2010 sehingga 2022. Sepanjang 12 tahun, bilangan intake bagi loji telah bertambah dari 1 intake kepada 3 intake ketika ini dengan jumlah kapasiti 8.9m³ sehari pada tahun 2022. JADUAL 4.26 LOJI, INTAKE DAN KAPASITI PENGELUARAN Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022 i. Bilangan loji rawatan air, intake dan kapasiti pengeluaran air Pada tahun 1996 hanya terdapat satu (1) Loji Rawatan Air (LRA) dan intake di DKS. Loji ini mempunyai jumlah kapasiti pengeluaran air sebanyak 1.3JLH. Ini menyebabkan kapasiti penawaran air tidak mencukupi untuk menampung penggunaan air untuk kegiatan pertanian dan perniagaan yang giat dijalankan oleh penduduk. Oleh sebab itu, kerajaan telah membina LRA baru bersebelahan dengan LRA pekan Sook pada tahun 2012. Loji baru yang kini dikenali sebagai LRA pekan Sook 2 mempunyai kapasiti pengeluaran air sebanyak 2.0JLH sehari dan bersumberkan air dari sungai Sook. Pertambahan penduduk di DKS menyebabkan jumlah pengeluaran air bersih dan terawat tidak mencukupi. Oleh itu, sebuah loji telah dibina iaitu LRA Tulid Pinipi. Turut dibina adalah 10 buah rumah kakitangan bagi menempatkan kakitangan yang bekerja di LRA Tulid Pinipi memandangkan loji tersebut terletak jauh di pedalaman. LRA Tulid Pinipi mendapat punca air dari sungai Lobou. Keputusan untuk membina LRA baru di mukim Tulid adalah kerana penduduk di kawasan tersebut hanya bergantung kepada sistem air graviti untuk mendapatkan bekalan air. Terdapat 45 buah kampung di mukim tersebut. Kapasiti pengeluaran air untuk loji ini adalah sebanyak 8.0JLH menyumbang kepada pertambahan jumlah kapasiti pengeluaran air kepada 11.5JLH. Pada tahun 2007, LRA pekan Sook telah dinaik taraf dan membolehkan reka bentuk kapasiti pengeluaran air meningkat. Antara kawasan yang mendapat bekalan air bersih ialah Kg. Binowo Laut, Karanaan, Salir, Linsuk, Perumahan SAFODA dan Jalan Nabawan. Pada tahun 2012, dua (2) pam penggalak telah ditambah di Kg. Salid. Kedua-dua pam ini terletak di kawasan tanah rata dan pam penggalak yang ada akan meningkatkan tekanan air dan memudahkan pengagihan bekalan air ke kampung yang terlibat, di mana kawasan-kawasan tersebut mempunyai struktur geografi yang berbukit bukau. Pam penggalak di Salid mengepam air terawat ke tangki S1 dan S2 sebelum diagihkan kepada pengguna. Pada tahun 2013 satu pam penggalak telah dibina dengan penambahan loji baru di Kg. Tahun Jumlah Kapasiti Pengeluaran Air (m3/hari) Bilangan Loji Rawatan Air Bilangan Intake 2010 1.3 1 1 2011 1.5 1 1 2012 1.8 2 2 2013 2.5 2 2 2014 3.5 2 2 2015 4.0 3 3 2016 5.5 3 3 2017 6.5 3 3 2018 7.0 3 3 2019 7.5 3 3 2020 8.0 3 3 2021 8.5 3 3 2022 8.9 3 3
42 Tulid Pinipi yang telah mula beroperasi pada tahun 2013. Satu loji akan dibina di Sinua dan satu Rumah Pam Penggalak akan dibina di kawasan Kg. Nandagan. Penambahan loji dan stesen pam penggalak akan meningkatkan pengeluaran air kepada penduduk DKS. Jadual 4.27 menunjukkan jumlah pam dan tangki yang disediakan oleh Jabatan Air di DKS sejak 2012 hingga 2022. Jumlah kapasiti air yang dibekalkan di seluruh kawasan Sook adalah 6.44JLH yang disalurkan kepada 3,824 isi rumah yang berdaftar dengan anggaran jumlah pengguna seramai 22,944 orang. Setakat ini, purata penggunaan harian bekalan air di Sook adalah 6.44JLH. Berikut merupakan jumlah penggunaan air mengikut kategori pengguna: i. Domestik (4.23JLH) ii. Komersial (0.870JLH) iii. Perindustrian (0.70JLH) iv. Kerajaan (0.64JLH) Jumlah lebihan bekalan air di Sook adalah sebanyak 5.06JLH dan jumlah ini dianggarkan mencukupi untuk menampung pertambahan permintaan di masa hadapan. Setakat ini kapasiti penyimpanan loji rawatan air di Sook adalah 5.06JLH dan terdapat perancangan untuk menambah kapasiti penyimpanan kepada 23.5JLH. JADUAL 4.27 RUMAH PAM DAN TANGKI Tahun Jumlah Pam Penggalak Jumlah Tangki 2012 2 12 2013 3 12 2014 3 17 2015 3 17 2016 3 17 2017 3 17 2018 3 17 2019 3 17 2020 3 17 2021 3 17 2022 3 17 Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022 Pada tahun 2010, jumlah panjang paip adalah 275.77km dan jumlah ini kekal sehingga tahun 2012. Pada ketika itu liputan bekalan air hanya tertumpu di kawasan pekan Sook hingga ke Kg. Barasanon. Peningkatan permintaan air dan jumlah akaun pengguna pada setiap tahun sejak 2013 menyebabkan Jabatan Air Sook meluaskan liputan bekalan air dan menambah rangkaian paip. Rangkaian paip meningkat pada tahun 2013 juga disebabkan terbinanya LRA Tulid Pinipi pada ketika itu. Jadual 4.28 menunjukkan jumlah kepanjangan paip yang telah dipasang di DKS. Dengan penambahan loji rawatan air di Kg. Tulid Pinipi, jumlah rangkaian paip sudah tentu dijangka akan meningkat berserta dengan penambahan pam penggalak.
