Teknologjia me TIK 9

Arbnor Pajaziti, Vjollca Komoni, Enver Hamiti,
Zana Kurtishi-Rudi

TEKNOLOG~I ME TIK

Per klasen e nente te
arsimit te mesem te ulet



•• •• •• •••

2.3.1. Pen;uesit elektrike 51
2.3.2. Gypat dhe kanalet instaluese 52
2.3.3. Kutite instaluese 53
2.3.4. <;elesat 54
2.3.5. Po~at dhe fytet e po~ave 55
2.3.6. Prizat dhe spinat 56
2.3.7. Siguresat instaluese 57
2.3.8. Tabela shpemdarese 59
2.3.1. Puna me materialet elektroinstaluese 59
2.3.10. Instalimet elektrike ne shtepi 61
2.3.11. Dokumentacioni teknik ne elektroteknike 62
2.4. Elektromagneti 63
2.4.1. Aplikimi i elektromagnetit ne teknike 66
2.4.2. Zilja elektrike 67
2.4.3. Releu elektromagnetik 68
2.5. Matja e madhesive elektrike me instrumente 69
2.5.1. Matja e rezistences 70
2.5.2. Matja e tensionit 71
2.5.3. Matja e rrymes 72
2.5.4. Njehsori elektrik 73
74
Elektronika 74
3.1. Hyrje ne elektronike

3.2. Disa elemente bazike 76
3.2.1. Rezistoret 76
3.2.2. Rezistoret e ndryshueshem 79
3.2.3. Kondensatoret 80
3.2.4. Pllaka elektronike (breadboard) 83
3.2.5. Voltmetri 86
3.2.6. Diodat 88
3.2.7. Diodat ndri'i;uese (LED) 92
3.2.8. Transistoret 93
3.3. Qarqet e integruara 97
3.4. Mikrokontrolleret 100
102
Teknologjite e aplikueshme 102
4.1. Monitorimi i ambientit duke perdorur komponentet elektronike 103
4.2. Mikrokontrolleret 106
4.3. Instalimi i softuerit te Arduino-s 109
4.4. Krijimi i projekteve me perdorimin e micro:bit-it 114
4.5. Perdorimi i pajisjeve elektronike per orientim ne kohe dhe hapesire 116
4.6. Funksionimi dhe perdorimi i programeve aplikative 119
4.6.1. Android studio 120
4.7. Perdorimi i programeve aplikative te sistemeve te telekomunikimit 122
122
Teknologjia e informacionit dhe e komunikimit 123
5.1. TIK-u dhe mundesite e punesimit
5.2. Krijojme prezantime online

4

5.3. Formatimi i tekstit ne MS Word 131
5.4. Sistemi operativ dhe programet aplikative - roli dhe funksionet 142
5.5. Mesojme programim ne Scratch 150
5.6. Rrjetet sociale dhe komunikimi i kujdesshem nepermjet tyre 169
5.7. Mbrojme kompjuterat nga viruset, Spyware-et dhe Malware-et 170
177
Karriera ime 177
6.1. Praktika ne pune, zhvillimi profesional para punesimit - puna vullnetare 182
6.2. Vendimmarrja
6.3. Angazhimi ne praktike; pune vullnetare - profesionet e ofruara ne qendra 185
186
dhe institucione gjegjese 186
6.4. Identifikimi i vlerave personale
6.5. Hulumtimi i interesave dhe zhvillimit te profesionit ne vendin kujetojme 188
6.6. Percaktimi i interesave drejt profesionit te deshiruar; zhvillimi i shkathte- 189
190
sive personale 193
6.7. Pese hapat qeju ndihmojne ne gjetjen e karrieres se duhur
6.8. Klubi i karrieres ne shkolla fillore te mesme te uleta 193
199
Puna dhe edukimi per ndermarresi 199
7.1. Krijimi i ideve te reja drejt planit te biznesit
7.2. Si te nisim nje biznes? 203
7.3. Krijo nje plan te biznesit 204
7.4. Siguria ne pune dhe mbrojtja nga rreziku 206
208
- prezantimi me Prezi
7.4.1. Siguria ne pune
7.5. Si te krijojme prezantim ne Prezi
7.6. Si ta mbrojme ambientin?

5

Nxenes te dashur,

Ky tekst shkollor u dedikohet nxenesve te klaseve te nenta te shkolles se mesme
te ulet. Teknologjia ne pergjithesi dhe Teknologjia e lnformimit dhe Komunikimit
( TIK) ne ve9anti paraqet njerin nga lemenjte kryesore ne jeten bashkekohore te
njeriut, eshte pjese e pandare e veprimtarise se perditshme te tij.

Lenda Teknologji me TIK" per klasen e 9 eshte vazhdimesi dhe zgjerim i njohurive
paraprake nga kjo lende dhe ka te beje me pervetesimin e njohurive dhe shkath-
tesive te nevojshme nga fusha "Jeta dhe puna" nepermjet moduleve si9 jane:

• Teknologji duke perfshire TIK-un;
• Keshillimi dhe orientimi ne karriere;
• Puna dhe edukimi per ndermarresi; si dhe
• Edukimi per zhvillim te qendrueshem.

Permes temave te shtjelluara te Teknologjise me TIK -ut, nxenesit do te njihen
me shkathtesite e disenjimit, materialet elektroteknike, elektroniken, moni-
torimin e ambientit duke perdorur komponente elektronike, mikrokontrolleret,
programimin, TIK-un me mundesi te perzgjedhjes se orientimit te tyre profe-
sional, karriera, si dhe puna e edukimi per ndermarresi, krijimi i ideve te reja drejt
planit te biznesit, perdorimi i softuereve te ndryshem, mbrojtja e ambienit etj.

Teksti perbehet prej shtate kapitujve. Ne kapitullin e pare trajtohen shkathtesite
e disenjimit, duke perdorur softuerin AutoCAD per vizatime teknike.

Ne kapitullin e dyte jane pershkruar materialet per9uese, izoluese dhe gjysmeper-
9uese, po ashtu eshte shpjeguar perdorimi i tyre si dhe perpunimi me aktivitete prak-
tike ne klase. Ketu perdoren materiale elektroinstaluese per njohjen e tyre permes
aktiviteteve praktike. Gjithashtu, pershkruhet elektromagneti dhe aplikimi e tij ne
teknike. Behen demonstrime rreth matjeve te ndryshme me instrumente matese
(matja e rrymes, rezistences, energjise elektrike dhe te tjera). Jane dhene shembuj te
ndryshem praktike me materiale elektroteknike qe mund te realizohen ne shkolle dhe
jashte saj, pastaj perdoren simulatore te ndryshem per pune praktike me materiale
elektroteknike.

Ne kapitullin e trete pershkruhet elektronika, zhvillimi i shpejte i saj, pastaj jane
prezantuar elementet e qarqeve elektronike, si dhe qarqet e integruara.

6

Ne kapitullin e katert eshte bere prezantimi i teknologjive te aplikueshme, duke
perfshire monitorimin e ambientit me ndihmen e komponenteve elektrike in-
stalimi dhe perdorimi i mikrokontrollereve, si9 jane: Arduino, Micro:bit, funksion-
imi dhe perdorimi i programeve aplikative etj.

Kapitulli i peste ka te beje me TIK-un. Ketu jane shtjelluar krijimi i prezantimeve
online, funksionet e sistemit operativ dhe te programeve aplikative, perdorimi i
programit Scratch, rrjeteve sociale si dhe mbrojtja nga viruset, Spyware-et dhe
Malware-et.

Ne kapitullin e gjashte shtjellohen disa aspekte te zhvillimit te karrieres, si9
jane: praktika ne pune, zhvillimi profesional, vendimmarrja, hapat te cilet duhen
ndermarre ne gjetjen e karrieres se duhur etj.

Ne kapitullin e shtate jane pershkruar disa ide te reja drejt planit te biznesit, kri-
jimi i planit te biznesit, siguria ne pune, mbrojtja e ambientit dhe perdorimi i pro-
gramit Prezi.

Materiali i perzgjedhur ne kete tekst dhe menyra e prezantimit me ilustrime dhe
shembuj konkrete mundesojne qe nxenesit te jene ne gjendje te kuptojne me
mire permbajtjen dhe te fitojne shkathtesi ne zbatimin e njohurive ne praktike.
Ky tekst mesimor eshte pjesa kryesore, por nuk mund te konsiderohet si i
mjaftueshem qe kerkohet per te permbushur rezultatet e kompetences, tushes
dhe lendes mesimore. Andaj sugjerojme qe arsimtaret qe te hulumtojne edhe
burime dhe materiale mesimore te tjera. Shume aktivitete mesimore mund te
realizohen edhe me materiale te krijuara nga mesimdhenesit, por edhe nga vete
nxenesit.