43 JADUAL 4.28 RANGKAIAN PAIP DI DKS Tahun Jumlah Panjang Paip (km) 2010 275.65 2011 275.65 2012 275.65 2013 386.35 2014 386.35 2015 386.35 2016 386.35 2017 491.55 2018 491.55 2019 491.55 2020 488.65 2021 503.55 2022 511.35 Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022 Jadual 4.29 menunjukkan jumlah pengguna yang terdapat di kawasan Sook sepanjang 13 tahun. Pada tahun 2010, jumlah akaun pengguna air yang berdaftar adalah sebanyak 421 akaun dan menjelang tahun 2022, jumlah akaun telah meningkat kepada 3,824 akaun bersamaan dengan peningkatan 89% dalam tempoh 12 tahun. Jumlah pengguna air meningkat dari tahun ke tahun disebabkan liputan bekalan air di kawasan Sook semakin meluas. Peningkatan jumlah pengguna pada setiap tahun dijangka akan terus meningkat. JADUAL 4.29 JUMLAH AKAUN PENGGUNA BERDAFTAR Tahun Jumlah Akaun Pengguna 2010 421 2011 451 2012 481 2013 561 2014 978 2015 1,700 2016 2,241 2017 2,655 2018 2,927 2019 3,163 2020 3,365 2021 3,682 2022 3,824 Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022 JADUAL 4.30 KUTIPAN HASIL (...) Tahun Jumlah (RM) 2010 102,621.66 2011 93,272.62 2012 129,492.09 2013 233,501.35 2014 390,701.41 2015 390,701.41 2016 567,068.55 2017 1,551,702.79 2018 1,417,874.47 2019 1,301,791.36 2020 1,123,734.88
44 Tahun Jumlah (RM) 2021 1,538,204.32 2022 1,513,649.68 Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022 Dari tahun 2010 sehingga tahun 2017, Jabatan Air Negeri Sabah (JANS) untuk kawasan Sook mempunyai jumlah kutipan hasil yang tidak stabil pada setiap tahun (rujuk Jadual 4.30). Pada tahun 2011 berlaku penurunan jumlah pungutan disebabkan tidak ada pembaca jangka yang tetap pada ketika itu. Walau bagaimanapun, kutipan hasil kembali meningkat secara konsisten pada tahun 2017 sehingga kini. Pada tahun 2017, jumlah kutipan hasil meningkat secara mendadak kepada RM1,551,702.79. Peningkatan ini adalah disebabkan bermulanya pembacaan bil secara pukal bagi akaun besar. Peningkatan kutipan hasil menunjukkan bahawa jumlah pengguna telah meningkat dari tahun ke tahun. Jadual 4.31 menunjukan kadar air tidak berhasil. Purata bagi kadar air tidak berhasil dalam masa setahun ialah 53.52% manakala Jadual 4.32 adalah permintaan air bersih dan terawat mengikut sektor. JADUAL 4.31 KADAR AIR TIDAK BERHASIL (NRW) DALAM SETAHUN Bil. Tahun Kadar Air Tidak Berhasil (%) 1 2018 78.0 2 2019 64.0 3 2020 44.6 4 2021 41.0 5 2022 40.0 Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022 JADUAL 4.32 PERMINTAAN BEKALAN AIR BERSIH TERAWAT MENGIKUT SEKTOR Bil. Sektor Jumlah/ Anggaran Permintaan JLH Tahun 2022 Tahun 2030 1 Domestik 1,543.95 9,881.28 2 Komersial 317.55 762.15 3 Industri 255.55 408.80 4 Kerajaan 233.6 467.20 Jumlah 2,350.65 11,519.43 Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022 Jadual 4.33 menunjukkan senarai kampung yang bergantung kepada bekalan air graviti akibat ketiadaan sumber bekalan air bersih dan terawat. Jadual 4.34 pula menunjukkan kawasan yang kerap mengalami gangguan bekalan air bersih dan terawat manakala Jadual 4.35 menunjukkan kawasan mendapat bekalan air bersih dan terawat di DKS. Senarai projek cadangan oleh JANS boleh dirujuk pada Jadual 4.36. JADUAL 4.33 SENARAI KAMPUNG YANG BERGANTUNG KEPADA BEKALAN AIR GRAVITI DAN TELAGA TIUB Bil. Nama Kampung 1 Kg. Mansiat 2 Kg. Lalapakon 3 Kg. Sonsolungan 4 Kg. Sinaron 5 Kg. Sinaron Tengah 6 Kg. Tawawon Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022
45 Nota: " Tahap kekeruhan air sungai yang meningkat setiap kali berlakunya kejadian banjir kilat menyebabkan kapasiti pengeluaran air berkurang " Ketidakstabilan bekalan tenaga elektrik merupakan salah satu faktor yang turut mengakibatkan berlakunya masalah gangguan bekalan air di DKS " Kesan: Bekalan air tidak sampai kepada pengguna disebabkan tekanan air yang rendah terutama sekali di kawasan tinggi dan jauh seperti Kg. Mantanid, Maatol dan di penghujung sesalur paip seperti di Kg. Karamatoi, Namadan Baru, Barasanon, Kebulu atas, Menanti dan Nandagan JADUAL 4.34 SENARAI KAWASAN/KAMPUNG YANG KERAP MENGALAMI GANGGUAN BEKALAN AIR BERSIH DAN TERAWAT Bil. Senarai Kawasan / Kampung 1 Pekan Sook 2 Kg. Masusun 3 Kg. Bunang Laut 4 Kg. Bunang Ulu 5 Kg. Seri Menanti 6 Kg. Papar Baru 7 Kg. Malima/Batu Enam 8 Kg. Nukakatan Baru 9 Kg. Seri Buluh 10 Kg. Johan Jaya 11 Kg. Terlobou Baru 12 Kg. Binowou Tengah 13 Kg. Bonod Batu 7 14 Kg. Delayan Lama 15 Kg. Kionsom Baru 16 Kg. Delayan Baru 17 Kg. Tenggulun Jaya 18 Kg. Kabatang Baru 19 Kg. Kipaliu Baru 20 Kg. Simpang Empat 21 Kg. Rampayan 22 Kg. Tiong 23 Kg. Minda Jaya Rampayan 24 Kg. Taman Sook Indah 25 Kg. Sook Station 26 Kg. Binowou Laut 27 Kg. Karanaan Baru 28 Kg. Binakaan 29 Kg. Tuaran Baru 30 Kg. Bangawong 31 Kg. Tinagalan Ulu & Laut 32 Kg. Susulat 33 Kg. Tiulon 34 Kg. Mustika 35 Kg. Rancangan Belia Tiulon 36 Kg. Liposu 37 Kg. Kabuan 38 Kg. Kawakahan 39 Kg. Mototou 40 Kg. Maatol 41 Kg. Mantanid 42 Kg. Sasagahan 43 Kg. Sinar Harapan 44 Kg. Mailo 45 Kg. Batu 26 46 Kg. Batu 27 47 Jalan Nabawan 48 Simpang RPBT 49 Perumahan SAFODA 50 Kg. Salid 51 Kg. Babason 52 Kg. Karamatoi 53 Kg. Mapila 54 Kg. Sakikilo 55 Kg. Kebulu 56 Kg. Bambangan Bil. Senarai Kawasan / Kampung 57 Kg. Lintuhun Baru 58 Kg. Namadan Baru 59 Kg. Barasanon 60 Kg. Batu 22 61 Kg. Batu 16 62 Kg. Sumbiling Baru 63 Kg. Sinulihan Baru 64 Kg. Pengiradan 65 Kg. Mokotog 66 Kg. Pulutan 67 Kg. Dumbun 68 Kg. Poring Simbuan 69 Kg. Kiulu Baru 70 Kg. Pauh 71 Kg. Kindasan 72 Kg.Tulid 73 Kg.Tulid Station 74 Kg. Batu Lungguyan 75 Kg. Lanas Station 76 Kg. Alab Lanas 77 Kg. Kuit Lanas 78 Kg. Pinipi Lanas 79 Kg. Kilo Lanas 80 Kg. Mampisas 81 Kg. Motuoh-tuoh 82 Kg. Nandagan 83 Kg. Seselongon Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022