Terminologjia e perdorur ne kete tekst per nivelin e nxenesve eshte e re dhe
kerkon angazhim shtese per t'u pervetesuar. Mirepo, mendojme se me kohe kjo
terminologji do te gjeje vendin e vet edhe ne praktike. Prandaj, mirepresim 9do
verejtje e sugjerim nga arsimtaret.

7

SHKATHTESITE E DISENJIMIT /01 V

•••

1.1. Parimet themelore dhe te avancuara te vizatimit teknik
permes programit CAD (AutoCAD)

Projektimi me ndihmen e kompjuterit (angl.: Computer Aided design - CAD)
eshte thjesht disenjimi me ndihmen e kompjuterit. Disenjimi eshte krijimi i nje
produkti te vertete nga nje ide. Ai eshte prodhimi i vizatimeve qe perdoren per te
dokumentuar nje projekt. CAD-i mund te perdoret per te krijuar modele komp-
juterike 2D ose 3D. Vizatimi i CAD-it eshte nje fajll qe perbehet nga te dhena
numerike ne torme binare qe dote ruhen ne nje disk.

Pse duhet te perdorni CAD-in?
Projektimi tradicional eshte pune e mundimshme, e perseritshme dhe mund te
jete i pasakte. Me shpejt mund te krijoni nje skice te thjeshte "te peratert" me
dore, por vizatimet e medha, me komplekse me operacione qe perseriten, viza-
tohen ne menyre me efikase, duke perdorur CAD-in.

Pse te perdorni AutoCAD-in?
AutoCAD-i eshte nje program per projektim me ndihmen e kompjuterit, i zhvillu-
ar nga ndermarrja Autodesk Inc.

AutoCAD-i u prezantua per here te pare me 1982. Deri ne vitin 2000, vleresohet
se kishte mbi 4 milione perdorues te AutoCAD-it ne te gjithe boten. Pothuaj c;do
vit dalin versionet e reja te AutoCAD-it, te cilat kane performance mete mire se
versionet e vjetra.

Pervec; kesaj, mesimi i AutoCAD-it do t'ju jape bazat per te mesuar paketa te
tjera CAD, sepse shume komanda, terma dhe koncepte perdoren ne menyre te
pergjithshme.
Per te filluar punen me AutoCAD, ju duhet te keni te instaluar kete softuer ne
kompjuterin tuaj. Kompjuteri personal duhet te kete RAM memorie dhe hape-
sire te mjaftueshme ne disk, varesisht prej versionit te AutoCAD-it qe instalohet
ne te. Gjithashtu, hardueri duhet te kete nje procesor te fuqishem, miun, kartele

8

grafike dhe disk drajv per ruajtje te fajllave. Pastaj, ne nje stacion punues, duhet
te jene te instaluar edhe shtypesi ose plloteri, si dhe kyqja ne rrjet kompjuterik.

Ne mungese te softuerit te instaluar, AutoCAD-i mund te perdoret duke shfry-
tezuar versionin e perdorur on line nga interneti. Ne kete rast, mjafton qe te kemi
qasje ne internet dhe te kerkojme faqen: www.autocad.com/acad duke shtypur
fjalet: autocad online.

Ne vazhdim dote perdorim versionin AutoCAD 2013, me ane te te cilit dote fill-
ojme te disenjojme vizatimet.

Pas aktivizimit te programit aplikativ AutoCAD, dote kemi pamjen si ne fig. 1.1,
ku pastaj mund te fillojme te vizatojme ne hapesiren punuese, por edhe mund te
hapim ndonje fajll ekzistues.

@ Drafting & Annotation • AutoCAD 2013 Orawing l .dwg

•I• Move (> Rotate -/·· Trim • _.f._ E§ {j, ~ ~ ~ ~ 'TI ~ A H Unear • ~ Ce Cr~a _ 0 Bylayer
9::A Copy
£ Mirror O Fillet • d'II Unsaved layer State • i:.1I°Text Leader • Insert Edit :i:: - - Bylayer
Stretch
6 ] sca le 88Array · c2!: Q~ rG O o ... • □ Table ~ EditAnributes • ~ - Bylayer

Fig.1.1.

Pamja efaqes
fillestare teAuto-
CAD-it.

9

Ne pjesen e eperme te dritares AutoCAD, pra ne Customize Quick Access Tool-
bar, klikojme mbi te dhe shohim nje liste leshuese qe paraqet disa opsione te vi-
zatimit qe ne dote punojme. Ne do ta zgjedhim opsionin Drafting & Annotation,
fig. 1.2.

@ Drafting & AMotation .. AutoCAD 2013 Drawing1.dwg

Save Current As.. -'- E@I i!J ~ 'Ii' fl., "l. 'n ~ A H Unea, • ~ l'l>Cteate _ O s,<.,y«
Worbpace Settmgs..
Cust.omize_ & UnsavedlayerS1ate "' Text r'Leader • Insert Edit ; - -Bylayer

If!,: Q·t), or □ o • . □ Table "',!1E.drtAttrib11tes • ~ - - 8 y l a y e r

Fig.1.2.
Pamja eAutoCAD-it kur pi!rzgjidhet hapi!sira
punuese Drafting & Annotation.

••

Pjeset perberese te dritares • Veglat standarde;
kryesore te AutoCAD-itjane Shiriti i menuve kryesore;
keto, fig. 1.3:
• Shiritat me vegla te ndryshme;
Hapesira punuese;

• Shiriti i statusit;
Shiriti i navigimit;

• Dritarja e komandes

Fig. 1.3. Pjesi!t kryesore ti!AutoCAD-it.

AutoCAD 2013 Drawingl.dwg -□ X

A 1q}.J!. .io {}; ~ ];I &! ~ i', '11 • fg:l s1~ w in~
H Li~a, • ~ C,ea<e 1=~ :::J Byt,,ye,

ifl~ Uns.avedlayerState • 1 fext t°.Leader • Insert C: Ed." . - - -,,_1~y,,., ·1'··' = ..1,, 1 I ID.. liroup ~ Mea_,ure !;I Pa!te ~

cf!: Q-(f rG O o • · □ Ta ble ~Ed1t Attnbutes • ~ - Bylayer

1 Layers• Armotat1on • B!ock • Properties • ~ Groups• Utilities • Cli pboard

10 m p Type here to search

Hapesira punuese per vizatim eshte zone ku vizatohet. Ne kete zone mund te
vizatohet ne rrafsh (2D), ose ne hapesire (3D). Kjo zone mund te kete qdo per-
mase, pra perpjesa e vizatimit eshte e qfaredoshme. Ne kete zone kemi fillimin

e sistemit koordinativ te perdoruesit dhe shenjen plus"+" te kursorit, qe tregon

vendndodhjen e kursorit te mausit ne vizatim.

Shiriti i siperm quhet Title bar dhe tregon ruajten, shtypjen, emrin e vizatimit,
nese kemi hapesiren punuese ne AutoCAD - Drafting & Annotation, poshte saj
gjendet Menu bar (Draw, Modify, Layers, Annotation, Block, Properties etj.).

Shiriti i veglave pervizatim (angl.: Draw) perbehet prej veglave qe sherbejne per
te vizatuar vija, rrathe, harqe, figura, blloqe, vijezime, gradient, tormim te regji-
oneve, krijim te tabelave, tekst shumeradhesh etj., fig. 1.4.

rd·/ _.) 0 +!+Move 0 Rotate -/-- Trim • _i
Al~Mirror
Li ne Polyl ine Circle <!> • ~ Copy CJ Fillet • (8'~
6] Scale gg Array • ~
· Arc

· el · [-tl Stretch

□ Hatch Fig.1.4.
r-JN / / . /2.<"
Shpalosja e
@::i CJ CJ ~~@ OGradient shiritit te
veglaveper
Draw Q Boundary vizatim.

Dritarja e komandes, qe ndodhet ne fund te ekranit, paraqitet zakonisht me tre
rreshta teksti, qe sherben si hapesire mete cilen perdoruesi komunikon me pro-
gramin AutoCAD. Nese komandat zbatohen nepermjet klikimit mbi ikona te cak-
tuara, ato dote shihen ne kete hapesire. Programi AutoCAD ka shume komanda
qe duhet te futen nepermjet tastieres.