46 JADUAL 4.35 SENARAI KAWASAN/KAMPUNG DAN JUMLAH PENGGUNA YANG MENDAPAT BEKALAN AIR BERSIH DAN TERAWAT Bil. Senarai Kawasan / Kampung Anggaran Jumlah Pengguna 1 Pekan Sook 2118 2 Kg. Masusun 372 3 Kg. Bunang Laut 96 4 Kg. Bunang Ulu 792 5 Kg. Seri Menanti 360 6 Kg. Papar Baru 300 7 Kg. Malima/Batu Enam 552 8 Kg. Nukakatan Baru 162 9 Kg. Seri Buluh 12 10 Kg. Johan Jaya 264 11 Kg. Terlobou Baru 240 12 Kg. Binowou Tengah 510 13 Kg. Bonod Batu 7 174 14 Kg. Delayan Lama 246 15 Kg. Kionsom Baru 216 16 Kg. Delayan Baru 486 17 Kg. Tenggulun Jaya 318 18 Kg. Kabatang Baru 414 19 Kg. Kipaliu Baru 330 20 Kg. Simpang Empat 570 21 Kg. Rampayan 114 22 Kg. Tiong 48 23 Kg. Minda Jaya Rampayan 6 24 Kg. Taman Sook Indah 12 25 Kg. Sook Station 126 26 Kg. Binowou Laut 318 27 Kg. Karanaan Baru 252 28 Kg. Binakaan 192 29 Kg. Tuaran Baru 192 30 Kg. Bangawong 144 31 Kg. Tinagalan Ulu & Laut 174 32 Kg. Susulat 90 33 Kg. Tiulon 312 34 Kg. Mustika 126 35 Kg. Rancangan Belia Tiulon 1128 36 Kg. Liposu 96 37 Kg. Kabuan 222 38 Kg. Kawakahan 150 39 Kg. Mototou 102 40 Kg. Maaatol 72 41 Kg. Mantanid 138 42 Kg. Sasagahan 66 Bil. Senarai Kawasan / Kampung Anggaran Jumlah Pengguna 43 Kg. Sinar Harapan 306 44 Kg. Mailo 18 45 Kg. Batu 26 102 46 Kg. Batu 27 78 47 Jalan Nabawan 36 48 Simpang RPBT 42 49 Perumahan SAFODA 414 50 Kg. Salid 522 51 Kg. Babason 252 52 Kg. Karamatoi 534 53 Kg. Mapila 180 54 Kg. Sakikilo 246 55 Kg. Kebulu 534 56 Kg. Bambangan 114 57 Kg. Lintuhun Baru 360 58 Kg. Namadan Baru 216 59 Kg. Barasanon 282 60 Kg. Batu 22 276 61 Kg. Batu 16 48 62 Kg. Sumbiling Baru 30 63 Kg. Sinulihan Baru 930 64 Kg. Pengiradan 192 65 Kg. Mokotog 348 66 Kg. Pulutan 246 67 Kg. Dumbun 150 68 Kg. Poring Simbuan 432 69 Kg. Kiulu Baru 246 70 Kg. Pauh 204 71 Kg. Kindasan 72 72 Kg. Tulid 300 73 Kg. Tulid Station 144 74 Kg. Batu Lungguyan 570 75 Kg. Lanas Station 78 76 Kg. Alab Lanas 414 77 Kg. Kuit Lanas 288 78 Kg. Pinipi Lanas 264 79 Kg. Kilo Lanas 168 80 Kg. Mampisas 18 81 Kg. Motuoh-tuoh 36 82 Kg. Nandagan 336 83 Kg. Seselongon 18 Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022
47 JADUAL 4.36 SENARAI CADANGAN PROJEK PEMBANGUNAN JABATAN AIR SOOK Bil. Nama Projek 1 Cadangan Projek Bekalan Air Luar Bandar (BALB) di Mukim Lanas dan Kawasan Sekitarnya 2 Cadangan Projek Bekalan Air Luar Bandar (BALB) di Trans Pegalan dan Kawasan Sekitarnya 3 Cadangan Pembinaan Loji Rawatan Air Dalit dan Pemasangan Sistem Bekalan Paip Retikulasi di Kawasan Sekitarnya 4 Cadangan Penyambungan Bekalan Air ke Kg. Kerobot, Mempulut, Membulu, Kuala Punteh dan Tigasa 5 Cadangan Pemasangan Paip, Tangki dan Rumah Pam ke Kawasan Kg. Menanti, Sook 6 Cadangan Penyambungan Paip ke Jalan Batu 17 7 Cadangan Penyambungan Paip ke Jalan Sook-Nabawan 8 Cadangan Penyambungan Paip ke Jalan Sook Ke Kg. Bambangan 9 Cadangan Penyambungan Paip ke Jalan Sook Ke Kg. Koposion 10 Cadangan Pemasangan Paip Baru ke Kg. Suan Totogop, Sook, Keningau 11 Cadangan Penyambungan Paip ke Kg. Meseroi Ulu 12 Cadangan Pembinaan Sistem Bekalan Air ke Kg. Sanang, Sook (Pemasangan Saluran Paip Pembinaan Rumah Pam Pembinaan Tangki Takungan) 13 Cadangan Menaik Taraf Loji Rawatan Air Pekan Sook 1 (Termasuk Tangki Takungan S1) 14 Cadangan Menaik Taraf Loji Rawatan Air Pekan Sook 2 (Termasuk Tangki Takungan S2) 15 Cadangan Menaik Taraf Loji Rawatan Air Tulid Pinipi (Termasuk Tangki Booster dan Tangki Takungan R1) 16 Cadangan Pembinaan Kolam Air Prapemendapan 17 Cadangan Pembinaan Tangki Takungan R5 di Bukit Simbuan, Sook 18 Cadangan Penyambungan Paip Baru ke Bukit Merah, Jalan Keningau Sook (Pemasangan Paip, Pembinaan Rumah Pam dan Pembinaan Tangki Takungan) Sumber: Jabatan Air Negeri Sabah, Sook, 2022 4.13.2 Bekalan elektrik Terdapat 33 kampung di DKS yang telah memperolehi bekalan elektrik, namun wujud penempatan baru di kampung tersebut yang masih belum menerima bekalan elektrik (rujuk Jadual 4.37). Sebanyak 59 buah kampung yang tersenarai untuk dibekalkan dengan Bekalan Elektrik Luar Bandar (BELB) di Sook. Peta 4.13 menggambarkan liputan bekalan elektrik di DKS. JADUAL 4.37 KADAR LIPUTAN BEKALAN ELEKTRIK LUAR BANDAR (BELB) Sumber: Sabah Electricity Sdn Bhd, 2023 Kawasan Jumlah (Kampung) Jumlah (Rumah) Daerah Kecil Sook 59 2,861
48 PETA 4.12 LIPUTAN BEKALAN ELEKTRIK DI DKS Sumber: Sabah Electricity Sdn Bhd, 2023
49 Kapasiti bekalan dan bilangan pengguna elektrik semasa melibatkan empat (4) kategori utama iaitu untuk kegunaan domestik, perindustrian, komersial dan lain-lain. Anggaran kapasiti penggunaan bekalan elektrik bagi lima (5) tahun akan datang (2022 - 2026) adalah sebanyak 51 KW untuk kegunaan Lembaga Pembangunan Perumahan dan Bandar (LPPB) dalam mewujudkan pekan baru dan rumah mampu milik di kawasan Sook. Selain daripada itu, dianggarkan 142 KW bakal diperlukan oleh Perbadanan Pembangunan Ekonomi Sabah (SEDCO) bagi tujuan pembangunan setempat di DKS. Anggaran ini adalah berdasarkan permohonan bekalan yang telah dimajukan kepada pihak Sabah Electricity Sdn Bhd (SESB). Senarai kampung dan jumlah rumah yang menerima bekalan elektrik adalah seperti dalam Jadual 4.38. JADUAL 4.38 SENARAI KAMPUNG BERSERTA BILANGAN RUMAH DAN PENDUDUK YANG MENERIMA BEKALAN ELEKTRIK (...) Bil. Nama Kampung Bilangan Rumah Bilangan Penduduk 1 Kg. Karamatoi Ulu 16 283 2 Kg. Kuala Tigasa 16 102 3 Kg. Likowon 25 150 4 Kg. Lumiri 58 292 5 Kg. Lumiri Tengah 32 155 6 Kg. Malaing 42 318 7 Kg. Maliliah 17 372 8 Kg. Mamagun 39 310 9 Kg. Masalui/Sosopon 22 157 10 Kg. Melosok 42 253 11 Kg. Membulu 51 390 12 Kg. Mempulut 79 459 13 Kg. Punggol 13 243 14 Kg. Punteh 33 164 15 Kg. Sanang 21 141 16 Kg. Minandal 10 51 17 Kg. Kapakaan 59 320 18 Kg. Mararagang 16 80 19 Kg. Panui 26 173 20 Kg. Tombotuan 14 71 21 Kg. Kuala Aging 16 460 22 Kg. Kuala Layuon 16 212 23 Kg. Layuon 16 212 24 Kg. Lalapakon 72 567 25 Kg. Mansiat 72 408 26 Kg. Mongorimot 63 287 27 Kg. Senaron 82 614 28 Kg. Senaron Tengah 62 447 29 Kg. Seselungan 38 189 30 Kg. Sinua 125 819 31 Kg. Taawon 59 343 32 Kg. Bukit Merah 28 230 33 Kg. Kuala Puntih 60 499 34 Kg. Pagalungan 85 443 35 Kg. Pangkalan 13 63 36 Kg. Ambual 51 186 37 Kg. Baitah 35 207 38 Kg. Bomboi 54 314 39 Kg. Kesigui 62 266
50 Bil. Nama Kampung Bilangan Rumah Bilangan Penduduk 40 Kg. Kindasan Menawo 59 366 41 Kg. Kuala Kiporing 22 53 42 Kg. Linsudan 62 447 43 Kg. Luanti Baru 47 410 44 Kg. Magatang 186 1,862 45 Kg. Marapok 103 1,028 46 Kg. Marasak 51 374 47 Kg. Panagatan Laut 81 709 48 Kg. Panagatan Ulu 127 638 49 Kg. Pantai Baru 69 504 50 Kg. Sodomon 59 390 51 Kg. Sungoi Sungoi 15 77 52 Kg. Binuou Ulu 22 152 53 Kg. Belinin 23 292 54 Kg. Bonor 61 478 55 Kg. Dalit Gana 51 310 56 Kg. Dalit Laut 28 288 57 Kg. Inandung Punleh 44 408 58 Kg. Kahaba 57 376 59 Kg. Kalampun 54 196 Jumlah 2,861 20,608 Sumber: Sabah Electricity Sdn Bhd, Keningau, 2023 Isu dan masalah utama yang sering dihadapi oleh pihak SESB di dalam usaha meluaskan liputan bekalan elektrik di DKS adalah jalan masuk ke kampung yang tidak berturap menyukarkan kerja pembaikan dan penyelenggaraan di kawasan kampung yang terlibat. Pada ketika ini, perancangan dan cadangan pembangunan SESB di DKS adalah tertumpu kepada pembinaan sub stesen Sook yang dianggarkan 17% dalam proses penyiapan dan projek BELB bagi kampung yang masih belum menerima bekalan elektrik. Bagi peratusan liputan bekalan elektrik, 55.9% daripada keseluruhan kawasan iaitu 33 daripada 59 kampung yang termasuk dalam senarai SESB telah mendapat liputan bekalan elektrik (data setakat 2022) dan tidak termasuk penempatan baru sekiranya ada. Kos keseluruhan adalah berjumlah RM286,100,000.00 bagi membekalkan elektrik di 2,861 buah rumah di 85 kampung di DKS. Jadual 4.39 merupakan cadangan kaedah bekalan elektrik berserta kos yang terlibat. Kaedah pembekalan ini akan dijalankan untuk tempoh lima (5) tahun bermula dari tahun 2021 sehingga 2025.
51 JADUAL 4.39 CADANGAN KAEDAH PEMBEKALAN ELEKTRIK DI DKS BERSERTA KOS (...) Bil. Nama Kampung Kaedah BELB (Talian Grid/ Alternatif) Jarak Talian 11kV Terdekat (Km) Kos (RM) 1 Kg. Karamatoi Ulu Talian Grid 0.1 1,600,000.00 2 Kg. Kuala Tigasa Talian Grid 0.1 1,600,000.00 3 Kg. Likowon Talian Grid 0.1 2,500,000.00 4 Kg. Lumiri Talian Grid 0.1 5,800,000.00 5 Kg. Lumiri Tengah Talian Grid 0.1 3,200,000.00 6 Kg. Malaing Talian Grid 0.1 4,200,000.00 7 Kg. Maliliah Talian Grid 0.1 1,700,000.00 8 Kg. Mamagun Talian Grid 0.1 3,900,000.00 9 Kg. Masalui/Sosopon Talian Grid 0.1 2,200,000.00 10 Kg. Melosok Talian Grid 0.1 4,200,000.00 11 Kg. Membulu Talian Grid 0.1 5,100,000.00 12 Kg. Mempulut Talian Grid 0.1 7,900,000.00 13 Kg. Punggol Talian Grid 0.1 1,300,000.00 14 Kg. Punteh Talian Grid 0.1 3,300,000.00 15 Kg. Sanang Talian Grid 0.1 2,100,000.00 16 Kg. Minandal Talian Grid 5.0 1,000,000.00 17 Kg. Kapakaan Talian Grid 5.0 5,900,000.00 18 Kg. Mararagang Talian Grid 5.0 1,600,000.00 19 Kg. Panui Talian Grid 5.0 2,600,000.00 20 Kg. Tombotuan Talian Grid 5.0 1,400,000.00 21 Kg. Kuala Aging Talian Grid 5.0 1,600,000.00 22 Kg. Kuala Layuon Talian Grid 5.0 1,600,000.00 23 Kg. Layuon Talian Grid 5.0 1,600,000.00 24 Kg. Lalapakon Talian Grid 0.1 7,200,000.00 25 Kg. Mansiat Talian Grid 0.1 7,200,000.00 26 Kg. Mongorimot Talian Grid 0.1 6,300,000.00 27 Kg. Senaron Talian Grid 0.1 8,200,000.00 28 Kg. Senaron Tengah Talian Grid 0.1 6,200,000.00 29 Kg. Seselungan Talian Grid 0.1 3,800,000.00 30 Kg. Sinua Talian Grid 0.1 12,500,000.00 31 Kg. Taawon Talian Grid 0.1 5,900,000.00 32 Kg. Bukit Merah Talian Grid 0.1 2,800,000.00 33 Kg. Kuala Puntih Talian Grid 0.1 6,000,000.00 34 Kg. Pagalungan Talian Grid 0.1 8,500,000.00 35 Kg. Pangkalan Talian Grid 0.1 1,300,000.00 36 Kg. Ambual Talian Grid 0.1 5,100,000.00 37 Kg. Baitah Talian Grid 0.1 3,500,000.00 38 Kg. Bomboi Talian Grid 0.1 5,400,000.00 39 Kg. Kesigui Talian Grid 0.1 6,200,000.00 40 Kg. Kindasan Menawo Talian Grid 0.1 5,900,000.00 41 Kg. Kuala Kiporing Talian Grid 0.1 2,200,000.00 42 Kg. Linsudan Talian Grid 0.1 6,200,000.00 43 Kg. Luanti Baru Talian Grid 0.1 4,700,000.00 44 Kg. Magatang Talian Grid 0.1 18,600,000.00 45 Kg. Marapok Talian Grid 0.1 10,300,000.00 46 Kg. Marasak Talian Grid 0.1 5,100,000.00 47 Kg. Panagatan Laut Talian Grid 0.1 8,100,000.00 48 Kg. Panagatan Ulu Talian Grid 0.1 12,700,000.00