Shiriti i statusit sherben per te paraqitur gjendjen e koordinatave dhe te atyre
komandave qe kane te bejne me gjendjen e vizatimit, siq jane: komandat SNAP,
GRID ORTHO, POLAR etj. Aktivizimi i tyre behet duke klikuar mbi to.

11

Nese klikojme me butonin e djathte te miut, ne fund te shiritit te statutit (Status
bar) ne Customization, ofrohet mundesia e fshehjes dhe vendosjes se koman-
dave te shiritit te statusit, sipas ikonave perkatese.

• • • MIIM♦W

1.2. Fillimi i nje vizatimi te ri ne AutoCAD

Per te filluar nje vizatim te ri, rendesi te veqante ka percaktimi i madhesise se
fletes (LIMITS) dhe njesite qe dote perdoren (UNITS).
Kliko ikonen kryesore qe gjendet ne kendin e eperm te majte te dritares kryesore
; pastaj vazhdojme me New/Drawing/Open.
Perdorim komanden Line. Duke terhequr zvarre vijen me mi, formojme
trekendeshin, i cili duket si ne fig. 1.5.

AutoCA

Fig.1.5.

Pamjae
formimit te
trekendeshit.

12

Dote vazhdojme me formimin e rrethit, duke perdorur komanden Circle. Cak-
tojme qendren e rrethit me mi, e pastaj terheqim rrezen e tij. Vizatojme drejt-
kendeshin, duke perdorur komanden Rectangle, se pari duke caktuar koordina-
tat e njerit kulm, ndersa me terheqjen zvarre te miut caktojme edhe koordinatat
e kulmit tjeter te tij.

Pamja e tri figurave te vizatuara eshte paraqitur ne fig. 1.6.

Fig.1.6.
Figurat
gjeometrike te
vizatuara me
AutoCAD.

Vizatimin e ruajme duke perdorur komanden Save (nese ia kemi dhene emrin e
vizatimit paraprakisht) ose Save as (nese deshirojme ta ruajme me ndonje emer
tjeter).

Ne kete rast, dimensionet e figurave nuk jane marre parasysh.
Zakonisht rekomandohet qe vizatimet te behen me perpjesen 1:1.

Nese shohim sistemin koordinativ ne skajin e majte te poshtem ,ju mund

te shihni koordinatat e qendres qe shtrihet ne drejtim te aksit X dhe Z; ndersa

aksi z eshte baras me zero, sepse ne vizatojme ne rrafshin dydimensional.

Per te bere parametrizimin e njesive perdorim komanden UNITS dhe shtypim En-

ter, fig. 1.7. Per gjatesi, perdorim tipin - Decimal, Precizitetin - O; per kende, per-

dorim tipin - Decimal Degrees; per shkallen e vizatimit - Milimeters. Shkalla e

vizatimit sherben atehere, kur deshirojme qe te bejme shtypjen e vizatimit.

Per te vizatuar me saktesi, duhet te perdorim komanden OSNAP. Per te para-
metrizuar kete komande, shtypim OSNAP dhe na paraqitet dritarja si ne fig. 1.8.

13

Saktesite qe deshirojme t'i perdorim i markojme me shenjen 0 .

~ Drawing Units X (;I Drafting Settings X

Length Angle Snap and Grid Polar Tracking Object Snap 3D Object Snap Dynamic Input Quick Pro pert~
Iype: Tipe:
e cimal Degrees G2] Object Snap Qn (F3) [2jObjectSnap Tracking On (Fll )
~ ~=a·(_·· = ~ TI Precis ion:
Object Snap modes
,!:rec ision: - 7 Os;lockwise Co O ln.§.ertion SelectAII
0.0000 D t2] f;;ndpoint b.... [2],e.erpendicular Clear All
1:,, [;;li0i<i,ai,i
Insertion sca le CT □ Tangent
Units to scale inserted content Q G2JC.enter
Millimeters 181 0Noge Z □ Nearest

◊ OQuadrant [2J O ~pparent intersection

X [21 Jntersection // D Parallel

Sample Output - .. [21 Qtension

1.5.2.0039.0
3<45,0

Lighting To track from an Osnap point pause over th e point while in a
command. A tracking vector appears when you move the cursor. To stop
tracking, pause over the point again

Units for specifying the intens ity of lighting:

( w e m a tiona l -------::J

IOK ~ eel L Qirection.7 OK Cancel t!elp

Fig. 1.7. Parametrizimi i njesive. Fig. 1.8. Parametrizimi i saktesise.

Vazhdojme me perdorimin e veglave qe perdoren shume shpesh ne AutoCAD, siq
jane: Polyline, Rectangle, Circle dhe ARC.

Per te vizatuar shume vija, klikojme mbi komanden Polyline dhe pastaj shtypim
Enter, duke vizatuar aq vija so deshirojme t'i terheqim ne vazhdimesi, fig. 1.9.
Perparesi e kesaj komande eshte se mund te bejme selektimin e te gjitha vijave
njekohesisht, sepse konsiderohen si nje objekt.

14

[ Arc Close Halfwidth Length Undo Width]

Fig.1.9.

Perdorimii
komandes Polyline.

Per te vizatuar drejtkendeshin, mund te perdorim komanden Polyline, mirepo
mund te perdorim edhe komande Rectangle, qe eshte me lehte. Se pari klikojme
per te percaktuar piken e pare (na paraqiten koordinatat 0, 0), duke klikuar me
mine nje pike pike tjeter (p.sh., shkruajme 550, prekim Tab dhe perseri 300), do
te formojme drejtkendeshin me dimensione 550x300, fig. 1.10 a) dhe b).

15

Biil EISpecify other comer point or ~

a) y

Fig.1.10. Lx
Hapat e vizatimit ti!
drejtkendeshit me b)
dimensione ti! caktuara.

a) b)
Fig.1.11.

Hapat e vizatimit ti! rrethit
me rreze ti! caktuar.

Per te vizatuar rrethin me rreze te caktuar, se pari klikojme mbi komanden Circle,
zgjedhim opsionin Center, Radius, pastaj percaktojme rrezen, p.sh., 300. Jane
edhe 5 menyra te tjera site formohet rrethi, fig. 1.11 a) dhe b).
Nese deshirojme te vizatojme nje hark, atehere perdorim komanden Arc, vendo-
sim piken e pare, piken e dyte dhe piken e fundit, fig. 1.12. Ne AutoCAD ekzistojne
edhe 10 menyra te tjera se si mund te formohet harku.

16

Fig.1.12.
Formimii
harkut.

• • • Ushtrime: •

Provoni te formoni figura te ndryshme, duke perdorur komandat: Line, Polyline,
Rectangle, Circle dhe Arc.

17

• • Mi IMil _____________________

1.3. Vizatimi i objekteve me permasa te ndryshme dhe koman-
da te vec;anta ne AutoCAD

Per te gjitha detyrat e meposhtme, kufijte e vizatimit ne formatin A3 = 420x297,
duke perdorur komanden LIMITS. Se pari japim koordinaten e poshtme te majte:

131· LIMITS Specify lower left corner or [ ON OFF ] <0.0000,0.0000 >:

Pastaj, japim koordinaten e eperme te larte:
ffil.· LIMITS Specify upper right corner <12.0000,9.0000>: 420,297

Hapin e treguesit (SNAP) dhe dendesine e rrjetit (GRID) do t'i vendosim ne 10
njesi.

Vendosim trashesine e vijes ne 0,25, duke e perdorur komanden Lineweight:

= ----0.2.5 mm ....

• •;-, • • Shembulli 1

Duke perdorur komanden Line, vizatoni shkronjen U me dimensione 120x100 me
kendin e poshtem te majte ne piken 10,10, te paraqitur ne fig. 1.13 a). Perdorni
shfaqjen ne ekran (ne modalitetin snap), modalitetin orto dhe opsionin c. Kur
vizatoni nje vije tjeter, beni nje gabim dhe fshini vizatimin me Undo. Vizatimi te
ruhet me emrin Vizatimi 2, fig. 1.13 b).

• • • • Udhi!zime:

Per te bere dimensionimin e shkronjes u, se pari e bejme paramentrizimin, duke e

perdorur komanden: DIMSTY. Paraqitet dritarja, klikojme mbi komanden Modify
dhe te komanda Text, japim vleren 4.18, ndersa te komanda Primary Units japim
vleren O, fig. 1.14 a) dhe b).