52 Bil. Nama Kampung Kaedah BELB (Talian Grid/ Alternatif) Jarak Talian 11kV Terdekat (Km) Kos (RM) 49 Kg. Pantai Baru Talian Grid 0.1 6,900,000.00 50 Kg. Sodomon Talian Grid 0.1 5,900,000.00 51 Kg. Sungoi Sungoi Talian Grid 0.1 1,500,000.00 52 Kg. Binuou Ulu Talian Grid 0.1 2,200,000.00 53 Kg. Belinin Talian Grid 0.1 2,300,000.00 54 Kg. Bonor Talian Grid 0.1 6,100,000.00 55 Kg. Dalit Gana Talian Grid 0.1 5,100,000.00 56 Kg. Dalit Laut Talian Grid 0.1 2,800,000.00 57 Kg. Inandung Punleh Talian Grid 0.1 4,400,000.00 58 Kg. Kahaba Talian Grid 0.1 5,700,000.00 59 Kg. Kalampun Talian Grid 0.1 5,400,000.00 Jumlah (RM) 286,100,000.00 Sumber: Sabah Electricity Sdn Bhd, Keningau, 2023 Jadual 4.40 menunjukkan bilangan pengguna bekalan elektrik di DKS manakala Jadual 4.41 menunjukkan jumlah jualan tenaga elektrik setakat November 2022. JADUAL 4.40 BILANGAN PENGGUNA ELEKTRIK DI DKS Tarif Tahun 2018 2019 2020 2021 Kediaman 3,341 3,517 3,641 3,769 Komersial 336 360 380 406 Industri 1 1 1 1 Lampu Jalan 2 3 4 4 Jumlah 3,680 3,881 4,026 4,180 Sumber: Sabah Electricity Sdn Bhd, Keningau, 2023 JADUAL 4.41 LAPORAN JUALAN SETAKAT NOVEMBER 2022 Tarif Tempoh November 2022 (RM) November 2022 (Unit) Kediaman 97,645.85 374,355 Komersial 101,993.83 254,530 Industri 15.00 12 Lampu Jalan 401.94 1,783 Jumlah 200,056.62 630,680 Sumber: Sabah Electricity Sdn Bhd, Keningau, 2023 4.13.3 Tapak pelupusan sampah Tapak pelupusan sampah yang terdapat di DKS terletak di Batu 11 Jalan Kg. Sindukut, Keningau-Sook yang merupakan Sanitary Landfill Level 4 secara berpusat. Kapasiti sampah dalam sehari adalah sebanyak 80 tan sehingga 100 tan. Fasa pertama yang digunakan kini sudah hampir penuh dan fasa kedua sudah di dalam perancangan untuk digunakan dalam masa terdekat.
53 4.13.4 Pembetungan Berdasarkan kepada pemerhatian dan pemantauan daripada pihak Jabatan Perkhidmatan Pembetungan Sabah (JPPS) daerah Keningau, hanya terdapat sebuah loji rawatan kumbahan dan saluran paip pembetungan di kawasan pekan Sook. Namun demikian, pihak JPPS tidak mempunyai sebarang data dan maklumat berkenaan aset tersebut disebabkan pengawalseliaan loji rawatan masih lagi di bawah tanggungjawab pemaju dan belum diserahkan kepada pihak JPPS. 4.14 Pengairan dan saliran Pembangunan sistem pengairan dan saliran yang mantap dan sistematik merupakan faktor yang paling penting bagi mencapai sasaran yang ditetapkan dalam Dasar Pertanian Negeri (DPN), iaitu untuk memaksimumkan jumlah pengeluaran bagi sektor pertanian. Menjelang tahun 2025, DPN menyasarkan penghasilan beras sebanyak 60% dan untuk mencapai citacita tersebut, pembangunan sistem pengairan perlu diperhebatkan lagi. Sebelum tahun 1970, pertanian yang menggunakan kaedah pengairan lebih dikaitkan dengan penanaman padi sahaja. Namun seiring dengan perkembangan dalam bidang pertanian, pihak Jabatan Pengairan dan Saliran (JPS) telah memajukan pengairan di kawasan tanah tinggi untuk tanaman bernilai tinggi dan pada masa yang sama menjalankan penyelidikan berhubung dengan penyediaan infrastruktur pengairan. Dalam Rancangan Malaysia Ke-12, JPS akan bekerjasama dengan jabatan-jabatan dan agensi-agensi kerajaan lain yang berkaitan bagi menyelaras rancangan infrastruktur pengairan untuk pembangunan tanah pertanian. Jadual 4.42 menunjukkan senarai skim pengairan yang sedia ada di DKS. Terdapat 14 batang sungai utama yang terdapat di DKS. Senarai tersebut adalah seperti di Jadual 4.43 dan kedudukan sungai dapat dilihat pada Peta 4.15. JADUAL 4.42 SENARAI SKIM PENGAIRAN DI DKS Bil. Skim Pengairan Koordinat Ibu Bekalan Keluasan (Ha) Catatan 1 Alab Lanas 5.333887, 116.499970 30 Beroperasi 2 Pinipi 5.340553, 116.496094 43 Beroperasi 3 Sinua Intake 1 5.502756, 116.576065 46 Beroperasi Intake 2 5.493941, 116.586065 Tidak Beroperasi 4 Sook 5.242130, 116.370587 40 Tidak Beroperasi 5 Tulid 5.325768, 116.424151 34 Tidak Beroperasi Sumber: Jabatan Pengairan dan Saliran, Keningau, 2022