18

20 60 -20,_ ...., .....

~ t =

I I
I I
I ~
I
~ I
l y ~
I ~
I L=x
I

D

K

Fig.1.18. b) Konturii
punuarne
a)Konturii AutoCAD.
kerkuar.

fl Di mension Style Manager X ~ Modify Dimen5ion Style: Standard X

Current dimension style: Standard Preview of Standard [ Set Cyrrent ] l ines Symbols and Ai-rows Text F~ ?nma,y Umts Alternate Un,ts Tolerances "\
,S.tyles: Text appearance
Teio:1style. r-5-1 // \
mmmmA Annotative Textcolor
L I' / \
Textll&1ght
Fra ction height scale ~
,

0Drawlrame aroundl!!xt

Text placemen! Textalignmen1

@ Hon,ontal

IQ Alignedj~--"-~-,ert-,-oa-ho-,.-,o,-.,-p, o-,-'"o~n.

.List Description Lell-t<:>-Right QLSOstandard
All styles Standard
~
Qon't list styles in Xrefs

I LClose tie~ ~

Fig.1.14. b) Perdorimi i
komandes Text.
a) Perdorimi i
komandes DIMSTY.

19

••

Te disenjohet shkronja u ne hapesiren tridimensionale. Vizatimi i fituar te ruhet

me emrin Vizatimi 4, fig. 1.15.

• • • • Udhezim:

Udhezime: te perdoret konturi i vizatuar ne detyren 2 per paraqitje hapesinore

te shkronjes U. Te perdoren komandat View-SE Isometric, PRESSPULL, Specify

extursion height: 20, Shaded, Color.

•• •• • • • Zgjidhje:

Perdorim parametrat si vijon: Limits: 0,0 dhe 420,297; Units: Prescision 0,
Milimeters; Hapin e treguesit SNAP dhe dendesine e rrjetit GRID do t'i vendosim
ne 10 njesi.

Per t'i bashkuar te gjitha vijat e shkronjes U, e perdorim komanden Union.

Fig.1.15.
Shkronja
Une3D.

20

• • Ushtrime: • • •

Te vizatohet rrethi me qender 50,50 dhe rreze 30. Te vizatohet drejtkendeshi me
dimensione 80x50, me tehun e poshtem ne piken 90,40. Pastaj, te shtohen edhe
tre rrathe, sine fig. 1.16. Kufizimi i fletes te jete 420x297.

Fig. 1.16. 111111m

Vizatimi i
figurave.

•••

1.4. Disenjimi i planit te shtepise ne AutoCAD

Ne vazhdim do ta disenjojme planin e shtepise ne 2D, perkatesisht katin per-
dhes, duke perdorur softuerin AutoCAD.

21

Disenjimi i planit
perbehet nga keto faza:

•••

Parametrizimi i njesive;
Muret;
Dyert dhe dritaret;
Blloqet e gatshme;
Vijezimi i mureve;
Teksti;
Dimensionet.

1. Parametrizimi i njesive
Per ta bere parametrizimin e njesive, ne vijen e komandave, e shtypim koman-
den Units dhe shtypim Enter:

ml Drawing Unit s X Fig.1.17.
Parametrizimi i
Length
I ype Angle njesive.
! De cimal Type:
Erecision :
IDeg/Min/ Sec

Precision:

0.C.lockwise

Insertion sc ale
Units to sc ale in serted content

~ ers

Sa mple Output
150,200,000
300<45d.OOD

Lighting

Units for specifying the inten sity of lighting:

IIntern ational

....__o_K_ ....I I Cancel I . _I__Q_i_re_ct_io_n._.. _ __.I I )::!elp

22

I perdorim parametrat, si vijon: Limits: 0,0 dhe 27,21; Units: Precision 0.00, Me-
ters; Hapin e treguesit SNAP dhe dendesine e rrjetit GRID do t'i vendosim ne 0.01
njesi. E perdorim komanden Zoom, All per ta mbuluar tere hapesiren punuese
me rrjete.

Se pari, e perdorim komanden Rectangle dhe e vizatojme drejtkendeshin me di-
mensione 15x9, brenda hapesires punuese 27,21.

Per t'i ndare dhomat, perdorim komanden Line dhe klikojme mbi kendin e posh-
tern te djathte te drejtkendeshit ne lartesi 4.5; pastaj vazhdojme me vije hori-
zontale me gjatesi 4, dhe pastaj vertikalisht teposhte e mbyllim me gjatesi 4.5,
fig. 1.18.

Fig.1.18.

Ndarja e hapesirave
te shtepise.

23

Vazhdojme me vizatimin e vijes horizontale ne mes, duke e vizatuar ne tri pjese,
pra 2, 3 dhe e bashkojme me skajin e vijes vertikale te anes se majte te shtepise.
E bejme ndarjen e hapesirave te tjera, duke i perdorur vijat sine fig. 1.19.

Fig.1.19.

Vazhdimi i ndarjes
se hapesirave te
shtepise.

2. Muret
Ne vazhdim, ia shtojme trashesine e mureve te shtepise, duke perdorur koman-
den Offset, me distance prej 0.3, duke klikuar mbi drejtkendeshin e jashtem, e
edhe njehere jashte tij, fig. 1.20.

Fig.1.20.

Perdorimii
komandes Offiet.

24

Komanden Offset e perdorim per vizatimin e mureve te brendshme, por me
trashesi 0.2 (fig. 1.21.).

Fig.1.21.

Disenjimi i mureve
te brendshme te
shtepise.

Kthinen e ngushte ne gjysmen e eperme e ndajme ne dy pjese, duke perdorur dy
vijat e skajshme te poshtme (fig. 1.22.).

Fig.1.22.

Ndarja e kthines se
epiirme ne dy pjese.

Vazhdojme me heqjen e skajeve te vijave te mureve, duke e perdorur komanden

Trim dhe me kujdes i heqim ato pjese (fig. 1.23.).

25

Fig.1.23.

Heqja e skajeve ti!
brendshme.

3. Dyert dhe dritaret

Tani do te fillojme t'i vizatojme dyert dhe dritaret, andaj do te krijojme shtresa
(layer) te reja.

Ne vijen komanduese shtypim: Layer, pastaj shtojme shtresat me emrat: dera,
dritarja, blloqet, vijezimi, teksti dhe dimensionet; duke e zgjedhur ngjyren e cak-
tuar per qdo shtrese (fig. 1.24.).

X b ~1i X ,;;:1 Jsea rch fo r laye C4 Fig.1.24.
r,., P Krijimii
10 Current layer: Dimensionet
Ei ~ ~ I ~ shtresave.

~ Filters « s. Name 0. Fr... L... Co l... Li netv... Li new... Tra,
0
EJ @ AII £7 0 Q ·¢:· of D w... Contin... - De... 0
L ~ All Used Layers £7 Blloqet Q ·¢:· 0
of □ 50 Contin... - De... 0
£7 Defpoin... Q ·¢:· De... 0
of D w... Contin... - 0
0
iii £7 Dera Q ·¢:· of ■ 10 Contin... - De... 0
·¢:· De...
Crol ,;;:? Dimensi... Q ·¢:· of ■ 2... Contin... -
·¢:·
::Cro: £7 Dritarj a Q ·¢:· of ■ 2... Contin... - De...

"Q.'l £7 Tekst i Q of □ 1... Contin... - De...
'-E De...
£7 Vijezimi Q of □ 21 Contin... -
Q.l

C.
0

c5:

Diii Invert fi lt er «< I>

>ro,
...J

~ All: 8 layers disp layed of 8 tota l layers

26

E zgjedhim shtresen Dera, e marrim ikonen Rectangle dhe vizatojme nje drejt-
kendesh me dimensione 0.lx0.8 e nje tjeter 0.lx0.2, dhe pastaj i bashkojme. E
marrim veglen Arc dhe zgjedhim opsionin Center, Start, End. Kopjojme drejt-
kendeshin e vogel dhe e vendosim te harku. Per te formuar deren dykraheshe, e
bejme kopjimin e kesaj dere, pastaj e kopjojme edhe njehere te njejten dere dhe
e perdorim komanden mirror. Pastaj, i fshijme drejtkendeshat e vegjel ne mes te
dyerve (fig. 1.25.).

Fig.1.25.
Disenjimi

idyerve.

Ne vazhdim, i disenjojme dritaret, duke ndryshuar se pari Layer-in ne Dritarja.
Perdorim komanden Line me dimensione 0.3x3.0, pastaj komanden Offset per
te shtuar dy vija paralele brenda drejtkendeshit, e pastaj e ndajme me nje vije
vertikale ne dy pjese te barabarta.
E disenjojme edhe dritaren tjeter me dimensione 0.2x2.0, fig. 1.26. Menyra e
disenjimit eshte plotesisht e njejte me ate parapraken.

27

Fig.1.26.
Disenjimii
dritareve.

4. Blloqet e gatshme

Tani i krijojme blloqet per dyer dhe dritare, duke klikuar mbi komanden Create,
me keto te dhena: Name: Dera1, pastaj Pick point dhe Select objects. te menuja
Block, duke vazhduar keshtu edhe me blloqet e tjera: Dera2, Dritarja1 dhe Dri-
tarja2, fig. 1.27. Keto blloqe mund t'i shohim, nese klikojme te menuja Block mbi
ikonen Insert.

(I Block Definition X Fig.1.27.
Formimii
Name: ■ bllokut Dera1.

1~mzm- - - - - - - - - - - ~vi

Base point Objects Behavior

D Specify On-screen D Spec ify On-screen ITIEJ □ Annota ti ve
Match block orientation
[NJ Pick point ~ Se lect objects to layout

X: ._010_0 _ _ _ ___, Q Retain D Scale uniformly
@Convert to block
Y: ._ol_oo_ _ _ _ _~ Q Delete G2] Allow exploding

z 1~000 - - - - - ~ 4 objects se lected

Settings Description

Block unit vI

IMeters 7

L Hyperlink...

D Open in block editor I [ J [OK Help
Cance l

Tani do t'i vendosim dyert dhe dritaret neper dhomat e shtepise, duke perdorur
komanden Copy, por edhe Mirror dhe Rotate, sipas pozites se tyre (fig. 1.28.).

28

Fig.1.28.
Vendosjae
dyervedhee
dritareve.

Duke e perdorur komanden Trim, i fshijme muret ndermjet dyerve, fig. 1.29.

Fig.1.29.
Fshirja e

mureve
ndermjet

dyerve.
29

Tani do t'i shfrytezojme blloqet e gatshme qe i ofron AutoCAD-i. Libraria qe of-
ron blloqe te gatshme quhet Design Center, duke i shtypur njekohesisht pullat
CTRL+2, ose komanden ADCENTER, fig. 1.30.

~·x 0 l+- · + • EB 1ea 1oo i::;;:'ilful@ilul 1~ . Autodesk" Seek design content

U Folders Open Drawings History
Ff
bd

Base Cabinet Base Cabinet Dishwasher
a.• □en-us ITII []]
Dffi.- ■ Database Connecti\ A x
Folder List ~ ""'\ ..k. ~ 18] ~ Light Switch - Microwave
faucet- kit
faucet- kit Faucet- Faucet- Ice and Kitchen

' ~-- • DesignCenter 1 Door-24 i... 1 Door - side sink front sink top single hand ... single hand ... Water Layout- 7x... Dual

ffi·loJ Analog lntegr, [:] [] □ ml El □ ICD
[!] loJ AutoCAD Tex Range Hood Range-Oven i°R.arlQ8-0Ven! Refrigerator-2 Refrigerator-2 Sink-double - Sink-single -
Phone Jack !___·30infront -JO in front _-39_in_top _____i door-36inf... door-36int.. 36intop Wall Cabinet Wall Cabinet
G:l-&il Basic Electro1 - 18x 12in .. -18x36inf...
[!] liJ CMOS lntegra 30intop
(iJ-.ilJ Electrical Po\ol

li HrJ Fasteners - M

1i i--&'1 Fasteners - U

ffi-&rJ Home - Spac,
IE la House Desig1
GJ liJ HVAC · Heati1
ffi--'1 Hydraulic - Pr
EHiJ Kitchens.dwg

' Jlil Blocks
I- ·tl DetailViev.

!- ~ Dimstyles
~----9 Layers

:;; f· i;'] Layouts

t; !-..-~ Linetypes

~ L .r) Multileade

.~ i"· t ~ectionVie v
~<
>
illiJ C:\Program Files\Autodesk\AutoCAD 2013\ Sample\ en-us\DesignCenter\Kitchens.dwg\Blocks {2 1 ftem(s))

Fig.1.30.
Librariame
blloqe te gatshme.

Klikojme mbi ikonen G} (home), pastaj ikonen en-us dhe DesignCenter, ku do
te kerkojme House Designer.dwg; zgjedhim Blocks, ku do t'i gjejme elementet e
shtepise, fig. 1.31.

~~ e, l ¢a • + • EB l ea l oo c.1[fu]@i]u] I ~ . Autodesk" Seek design content

Ei Folders Open Drawings History
g· iFolder List
1.,. ..,..r.-...esignCenter ,x. ., "" jg /I D t---.. .,i .. ~ •11• ~

Chimney- Door- Bifo td Door- Fancy Door- Left Door-Plain Door-Right Faucet- Faucet· Faucet· Garage Door
Hung 36 in. 36 in Hung 36 in. Bathroo .. Bathroo ... Bathroom top - Paneled 1...
Analog Integrated Circuit: elevation 60 in. Ope.. . 36 in.
tm?. W indow-
AutoCAD Textstyles and Sink· Oval i @y ~ ~ 6 Wood Fra... E3
Basic Electronics .dwg top W indow-
CMOS Integrated Circu its Sink- Staircase· Toilet - front Toilet - side Toilet-top Half-circle .. Window-
Electrical Power.dwg Pedest. Spiral Wood Fra .. .
Fasteners - Metric.dwg

Fasteners - US.dwg

Home - Space Planner.d

House Designer.dwg

•· •fa! Blocks

• -~ DetaiMewStyles

---~ Dimstyles

...f;J Layers

• I[] Layouts

•? Linetypes

•· ··19 Multileaderstyles

· ~ SectionViewStyles

•· O Tab lestyles
~ •··.A,, Textstyles
"'c! •--0 Visualstyles esignCenter House Designer examples

"'·,; ·· b Xrefs

~<
ffim C:\Program Files\,Autodesk\,AutoCAD 2013\ Sample\ en-us\DesignCenter\House Designer.dwg\Blocks (20 ltem{s))

Fig. 1.31. Blloqet
e shtepise.

30

Ezgjedhim vasken, lavamanin, guasken per larje dhe e vendosim te vizatimi yne,
duke ia ndryshuar ngjyren te Layer-i, Blloqet.

wTani kalojme te (home), pastaj ikonen en-us dhe DesignCenter, ku do te

kerkojme House Designer.dwg. zgjedhim Home - Space Planner.dwg, pastaj

klikojme mbi Blocks dhe i zgjedhim shtratin, setin e tavolines me karrige, llamben,

vazon me Lule dhe kanapene.

wTani kalojme te (home), pastaj ikonen en-us dhe DesignCenter, ku do te

kerkojme Kitchens.dwg; zgjedhim Blocks dhe zgjedhim disa elemente te ku-

zhines, si: shporetin, lavamanin e dyfishte (fig. 1.32.).

Fig.1.32.

Zgjedhja e elementeve
ti! shti!pisi!.

31

Te gjitha keto elemente, tani i vendosim ne dhomat perkatese, nje nga nje, duke
i perdorur edhe komandat Rotate dhe Copy, sipas nevojes.
Fillojme me dhomen e majte te gjumit, duke e bartur shtratin dhe llamben. Ta-
volinen e krijojme duke e perdorur komanden Rectangle. Meqe i kemi dy dhoma
gjumi, kopjojme te tria elementet e njeres dhome dhe i bartim ne tjetren. Ele-
mentet e banjes i bartim ne banje dhe i pozicionojme si ne fig. 1.33.
Vazhdojme t'i bartim elementet ne dhomen e dites. Ne kete dhome vendosim dy
kanape, duke e perdorur komanden Copy. Disenjojme nje tavoline, duke e per-
dorur komanden Rectangle, dhe pastaj ia heqim tehet e tavolines me ndihmen e
komandes Fillet, duke klikuar mbi te gjitha vijat me komanden Polyline, dhe radi-
us 0.3. Televizorin e formojme duke e perdorur komanden Rectangle, dhe pastaj
zhvendosim vazon me Lule ne tri dhoma, duke e perdorur komanden Copy.
Vazhdojme t'i zhvendosim blloqet ne kuzhine. E vizatojme me tri vija hapesiren
e kuzhines.