54 JADUAL 4.43 SENARAI SUNGAI YANG TERDAPAT DI DKS No. Nama Sungai 1 Sg. Sook 2 Sg. Labau 3 Sg. Dalit 4 Sg. Puntih 5 Sg. Lalapakon 6 Sg. Mampanang 7 Sg. Mampisas 8 Sg. Kiantanu 9 Sg. Bunang 10 Sg. Lintuhun 11 Sg. Malaing 12 Sg. Tiulon 13 Sg. Menawo 14 Sg. Onggom Sumber: Jabatan Pengairan dan Saliran, Keningau, 2022 Berdasarkan Jadual 4.44, terdapat beberapa isu yang berkaitan skim pengairan seperti keadaan tekanan air yang rendah, tidak mencukupi semasa musim kemarau dan juga ketidakaktifan petani menjalankan aktiviti pertanian menyebabkan skim pengairan Sinua (Intake 2), Sook dan Tulid sudah tidak beroperasi. JADUAL 4.44 ISU DAN MASALAH BERKAITAN SKIM PENGAIRAN DI DKS Bil. Skim Pengairan Status Catatan 1 Sinua (Intake 2) Tidak Beroperasi Tekanan air rendah. Kerosakan pada struktur melintasi sungai Kiantanu 2 Sook Tidak Beroperasi Kapasiti air sungai Sook tidak mencukupi ketika musim pembekalan air. (Air sungai Sook menjadi kering) 3 Tulid Tidak Beroperasi Aktiviti pertanian sudah tidak aktif Sumber: Jabatan Pengairan dan Saliran, Keningau, 2022
55 PETA 4.13 SUNGAI DI DKS Sumber: JUPEM, Malaysia, 2022
56 4.15 Keselamatan 4.15.1 Polis Diraja Malaysia (PDRM) Secara keseluruhannya, jumlah kekuatan anggota Polis Diraja Malaysia di daerah Keningau adalah seramai 266 orang anggota yang terdiri daripada 26 Pegawai Kanan Polis dan 240 Pegawai Rendah Polis. Daripada jumlah kekuatan tersebut, 13 orang anggota Pegawai Rendah Polis ditempatkan di DKS. Anggotaanggota yang ditugaskan di DKS ini ditempatkan di sebuah balai polis yang didirikan di kawasan Sook dan sebuah pondok polis yang ditubuhkan di kawasan Tulid. Isu dan masalah yang seringkali berlaku di DKS adalah seperti isu pertikaian pemilikan tapak tanah dan juga pergaduhan akibat mabuk. Berdasarkan Jadual 4.45, indeks jenayah di kawasan ini masih pada tahap yang terkawal dan menurun dari tahun 2017 sehingga tahun 2021. Mengambil kira keluasan kawasan pentadbiran DKS, pihak PDRM mempunyai perancangan untuk menaik taraf gred Balai Polis Sook yang pada masa kini berstatus gred <E= ke gred <D= bagi menambah perjawatan sedia ada untuk tujuan meningkatkan lagi tahap keselamatan di DKS. JADUAL 4.45 INDEKS JENAYAH BAGI TEMPOH 2018-2022 Kesalahan 2017 2018 2019 2020 2021 Bunuh 2 2 3 3 1 Rogol 11 16 15 6 8 Samun berkawan bersenjata 0 0 0 0 0 Samun berkawan tanpa senjata api 7 3 3 0 1 Samun bersenjata 0 0 0 0 0 Samun tanpa senjata api 3 3 4 5 2 Mencederakan 16 15 18 7 4 Curi 67 70 74 38 34 Curi motokar 8 6 2 4 1 Curi motosikal 29 21 10 12 11 Curi van/ lori/jentera berat 6 9 7 2 2 Pecah rumah siang 10 6 12 9 3 Pecah rumah malam 37 35 50 53 39 Jumlah 196 186 186 139 106 Sumber: Polis Diraja Malaysia, Sook, 2022
57 4.15.2 Jabatan Sukarelawan Malaysia (RELA) Keanggotaan RELA di DKS adalah seramai 3,175 orang namun demikian belum ada pejabat khas untuk RELA di kawasan DKS. Pejabat yang sedia ada pada masa ini terletak di daerah Keningau. Sejak tahun 2018 sehingga kini, pihak RELA mendapati berlakunya kebanjiran warga asing di DKS. Hal ini amat merunsingkan kerana ianya akan menyumbang kepada peningkatan kes-kes jenayah, menggugat keselamatan penduduk setempat dan menyumbang kepada berlakunya masalah sosial. Aktiviti rondaan berkala giat dijalankan oleh pihak RELA dan juga agensiagensi keselamatan lain di DKS. Sebagai perancangan masa hadapan, dalam usaha mengekalkan tahap keselamatan di kawasan DKS, pihak RELA memerlukan sebuah pejabat untuk didirikan di kawasan DKS bagi memudahkan aktiviti pengawalan keselamatan. 4.15.3 Jabatan Bomba dan Penyelamat Balai Bomba dan Penyelamat (BBP) Sook, dibina pada 05 Ogos 2017 dan mula beroperasi sepenuhnya pada 03 Ogos 2018. Dengan peruntukan perjawatan yang telah diluluskan oleh Jabatan Perkhidmatan Awam (JPA), nisbah Pegawai Sepenuh Masa (PSM) kepada Pegawai Bomba Bantuan adalah 13:15 dan jumlah penuh seramai 28 orang anggota lain-lain pangkat, ditempatkan di balai ini bagi menjalankan kerjakerja kebombaan termasuklah memadam kebakaran dan menyelamat mangsa dan harta benda. Seperti balai-balai bomba yang lain, balai ini juga mengamalkan sistem kerja 12 jam sehari dan dibahagikan kepada tiga (3) pasukan iaitu A, B dan C bagi memastikan aliran kerja yang berterusan, agar perkhidmatan kebombaan ini dapat beroperasi selama 24 jam dalam sehari. Selain balai-balai bomba yang masing-masing beroperasi di daerah Keningau, Tenom dan Tambunan, BBP Sook ini termasuk dalam senarai empat (4) balai yang diletakkan di bawah pengawasan pejabat zon yang berpusat di daerah Keningau dan diketuai oleh seorang ketua zon yang berpangkat Penguasa Bomba.
58 BBP Sook terletak 26km daripada BBP Pekan Nabawan, 42km daripada BBP Keningau, 302km daripada BBP Tawau dan 161km daripada Tibow (sempadan). a. Sasaran penting di sekitar BBP Sook Jadual 4.46 menunjukkan sasaran penting negara yang berada di dalam kawasan jagaan BBP Sook. Kawasan ini termasuklah LRA Sook dan LRA Lanas yang mana adalah sumber air utama bagi penduduk di DUN Sook dan juga DUN Tulid. JADUAL 4.46 SASARAN PENTING NEGARA YANG BERADA DI KAWASAN JAGAAN BALAI BOMBA DAN PENYELAMAT DKS Bil. Tempat Justifikasi 1 Loji Rawatan Air Sook Sumber air utama bagi penduduk DUN Sook 2 Loji Rawatan Air Lanas Sumber air utama bagi penduduk DUN Tulid Sumber: Balai Bomba dan Penyelamat Daerah Kecil Sook, 2022 b. Bangunan berisiko Jadual 4.47 menyenaraikan bangunanbangunan yang berisiko mengikut keutamaan di kawasan jagaan BBP Sook yang terdiri daripada tempat berurusan, perindustrian minyak sawit dan sektor kilang mengeksport kayu (plywood).