5. Vijezimi i mureve
Tani do ta bejme plotesimin e mureve, duke e perdorur bllokun Vijezimi, te Lay-

ers. Te Pattern, e perdorim mostren 0t.1 dhe plotesojme te gjitha muret (fig.
1.33.).

Fig.1.33.
Plotesimii

mureve.

32

6. Teksti

Tani e perdorim bllokun, per te shkruar tekste. Klikojme mbi opsionin Annota-
tion/Standard. Ndryshojme Layer, duke kaluar ne komanden Text, dhe fillojme
te emertojme hapesirat e shtepise me madhesi te fonteve 0.40 (fig. 1.34.).

Fig. 1.34. Emer-

timi i hapesirave
te shtepise.

7. Dimensionimi

Ne fund, behet dimensionimi i shtepise. Klikojme mbi komanden Annotation/
ISO-25, duke perdorur stilin Standard. Ndryshojme Layer, duke kaluar ne Dimen-
sionet, dhe fillojme te dimensionojme dhomat.

Nese deshirojme fi ndryshojme parametrat e dimensionimit, atehere duhet te

klikojme mbi Annotate/Diemnsions/Standard dhe te rrisim madhesine e fonteve
ne 0.33, Arrow size 0.30 dhe Precision 0.00, fig. 1.35.

33

Fig.1.35.

Dimensionimi i
shtepise.

Te disenjohet plani i shtepise ne 2D, perkatesisht kati perdhes ose i baneses suaj,
duke e perdorur softuerin AutoCAD.

• • • * • • 1.5

1.5. Programi kompjuterik CAD per realizimin e ideve praktike

• • Miiiiil

1.5.1. Krijimi i projekteve permes vizatimit teknik

Sot jane zhvilluar softuere te shumte qe mundesojne qe t'i disenjojme dho-
mat dhe hapesirat e tjera te shtepise, duke perdorur objekte nga biblioteka e
34

softuereve. Disenjimin e kuzhines do ta realizojme duke e perdorur softuerin
Homestyler.

Softueri Homestyler sherben per ta disenjuar ne 2D dhe 3D planin e shtepise si
dhe enterierin e dhomave, ver; e ver;. Do te fillojme me disenjimin e kuzhines,
duke klikuar ne linkun:

IHomestyler Free online floor planner and 3D home design tool

Eimportojme planin e shtepise se hartuar me pare ne AutoCAD ne formatin *.jpg,

duke e perdorur komanden Import Image (fig. 1.36.).

Homestyler • F1ee 3D HomI!' Dt X +Homestyler I Free Online FIOOI' X D Homes1yler Kitchell Design - Ye X -0X

0 G;i I'.!! httpsJ/wWW.homestyler.com/floorplan/'" " >'"'"'". Fullscreen

HOMESTYLER lil Pro1~"•= • l'l. ~ ~ 0 .;s ~ . ® · 8. 6 e GB

File Sa~e Undo Matern1l Brush{Bl Tools View Export Render Images

I Orfaul1 ,.. Q

BRAND COLOR

(i Singh~ Room Mode 30

Modol
Ubmy

ConSlfu...

W1tlSltttfnp

► LodWa/ls~

Wo,11 Heigtit 9' 2"
Waft ThldriMs O' 9"

* flool fhdm O' 4"
W Delete Walls
II' Edit Floor

I ~ . Plane 1 RCP 3D , Underlay1mg Set 0 0. -

<3/53> 0 tl ~ C • \ I!, " ~ .... ,,. ❖ : ~I 101;;2, 0

P Type here to search ~ ~

Fig.1.36. Fillimi
i disenjimit tii
kuzhiniis.

35

E perdorim komanden Select Plan Area dhe e zgjedhim hapesiren e kuzhines, ku
do t'i vendosim orendite e kuzhines. Zgjedhim Model Library/Catalog/Kitchen,
per t'i zgjedhur orendite e kuzhines, fig. 1.37.

J, Homest)'le, - F,ee 30 Home Dt-- x +Homestyler I Free Online floor x -0X

0 ~ i'.i https://www.homestyler.com/floorplan/

Matenal Bru~h(Bl Tools View E:xpon: Render lmJges

I Drfou11 • BRAND Q

COLOR

Single Room MooP 30

Conwu... Properties (D
CiiU lo e ►w

Fk tloo 2.6n m
1.238 m
0 ProJ)O(tkmal Saile 3.847 m
0.000 m

v Wrndc s

IZ, Plane I RCP ) 3D 3 0. -0Underlayimg Set •

< 8/56 > 0 t:l· ~ 1C • \ 11!1 w~ '""I ;;i 0A t} -:
- - -- 1
P Type here to search ~<.ll 10 2,

-

Fig.1.37. Zgjedhja e orendive te
kuzhines dhe vendosja ne vendet e

caktuara sipas planit te shtepise.

Pamja 3D e kuzhines se tormuar nga orendite eshte dhene ne fig.1.38.

Fig. 1.38. Pamja 3D e
kuzhines se disenjuar.

36 ~ . Plane 1 RCP 2 3D 3

••

Te disenjohet dhoma e dites, duke e perdorur softuerin Homestyler.

• • • • Udhezim:

lmportoni planin e shtepise ose te baneses se hartuar me pare ne AutoCAD ne
formatin *.jpg, duke e perdorur komanden Import Image ne softuerin Homesty-
ler.

37

TEKNOLOGJIA E MATERIALEVE /02v

• • • 111¥11

2.1. Materialet elektroteknike

Me heret jemi njoftuar me menyrat se si njeriu me pare e ka perdorur energ-
jine e ujit, eres dhe te Diellit, dhe si i perdor ne diten e sotme. Jeta e njeriut sot
eshte e pamundshme te mendohet pa shfrytezimin e energjise elektrike dhe ate
jo vetem ne amviseri (ndri9imi, shporeti elektrik, makina rrobalarese, televizori,
kompjuteri, dhe shume aparate te tjera ne shtepi), por edhe ne te gjitha deget e
industrise dhe komunikimit, ne trafik, bujqesi etj.

Materialet elektroteknike ndahen sipas zonave te perdorimit ne:

••

• Per9ues,
• Gjysmeper9ues,
• lzolatore (dielektrike),
• Materialet elektrike speciale.

••• Miii!il

2.1.1. Pen;uesit

Per9uesit jane materiale te cilat e per9ojne rrymen elektrike. Nga fizika keni
mesuar se rryma elektrike eshte levizja progresive e elektroneve te lira neper
per9ues. Prandaj, materiali i per9uesit duhet qe, ne strukturen atomike, te kete
elektrone te lira ose jone, qe te mundesohet levizja progresive e tyre. Per9uesit
mete mire jane metalet (Cu, Al, Ag, Au). Bakri, duke iu falenderuar vetive te mira
elektrike dhe mekanike, si dhe 9mimit te ulet, eshte metali me i rendesishem
me per9ueshmeri te larte. Perdormi i bakrit per qellime te ndryshme varet nga
pastertia e tij dhe menyra e perpunimit. Bakri me se shpeshti perdoret ne forme:

38

teli, llamarine, te zbarrave, pllake, shiriti, profili, gypi ose folije. Bakri perdoret
per prodhimin e:
• Per9uesit te zhveshur ose te paizoluar (bakri i forte ose gjysme i forte);
• Per9uesve per makinat elektrike, transformatoreve dhe aparateve elektrike

(bakri i bute);
• Kabllove te tensionit te ulet;
• Folijet e holla per qarqet e shtypura etj.
Pas bakrit, alumini eshte metali tjeter me i rendesishem me per9ueshmeri te
larte (Fig. 2.1). Ne koren e Tokes ka perafersisht 7.5% alumin; pra, edhe pse eshte
per9ues me i dobet se bakri, perdoret gjithnje e me shume pasi edhe eshte me i
lire. Kemi disa aliazhe te aluminit qe kane ve9ori te mira dhe perdoren shume ne
diten e sotme, sepse kane qendrueshmeri te madhe, fortesi, jane rezistente ndaj
korrozionit, kane temperature te larte te shkrirjes dhe jane mjaft te lehta. Me i
njohuri eshte aldreji si aliazh me magnez, hekur dhe silic.