59 JADUAL 4.47 SENARAI BANGUNAN BERISIKO DI KAWASAN JAGAAN BBP SOOK Bil Nama Justifikasi 1 Urusetia DKS Tempat berurusan 2 Desa Kim Loong Palm Oil Sdn Bhd Perindustrian Minyak Sawit 3 Kosinar Sawmill Kilang mengeksport kayu plywood 4 Sook Oil Mill Sunggala Perindustrian Minyak Sawit Sumber: Balai Bomba dan Penyelamat Daerah Kecil Sook, 2022 c. Maklumat aset BBP Sook Jadual 4.48 menunjukkan aset yang digunakan oleh BBP Sook untuk menjalankan operasi. Empat (4) daripada jentera ini adalah berstatus pinjaman daripada BBP Keningau, BBP Penampang dan juga Zon Keningau. JADUAL 4.48 ASET BALAI BOMBA DAN PENYELAMAT DKS Bil. Aset Jentera/Utiliti Tahun Perolehan 1 Jentera SCANIA (FRT) Status Pinjaman daripada BBP Keningau 1 Toyota Hilux VIGO 2020 1 Mitsubishi Triton (FRV) 2021 1 Perodua Rusa Status Pinjaman daripada BBP Keningau 1 Bot Aluminium Status Pinjaman daripada BBP Penampang 1 Lori Handalan Status Pinjaman daripada Zon Keningau Sumber: Balai Bomba dan Penyelamat Daerah Kecil Sook, 2022 d. Maklumat Pili Bomba di DKS Jadual 4.49 menunjukkan pili bomba yang terdapat di kawasan DKS. Terdapat 62 pili bomba di DKS (59 adalah pili bomba awam dan tiga (3) pili bomba swasta). Kedua-dua pili bomba ini adalah daripada jenis pillar hydrant. JADUAL 4.49 PILI BOMBA YANG TERDAPAT DI KAWASAN DKS Pili Bomba Jenis Bilangan Pili Bomba Awam Pillar Hydrant 59 Pili Bomba Swasta Pillar Hydrant 3 Jumlah 62 Sumber: Balai Bomba dan Penyelamat Daerah Kecil Sook, 2022
60 e. Jumlah premis mengikut jenis di DKS Jadual 4.50 menunjukkan premis yang terdapat di DKS. Terdapat 133 premis di DKS dan 103 daripadanya adalah premis jenis sekolah iaitu 5 sekolah menengah dan 98 premis sekolah rendah. Lain-lain premis termasuklah kilang atau bengkel, pusat membeli belah atau kedai, pejabat kerajaan atau swasta, klinik dan stesen minyak. JADUAL 4.50 PREMIS YANG TERDAPAT DI DKS Bil. Premis Jumlah 1 Kilang/Bengkel 9 2 Pejabat Kerajaan/Swasta 6 3 Sekolah (SMK 5/SK 98) 103 4 Pusat Membeli Belah/Kedai 8 5 Stesen Minyak 1 6 Klinik 6 Jumlah 133 Sumber: Balai Bomba dan Penyelamat Daerah Kecil Sook, 2022 f. Statistik kes yang dilaporkan di DKS (2019-2022) Jadual 4.51 menunjukkan statistik kes yang dilaporkan dari tahun 2019 hingga 2022. Jumlah kes yang ditangani oleh BBP pada tahun 2021 adalah sebanyak 204 kes. 116 daripada kes tersebut melibatkan operasi sanitasi semasa pandemik COVID-19 yang lepas. Setakat Oktober 2022, jumlah kes yang direkodkan adalah sebanyak 74 kes. JADUAL 4.51 STATISTIK KES YANG DILAPORKAN (2019 3 2022) (...) Tahun Panggilan Kebakaran Panggilan Khidmat Kemanusiaan Jumlah Kes Yang Ditangani OgosDisember 2019 Tiada 6 kes banjir 2 kes kemalangan 1 kes tebuan 1 kes pokok tumbang 1 kes ular 11 JanuariDisember 2020 14 kes struktur 22 kes lalang 3 kes banjir 5 kes kemalangan 12 kes tebuan 3 kes pokok tumbang 14 kes ular 4 kes lain 77 JanuariDisember 2021 11 kes struktur 1 kes kereta 16 kes lalang 5 kes banjir 8 kes kemalangan 13 kes tebuan 5 kes pokok tumbang 16 kes ular 1 operasi S.A.R 116 operasi sanitasi 12 kes lain 204 Januari - 13 kes struktur 6 kes banjir 74
61 Tahun Panggilan Kebakaran Panggilan Khidmat Kemanusiaan Jumlah Kes Yang Ditangani 25 Oktober 2022 4 kes kereta 2 kes lalang 4 kes litar pintas 12 kes kemalangan 8 kes tebuan 8 kes pokok tumbang 11 kes ular 5 khidmat kemanusiaan 1 operasi S.A.R Sumber: Balai Bomba dan Penyelamat Daerah Kecil Sook, 2022 11 77 204 74 2019 2020 2021 2022
62 4.15.4 Jabatan Pertahanan Awam Malaysia Negeri Sabah Terdapat seramai 12 orang anggota pertahanan awam yang ditugaskan untuk menjaga keamanan di DKS. Setakat ini, tidak ada pejabat yang dikhaskan untuk kegunaan Angkatan Pertahanan Awam (APM) di DKS dan pejabat sedia ada terletak di daerah Keningau. Pihak APM memaklumkan bahawa terdapat beberapa kawasan yang sering berlaku banjir kilat. Aktiviti menyelamat dan memindahkan mangsa-mangsa banjir ke kawasan yang selamat adalah salah satu daripada tanggungjawab APM. Kawasan-kawasan yang sering berlakunya banjir kilat di DKS dapat dilihat daripada Peta 4.14. Sebagai perancangan masa hadapan, pihak APM selaku sekretariat dalam Jawatankuasa Pengurusan Bencana (JPBD) peringkat daerah, memerlukan sebuah pejabat didirikan di kawasan DKS untuk memudahkan operasi pengurusan bencana dijalankan. Dengan adanya pejabat khas di kawasan DKS kelak, maka ianya akan memudahkan kerja-kerja pemantauan, pengurusan pelaporan bencana serta operasi menyelamat apabila berlakunya bencana di DKS.
63 PETA 4.14 KAWASAN MUDAH BANJIR DI DKS Sumber: Institut Kajian Pembangunan Sabah, 2023
64 4.15.5 Askar Wataniah Rejimen 507 Berdasarkan Jadual 4.52 dan Jadual 4.53, seramai 99 orang anggota askar wataniah yang telah menghadiri sesi latihan. Pecahan anggota yang aktif dan tidak aktif dapat dilihat pada jadual tersebut. Pecahan anggota mengikut pangkat kompeni boleh dirujuk di Jadual 4.54. Dahulunya, sebuah tapak tanah yang telah diperuntukkan khas untuk membina struktur bangunan untuk kegunaan mereka telah menjadi hak milik individu dan telah didirikan sebuah rumah. Pada masa ini, sebuah bangunan milik JKR dijadikan pejabat askar wataniah di kawasan DKS. Pihak askar wataniah melaporkan kebanjiran warga asing di kawasan DKS dan terdapat sebuah kawasan yang dikenali sebagai lubuk penjualan dadah. Aktiviti terlarang tersebut adalah diketuai oleh warga asing. Keadaan dikhuatiri akan mengakibatkan berlakunya kejadian yang tidak diingini yang mana akan membahayakan penduduk setempat. Oleh demikian, sebagai perancangan masa hadapan, pihak askar wataniah berhasrat untuk menambah anggota bagi tujuan menjaga keamanan di seluruh kawasan DKS. Untuk tujuan tersebut, sebuah tapak baru diperlukan untuk mendirikan sebuah bangunan pejabat bagi menempatkan anggota-anggota askar wataniah. JADUAL 4.52 PECAHAN ANGGOTA AKTIF MENGIKUT PANGKAT KOMPENI ECHO (SOOK) (...) Jantina LT KOL MEJ KAPT LT LTM Jumlah Lelaki 0 1 1 0 0 2 Perempuan 0 2 0 0 2 Jumlah Pegangan 0 1 3 0 0 4 Sumber: Askar Wataniah, Sook, 2022 PECAHAN ANGGOTA AKTIF MENGIKUT PANGKAT KOMPENI ECHO (SOOK) Jantina PW I PW II SSJN SJN KPL LKPL PBT PJM Jumlah Lelaki 0 0 0 1 2 13 18 0 34 Perempuan 0 0 1 0 0 1 12 0 14 Jumlah Pegangan 0 0 1 1 2 14 30 0 48 Sumber: Askar Wataniah, Sook, 2022 JADUAL 4.53 PECAHAN ANGGOTA TIDAK AKTIF MENGIKUT PANGKAT KOMPENI ECHO (SOOK) (...) Jantina LT KOL MEJ KAPT LT LTM Jumlah Lelaki 0 0 0 0 3 3 Perempuan 0 0 0 0 3 3 Jumlah Pegangan 0 0 0 0 6 6 Sumber: Askar Wataniah, Sook, 2022 PECAHAN ANGGOTA TIDAK AKTIF MENGIKUT PANGKAT KOMPENI ECHO (SOOK) Jantina PW I PW II SSJN SJN KPL LKPL PBT PJM Jumlah Lelaki 0 0 0 0 1 2 16 9 28 Perempuan 0 0 0 0 0 0 2 1 3 Jumlah Pegangan 0 0 0 0 1 2 18 10 31 Sumber: Askar Wataniah, Sook, 2022
65 JADUAL 4.54 PECAHAN ANGGOTA PENUH MENGIKUT PANGKAT KOMPENI ECHO (SOOK) (...) Jantina LT KOL MEJ KAPT LT LTM Jumlah Lelaki 0 1 1 0 3 5 Perempuan 0 0 2 0 3 5 Jumlah Pegangan 0 1 3 0 6 10 Sumber: Askar Wataniah, Sook, 2022 PECAHAN ANGGOTA PENUH MENGIKUT PANGKAT KOMPENI ECHO (SOOK) Jantina PW I PW II SSJN SJN KPL LKPL PBT PJM Jumlah Lelaki 0 0 0 1 3 15 34 9 32 Perempuan 0 0 1 0 0 1 14 1 17 Jumlah Pegangan 0 0 1 1 3 16 48 10 79 Sumber: Askar Wataniah, Sook, 2022
66 4.16 Jabatan dan agensi kerajaan di DKS Terdapat beberapa jabatan dan agensi kerajaan yang beroperasi di DKS pada masa kini (Jadual 4.55). Jabatan dan agensi kerajaan lain juga diharap dapat diwujudkan di DKS kelak bagi menyampaikan perkhidmatan yang cekap dan pantas kepada warga DKS. JADUAL 4.55 SENARAI JABATAN DAN AGENSI KERAJAAN YANG BEROPERASI DI DKS Sumber: Pejabat Daerah Kecil Sook, 2022 Bil. Jabatan dan Agensi Kerajaan 1 Pejabat Daerah Kecil Sook (PDKS) 2 Unit Pemimpin Pembangunan Masyarakat (UPPM) 3 Jabatan Kerja Raya Sabah (JKR) 4 Jabatan Perhutanan Sabah 5 Sabah Land Development Berhad (SLDB) 6 Jabatan Perkhidmatan Kebajikan Am 7 Jabatan Perkhidmatan Veterinar Sabah (JPVS) 8 Koperasi Pembangunan Desa (KPD) 9 Lembaga Industri Getah Sabah (LIGS) 10 Jabatan Air Negeri Sabah (JANS) 11 Askar Wataniah PGA 507 12 Jabatan Pengairan dan Saliran (JPS) 13 Jabatan Pertanian Sabah 14 Jabatan Sukarelawan Malaysia (RELA) 15 Jabatan Perikanan Sabah 16 Polis Diraja Malaysia (PDRM) 17 Jabatan Hal Ehwal Agama Islam Negeri Sabah (JHEAINS) 18 Pertubuhan Peladang Kawasan (PPK) 19 Lembaga Kemajuan Perhutanan Negeri Sabah (SAFODA) 20 Mahkamah Anak Negeri (MAN) 21 Jabatan Bomba dan Penyelamat Malaysia (JBPM) 22 Angkatan Pertahanan Awam Malaysia (APM)
PEMBANGUNAN EKONOMI DAN PROSPEK BAHAGIAN 5 Aktiviti pembangunan semasa 5.1 Prospek/perancangan pembangunan5.2 Unjuran perolehan pendapatan5.3
67 5.0 PEMBANGUNAN EKONOMI DAN PROSPEK 5.1 Aktiviti pembangunan semasa 5.1.1 Pertanian Sektor pertanian merupakan aktiviti ekonomi utama di DKS. Kawasan ini mempunyai 101,920 hektar (Ha) tanah yang sesuai untuk aktiviti pertanian dan daripada jumlah tersebut, seluas 69,609.13Ha telah diusahakan dengan pembangunan pertanian. Berdasarkan Pelan Sabah Maju Jaya (SMJ), Sook telah dikenal pasti sebagai hot spot area bagi sektor pertanian dengan tumpuan kepada tanaman keladi, kopi, nanas dan getah. Selain itu, subsektor penternakan juga turut diberi perhatian di dalam Pelan SMJ. 5.1.2 Subsektor tanaman Aktiviti pertanian di DKS tertumpu kepada tanaman industri iaitu kelapa sawit dan getah (Peta 5.1) manakala tanaman lain yang giat diusahakan ialah padi, buah-buahan, koko, kopi dan selebihnya adalah tanaman jangka pendek seperti nanas, tembikai, pisang, keladi, labu, sengkuang dan ubi kayu (Jadual 5.1). Taburan tanaman adalah berselerak kecuali bagi tanaman kelapa sawit dan getah yang diusahakan oleh syarikat swasta. JADUAL 5.1 KELUASAN TANAMAN UTAMA DI DKS Bil. Jenis Tanaman Keluasan (Ha) Agensi Pelaksana 1 Kelapa Sawit 27,046.00 Sabah Land Development Board (SLDB) Lembaga Minyak Sawit Malaysia (MPOB) Lembaga Penyatuan dan Pemulihan Tanah (FELCRA BERHAD) 2 Getah 24,691.30 Lembaga Industri Getah Sabah (LIGS) Pihak Berkuasa Kemajuan Pekebun Kecil Perusahaan Getah (RISDA) 3 Padi 790.03 Jabatan Pertanian Lembaga Koko Malaysia 4 Buah-buahan 322.00 5 Koko 219.00 6 Kopi 60.00 Jumlah 53,128.33 Sumber: Jabatan Pertanian Sook, 2022