Fig. 2.1

Per~esite
bakritdhe
te aluminit.

39

• • • MiifJ►I

2.1.2. Materialet gjysmeperc;uese

Materialet gjysmeperquese jane materiale, vetite elektrike te te cilave shtri-
hen ne mes te perquesve dhe izolatoreve. Keto materiale kryesisht perdoren per
ndertimin e komponenteve elektrike, siq jane: diodat, transistoret, tiristoret, etj.

Gjysmeperquesit jane substanca te ngurta, perqueshmeria e te cileve eshte ne
mes te izolatoreve dhe metaLeve, keto te fund it jane perques te rrymes elektrike.
Kjo perqueshmeri shkaktohet per shkak te shtimit te papastertive ose efekteve
te temperatures ne substancat gjysmeperquese.

Materialet gjysmeperquese ndahen ne: materiale elementare dhe bash-
kedyzimet gjysmeperquese.

Ne materialet elementare gjysmeperquese bejne pjese: antimoni, arseni-
ku, bori, karboni, germaniumi, silici, seleni, sulfuri, teluri etj. Prej materialeve
gjysmeperquese elementare mete rendesishme jane silici dhe germaniumi.

Silici eshte element shume i perhapur ne natyre. Lendo themelore prej te
cilit perfitohet silici eshte rera e kuarcit. Sot, silici paraqet materialin kryesor
gjysmeperques per prodhimin e diodave, transistoreve dhe qarqeve integruese.
Germaniumi perfitohet nga mineralet e germaniumit. Germaniumi i paster ka
shkelqim metalik. Edhe pse nga germaniumi jane mbaruar dioda dhe transistori
i pare, sot, germaniumi, si material gjysmeperques, pothuajse eshte zevendesu-
ar me silic.

Bashkedyzimet gjysmeperquese, ne baze te numrit te elementeve te cilat ma-

rrin pjese, ndahen ne bashkedyzime te njefishta, te dyfishta dhe te shumefish-
ta. Prej ketyre bashkedyzimeve, perdorim mete gjere ne Lemin e elektroteknikes
kane gjetur bashkedyzimet e dyfishta, si: galium arsenid, indium antimoni etj.

40

• • Mhhi!MI

2.1.3. Materialet izoluese

Materialet, te cilat nuk permbajne grimca te lira te elektricitetit dhe nuk
mundesojne kalimin e rrymes elektrike, quhen materiale izoluese (vequese).
Keto materiale sherbejne per izolimin e materialeve perquese.

Per konstruktimin e makinave dhe aparateve elektrike, krahas materialeve
perquese, perdoren edhe materialet izoluese. Edhe materialet izoluese dallo-
hen per nga vetite mekanike, elektrike, termike, kimike dhe per nga prejardhja.

Materialet izoluese mund te jene ne tri gjendje agregate. Sipos prejardhjes se
tyre, materialet izoluese ndahen ne:

•••

• materiale izoluese inorganike dhe
• materiale izoluese organike.

Ka shume lloje te materialeve izoluese elektrike te cilat sot perdoren. Prandaj,
ne dote numerojme vetem ato materiale izoluese te cilat perdoren me se shpe-
shti, si per shembull: masat plastike, goma, porcelani, qeramika, qelqi, letra,
druri, rreshirat, vajrat, verniku etj.

Vetite e materialeve izoluese varen nga temperatura, prandaj per keto materi-
ale caktohet temperatura kufizuese, e cila tregon se, deri ne ate temperature,
materiali izolues i mban vetite e veto izoluese dhe mekanike. Nese temperatura
rritet mbi kete vlere dote shkaktoje humbjen e vetive izoluese, zvogelimin e vet-
ive mekanike (zbutjen) bile edhe ndezjen.

Ne perquesit elektrike te izoluar dhe kabllo, si pjese konstruktive, perveq
perquesit, eshte edhe izolimi, siq jane treguar ne fig. 2.3. Perveq ne perques dhe
kabllo, materialet izoluese kane perdorim te gjere edhe ne kabllot e telekomu-
nikacionit, kabllot optike dhe ne komponentet elektrike (fig. 2.4; fig 2.5).

41

Fig. 2.3
Kabllotdhe
perfuesit.

Fig. 2.4 Kabllot e
telekomunikacionit
dhe kabllot optike.

Fig. 2.5 Disa nga prodhimet nga materi-
alet izoluese si izolatoret, gypat instalues
dhe siguresat automatike.

• • • MIIIJII

2.1.4. Materialet elektrike speciale

Karakteristikat e veqanta te disa materialeve jane perdorur per te bere termoe-
lemente, siguresa shkrirese, kontakte elektrike, rezistenca jolineare, celula gal-
vanike dhe bateri.
Materialet rezistente jane perquesit, te cilet kane rezistence specifike elektrike
shume te madhe, prej ketyre ndertohen rezistoret, ngrohesit, fibrat ngrohese,
termoelementet etj. Ketu bejne pjese metalet me perqueshmeri te vogel dhe
aliazhet me rezistence te madhe.
Si metale me perqueshmeri te vogel jane: nikeli, kromi, plumbi, kallaji, hekuri
etj. Aliazhet me rezistence te madhe perdoren per konstruktimin e ngrohesve,
te cilet duhet te durojne kushte te veshtira pune, para se gjithash temperatura

42

te larta. Si aliazhe me te njohura jane: kombinimi nikel dhe krom, pastaj legura
hekur me alumin dhe krom.

Materialet magnetike - per keto materiale eshte mesuar duke zbuluar se min-
erali i hekurit, magnetiti, ka aftesine te terheqe objekte te tjera hekuri. Shkaqet e
shfaqjes se vetive magnetike te materialeve dhe sjellja e tyre ne fushen magne-
tike qendrojne ne strukturen atomike te ketyre materialeve. Materialet qe kane
aftesi te magnetizohen jane feromagnetet, si9 jane metalet: hekuri, kobalti, ni-
keli dhe aliazhet Fe-Si, Fe-Ni.

Fibrat optike perdoren gjeresisht ne telekomunikacion. Si shembull eshte mate-
riali i perbere GPR (glass reinforced plastic) i njohur si "glass fiber" (tibra qelqi).
Keto jane fibra qelqi te torta dhe te rrethuara me rreshire plastike qe u jep atyre
elasticitet dhe i mbron nga plasaritjet (Fig. 2.4). Perparesite e per9uesve optike
ne krahasim me ata nga bakri jane:

•••

• Kursimi i bakrit;
• Kane dobesim te vogel te sinjalit;
• Kapacitet mete larte te bartjes;
• Prerje terthore te vogel, gjatesi te madhe dhe peshe te vogel;
• Nuk kane pengese dhe mundesi te pergjimit;
• Nuk ndikojne ne qarqet e tjera elektrike dhe magnetike, nuk

tormojne fushe perreth.

Superper(?uesit jane materialet te te cilat shfaqet dukuria e zhdukjes se rezist-
ences elektrike ne temperatura mjaft te uleta, afer zeros absolute. Materialet qe
posedojne kete veti quhen superper9ues. Te keto materiale, per ndryshim nga
ato per9uese, kur ndodhen ne fushen magnetike te jashtme, nuk lajmerohet fu-
sha magnetike.

43

• • Mi iii• ____________________

2.2. Organizimi i vendit te punes ne kabinetin e teknologjise
dhe mbrojtja ne pune

Organizimi i vendit te punes duhet te behet ne ate menyre qe nxenesit, gjate
aktiviteteve te ndryshme dhe realizimit te detyrave te ndryshme nga lemi i ele-

ktronikes, te ndihen te mbrojtur e te sigurt.

• • • Mi I►?JI ____________________

2.2.1. Organizimi i vendit te punes ne kabinetin e teknologjise

Organizimi i mire i vendit te punes eshte baze per realizimin e ushtrimeve ne
menyre so mete mire, por edhe so mete sigurt. Kjo nenkupton se qdo vend pune
duhet te jete i pajisur dhe i rregulluar, qe te mund t'i pergjigjet detyres se par-
ashtruar. Prandaj, ne duhet te planifikojme qka dhe si dote punojme per te real-
izuar ushtrimet dhe per te arritur qellimin e caktuar.
Para se te fillojme punen, bejme pergatitjen e vendit te punes sipas planit te
bere me pare. Vendi i punes duhet t'i pershtatet aftesive psikofizike te nxenesit,
ne menyre qe te arrihen objektivat e deshiruar.
Per organizimin e vendit te punes ekzistojne rregulla perkatese. Per realizimin e
objektivave ne lemin e elektroteknikes dhe elektronikes nevojitet qe ne vendin e
punes te kemi tavolinen e punes, pajisjet, veglat e ndryshme per pune dhe in-
strumentet per matje (fig. 2.5).

Fig. 2.6 Tavolina epunes
ne kabinetin e teknologjise.
44

Per vendin e punes ne kabinetin e teknologjise ka disa rregulla qe duhen zbatuar,
por dy jane rregullat kryesore qe duhet te merren parasysh gjate organizimit te
vendit te punes ne kabinet te teknologjise.

Rregulla e pare:
Vendi i punes duhet te jete i ndriquar shume mire;

Rregulla e dyte:
Materialet, veglat, instrumentet dhe pajisjet e ndryshme qe dote perdoren du-

het te jene te vendosura ne menyre te rregullt ne vendin e duhur, si dhe te jene

ne gjendje te rregullt.

Rregulla e pare do te na mundesoje qe fi shohim gjerat mire, ndersa rregulla e

dyte na krijon lehtesi ne realizimin e punes.

• • Miii!!I

2.2.2. Rreziqet dhe mbrojtja nga goditja e rrymes elektrike

Gjate punes me pajisje dhe aparate mund te ndodhe qe te goditemi aksiden-
talisht nga rryma elektrike. Qe te evitohen rreziqet e tilla, nevojitet qe te mer-
ren masa mbrojtese te ndryshme. Masa mbrojtese me e rendesishme eshte qe,
perve9 perquesit te fazes dhe atij nular, te kemi edhe perquesin e trete, prate
ashtuquajturin per<tuesin tokezues. Ky perques dallohet nga te tjeret per nga
ngjyra, pasi ka izolimin me ngjyre te verdhe-gjelber. Shpenzuesit lidhen ne in-
stalime elektrike nepermjet kabllos dhe spines ne prize me tokezim, fig. 2.7.
Ndersa, tere instalimi elektrik i shtepise eshte i tokezuar si ne fig. 2.8.

Fa za Nu li

Fig. 2.7 Priza me tokezim. Fig. 2.8 Tokezimi i
instalimit elektrik
te shtepise.

45

Rryma elektrike eshte e rrezikshme per njeriun. Nese trupi i njeriut bie ne kontakt

me pjeset elektrike, te cilat jane nen tension, mund te ndodhe goditja elektrike.
Tensioni prej 50 V dhe rryma prej 50 mA paraqesin vlerat kufitare te rrezikshme

per jete.

••• Miiiili

2.2.3. Rreziqet nga goditja e rrymes elektrike

Veqanerisht rreziqet nga rryma elektrike hasen ne keto raste:

•

• Kur prekim nje perques te paizoluar ose me izolim te demtuar, i cili eshte
nen tension (Fig. 2.9);

• Gjate riparimit te pajisjeve elektrike nga joprofesionisti;
• Kur flaka e pajisjeve elektrike, te cilat jane te lidhura ne instalim elektrik,

shuhet me uje;
• Kur njekohesisht prekim aparatet elektrike te demtuara dhe pjeset meta-

like te cilat jane ne lidhje me token.

Fig. 2. 9. Perfuesi i

demtuar.
Ne cilat raste ekziston rreziku i goditjes elektrike?

Ne gjithashtu mund te perjetojme nje goditje elektrike dhe ne kete rast te jemi

viktime nese jemi pjese e nje qarku te mbyllur midis dy perquesve te fazave te
ndryshme, perquesit fazor dhe nular, perquesit trefazor dhe tokezimit dhe
perquesit fazor dhe tokes. (Fig. 2.10).

46

Fig. 2. 10 Rrethanat ne
te cilat mund te ndodhe
goditja elektrike.

••• llll!ll

2.2.4. Masat mbrojtese nga goditja e rrymes elektrike

Per t'u mbrojtur nga goditja e rrymes elektrike, perdoren masat mbrojtese, si ne
vijim:

••

• lzolimi i shtepizave metalike, dorezave, mjeteve elektrike, qelesave
dhe te gjitha pajisjeve elektrike te levizshme.

• Tokezimi i shtepizave metalike dhe pjeseve te pajisjeve elektrike,
instalimeve dhe impianteve, fig. 2.11.

• lnstalimi i qelesit automatik mbrojtes te rrymes.
• Perdorimi i tensionit te ulet prej 24 V per llambat bartese.

Fig. 2.11 Tokezimi i
pajisjes elektrike, priza,
spina dhe pen;uesi
tokezues (PE).

47

Me tokezim evitohet mundesia qe rryma te kaloje neper trupin e njeriut me rastin
e prekjes se pajisjes ose aparatit elektrik te prishur, me q'rast shtepiza metalike
e saj bie nen tension, siq eshte treguar ne fig. 2.12. a). Mirepo, nese pajisja elek-
trike nuk tokezohet (fig. 2.12. b) ose tokezimi nuk eshte si duhet, atehere rreziku
gjate prekjes se kesaj pajisjeje eshte shume i madh per njeriun, e madje mund te
pertundoje me vdekje.

a} b)

Fig. 2.12 Tokezimi i pajisjes elektrike:
a) pajisja elektrike e tokezuar,
b) pajisja elektrike epatokezuar.

Me qellim te shmangies se fatkeqesive, qe shkaktohen nga goditja elektrike, du-
het te dihen keto rregulla themelore:

• Aparatet dhe pajisjet elektrike nuk duhet te preken me duar te lagura, pasi kjo
eshte shume e rrezikshme, nese jemi te zbathur dhe gjendemi ne dysheme te
betonit ose ne toke.

• Nuk duhet te preken perquesit, te varur nga shtyllat ose ne kulm te shtepise,
per shkak se mund te jene nen tension.

48

• Nese duhet te behet ndonje riparim ne instalimin elektrik te shtepise, se pari
duhet te behet shky9ja e burimit elektrik, duke shky9ur siguresen. Pasi te
shky9im siguresen, mund ta provojme me fazetregues sea eshte bere shky9-
ja e atij qarku elektrik.

• Para se te tentoni te menjanoni defektin ne pajisjen elektrike, duhet te ver-
ifikohet se eshte shky9ur ajo nga burimi elektrik (eshte shky9ur spina nga
priza).

• Nese ndodhesh ne natyre dhe moti eshte i lig, me shi dhe bubullime, nuk du-
het te hyni nen drure te gjate, por te uleni ne hapesire te gjere, per shkak se
druret si pika mete larta nga toka goditen me se shumti rrufeja.

49

• • • • 2.2.5

2.2.5. Keshillat per dhenien e ndihmes se pare ne rastet e
goditjes nga rryma elektrike

Ne rastin kur njeriu goditet aksidentalisht nga rryma elektrike, gjeja e pare qe
duhet bere eshte te 9lirohet ai nga rryma elektrike ose te nderpritet qarku i rry-
mes elektrike (me shky9jen e 9elesit, sigureses, kabllos... ). Ne kete rast, duhet
te kemi kujdes qe edhe ne te mos biem ne kontakt me pjeset per9uese qe jane
nen tension.
Nese i aksidentuari nuk ka vetedije, atehere duhet t'i jepet ndihma e pare. Ndi-
hmen e pare mund te fillojme ta japim ne, si dhe duhet te thirret ndihma e shpe-
jte. Dhenia e ndihmes se pare nuk kerkon pajisje speciale dhe mund te mesohet
nga te gjithe. Shpetimi i te aksidentuarit nga rryma elektrike varet nga shpejtesia
e 9lirimit te tij nga pjeset percjellese, si dhe nga shpejtesia dhe menyra e drejte e
dhenies se ndihmes se pare. Ndihma e pare duhet te jepet shpejt dhe po te jete e
mundur ne vendin e ngjarjes. Nuk duhet te heqim dore nga dhenia e ndihmes se
pare dhe ta quajme te aksidentuarin te vdekur, nese atij i mungon frymemarrja,
rrahjet e zemres dhe pulsi. Gjate goditjes se rrymes elektrike, vdekja shpeshhere
eshte e rreme dhe vetem mjeku mund ta percaktoje nese duhen nderprere ma-
sat per shpetimin e te aksidentuarit ose jo.
Kur viktima te vije ne vete, mbeshtilleni me nje batanije te ngrohte dhe jepni nje
pije te ngrohte.

50